18 Actueel
Tekst: Peter Boorsma, foto’s: Chris Pennarts
FORUM 16 oktober 2008
Wil de laatste tuinder het licht uitdoen? Om als glastuinder te kunnen overleven moet je fors investeren in energiebesparende technologie. Maar door de torenhoge energieprijzen staan de marges zó onder druk, dat juist daar geen geld meer voor is. Wordt dit het einde van een innovatieve sector?
19
20
FORUM 16 oktober 2008
Tuinders móeten investeren in nieuwe t echnologie Maar hebben door hoge energieprijzen geen geld Fonds voor energieverduurzaming nodig
“In de tuinbouw zijn we wel wat gewend, we kunnen best op een houtje bijten”, zegt Joop van den Nouweland van rozenkwekerij Marjoland. Van den Nouweland kan het weten. Hij werkt al 28 jaar als glastuinder, waarvan 23 in de rozen. Toch maakt hij zich zorgen: “De tuinbouw is een zeer innovatieve sector. Maar de marges zijn nu zo klein dat het ondoenlijk dreigt te worden nog te investeren in energiebesparende maatregelen.” Marjoland – een samentrekking van de voornaam van zijn vrouw (Marjola) en zijn eigen achternaam – is één van de grootste rozenkwekerijen van Nederland. In Waddinxveen staan drie enorme kassen met een totaal oppervlak van 13 hectare. Er werken 130, vooral Poolse, werknemers. De productie gaat het hele jaar door en iedere week levert Marjoland zo’n 800.000 rozen aan de bloemenveiling. Met recht een bloeiend bedrijf, maar de resultaten staan onder druk. Grootste boosdoener: de energieprijzen. ‘Energie’ speelt een centrale rol in de Nederlandse glastuinbouw. Dat komt vooral door de enorme prijsstijgingen van de laatste jaren. Zo is de gemiddelde gasprijs, zonder transportkosten, gestegen van 11 cent per kubieke meter in 2004 tot wel 41 cent in 2007. Dat tikt aan als je gemiddeld 45 kuub per vierkante meter gebruikt. Het Wageningse onderzoeksinstituut lei heeft becijferd dat tuinders in 2009 ruim een kwart van hun omzet kwijt zullen zijn aan de inkoop van gas en elektriciteit. Daarom wordt alles op alles gezet om ervoor te zorgen dat er minder energie wordt ingekocht. Enkele jaren terug zijn grotere tuinbouwbedrijven daarom begonnen met warmtekrachtinstallaties, een investering die voor kleinere tuinders inmiddels nauwelijks nog op te brengen is. Een warmtekrachtinstallatie – of warmtekrachtkoppeling – is een forse motor die warmte produceert om de kas op tem-
Vijftig miljoen haalt tuinders uit de kou vno-ncw wil dat er zo snel mogelijk een Financieringsfonds Energieverduurzaming komt dat glastuinders leningen verstrekt voor investeringen in verduurzamingsprojecten tegen aantrekkelijke voorwaarden. In een brief aan minister Verburg van Landbouw wijst de ondernemingsorganisatie erop dat het water veel glastuinders al aan de lippen staat en dat investeringen in verduurzaming stokken. Een fonds dat leningen verstrekt die pas h oeven worden terugbetaald op het moment dat de ondernemer zijn investering terugverdient, zou die impasse kunnen doorbreken. vno-ncw denkt aan een bedrag van vijftig miljoen euro voor 2009. Omdat de leningen ook worden terugbetaald, blijft het geld in het fonds. Volgens vno-ncw slaat Nederland met het Financieringsfonds twee vliegen in één klap. Niet alleen wordt via innovatie en verduurzaming de internationale concurrentiepositie van de Nederlandse tuinbouwondernemers veiliggesteld, ook wordt nog eens 10 procent bespaard op de aardgasconsumptie en de bijbehorende co2-uitstoot. “Ons doel met het financieringsfonds is de investeringen in verduurzaming op peil te houden”, zegt geestelijk vader van het project Nico van Ruiten van lto-Noord Glaskracht in een toelichting. “Ondernemers zijn nu heel terughoudend. Maar de investeringen in de tuinbouw mogen niet twee jaar stil komen te liggen. Het Financieringfonds kan net de goede impuls geven om die afwachtende houding te doorbreken.”
