122 G. A. BREDERO'S SPAANSCHEN BRABANDER JEROLIMO THIEME-ZUTPHEN

KLASSIEK LETTERKUNDIG PANT HEON

G. A. BREDERO'S

SPAANSCHEN BRABANDER JEROLIMO

THIEME-ZUTPHEN

121/122

G. A. BREDERO'S

SPAANSCHEN BRABANDER JEROLIMO

Met aantekeningen van DR. F . A . S TO ETT Herzien en van een inleiding voorzien door DR . B . C . DAM STEEGT

TWEEDS DRUK

B .V . W . J . THIEME & CIE - ZUTPHEN

KLASSIEK LETTERKUNDIG PANTHEON Onder redactie van Dr. Wi'.

A . Ornee en Dr . N. C. H. iV//ngaardf

3e op/age Copyright B. V. W J. Thieme & Cie -Zutphen Niets uit deze urtgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wgze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever . ISBN 9003 208409



WOORD VOORAF Deze druk wijkt in enkele opzichten of van de voorgaande. Het zij met nadruk gezegd, dat dit niet het gevolg is van gebrek aan waardering voor Stoetts werk. Integendeel, dat verdient de grootste bewondering . Als tekst had Stoett blijkens de nadruk van het titelblad de onge , dateerde druk A (naar Ungers bibliografie) gekozen ; de daaraan ontbrekende voorrede tot de goedwillige lezer en het gedicht Tot den leser had hij aan een latere druk ontleend . Het leek mij consequenter een druk to volgen en, mij aansluitende bij het betoog van Verdenius in TUds. 44, blz . 251 vlg., heb ik daarvoor de druk B verkozen, met weglating van de vier lof dichten, die voor deze uitgave van geen belang zijn . Varianten uit andere drukken zijn slechts vermeld, wanneer daaraan behoef to bestond . De interpunctie van B is zoveel mogelijk gehandhaafd, maar met vervanging van het schuine streepje door een komma en van de dubbele punt door puntkomma . De waarde van Breeroos puntkomma is niet altijd duidelijk ; meestal kan hij het beste door een dubbele punt worden weergegeven . De hoof dletter I, die in B zowel i als j kan betekenen, is in overeenstemming met de foneemwaarde als I of J gedrukt . Met toestemming van de bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek to Leiden is de titelpagina gereproduceerd van het aldaar berustende exemplaar van B, eigendom van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde . De uitvoerige en grondige annotatie van Stoett is in principe ongewijzigd gebleven . Wel zijn enkele aantekenmgen wat bekort en sommige gewijzigd, waar ik met Stoett van inzicht verschilde . De vele verwijzingen naar spreekwoordenverzamelingen heb ik na enige aarzehng behouden ; het leek mid niet juist de resultaten van Stoetts speurwerk verloren to laten gaan . Achter de tekst zijn d'rie lange aantekeningen geplaatst over interpretatiekwesties die ik wat uitvoeriger wilde verantwoorden . De inleiding is van mijn hand, daar Stoett er geen had geschreven . Ik ben mij ervan bewust, dat daarin meet vraagstukken onbesproken zijn gebleven, dan erin behandeld konden worden . Na drie en een halve eeuw biedt de Brabander nog een uitgebreid en ten dele maar nauwelijks ontgonnen studieterrein . December 1967 .

B .C .D .



G . A . Srederoods

paanfcij ett i~abi1ttb¢~ IEROLIIVIO

qeAueYs Dp ~ ~uYKd~e ACADEMTE.

rA MSE L1DAM, o1 ~o~ncli~ ~oDotnitchf3 .banace t9latfatlt*otck? ethoopcr,in b taUcnfcc ~pbtt. : 6 iB.

INLEIDING

I . De hoofdlijnen In aril 1617 heeft Brederode zijn Spaanschen Brabander voltooid, maar pas op 6 juni 1618 schreef hij het gedicht Tot den leser, dat hij met een voorrede tot de goedwillige lezer aan zijn stuk vooraf liet gaan in de druk die aan deze uitgave ten grondslag ligt . In het tussenliggende jaar moet het stuk tot vreugde van velen, maar ook tot verontwaardiging van anderen zeker meet dan eens zijn opgevoerd . Drie maanden nadat de Brabander was verschenen stierf de dichter, ruim 3 3 jaar oud . Als we hem op zijn woord mogen geloven en waarom zouden we dat niet? -- heelt hij zijn laatste werk geschreven „met lust tot leer'' . Geen voorbeelden ter navolging bracht hij op het toneel, maar menselilke fouten en zwakheden, waarvoor de toeschouwer zich hoed n moest. Het meest richt Breeroos verontwaardiging zich tegen de „eereloose-geen-noot-hebbende-moetwilliRe Banckeroetiers . In een persona uit de Spaanse schelmenroman Lazarillo de Tormes vond hij het prototy e ervoor i al zouden wi,j dat meet een oplichter dan een bankroetier noemen . Hil verplaatste de Spanjaard naar Amsterdam m.aakte hem tot een Brabander -- een Spaanse Brabander dus en in dubbele zin c want hij kreeg van de dichter een Brabantse moeder en een Spaanse vader -- en gaf hem een Amsterdamse knecht . De slachtoffers van zijn oplichterijen zijn ten dele eerzame burgers : een tinnegieter, een goudsmid, een schilder, een leerbewerker . Maar ook behoren ertoe Gierighe Geraert en de koppelaarster Byateris, de eerste de huiseigenaar, de tweede de verhuurster van het beddegoed . Naast de lust tot hekeling van menselijke gebreken echter leef de in Brederode nog steeds het verlangen naar realistische uitbeeldin, waarbij hij „een smit van yser en kolen, een schil'der van syn verruwen" kon laten spreken . Ongewoon scherp doorzag hij de mensen om zich heen en in vroeger werk had hij reeds getoond, dat zijn grote kracht lag in bet uitbeelden van hun aard en bedrijf . Voor hem gold het motto van zijn stuk : ,,AI sietmen de luy men kentse daarom niet" (vs . 2223) wel allerminsj . Brederode heef t maar kort geleef d, maar bet moet een f el bewogen leven zijn geweest, overvol van andere mensen, ongewoon rijk aan ervaringen . Hij zal het zich steeds meet ontplooiende Amsterdam van zijn dagen gekend hebben als weinig anderen . Anders dan Vondel, 5

die door het wel en wee van Amsterdam als stad het meest wend geboeid, opging in de politieke verwikkelingen van zijn dagen, trots was op de glorie van Amsterdam en zich verheugde in de steeds grotere bloei van de stad, leef de Breeroo mee met de mensen daarin, met eerlijken en oneerlijken, rijken en armen, fatsoenlijken en onfatsoenlijken, met handwerkslieden, schilders en dichters . Voor de uitbeelding van dat leven schiep hij in dit laatste werk, naast Geraert en Byateris, of zonderlijke f iguren : de drie oude „patriotten", de snollen, de spinsters, de straatjongens . Zij vormen tezamen het tweede bestanddeel van bet stuk. 2 . De Spaanschen Brabander en de Lazarillo Brederodes voorbeeld~ dat in moderne vertaling de titel Lazarillo de T orme~~ en over z jjn wederwaardigheden en tegenslagen 1) draagt, was in 1 554 verschenen . Al spoedig werd bet boekje in verschillende talen vertaald . De eerste Nederlandse vertaling dateert uit 1579, een herdruk uit 1609 . Welke druk Breeroo gekend heelt, is niet to zeggen ; van de druk van 1 579 is tot nog toe geen exemplaar terug gevonden, maar versrheidene zinsneden uit de uitgave van 1609 treffen we woordelijk of bijna woordelijk in de Spaanse Brabander aan . In de eerste twee hoof dstukken van de oorspronkelijke roman - de Nederlandse vertaling was in een groot aantal capita ingedeeld - vertelt de hoofdpersoon, Lazarillo, over zijn afkomst en zijn harde leven in dienst van een sluwe, hardvochtige blindeman en van een gierige priester . Zij geven hem nauwelijks genoeg to eten om in leven to blijven en hij is genoodzaakt door bedriegerijen aan to vullen wat hij tekort komt . In bet derde hoof dstuk vertelt hij hoe hij in dienst treedt bij een (naamloze) „escudero'', iemand van lage adel . Zijn nieuwe meester gaat goed gekleed en trots langs de straten en Lazarillo denkt dat er een betere tij d voor hem aangebroken is . In zekere zin is dat zo : de jonker behandelt hem goed en er ontstaat een band tussen meester en knecht. Maar materieel is er voor de arme Lazarillo niets verbeterd, want de escudero bezit niets anders dan wat hij aan heeft. Lazarillo ziet kans om voedsel to bedelen, dat hij trouwhartig met zijn heer deelt. Op zijn beurt last deze zijn knecht meedelen in het buitenkansje van een renal die het geluk hem in handen speelt . 1) Vertaald door C . F. A, van Dam (W .B, vereniging, Amsterdam-Antwerpen, 1965) . De roman is een tijdlang toegeschreven aan Diego Hurtado de Mendoza, maar bet auteurschap staat niet vast . 6

