Inhoud Woord vooraf 7 1. Kliederen op de muur - De prehistorie: ca. 5.000-100 v.Chr. 9 2. Veel harde werkers en ene Jan - De middeleeuwen en de vroegrenaissance: ca. 900-1495 13 3. De hoogrenaissance: ca. 1495-1520 21 4. Afgehakte hoofden, dikke billen en grijze gezichten Het maniërisme, de barok en het Caravaggisme: ca. 1520-1593 33 5. Rachel, Judith, Johannes en Frans: dat waren schilders Een bloeiperiode tijdens de Hollandse Gouden Eeuw: ca. 1600-1700 43 6. Met de Franse slag - De rococo, de ‘ware stijl’ en het neoclassicisme: ca. 1700-1850 59 7. Revolutie, romantiek en veel schapen - De romantiek: ca. 1780-1880 65 8. Vissers, herders, boeren en Franse cafés - Het realisme en het impressionisme (ca. 1830-1890) 75 9. Neushoorns in het park en pindakaas op de vloer Magisch realisme en surrealisme: ca. 1925-1940 91 10. Laren, slaolie en De Stijl - Abstracte, moderne en hedendaagse kunst: vanaf ca. 1908 109 10. Meer dan een tekening - Illustratieve kunst 125 11. Weer kliederen op de muur en dansen in het atelier Hedendaagse kunst 133 Verklarende woordenlijst 143 Literatuurlijst 155 Bedankt 158
15515_BW Kunstgeschiedenis voor in BTB.indd 5
04/09/14 12:03
15515_BW Kunstgeschiedenis voor in BTB.indd 6
04/09/14 12:03
Woord vooraf ‘Wat is kunst?’ vroeg mijn leraar Nederlands ooit, toen ik nog in de brugklas zat. Alle antwoorden van de leerlingen, zoals ‘iets moois’ en ‘een schilderij’, werden op het schoolbord geschreven. Voor mijn antwoord had hij iets meer ruimte nodig: ‘De creatieve weergave van een gevoel of gedachte.’ Het bord werd voller en voller en ik werd benieuwd naar het antwoord. Toen het bord volgeschreven was, zei de leraar dat het allemaal fout was omdat kunst zich niet in een definitie liet vangen. Ik vond het nogal een anticlimax en was van mening dat mijn omschrijving misschien niet perfect was, maar toch aardig in de buurt kwam. Helaas heb ik nooit een betere kunnen bedenken, maar van de onvolledigheid ervan ben ik nu wel overtuigd: uit mijn definitie is immers niet af te leiden hoe mijn humeur op kan knappen van het kijken naar de schapen van Anton Mauve of van het bericht dat er een nieuwe Banksy ontdekt is. Schilderijen kunnen ons een blik geven op een andere wereld: een andere tijd bijvoorbeeld, of een andere uithoek van de aarde. Ze kunnen een stil protest zijn tegen een onderdrukkend regime of verschrikkingen tonen die we nooit meer mogen vergeten. Kunst verruimt je blik en kan je (verstarde) wereldbeeld aan het wankelen brengen. Het is ook veel interessanter om te kijken naar kunst dan te proberen deze in woorden te vatten. Toch doe ik dat in dit boek een beetje: ik laat de lezer (hernieuwd) kennismaken met de invloedrijkste kunstenaars en kunstwerken uit de geschiedenis. De nadruk ligt op West-Europese en dan met name Nederlandse kunst of kunstenaars die van invloed zijn geweest op latere Nederlandse kunstenaars. Niet omdat ik deze kunst het belangrijkst of het mooist vind, maar omdat ik er simpelweg het meeste van weet. Vanwege de omvang van het boek heb ik keuzes moeten maken, want het moet natuurlijk wel een handzaam toilet, bad en bed-boek blijven. Het kan dus zijn dat je iets of iemand mist. Maar ik hoop natuurlijk van niet. Ik hoop echter vooral dat het lezen 7
15515_BW Kunstgeschiedenis voor in BTB.indd 7
04/09/14 12:03
van dit beknopte kunstoverzicht je aanmoedigt om al het moois nog eens in het echt te gaan bekijken in alle musea die ons land rijk is. Vooral nu, in een periode waarin de regering van mening is dat de subsidies die naar kunst en cultuur gingen, wel met een derde gekort kunnen worden. ‘Kunst is in wezen de bevestiging, de zegening en vergoddelijking van het bestaan,’ zei Nietzsche ooit. Wie durft daar nu op te bezuinigen? Kim Bergshoeff Haarlem, mei 2014 NB Achterin het boek is een verklarende woordenlijst te vinden. De hierin genoemde kunststromingen en kunsttermen staan de eerste keer dat ze in de tekst voorkomen, vetgedrukt. De namen van bekende kunstenaars staan hierin niet in volgorde van belangrijkheid vermeld, maar op hun geboortejaar.