peratuur te houden. De motor wordt gestookt met aardgas (het meest gebruikelijk), biogas of biomassa. Diezelfde motor wekt ook elektriciteit op, die gebruikt kan worden om de gewassen te belichten. Ook de co2 wordt afgevangen en gebruikt om de gewassen overdag beter te laten groeien. Inmiddels zijn er zoveel wk-installaties geplaatst dat ze gezamenlijk ruim 2.500 Megawatt produceren; bijna drie keer de productie van een energiecentrale. De wk-instal laties leveren belangrijke milieuwinst op. Het totaalrendement voor de omzetting van gas in elektriciteit en warmte van een wk-installatie ligt met 95 procent aanmerkelijk hoger dan dat van de modernste energiecentrale. Dat komt ondermeer omdat de warmte wordt opgewekt bij de gebruiker zelf en er dus weinig warmteverlies optreedt door transport. Ook Van den Nouweland heeft als grote teler een wk-installatie staan. De elektriciteit gebruikt hij voor de belichting van zijn kassen. “Wij willen het hele jaar door een constante kwaliteit rozen leveren. Dan ontkom je er niet aan bij te lichten. In deze tijd van het jaar branden de lichten tot een uur of tien, twaalf ’s ochtends, in de winter de hele dag.” Marjoland koopt ’s nachts elektriciteit in. Maar overdag levert de wk-installatie meer stroom dan nodig en wordt er weer elektriciteit teruggeleverd aan het energiebedrijf. Marjoland produceert ook meer warmte dan nodig is en daarom heeft Van den Nouweland afspraken gemaakt met de naburige paprikatelers over doorlevering van die warmte. “Eigenlijk zijn we een klein energiebedrijfje. Maar we hebben gewoon geen keus.”
Gezinsinkomen Glastuinders die groenten telen hebben misschien nog wel meer last van de hoge energieprijzen dan de bloementelers. Al in 2007 was een groenteteler ruim een kwart van de omzet kwijt aan de inkoop van gas en elektriciteit, zo heeft het lei becijferd. Dit jaar zou dat zelfs meer kunnen zijn. Het gemiddelde gezinsinkomen in de groenteteelt onder glas lag in 2007 rond de 20.000 euro. “Te weinig om van te leven”, constateert het lei droogjes. Vooral de kleine bedrijven – met minder dan twee hectare en zonder wk-installatie – hebben het moeilijk, zegt Dick Oosthoek, afdelingsdirecteur Akker- en Tuinbouw van de Rabobank. “Zij overwegen nu om in de winter niet te gaan stoken. Dat is heel riskant, want dat gaat ten koste van continuïteit in de levering. Het kan altijd gebeuren dat een concurrent de klant inpikt.” “De mensen zijn een beetje murw geslagen”, constateert Oosthoek. “Circa dertig procent van de glastelers heeft liqui diteitsproblemen, bij vijf procent staat het water tot aan de lippen. Ieder jaar stopt zo’n zes procent van de tuinders. Ik verwacht dat dit jaar tien of vijftien procent er de brui aan geeft.” Leo Zwinkels van de Firma H.G.L. Zwinkels & Zonen denkt voorlopig niet aan stoppen. Zwinkels, afkomstig uit een tuindersfamilie uit Wateringen, heeft twee forse kassen in het Westland. In Maasland staat een kas van vier hectare waar hij cocktailtomaten kweekt. In ’s-Gravenzande staat een kas van 7,5 hectare met trostomaten. Daarnaast neemt hij deel aan Prominent, een gezamenlijk bedrijf van 21 toma-
FORUM 16 oktober 2008
Joop van den Nouweland: ‘De overheid moet standvastiger zijn en een regeling niet te snel afschaffen. Voor investeringen moet je ergens mee kunnen rekenen’
tentelers dat bestaat uit een distributiecentrum waar de tomaten van de deelnemers verpakt worden plus twee zeer moderne kasbedrijven, voorzien van de laatste technologische hoogstandjes. Ook Zwinkels kan niet zonder wk-installaties. “Afhankelijk van de capaciteit gaat het over investeringen van 1,1 à 1,2 miljoen euro voor de motor plus alle benodigde aanpassingen. Dat is veel geld. Maar met de huidige gasprijzen is het een voorwaarde om nog tomaten te kunnen kweken.” “Zeker in de groenteteelt zijn de marges smal. Het duurt heel lang voordat een investering zich heeft terugbetaald. En als door de hoge kostprijs de continuïteit op het spel staat, stop je met innovaties. Bij snel stijgende energieprijzen loop je dan het risico in een neerwaartse spiraal terecht te komen, omdat je eenvoudigweg de tijd niet hebt om te investeren in energiebesparende maatregelen.” Zwinkels heeft veel te danken aan zijn deelname aan de coöperatie van telers. “Prominent is begonnen met een proefbedrijf met belichting en een wk-installatie. Daaruit bleek dat het ook interessant is een wk-installatie neer te zetten zonder belichting. Dat heb ik een jaar later hier in Maasland dan ook gedaan.” Zwinkels gebruikt vooral de warmte van de wk-installatie. De opgewekte elektriciteit wordt teruggeleverd aan het energiebedrijf. En het is precies die stroomverkoop die de