Na een dag of tiers verdwijnt de jonker met de noorderzon, als het geduld van zijn schuldeisers uitgeput is . Zij hoopten uit het bezit van de jonker de huurpenningen voor huffs en bed to ontvangen, maar komen bedrogen uit, want bet huffs is leeg . Even dreigt Lazarillo bet slachtof f er to worden van de woede van de schuldeisers, maar weldra blijkt dat hij onschuldig is . Tot zover heef t Breeroo zijn voorbeeld gevolgd . De kern vary de Spaanse Brabander wordt sevormd door bet 3e hoofdstuk van de Lazarillo ; van de eerste twee maakt Brederode gebruik om de knecht Robbeknol een verleden to seven . Hij heef t de handeling verplaatst naar Amsterdam in de tijd rond 1575 ; dit laatste opdat men in de personen geen levende tij dgenoten zou gaan zien . De duur ervan beef t hij tot vijf dagen - of vier : duidelijk is dit niet - ingekort. Het is een wonderlijke ervaring als men na de lezing van de Brabander de Spaanse roman in handers neemt, in moderne vertaling en meer nog in een 17e-eeuwse tekst 1) . Het blijkt dan dat Breeroo zicb uiterst nauwgezet aan zijn model houdt en, zoals bierboven is gezegd, zelfs hele zinsneden overneemt . Het is niet mogelijk dit hier omstandig na to gaan ; ik noem slechts als voorbeelden Robbeknols levensverhaal, dat behoudens de situering tot in kleinigheden overeenkomt met dat van Lazarillo, bet gesprek waarmee het 2e bedrijf opent, Robbeknols overpeinzing in vs . 535 vlg ., bet bizarre toneel met de begrafenis in het 3e bedrijf, waarin de klacht van de vrouw vrijwel woordelijk is overgenomen, zelfs volslagen onbetekenende details als Robbeknols hoof dwonden, Jerolimo's houten paternoster en de of spraken over de huissleutel . Voor de bij figuren gaf de Lazarillo slechts aanknopingspunten . De snollen en de katoenspinsters worden even vermeld, de beide schuldeisers, „een man en een oude vrouw", krijgen er hoegenaamd geen gestalte, zomin als de schout en de notaris . De drie ambachtslieden en de schilder komen er in het geheel niet in voor. Breeroos verbeelding had bier dus vrij spel . Het volgende is al wat in de Lazarus van T ormes correspondeert met de scene van de spinsters in het 3e bedrijf (vs . 1252-1378) : „daer waren seeckere arme vrouwen, cattoenspinsters ende mutsebreytsters, daarmede dat ick van ghebuyrschap weghen kennisse maeckte, dewelcke my het levers salveerden : want van 't 1 ) Grotendeels afgedrukt in Noord en Zuid 17 (1894), blz . 142 vlg . Enkele fragmenten in de inleiding van de ed . De Vooys en in de ed . Van Rijnbach in Bibl . der Nederl . letteren (G . A . Bredero, Toneelwerk, blz . XXX) . 7

ghene, dat men haerlieder gaf, so deylden sy my altij dt yet mede" 1) . Hoe zijn deze vrouwen voor Breeroos ogen gaan leven, hoe scherp heef t hij ze getekend in de kwezeIachtige, wat kIef f e mo ' waarmee ze Robbeknol in bescherming nemen De scene met en van de twee snollen, zo vaak geprezen om haar kleurenrijkdom en £evoelstoon dat ik met de eenvoudige vermelding volsta, vindt haar oorsprong in een dor verslag van een tiental regels in de roman . Dezelf de combinatie van waarnemingsvermogen en scheppingsdrift waaraan deze vrouwenfiguren hun bestaan darken, gaf het lever aan de twee voornaamste schuldeisers Byateris en Ghierige Geraert . In plaats van „een" man en „een" oude vrouw staan er twee mensen voor ors met een eigen lever en een verleden : $yateris een gewete&nze knrpf1 1 rster, die recht en wet tot medeplichtigen maakt om . aan haar hebzucht to voldoen, Gheraert een monster, van allerbenepenste gierigheid . Minder vrijheid had Brederode met zijn hoof dpersone ; maar alleen reeds de transpositie van het epische in het dramatische bracht belangnijke winst. We zien de meester, die flu op het eerste plan is gekomen, niet meer door de ogen van de knecht, maar ervaren zijn persoonlijkheid rechtstreeks . Jerolimo Rodrigo is meer geworden dan een kale junket, een. beIachelijke snoeveri die dubbel belachelijk zou zijn door zijn Brabants dialect en zijn gebruik van grote woorden . Breeroo heeft hem de glans en de zwier van zijn taal meegegeven in taI van passages die in de Spaanse roman ontbreken : de monoloog waarmee het stuk begirt met het onovertrefbaar hooghartige openingsvers, de vergelijking van het Brabants en het Hollands in het le bedrijf, de hoofse woorden waarin hij de snollen toespreekt, de grandioze clans (vs . 1379 vlg.) waaruit een grootheidswaan spreekt die alle verhoudingen nit het oog verliest in de vraag : En weet iemant van ouwlien goeliens of Amsterdam to koop is? Ick wilt betoolen niet op termijnen, maar met argent kontant . Dit zijn toevoegin en van wezenlijke betekenis, omdat ze aan het, kgrakter van Jerolimo een andere wending geven, hem een grandeur verlenen die de kale jonker nit de Lazarillo mist . Niet minder bel ngri~k daarvoor dan deze toevoegingen is een weglating. In de roman vertelt de jonker op een dag uitvoerig aan zijn knecht, dat hij zelf wel graag de dienaar van een rijke heer zou willen 1) Noord en Zuid, 17 (1894), blz . 160 . 8

zijn . Er is seen spoor van fierheid in zijn woorden, integendeel, hij bewijst een slaafse, kmiperige aard to bezitten . Breeroo heeft er zich voor gewacht deze passage na to volsen ; dat zou een onaanvaardbare tegenstrijdigheid in de persoonlijkheid van Jerolimo hebben gebracht . Opzettelijk en bewust, of gedreven door zijn kunstenaarsintuitie heeft hij de gaafheid van zijn J erolimoconceptie $esteld boven de trouw aan zijn voorbeeld, hoe nauwkeurig hij dat in andere opzichten ook volgt . Zo is Jerolimo geen kale jonker . geen gewone oplichter geworden, maar een fantast die door de gespletenheid van zijn geest leef t in een waan van rijkdom en aanzien, niet in de werkelijTkheid van zijn armoede. Scherp komt dit uit in het verhaal dat hij doet over zijn afkomst ; ook daarin wijkt Breeroo van de Lazarillo af. Daar bezat de jonker tenminste nog de realiteit van zijn bescheiden adeldom . J erolimo echter beroemt zich wel op zijn edel bloed, maar verraadt, in dezelfde adem bijna~ dat de enige grond daarvoor list in het vermoeden, dat zijn geboorte het sevolg zou kunnen zijn van een amourette van z411 moeder, de vrouw van een pasteibakker, met een Spaanse of f icier die wellicht van adel was . Hier list het belachelijke niet ver van het tragische. Geen ogenblik schij nt tot Jerolimo de ongerij mdheid van zijn hooghartige bevelen door to dringen (vs . 950) neemt de tapeet van 't bedt,