8
15515_BW Kunstgeschiedenis voor in BTB.indd 8
04/09/14 12:03
1.
Kliederen op de muur De prehistorie: ca. 5.000-100 v.Chr. Een vrouw zonder gezicht en een incomplete man Het alleroudste teruggevonden kunstvoorwerp uit de westerse beschaving is slechts 11,5 centimeter groot: de Venus van Willendorf. Dit vrouwenfiguur(tje) werd in 1908 door archeoloog Jozef Szombathy nabij het Oostenrijkse Willendorf in der Warchau opgegraven en ziet er heel anders uit dan haar slanke (voornaam)genote Venus van Milo. De Venus van Willendorf is meer dan volslank: ze heeft enorme billen, dijen en borsten, en haar armen (die boven de borsten liggen), benen en voeten zijn onderontwikkeld, waardoor ze niet kan staan. Ook heeft ze geen gezicht. Het beeldje is in de laat-paleolithische periode, tussen 30.000 en 25.000 voor Christus, gemaakt uit kalksteen. Van origine was het beeldje gekleurd: er zijn nog sporen van verfstof – rode oker – te zien.Vermoedelijk was dit beeldje een vruchtbaarheidssymbool en is het gemaakt vanuit het perspectief van een zwangere vrouw die, omdat er nog geen spiegel bestond, niet wist hoe haar gezicht eruitzag en die haar benen en voeten niet goed kon zien. Een tijdgenoot(dat wil zeggen, ergens in dezelfde periode van 5000 jaar ontstaan) van deze vrouw zonder gezicht is een 43 centimeter hoge, incomplete man (het beeldje was in drie brokstukken uiteengevallen). Deze man van Brno werd aangetroffen in het graf van een man. Deze man werd tussen 30.000 en 25.000 v.Chr. begraven. Naast het ivoren beeldje, dat waarschijnlijk een functie vervulde bij het begrafenisritueel, werd er in het graf ook een ketting (vermoedelijk een hoofdtooi) gevonden die bestaat uit zeshonderd schelpen, benen schijfjes en bewerkte mammoettanden. Hoogstwaarschijnlijk betrof het een graf van een belangrijk man.
9
15515_BW Kunstgeschiedenis voor in BTB.indd 9
04/09/14 12:03
Bizons, paarden en wat vrouwenprofielen Naast deze vrouw zonder gezicht en de incomplete man zijn er nog veel meer menselijke figuren uit de steentijd bewaard gebleven, en ook beeldjes die prehistorische dieren voorstellen. De eerste voorbeelden van schilderkunst werden in 1879 in een grot in Altamira, Spanje, ontdekt. De meeste archeologen gingen er vanuit dat het een grap betrof: ze dachten dat een kunstenaar de muurschilderingen had aangebracht – zo mooi en levendig waren onder andere de 195 centimeter grote afbeelding van een bizon en die van de geboorte van een bizonkalfje. Maar na onderzoek bleek het wel degelijk te gaan om tekeningen die tussen het jaar 14.000 en 10.000 v.Chr. gemaakt zijn. Nog voordat men de pijl en boog had uitgevonden en de hond had gedomesticeerd, maakten mensen al naturalistische schilderingen: ze gaven hun waarnemingen weer door ze met kleurstoffen op een kalksteenrots te tekenen. Over het algemeen werd aangenomen dat de schilderingen een magische betekenis hadden: ze werden gemaakt om een gunstige jacht af te dwingen. Het zou niet bij deze vondst blijven: in 1994 werd er in een kloof in de Ardèche een grot ontdekt (later de Chauvet-grot genoemd, naar de ontdekker) met tweehonderd schilderingen die ongeveer even oud zijn als de Venus van Willendorf – en daarmee de oudste ons bekende grottekeningen. Als kleurstof gebruikten de kunstenaars rode oker en houtskool. De oker gebruikten ze vooral voor de afbeeldingen die vlak na de ingang te zien zijn, zoals die van een hyena en panter. Houtskool is voornamelijk te zien in de binnenste kamers, waar paarden en leeuwen getekend zijn. In sommige gevallen zijn er lijnen in de kalksteen gekerfd, die zijn opgevuld met kleurstof. In een van de tekeningen wordt de voorpoot van een beer in reliëf weergegeven, wat de vraag oproept of de tekeningen gemaakt zijn omdat men dieren zag in de structuur van het kalksteen. Zoals wij soms ook dieren of andere figuren in de wolken zien. Het kan ook zijn dat de rotstekeningen ter illustratie dienden van de verhalen die men elkaar vertelde. 10