kas rendabel maakt. Er is uitgerekend dat op groentebedrijven de opbrengsten uit de elektriciteitsverkoop kunnen oplopen tot een kwart van de totale opbrengsten. In zijn kas in ’s-Gravenzande licht Zwinkels in de winter wél bij. “Dat doe ik om het grootwinkelbedrijf het hele jaar te kunnen beleveren met tomaten van constante kwaliteit. Maar dan heb ik wel stroom nodig voor de belichting. Gevolg daarvan is dat de inkomsten uit de verkoop van elektriciteit wegvallen, waardoor de kostprijs hoger wordt. Het is een dilemma waar ik niet goed uitkom.” Toen Zwinkels nog werkzaam was in het bedrijf van zijn ouders in Wateringen had hij nooit gedacht dat hij zich zo zou moeten bezig houden met de energiemarkt. “Tijdens de oliecrisis in 1973 stegen de energieprijzen ook pijlsnel. Maar daarna volgde al weer snel een daling. Dat verwacht ik nu niet.” e
‘Ik verwacht dat dit jaar tien of vijftien procent van de glastelers er de brui aan geeft’
21
22
FORUM 16 oktober 2008
Prijskaartje Het is dan ook niet verwonderlijk dat Zwinkels de ontwikkelingen op het gebied van duurzame energieopwekking nauwlettend volgt. Mooie nieuwe technologie genoeg, maar invoering kost tijd en er hangt vaak een fors prijskaartje aan. Zo heeft led-verlichting een efficiëntere verhouding warmte-licht en daardoor een lagere kostprijs. Maar het gaat nog zeker vier jaar duren voordat er bruikbare lampen op de markt zijn, verwacht Zwinkels. Ook het benutten van aardwarmte is interessant. Maar het probleem daarmee is dat het slaan van de kilometerlange buizen in de grond miljoenen kost. Op de korte termijn lijkt de ‘gesloten kas’ de meest haalbare vorm van duurzame energie in de glastuinbouw. Zwinkels doet er al ervaring mee op via zijn deelname aan Prominent. Van de negen hectare die het samenwerkingsverband in gebruik heeft, is drie hectare ‘gesloten’. In een gesloten systeem wordt de zomerse warmte geoogst en in de ondergrond opgeslagen om in de winter weer benut te worden. Door de geweldige kracht van de zon levert het systeem zoveel energie op dat ook de overige zes hectare kas meeverwarmd kan worden. Bijkomend voordeel
‘Er zijn ongelooflijk veel mogelijkheden, als er maar wat geld beschikbaar komt’
is dat het systeem van de buitenwereld is afgesloten waardoor infecties geen kans krijgen en de co2 binnen wordt gehouden. “Het is een mooi systeem dat leidt tot een energiebesparing van vijftien procent over de hele oppervlakte van negen hectare en een productieverhoging van minimaal tien procent. Jammer genoeg is de apparatuur erg duur en het moet allemaal wel betaald worden uit de verkoop van tomaten. Vooralsnog is de rentabiliteit op een investering in een wk-installatie hoger.” Op het ‘zwabberige overheidsbeleid’ durft Van den Nouweland niet echt te bouwen. “Het steeds wisselen van stimu leringsregelingen is funest”, waarschuwt hij. Van den Nouweland noemt de onlangs afgeschafte mep-subsidies als voorbeeld. “Die subsidie werd gefinancierd uit de energie belasting en was bedoeld om tuinders anders en innovatief te laten denken. Met behulp van mep-subsidie hebben veel tuinders wk-installaties geplaatst. Maar in 2006 is de mep afgeschaft, terwijl je daar bij de investering wel rekening mee hebt gehouden.” Volgens Van den Nouweland zijn er ongelooflijk veel mogelijkheden, als er maar wat geld beschikbaar komt. “Dan moet de overheid wel standvastiger zijn en een regeling niet te snel afschaffen. Voor investeringen moet je ergens mee kunnen rekenen. Ik hoop dat de overheid dat nu ook begint door te krijgen.” y
Leo Zwinkels: ‘Met de huidige gasprijzen is een warmtekrachtinstallatie een voorwaarde om nog tomaten te kunnen kweken’