En vouwt het ammeloocken met meynen servyet, En legget op 't schrappra, terwij 1 bet huffs „woest en leech" is, het bed geen daalder waard en terwij 1 hij zich bij gebrek aan een handdoek of droogt met een vuile lap . Slechts zelden is hij zich in zelfbeklag bewust van die andere werkelijkheid waarvoor hij in zijn verbeelding vlucht (vs . 96) : Robbert, mij n goeyen knecht, t'sichtent ick hier quam woonen, Was ick noot wel to pas, noch hebt niet wesen koonen, en dan geeft hij de schuld aan de kwade grond waarop het huffs gebouwd is. IDe laatste twee passages komen ongewijzigd uit de Lazarillo, evenals de meeste van Jerolimo's spaarzame handelingen en talrijke woorden . Maar de tegenstelling tussen waan en werkelijkheid is veel krachtiger 1 ) Zie de vertaling van Van Dam, blz . 75/6 . 9

dan daar door de allure die Breeroo aan Jerolimo heef t gegeven . Eerder dan de lachlust van de toeschouwer zal hij diens sympathie wekken ; het komische van het bl spel moeten we zoeken, behalve in de bijfiguren, in het contrast van Jerolimo en Robbeknol . De laatste heef t zeker ook de lief de van de schrijver gehad . Hij is in doen en laten grotendeels gelijk aan Lazarillo, maar mist het sluwe en laaghartige van diens karakter . Ten dele komt dit, doordat hij zich in de roman in het door Breeroo in hoof dzaak gevolgde 3e hoofdstuk van zijn beste kant last zien, ten dele doordat Brederode, als hij voor Robbeknols verleden teruggrijpt op de eerste twee hoofdstukken, Lazarillo's - sours gemene - bedriegerijen onvermeld last. 7,o is Robbeknol een nuchtere volksjongen eworden, gewiekst, maar niet gemeen i vol spot, maar goedmoedig. Na zijn eerste, wrevelige verwondering (vs . 4E97) Wat rij dme de vent? by weet wel das by niet en het Dan een gebroken pot, schikt hij zich in het lot das hem zo'n zonderling tot meester heeft gegeven. Ook als het hem duidelijk is, dat hij loon noch eten to wachten heef t, verlaat hij zijn meester niet. Hij heef t zich ervan overtuigd, dat Jerolimo er niet beter aan toe is dan hijzelf en das wekt zijn meegevoel (vs . 984E) Voorwaar by is rechtvaerdich, Om zijn armoede, mij n meedoogentheyt wel waerdich . Daarom blij f t hij hem trouw tot de catastrofa komt . 3 . De overige personen en de structuur van het stuk Twee groepjes van spelende personen zijn nog onbesproken gebleven, omdat ze op geen enkele wijze bij de lotgevallen van Jerolimo en Robbeknol betrokken zijn en evenmin bij de andere, bovengenoemde personages . De ene groep words gevormd door de hondenslager Floris Harmensz, en enkele straatjongens. Floris Harmensz . is een sullige, oude man, als grafmaker vertrouwd met de dood, kwaadsprekend over de levenden, gnif f elend. over grappen uit het verleden . Hij wordt wanhopig onder het gesar van twee straatjongens, Aart en Krelis genaamd. Deze namen worden nergens in het stuk uit~esproken en zijn niet in de lijst van spelers opgenomen . Daarin vinden we wel de namen van Joosje en Kontant, die later ten tonele gevoerd woxden . 10

Zij knikkeren met elkaar en besluiten hun optreden door op hun beurt Floris to sarren . De paren treden elk maar in een scene op en dit doet de vraag rijzen, of er geen vergissing in het ~ebruik van de namen is gemaakt en of Aart en Krelis niet identiek zijn met Joosje en Kontant . Van de tweede groep maakt Floris Harmensz, eveneens deel uit ; hij f ungeert als enige verbindingsschakel . De andere leden van deze groep zijn de drie „patriotten" : Jan Knol, Andries Pels en Thomas Treck. Zij doen in het le bedrijf de chronique scandaleuse van Amsterdam uit de doeken, van een Amsterdam dat althans in dit opzicht nog dorps was, dat iedereen iedereen kende. Ze roddelden over levenden en doden en sparen ook elkaar hun schimpscheuten niet. Talloze namen noemen ze van personen die in het stuk geen andere functie hebben, dan dat ze de roddel mogelijk maken en gaande houden . Floris Harmensz . tekent hun eigen beeld als hij zegt (vs . 417) Onder het uurwerck in de Nieuwe Kerck, daer sit sulcken veem Van ouwe praaters, van koddenaers en van ouwe klouwers, Met heur hangende hoof den, met hooge ruggen en kromme schou{wers, Daer sitten de druyp-neusen, die sijp-oogen by menkaar . In het 3e bedrijf treden twee van hen weer op, nl . Jan Knot en Andries Pels, nu samen met een zeker Harmen, die verder in het stuk niet voorkomt . Floris en Thomas komen niet terug . Hier rij st een soortgelijke vraag als bij de jongens : is een font gemaakt in de naamgeving en is de naam Harmen wellicht onbedoeld in de plaats gekomen voor Floris en Thomas? Allereerst dient men zich of to vragen, of de veronderstelling van naamsverwarring op zichzelf reeel genoemd kan worden . Is het denkbaar dat tij dens het schrijven of eventueel bij het drukken van een toneelstuk de namen van handelende personen verwisseld of door andere vervangen warden? In de Spaanfe Brabander blijkt dit inderdaad mogelijk to zijn ; er zijn enkele aantoonbare vergissingen gemaakt . Zo wordt Els Kals, de tweede spinster, in vs . 1320 aangesproken als Elsje Kaacks . Verder staat als een van de twee opkomende spinsters blj het begin van het 5e bedrijf niet Trim Snaps vermeld, maari'nln Jans . Deze naam is een contammatie van Tnjn Snaps en Jut Jans en noodlottigerwijze gelijk aan de naam van een van de snollen . Ook valt er een discrepantie aan to wij zen tussen de lij st van spelen11

de gezellen en het stuk zelf, met betrekking tot Jasper en Joost . In de lijst wordt Jasper de goudsmid genoemd, maar hij blijkt aan Jerolimo tapijten en goudleren behangsel verhuurd to hebben (vs . 2047) . Joost, de „buurman", heef t daarentegen het zilverwerk geleverd (vs . 20672069) . Het lijkt aannemelijk, dat Breeroo (of een ander) zich ook hier heeft vergist. Ten slotte verwij s ik nog naar de aantekening bij vs . 1110 . Met verbazing vraagt men zich af, hoe dergelijke fouten in de tekst terecht gekomen zijn. Is het stuk in zo'n drift geschreven, dat slordigheden welhaast onvermijdelijk waren, of is het wellicht in gedeelten geschreven Q uiteenliggende tijdstippen? Moest het manuscript, dat toch al meet dan een jaar gelegen had, zo overhaast gedrukt worden, dat de tijd voor rustige correctie ontbrak? Was misschien de laster waarvan Brederode spreekt in de laatste alinea van zijn voorrede tot de goedwillige lezer, de oorzaak dat hij zich de tij d tot herlezen niet heef t gegund ? Heeft een slordig ofschrif t voor een opvoering - het stuk was „gespeelt op de eerste Duytsche Academie'' voor het in druk uitkwam -- tot kopij voor de eerste druk gediend ? Het zou immers kunnen zijn dat de slepende ziekte waaraan Brederode van de winter van 1618 tot zijn dood in augustus heeft geleden, hem belet heeft de drukker een goed manuscript to verstrekken . Het zijn alle onbeantwoordbare vragen, maar wel mogen we zeggen, dat de aantoonbare vergissingen het denkbaar maken, dat ook de namen Aart, Krelis en Harmen per abuis in het stuk terecht gekomen zijn . Dit stelt ons voor de keuze tussen de volgende mogelijkheden 1, er zijn vier jongens of er zijn er twee ; 2 . Harmen is een nieuw optredend personage, of hij is identiek met Floris of Thomas . Het is duidelijk, dat het antwoord op beide vragen niet gelijkluidend behoeft to zijn, maar ook dat een bevestigend antwoord op een ervan steun kan seven aan een bevestigend antwoord op de andere . De keuze tussen de mogelijkheden hangt, dunkt mij, nauw samen met de visie die men op de structuur van het stuk heef t . We zullen die dus eerst beschouwen . Niemand zal staande willen houden, dat de Brabander een hecht gecomponeerde eenheid is geworden . De scenes die in seen enkel opzicht bij dragen tot de of wikkeling van de schamele intrige en evenmin een zijlicht daarop werpen, nemen to veel plaats in, de vele uitweidin,gen remmen of onderbreken de gang van het stuk . Toch zou bet onjuist zijn to zeggen, dat het werk met losse hand geschreven is, 12