15515_BW Kunstgeschiedenis voor in BTB.indd 10
04/09/14 12:03
In het jaar 2.000 werd er een vondst gedaan in de Dordogne. In de grot van Cussac zijn meer dan honderd ingekraste contourtekeningen van dieren te zien en een aantal vrouwenprofielen. Onder de grond zijn menselijke skeletten aangetroffen, die er op zouden kunnen wijzen dat de grot dienstdeed als begraafplaats en dat de schilderingen een religieuze betekenis hadden. De rijkst beschilderde prehistorische grot die tot nu toe bekend is, werd in 1940 ontdekt en is ook gelegen in de Dordogne. In deze grot van Lascaux zijn de afbeeldingen scherper ingekerfd dan in de Chauvet-grot en is er een grotere verscheidenheid aan kleurstoffen gebruikt: rode, gele en bruine oker, verschillende schakeringen mangaan en bloedsteen. De oudste afbeeldingen dateren van rond 15.000 v.Chr. en de jongste van rond 10.000 v.Chr. De grot staat op de werelderfgoedlijst van de UNESCO en kreeg de bijnaam ‘De Sixtijnse Kapel van de paleolithische Kunst’. De danseres van Geldrop en de danser van Wansum Niet alleen in Frankrijk, maar ook op Sicilië zijn beschilderde grotten gevonden. In de Siciliaanse grotten zijn 25 tot 38 centimeter hoge menselijke figuren te zien, die spierkracht en beweging suggereren. Deze zijn dan ook in een later tijdperk aangebracht dan die in de Franse grotten, namelijk in het mesolithicum, de middensteentijd. In de Sahara zijn grottekeningen gevonden met daarop een neushoorn, giraffen en een olifant. Deze zijn ongetwijfeld aangebracht voordat de klimaatveranderingen, die het gebied in een woestijn veranderden, effect op de leefomgeving van deze dieren begonnen te krijgen. Lange tijd bestonden de enige overblijfselen van de prehistorische ‘Nederlander’ uit wat bijlen, bekers en aardewerken potten. Sommige waren weliswaar versierd met een zigzag-, ruit-, visgraat- of dambordpatroon, maar het waren toch hoofdzakelijk gebruiksvoorwerpen. Totdat een groep amateur-archeologen in 1962 in de omgeving van Geldrop een 10 centimeter groot klopsteentje opgroef. Dit steentje werd gebruikt om vuursteen mee 11
15515_BW Kunstgeschiedenis voor in BTB.indd 11
04/09/14 12:03
te bewerken, maar bevatte ook een ingekraste afbeelding van een dansende vrouw. Zou dat typisch Nederlands zijn, een gebruiksvoorwerp met een versiering erop? In ieder geval is deze Venus van Mierlo of danseres van Geldrop een voorbeeld van Dutch design van omstreeks het jaar 10.000 v.Chr. Lang werd er getwijfeld aan de echtheid van het voorwerp, omdat de vondst op zichzelf stond en er in de wijde omtrek geen ‘tijdgenote’ werd gevonden. In 1988 plozen archeologen echter de dozen en kisten met oudheidkundige vondsten uit, die in de kelders van het gemeentehuis van Venray opgeslagen waren. Deze waren in de jaren ’60 door amateurs verzameld in een weiland bij Wanssum. Onder deze vondsten bevond zich een zak met vuursteenafslag en een kleine platte steen met de afbeelding van een menselijke figuur erop, vermoedelijk een man. De steen dateert uit omstreeks 8.000 v.Chr. en kreeg de naam de danser van Wanssum. Daarmee werd niet alleen de authenticiteit van de danseres van Geldrop bewezen, maar had ze ook gelijk een danspartner. Het is alleen wat sneu dat zíj nu in Den Bosch woont en híj in Venray…
12
15515_BW Kunstgeschiedenis voor in BTB.indd 12
04/09/14 12:03