zonder aandacht voor de bouw . Daarop wijst de evenwichtige verdeling in vijf bedrijven van resp . 485, 470, 522, 402 en 356 regels . Daarop wijst voorts de verdeling van het „bijwerk" over de bedrijven . In het le bedrijf treden de jongens en de „ouwe klouwers" op, in het tweede krij gen we het levensverhaal van de twee snollen to - horen . In het 3e bedrijf komen wederom drie „patriotten'', in het vierde vertellen Byateris en Ghierige Geraert het nodige van hun handel en wandel . In het vij f de tenslotte, het kortste, zorgt Otj e, de schilder, in een clans van een goede 15 regels nog voor de lokale kleur . Deze verdeling kan niet het gevolg zij n van een gelukkig toeval . Er is een derde factor die op een doordachte structuur wij st. De tweede helft van het eerste bedrijf wordt ingenomen door de genreschildering van de spelende jongens en de roddelende praatvaars . Brederode maakt hierbij gebruik van een techniek die ik met de term omsluiting zou willen kenschetsen . Aart en Krelis openen de scene met hun getreiter van de hondenslager . Zij gaan of en de drie oude mannen voegen zich bij Floris Harmensz . . Na hun gesprek maken de mannen plaats voor Joosje en Kontant. Als bet spel van de jongens in vechten is verkeerd, komt Floris weer op en wordt bet geheel of gerond met een nieuwe sarpartij . De twee treiterscenes omsluiten dus de oudemannenroddel en daardoor krijgt bet bedrijf, dat met een gesprek tussen Jerolimo en Robbeknol was geopend, toch nog een bevredigende of sluiting . Zijn we eenmaal bierop oprnerkzaam geworden, dan blijkt ons, dat deze omsluitingstecbniek de structuur van bet gebele stuk zo al niet bepaald, dan toch sterk beinvloed beeft . In bet 2e bedrijf omsluit bet gezamenlijke optreden van Jerolimo en Robbeknol de scene met en van de snollen ; in bet derde treedt Robbeknol in bet eerste uitkomen op terwij 1 hij samen met Jerolimo bet bedrijf besluit . Daartussen ligt bet tweede gesprek van de patriotten en bet eerste optreden van de spinsters, gescheiden door een monoloog van Robbeknol van slecbts 20 regels . In bet le bedrijf als geheel bezien en in bet vierde missen we een dergelijke omsluiting . Het eerste bestaat, zoals reeds is gezegd, nit twee grote delen : een expositie in de vorm van een dialoog tussen Jerolimo en Robbeknol en de scenes van de jongens en de patriotten . Het 4e bedrij f is eveneens in twee hoof ddelen to verdelen : l . bet eerste optreden van Byateris en Geraert en 2 . de voortzetting van bet Lazarilloverhaal met Jerolimo en Robbeknol en, in de Iaatste scene, ook Gheraert en Byateris . De verdeling is hier echter minder scherp dan in bet 13

1 e bedrij f, want tussen de twee monologen waarmee achtereenvolgens Byateris en Geraert zi :h voorstellen heft Breetao een g rek van J erolimo en Robbeknol geplaatst . Daarmee bezwoer hij het gevaar van verveling, dat dreigde bij de opeenvolging van twee monologen, maar brak hij tevens de eenheid van de twee gedeelten : het Lazarillothema enerzijds, het „bijwerk" anderzijds . Bezien we nu echter de eerste vier bedrijven als een geheel, dan blijkt dat het omsluitingsprincipe zich in I en IV tezamen wel manifesteert : het le bedrijf begint met een dialoog van Jerolimo en Robbeknol en eindigt met een „open" scene, het vierde begint met een „open" scene en eindigt met het laatste optreden van de twee hoof dpersonen . In het onderstaande schema wordt een en ander verduidelijkt . Het toont een reductie van de stof tot twee componenten : 1. het Lazarillothema, voornamelijk bestaande in dialogen van Jerolimo en Robbeknol, en 2, de zedenschildering, waaronder ook de monologen en gesprekken vallen van de snollen en van Geraert en Byateris, die meer of minder nauw bij het Lazarillothema zijn betrokken . I Lazar.thema Zedenschild .

vs . (Jer . en Rbk .) straatjongens patriotten straatjongens

1- 284 285 - 485

II

Lazar .thema Zedenschild . Lazar .thema

(snollen)

486 - 725 726 - 825 826 - 955

III

Lazar .thema Zedenschild . (patr. en spinsters, gescheiden door 20 vz . Rbk.) Lazar .thema

956 -1005 1006 -1347 1348 -1477

IV

Zedenschild . 1 Lazar .thema C Zedenschild . Lazar .thema

(Byateris

1478 -1539

1540 -1645 (Byat. en Ger .)

1646 -1811 1812 -1889

Het 5e .bedrijf is met een zwakkere band met de voorga'nel verbonden dan de eerste vier onderling samenhoudt . Immers Jerolimo is verdwe14

nen en er rest nog slechts de noodzakelijke afwikkeling . Het bedrijf vormt echter wel een in zichzelf gesloten geheel, doordat het begint en eindigt met een scene waarin Robbeknol en twee spinsters optreden . Wederom dus een toepassing van de omsluitingstechniek . Het bovenstaande last slechts een conclusie toe ; bij de vormgeving van de Spaanse Brabander heeft Brederode getracht door een overwogen structuur de twee heterogene hoof delementen tot een eenheid samen to smeden . We keren flu terug tot de vraag betref f ende mogelijke naamsverwarring. Het is duidelijk dat voor de werking van de omsluitingstechniek herhaald optreden van dezelf de personen noodzakelijk is . Op grond daarvan is het aannemelijk to achten, dat in het 1 e bedrij f hetzelf de tweetal jongens twee maal optreedt, m.a .w. dat de namen Joosje en Kontant bij het eerste optreden onopzettelijk zijn vervangen door de niet uitgesproken namen Aart en Krelis . Dit argument kan niet volledig gelden voor de twee patriottenscenes (in I en III), omdat die tezamen geen zinrijke omsluiting vormen . Maar in het geconstateerde streven naar eenheid in de bouw ligt toch aanleiding om aan to nemen, dat Brederode in het 3e bedrijf een herkenningsef f ect gewild zal hebben en dat hij dus dezelf de mannen zal laten optreden als in het le bedrijf . Ik ben daarom geneigd aan de lijst van spelende gezellen meer geloof to hechten dan aan de persoonsaanwijzing in het gesprek in het 3e bedrijf . Of we de daar voorkomende „Harmen" flu moeten identificeren met Floris Harmensz . dan wel Thomas Treck, is een vraag die in de aantekening achter het stuk wordt behandeld . 4 . Taal en versbouw De taal van het stuk is bijzonder moeilijk . Aan geleerden als Nauta, De Vooys, Verdenius, Stoett komt de verdienste toe, dat zij de tekst toegankelijk hebben gemaakt, al wil dat niet zeggen dat alle moeilijkheden zijn opgelost . Stoett heelt bovendien talloze spreekwoorden en zegswijzen geidentificeerd, waarmee Brederode appelleerde aan het taalbezit van zijn tij dgenoten . De Amsterdammers spreken het taaleigen van hun stad . Enkele opvallende trekken zijn het gebruik van ie voor ee (stienen, mienen) ; -eur voor -oor (veur, deur) ; ft voor cht (after, ko ft) ; e- als voorvoegsel van het volt, deeew. (eweest, epraat) . Voor verdere bijzonderheden 15

verwijs ik naar de recente uitgaven van De klucht van de koe door dr. Jo Daan (Zwolle 1963, Inleiding) en van W/arenar door dr . C . A . Zaalberg (Klass . Letterk. Pantheon) . Jerolimo spreekt natuurlijk Antwerps dialect . Brederode kende het, doordat hij het veelvuldig our zich heen hoorde spreken, mogelijk ook daordat hij a teis naar Antwerpen had gemaakt . Maar hij kende bet niet goed genoeg, overdreef sours, mengde andere Zuidnederlandse eigenaardigheden door het Antwerps en was ook niet altij d consequent . Sours vergiste hij zich, zoals in het gebruik van de herhaling van bet pers . vnw. van de le persoon, ekik . In vs . 30 bijv, zegt Jerolimo : „Ick kick vreesde voor de schout" in plaats van „Ick vreesde ekick" . De eigenaardigheden van Jerolimo's taal die de grootste moeilijkheden opleveren bij het verstaan zijn : 1 . het gebruik van oo (ongeveer als de oo in door uitgesproken) in plaats van aa, bijv . moor (maar), sproocken (spraken), node (naar de), .mode (staat ge) ; Te Hoboken doormen de voontjes hoolt (vs . 1601) ; 2, de as voor ei en ee, bijv, ghelaarde ( geleerde), begaarde (begeert ge), onbelaa f t (onbeleefd), paesen (peinzen), raesen (reizen) . Minder gevaarlijk voor de lezer is het gebruik van uy (uitspraak uu) in plaats van oe, zoals in vertu y f , bedruy f , vruigh, en van a y voor jj, bijv, rayck, spays, ghemaynlyck, gracelajck . Ik verwijs hiervoor vender naar de Inleiding van de editie van De Vooys (3e dr . Groningen, Den Haag,1920) . Aan de versbouw heef t dr . G . Kazemier in 1935 twee studies gewij d (T ids. 54, blz . 301 vlg . en NTg . 29, blz . 1 vlg .) . Hij heef t erop gewezen, dat Brederode het stuk gedeeltelijk in vrije verzen heeft geschreven, d.z . verzen van wisselende lengte en met een wisselend aantal hef f ingen, en voor een ander deel in alexandrijnen, verzen van 12 lettergrepe; ten dele in jambische mast . De passages die nauw aansluiten bij de Lazarillo zijn over het algemeen in alexandrijnen geschreven (echter niet de dialoog waarmee het stuk opent), het overige grotendeels in vrije verzen . Daarin vond Brederode de geschikte vorm voor een levendige dialoog, S . Waardering Het oordeel over de Spaanse Brabander mag slechts zeer ten dele worden bepaald door het f eit, dat Brederode zijn stof heef t gevonden 16

in vreemde bron . Hij leef de in een tij d waarin het zelfs een bewij s van verstandig kunstenaarschap wend geacht, wanneer een schrijver grote voorgangers imiteerde . Trouwens, zien wij in onze dagen niet, dat toneelschrijvers met graagte gebruik makers van stof uit de Griekse tragedie ? Een groter kunstenaar echter dan hij die alleen maar imiteerde, was degene die in de navolging zijn voorbeeld overtrof 1) . Heef t Breeroo de stag van de imitatie naar de aemulatie . het overtref fen van het voorbeeld, genet? Compositorisch is het stuk ongetwij f eld zwak . Ook al 1i$t er een onderkenbare structuur aan ten grondslag, het is geen eenheid geworden. Breeroo is er niet in geslaagd een organisch verband tot stand to brengen tussen het Lazarillothema en de zedenschildering in de bijfiguren, die hij erin bracht omdat hij het niet laten kon en bovendien omdat hij de strekking van zijn stuk wilde verduidelijken . De uitweidingen zijn ook to lang en vormen zelfs geeniwe ede handeling naast bet hoofdthema, doordat er tussen de bijfiguren onderling geen handelend verband is geweven . Trouwens, ook Jerolimo en Robbeknol zijn maar ternauwernood „handelende'' personen to noemen . Jerolimo's machinaties die tot zijn vlucht leiden, zijn blijkbaar alle volbracht als bet stuk begint . Het enige wat erin gebeurt, is dat Robbeknol al bedelend voor eten zorgt, maar ook daarvan zien we op bet toneel weinig meer dan bet resultant . De eigenlijke „handeling'' omvat niet veel meer dan een spanningloos wachten op de voltrekking van het bankroet. Het 5e bedrijf is levendiger, maar niet veel meer dan een naspel . De hoof dpersoon komt niet meer op . Het is een statiscb stuk, ook al doordat een psycbologiscbe ontwikkeling ontbreekt . Dit zijn zwakbeden die in de meeste gevallen fataal zijn . De strekking van bet stuk, bet hekelen van de bankroetiers die „de vromen 't haren onbruvck arm en eIlendig makers" en het uitbeelden vin de „gebreckeliickhevt van onse tijdt", komt in het verhaal zelf n iuwelijks tot uiting . De drie ambachtslieden en de schilder zijn inderdaad bedrogenen, maar niemand zal er zicb om bekreunen dat Byateris en Gierighe Geraert niet aan bun trekken komen . Het is een zwak punt, dat we de strekking voor een belangrijk deel moeten zoeken in de gesprekken, vooral van de patriotten in bet 3e hedrijf . Maar tocb, bet stuk leef t, leef t aanzienlijk krachtiger dan de roman die bet voorbeeld ervan was . De marionetacbtige jonker uit de 1 ) Zie hiervoor J. D . P . Warners, Translatio - imitatio - aemulatio, in NTg. 49, blz. 289 vlg. en 50, blz . 82 vlg, en 193 vig . 17

Lazarillo is onder Breeroos handen een levend mens geworden, die we

benij den om zijn vermogen om to levee in de realiteit van zijn f antasie, of beklagen omdat hij in de werkelijkheid niet levee kan, maar die ons, hoe dan ook, in zijn menselijk tekort niet onberoerd kan laten . Brederodes kunstenaarschap, zijn nooit verflauwende, gretige belangstelling voor de mensen en hue doen, hebben aan de bij f iguren het merk van echtheid gegeven waardoor de schepping zich van het bedenksel onderscheidt. De scenes van de straatjongens, van de roddelende, zich in leedvermaak verkneuterende patriotten, de meesterlijke kij fscene van Trij n Snaps vormen voortref felij k toneel . De beide hoof drollen, die van Jerolimo bij uitstek, geven de acteurs rijke kansen tot briljante uitbeelding, de bijfiguren stuk voor stuk tot rake typering. Zo rijst dan boven alle menselijke kleinheid en verachtelijkheid, boven alle levensleed, boven het kolkend vitale Amsterdam de kunstenaar Breeroo, die bij dit alles tot in het diepste van zijn gemoed betrokken is, die er zich tegelijkertijd voldoende van kan distancieren om in de tij delijkheid van de beschreven levensfragmenten het onvergankelijk menselijke to doen zien . Daardoor heeft Brederode de grens tussen de imitatie en de aemulatie overschreden, daardoor is zijn S paanschen Brabander een werk van alle tij den geworden . D.

18

Aen den Edelen Heer Mijn Heer

JACOB van DYCK Raat ende Ambassadeur Ordinaris, Wt den name, ende van wegen den Doorluchtigen ende Grootmachtichsten Heer ende Koning, Gusta ff , den II van dien name, der Sweden, Gotthen, lV enden Koning ende Erf-vorst ; Groot-Vorst in Finland, Hertoch tot Erthen ende West-Al an-land .

Residerende by de Hooghe Mog. Heeren de Staten Generael der Vereenichde Nederlanden . 1

Den Hemel is soo stadich niet behanghen met sware bekommeringhen en droevighe wolcken, om dat sy swangher is van een vol-draghen slack-reghen, of sy vindt haar wel eens door den tij dt vanden arrebeyt en lasticheydt verlicht : waar op sy dan 5 blinckende en heugelijcke stralen des blyschaps uytgeeft . So ist ooc, Min Heere! met het 's menschen gemoedt, ten kan niet altijt even swaarmoedich en druyloorigh zijn, al hebmen schoon de last op den hats van wichtighe ende groote saacken : men soect wel eenmaal middel om ontslaghen to zijn van onse belem10 meringhen en aardtsche moeyelijcheden ; Tot sulcken eynde, en voor de sulcke gheloof ick dat de verquickelicke ende lustige Poesie is ghevonden . De Poesie seg ick, die niet alleen als een goddelicke Sonne Hemel en Aarde verheugt en verciert ; maar komt tot inde binnenste onbeschryvelicke deelen der zielen to Jacob van Dijck was in 1567 to Haarlem geboren, vestigde zich in 's-Gravenhage als advocaat, werd hofraad en vervolgens afgezant van Zweden bij de Algemene Staten . Erf -vorst, erf elijk vorst ;tot, te, in ; West-Man-Landt, in 't zuiden van Zweden . 1 stadich, gestaag ; sware bekommeringhen, donkere nevelen . 3 haar, zich ; door den tijdt, van tijd tot tijd . 4 arrebeyt en lasticheydt, zware barensweeen . 5 uytgeeft, verspreidt . 6 ten, bet en . 7 druyloorigh, lusteloos ; al hebmen schoon, ook al heeft men, ofschoon men gedrukt gaat onder de last van 9 eenmaal, eens, een keer ; om ontslaghen to zijn van onse belemmeringhen, om onze beslommeringen to vergeten . 19

15 erinneren, en gaat met een blakende glory des vermaacklicheyts tot inde heymelickste en grootste kameren der doorluchtiger herten, al waar sy met een hef ticheyt van verwonderingen uytschattert het overtreffelick verstant der geleerder en van God begaaf de Mannen ; Als by gelijckenis : wat mensch is so lomp of duyster 20 van vernuft, die sonder beweging en groote aandachticheyt, en recht-schapene soeticheyt souw konnen hooren of lesen de goddelicke Lofsang van I esu Christo, door den hoogen en uytgheleerden Daniel Heynsius gemaact ? Ick geloof niet datter sterf lick mensch leef t, die begaaf t is met redelicke sinnen, die 'tselve soude doen . 2 5 Voor mijn, ick mach wel seggen dattet mijn hoogste Poesie geweest is, daar ick mijn opperste ghenoegen in gehadt hebbe van mijn leven ; en so ben ick oock wel versekert dattet U .E . oock boven alien is . Nu heb ick onder andere oock de Eere gehadt van U .E . dat ghy myne boerteryen hebt vereerlijct met de heerlijcke 30 luyster van u E.E, gedoegsaamheyt en lust, om die by u selven to lesen . Dit maact my, waardige Heere, so moedich, dat ick u E.E . mijn Spaanschen Braband er derf toe-eygenen ; Verwitticht en verwust zij nde dat u E . Edele genegentheyt mijn kleyne gif to niet en suit versmaden, maar van een ghedienstich en goet gemoet in 35 dancke aennemen . U E .E . biddende dat ghy hem soo wilt stutten

15 erinneren, binnendringen; blakende glory, schitterende, verkwikkende glans . 17 hefticheyt van verwonderingen, heftige bewondering; uytschattert, met luide

stem verkondigt. 19 20 21 22

Als by gelijckenis, bijvoorbeeld. die, dat hij ; beweging, ontroering ; aandachticheyt, stichting. recht-schapene soeticheyt, waarachtig genoegen . hoogen en uytgheleerden, aanzienlijke en zeergeleerde .

23 Daniel Heinsius (1580-1655) was een geleerde van Europese faam ; als hoogleraar to Leiden doceerde hij o .a . klassieke talen. Behalve in bet Latijn heef t hij ook in bet Nederlands werk van literaire betekenis geschreven, waaronder twee lofzangen: de Hymnus o f Lof -sanck van Bacchus en de Lof -sanck van Jesus Christus . Zie hiervoor de uitgave van L . Ph . Rank, J . D . P . Warners en F . L . Zwaan, Bacchus en Christus (Zwolle 1965) . 25 Voor mijn, wat mij betreft . 29 boerteryen, kluchten ; vereerlijct, vereerd . 30 u E.E., uw edele Edelheid (vgl . soortgelijke formules in latere tijd, zoals bij Leeuwenhoek UE Hoog Ed .) ; gedoegsaamheyt, geduld . 32 derf toe-eygenen, durf opdragen ; Verwitticht, wetende ; verwust, bewust . 34 goet, genegen, goed gezind. 20



met u E, bescheydenheyt, dat by vrypostelick zijn Vyanden (die by niet en vreest) mach teghen gaan. Op dit vertrouwen wil ick u E .E . inde gunst van uwen Koning, met sampt den Koning alder Koningen, in genade bevelen, die u E.E, in alle salicheden, 40 so wel tijttelijck als eeuwich, geluckich wil bewaren, gelijck u E .E van gantscher herten wenscht uwen dienstwilligen diender ende orient G . A . Brederode.

36 bescheydenheyt, verstandig oordeel ; vrypostelick, vrijmoedig, vol vertrou-

wen. 40 wil beware,,, moge behoeden. 21

TOT DEN GOETWILLIGHEN LESER

1

Indien de mensche soo goedtaardich waare gheschapen, dat sy vaardiger waren int verbeteren en tragher int berispen van yemants ghebreken, so souden sy de volmaacktheyt des alderhoochste nader komen, en haar zieltjes in alle deelen verbetert sien . Maar 1a~s ! 5 ons is uyt der natuure die kranckheyt inne-geboren, dat wy eer de splinter in eens anders, als de balck in onse eyghen ooghen vermercken . 0 tastelijck ghebreck, voor gheen ghebreck bekent, een yder liefkoost en vleyt sijn selven in sijne dwalingh, en straft met alle strengheyt de doolinghe van sijn even naasten . Wat zijn wy 10 verkeerde, blinde, en gunstighe rechters, in het kreucken, en bedecken van onse misdaden? en wat zijn wy onrechtveerdighe beulen en helsche tierannen in het uyterste vervolghen en 't schavoteeren van eens anders lelijckheden? Dit weten wy arme schepselen met een cierelijcke deck-mantel aardich to bekleden, gelijck 15 als of wy Godt daar mede een aangename dienst aan deden, niet eens overlegghende dat wy van binnen ons soo veel hebben to herstellen en verschicken, dat wy buyten ons selven niet eens behoeven to treden om werck to vinden, vermidts in een ygelijcks tuyn genoech to doene valt. Maar wat ist ? Een yder siet u yt, en niemant 20 siet in . In dese ghemeene Heer-baan heb ick my soo verre verloopen, dat ick (na de ghewoonte van veel dichters en schryvers) met ander lieden f auten gesocht hebbe to proncken . Want ick stel u hier naacktelijk en schilderachtich voor oogen, de misbruycken van dese laatste en verdorven werelt, de ghebreckelijckheyt van z goetwillighen, welwillende, goedgunstige . 2 vaardiger, vlugger ; verbeteren, met goede bedoeling kritiseren .

7 tastelijck, tastbaar ; bekent, erkend. 10 gunstighe, zachte, genadige ; kreucken, plooien ; bedecken, ontveinzen . 12 vervolghen, naspeuren. 13 schavoteeren, aan de kaak stellen ; lelijckheden, gebreken .

17 verschicken, veranderen 18/19 in een ygelijcks tuyn enz., vgl . Harreb I, 313 . 19 Een yder siet uyt, en niemant siet in ; (vgl . Harreb . III, 87), ieder let op het doen en laten van anderen, maar niet op zijn eigen levenswijze . 20/21 In . . . verloopen, op deze algemeen betreden weg ben ik verkeerdelijk zo ver gegaan. 23 schilderachtich, als op een schilderij, aanschouwelijk . 24 laatste, huidige ; gebreckelijckheyt, onvolmaaktheid . 22

25 onse tijdt ; En de kerck, en straat-maare mishandelinghen van de gemeene man ; dock onder andere, heb ick mijn eyghen bekende swackheyden niet vergeten, biddende den Almogende, dat by de myne, en den uwen, ghenadelijck wil to hulpe komen, want hem ist bekent, dat ick dit niet uyt haat, nosh om yemandt to vertoornen 30 noch to verbitteren, maar om my en alle menschen to verlustigen en verbeteren gedicht en gheschreven hebbe . Isset sake dan dat ick eenighe vrome, oprechte, deghelij cke en deuchdelij cke lieden, onverhoets, en buyten mijn weten hebbe vergramt, ick versoeck nef f ens dese ernstelij ck, dat sy 't mijn onbedochtheyt en kleyne 3 5 kennisse wij ten, en myne vergrypinghe met een beter verschoonen ; 500 sal ick ghedwonghen zijn haar goede voorgangh to volghen, en myne haters, achterklappers, en lasteraars beschuldingen en bescheldinghe gheduldelijck to dragen, en met een wel-ghetroost gemoedt sachtsinnich opnemen, en soetjes by mijn neder-setten ; want 40 soo weynich als mijn de onverdiende lof van myne al to gunstighe, my kan vorderen : immers, en alsoo luttel kan my schaden den faster der kenschuldighe, der eensydighe, der nydighe, die inghenomen zij nde met quaatwillicheyt en vooroordeel, gheene dingen, hoe goedt oock datse souden mogen zijn, onveracht noch onbe45 scholden laten . Maar daar-en-teghen de vrye, de sye-loose en verstandige, en kreunen sick niet, aan onbescheyden vonnissen van soodanigen volckj en, sy onderscheyden, sy schif ten, sy sif ten, sy keuren, sy kiesen, en beproeven der saken waardicheyt aan de 25 kerck, en straat-maare, algemeen bekende ; vgl . Sart . I, 7, 33 : notum lippis et tonsoribus, t' is kerckmaer en straetmaer ; mishandelinghen, verkeerde

handelingen, verkeerdheden.

31 inset sake dan, dat, mocht bet zijn dat. 32 oprechte, rechtschapen, eerzaam . 33 onverhoeds, zonder erg, onwillekeurig . 34 neff ens dese, hierbij, bij dezen ; onbedochtheyt, onbedachtzaamheid . 35 kleyne kennisse, onkunde ; met een beter, met een betere handelwijze . 38 bescheldinghe, smaad . 39 soetjes, kalm, rustig. 40 gunstigh, genegen . 41 vorderen, baten; immers, en alsoo luttel, stellig even weinig. 42 kenschuldighe, zij die zich van hun schuld bewust zijn ; eensijdighe, partijdigen ; nijdighe, afgunstigen ; inghenomen met, vervuld van . 44 onbescholden, ongelaakt . 45 vrye, onbevooroordeelde ; syeloose, onpartijdigen . 46 stch kreunen aan, zich bekommeren om ; onbescheyden, dom, ondoordacht. 48 beproeven, toetsen ; waerdicheyt, waarde . 23

ongevalschte waarheyt . Het heeft eenige rechtsche of averechtsche 50 gheleerde Doctoren, met sommighe hypokrytesche schijn-heylighe ghelief t, onse Spaansche Brabander in sijn eere to spreecken, sonder dat sy de man ghesien noch gehoort hebben . Daar over hebben wy besloten dat wy hem int licht wilden laten gaan, op dat by hem by al de werelt, en insonderheyt mocht verantwoorden tegen de 55 ghene, die met een gheveynsde suyverheyt, hem van to schandelijcke oneerlijckheyt by elck een verdacht ghemaackt hebben, op dat hare looghens en syne vromicheyt, sick openbaare . Ick, noch hy, en ontkenne niet, of by heef t wel over hem dat to beroepen is, maar wien ? en wat isser dat volmaackt in alles is ? daar is niets 60 onberispelijcx, als Godt . Maar soo de ghemeene speelen van ouwts af, niet anders en verhandelden, als het gene by de ghemeene man ommegingh : so hebben wy dan na de kleyne ervarentheyt, van de wereltlijcke dinghen ons volck niet hoogher doen spreken dan sy en verstaan, of daghelijcx mede ommegaan . Dat is, een smit van 65 yser en koolen, een schilder van sijn veruwen, een schoen-maker van sijn leesten, het welck ons niet onvoeghelijck en docht ; nu waren wy ghenootsaackt volgens ons voorgenomen inhouwt, twee lichte vrouwen sprekende to maken, de swaricheyt wel overdocht zijnde, vonden wy niet beters, dan datmen die van hare neeringh 70 ooc souden laten spreken, alsoot oock wel to dencken en gelooven is, dat sy de Schriftuur niet al to kies, to keurelijck en to scherpsinnich door-soecken, en meer met vleeschelijcke dinghen haar bemoeyen, dan datse met over-natuurlijck verstant, landen en luyden in de waach-schale stellen . Is haar geylheyt wat ongebrey-

49 rechtsche o f averechtsche gheleerde Doctoren, doctoren die deze titel met recht often onrechte voeren . 51 in syn eere spreken, kwaad spreken van, lasteren . 52 Daar over, daarom . 54 al de werelt, ieder . 55 suyverheit, ingetogenheid, kuisheid . 56 oneerlijckheyt, onfatsoenlijkheid . 57 vromigheyt, braafheid, deugdzaamheid . 58 hij heeft over hem, hij heeft jets over zich ; beroepen, afkeuren. 60 soo, evenals ; ghemeene spelen, spelen (t .w. de kluchten en blijspelen) die het leven van gewone mensen uitbeelden . 62 na de kleyne ervarentheyt, naar de mate van hun geringe ervaring. 71 Schriftuur, de Schrift, bijbel ; to kies, to keurelijck, to kieskeurig . 73 over-natuurlijck, in strijd met hun natuur. 74 in de waachschale stellen, beoordelen (vgl, wikken en wegen) . 24

75 delt en slordich, wy zyn de eerste niet, de Griecken, de Latijnen, hebben 't ons wel-lustelijc voorgedaan. Dat blijct aan Ariftophene, Plauto, T erentio, en eenige andere onbeschaamde, die nochtans van de huydensdaachsche school-gheleertheyt, de jonghe jeucht voor klockspij s en leckerny inghegheven wordt, dit loopt altsamen we! 80 onbesproocken dear, maar 'tgheen op een tonneel vluchtich went verhaalt, Overt by elckerlij ck schier voor doot-sonde gedoemt, daar sy nochtans op straat, binnenshuys, en elders (God betert !) daglij cx veel erger hooren en doen . Sulcke, en dierghelij cke schurf de schapen blaten aldermeest van de onreynicheyt, andere al to barm85 hertighe, en mogen niet veelen datmen de godloose vinders van bedrock en schalckheyt, wat over de heeckel haalt . Ick kept, het is een slapheyt in mij n, dat ick de eereloose-geen-noot-hebbendemoetwillige-Banckeroetiers (die haar goet aansien en gheloof by de lieden met eeren misbruycken, en diefsghewijs de vromen 90 'tharen onbruyck arm en ellendich waken) niet en kan troetelen noch na de mondt spreken, ghelij ckerwij s alsser veel f ielen en rabauwen doen, die de buyt 'tsamen staan, of die an 'tselve eve! sieck zijn, en wel lichtelijck den eenen dach of den anderen het op-gheven, en deurgaan sullen . Ick ben soo kleen als ick mach, 95 maar soo groot en goedt van ghemoedt, dat ick soo een stuckedrochs niet en kan toestaan soo een verdoemelijcke schelmery, noch 75 slordich, onbehoorlijk . 76 Aristophane, Aristophanes, Grieks blijspeldichter (± 444-380) . 77 Plauto, Plautus, Latijns blijspeldichter (±254-184) ; Terentio, Terentius, Latijns blijspeldichter (195--159) ; onbeschaamde, onbeschroomden . 79 Dit loopt enx ., dit last men alles wel gaan zonder er aanmerkingen op to waken . 83 Vg! . Harreb II, 239 : schur f tige schapen bleeten meest . 85 vinders, uitvinders . 86 schalckheyt, schelmerij ; kept, eeken het . 87 de eereloose, enz ., zij die niet door de nood gedwongen, opzettelijk bankroet gaan (vg! . vs . 369) . 88 gheloof, , krediet . 89 lieden met eeren, fatsoenlijke mensen. 90 't haren onbruyck, tot hun nadeel . 91 f ielen en rabauwen, fielten en schurken . 92 de buys t' samen staan, het over de buit eens worden, de buit samen delen . 94 deurgaan, er van doorgaan ; Ick ben . . , mach, ik ben dan wel een man van wemig aanzien . 95/96 dat ik niet kan goedkeuren . dat zo'n bedrieger zo'n schurkenstreek uithaalt . 25

100

105

110

115

ick kan niet onbeklaagt noch onbeschreyt laten, de ghene die door onghevallen tot een bedroef t verloop moeten komen . Nu heb ick 't inder waarheyt op niemant in 't besonder ghemeent, maar heb de kluppel int hondert blindelingh geworpen, luck raack, die ghetroffen is, volcht het rijmpje : Doetet u seer, wachtet u meer . Die beleeftheyt heb ick ghebruyckt, dat ick een ander tij dt hebbe ghenomen, op datmen to minder beduydenisse op de teghenwoordighe levende en soude maken, ghelijck ick oock niet ghedaan en hebbe . De Brabantsche Tale heb ick tot geen ander eyndt hier in ghevoeght, als om haare arme hovaardy an to wij • sen, dat sy also wel haar lebbicheden heef t als de botte Hollanders, die sy soo wel niet en konnen volghen, als wy-lieden haare mis-spraack . Dit zijn dan vriendelijcke leser, of leserin, de oorsaken en de dinghen, die mijn hebben beweegt to doen drucken, mijn Brabander die van veelen lachterlij ck belogen is, en die ick wensch datse u so wel mach behagen, als sy de beste en braaf ste lieden voor desen heef t gedaan, soo ick dat vermerck, sal ick my spoeyen om U . L, eerlangh een kluchtigher en veel gheestigher ghemeen to maken. Hier mede wil ick u niet !anger ophouden . Leest met lust, en trect tot uwen dienst het ghene dat u wel ghevalt, en gheeft my voor mijn groote en willighe moeyte, een vriendelijck ghesicht, het sal loons ghenoech zijn . Voor uwen altij dts bereyden en jonstighe G . A . Bredero .

98 die . . , komen, met wie het droevig afloopt, doordat ze geen geluk hebben . volght, houde zich aan ; wachtet u meer, wees dan in het vervolg daarvoor op uw hoede. 102 die beleef theyt, deze discretie heb ik in acht genomen . 104 beduydenisse, opdat men het to minder zou betrekken op . 107 lebbicheden, lelijkheden. 108/9 die sy . . , mis-spraack, die zij niet zo goed kunnen navolgen als wij hun wantaal . 111 lachterlijck, op lasterlijke wijze, schandelijk ; belogen, belasterd. 114 U.L., Uwer Lie fde, aanspreektitel voor aanzienlijke personen . Vgl . Huy gens' Scheeps-praet: Reeers, (jouwerliefde mien ick, Die van vers op 't kusse vicht) . 115 ghemeen, bekend . 116 trect tot uwen dienst, haal er tot uw voordeel uit. 117 wilighe, vrijwillige. 119 bereyden, dienstwillige ; jonstighen, toegenegen . 101

26

G . A. BREDERODE Tot den Leser 1

1st dat ghy yet merckt, leest of siet Dat quaat is, schuwt dat, doetet niet . Ick heb ('t) met lust, tot leer ghedaan, En niet om dien wegh in to slaan ; 5 Maar vindy wat dat u wanhaaght, 't Sy u tot les, ghy knaap of maaght . Men weet so noodich bet venij n, Als dinghen die daer goedt voor zij n . Een kindt onwetend' van verstandt, 10 Dat loopt in 't vuyr, al waar 't hem brandt ; Dan yemant die wel beter weet, Die denckt dat vuyr is mij n to beet ; Hy tastet met yet anders an, En treckter nut en warmte van . 15 Soo bid ick dat ghy dit oock treckt, Op dat bet u wat goets verstreckt . Het oordeel (dunckt mijn) is verkeert, 't Welck seyt dat men de sonde leert, Alsmense eyghentlij ck verklaart, 20 En al de Werrelt openbaart. Ick neem een preker op de stoel, Als die ontdeckt een vreemt ghevoel Van een eerloosen snoo sophist, Of een Godloosen atheist, 25 Souw die daaromme boosheyt doen? Of argeren in't minst de goen ? Dat sluyt niet . Souw de magistraat, 3 't, (ontbreekt in B), het schrijven van dit stuk ; met lust tot leer, uit lust tot lering, om u to leren . 7 men moet even noodzakelijk bet venijn kennen . 10 hem, zich. 11 dan, dock . 13 tastet, vat bet . 15 treckt, opvat. 16 opdat bet u ten goede komt . 19 eyghentlijck, in haar ware aard . 21 neem, neem eens aan ; stoel, preekstoel . 22 ontdeckt, verklaart ; ghevoel, gevoelen, mening . 26 argheren, slechter maken . 27 sluyt niet, is onzin . 27

De overheyt, de wyse raat, De boosheyt leeren yder voort, 30 Als sy bestraffen Princen moort ? Of vrouwe-kracht ? of dievery ? Straatschenden of brantstichtery ? Dat komt met my niet over een . Soo weynich als in lij f en leen 35 De sucht of sieckten overspruyt, Wanneers' een doctoor ons beduyt, Soo lettel, of noch mooglijck min, Dringt immer 't quaat ter zielen in ; Want in een Godlijck goet ghemoedt, 40 En komt oock niet dan alles goedt . De dinghen zij n dan groot of kleyn, Den reynen zijn sy alle reyn, Den quaden dij t alles tot quaat, Om dies-wii dat het met hem gaat 45 Ghelijck als met de vuyle spin, Die 't goetste neemt ten quaatsten in, Die 't honich in fenijn verkeert, Aist in sijn binnenst is verteert . Soo doen veei menschen hier to landt, 50 Sij spreken van een ander schandt, Of lof en eer ; Na haat of gunst Maar niet na kennis van de kunst, In suicken breyn Overt nu ghemaalt De roem of laster diemen haait . 5 5 De ghene die ick heb gheraackt Onwetens, hebben my ghelaackt, 29 leeren voort, verder leren, propageren . 30 Princen, vorsten . 31 vrouwe-kracht, verkrachting .

33 dat komt niet met mijn mening overeen, daar geloof ik nets van . 35 sucht, ziekte, kwaal ; overspruyt, overgaat. 37 min, minder. 38 immer, stellig. 39 godlijck, godvruchtig . 40 niet, nets. 43 dijt, gedijt . 44 Om dies-wil dat, daarom omdat .

45/8 Vgl . Harreb., I, 56 : De bloem waar de bij honig uitzuigt, daar zuigt de spin venijn uit . 51 na, naar, al naar gelang van . 53 ghemaalt, gevormd. 28

60

65

70

75

Ick gheef t haar toe ; En voor de smaat So wensch ick dattet haar wel gaat Aan ziel, aan lijf, na wil en wensch, So wel als eenich levend' mensch . Maar ghy verlichte, suyver, net, Die op mij n wercken lustich let Hier hebdy maar een slecht gherij m, Dat niet en rieckt na Griecksche Tijm, Noch Roomsch ghewas, maar na 't ghebloemt, Van Hollandt kleyn, dock wijt beroemt, Al heefset gheen uytheemsche geur, Tis Amsterdams daar gaatet veur . Het Nederlantsche dof f e kruydt Gheef t voor ditmaal niet soeters uyt Als ghy-en siet ; soot u niet smaackt, Soo bid ick das ghy 't honich maackt Met u gheleerde groote gheest, Die 't best uyt u Boeck-we yden leest, En brengtet in u Bye-korf , Daar ick nauwlijcx by comen dorf, Om das ick, 't welck ick vrij beken, De minste van u Byen ben . 'tKan verkeeren . A ° . 1618,

57 ick ghee ft haar toe, 59 na, naar .

ik neem het hun niet kwalijk ;

voor,

den 6 . Junij .

in de plaats van .

61 verlichte, verstandige, ter zake kundige ; suyver, net, dus niet vuil als de

spin . 62 lustich, vriendelijk gestemd . 63 slecht, eenvoudig .

64 De beeldspraak met bloemen en bijen in de volgende passage berust op bet blazoen van de Nederduitse Academic, waarop een bijenkorf afgebeeld was, waaronder de zinspreuk yver stond. Het randschrift luidde : Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella, d .i, men werckt'er zonder treuren, de zoete honigh rieckt naer tijm, en lentegeuren (Vondel, Eneas, I, vs . 627 29) . Zie de reproduktie van de titelpagina . 65 Roomsch, Romeins . 68 daar gates veur, als zodanig moet het beschouwd worden . 69 do ff e, eenvoudige, nietige . 71 De ontkenning (en) is afhankelijk van de voorzin . 74 boeck-weyden, woordspel met boekweit; leest in de dubbele betekenis : verzamelt en leest . 78 Bijen, leden van de Academic . 29

INHOUDT VAN 'TSPEL Onder de weynich uytsteeckende of geestige Spangjaars en is de Maker van Laserus de Tormes nerghens na de minste, maar (mijns oordeels) een van de meeste to houden, want by seecker en bedecktelijck de gtbreecken sijner Lants-lieden, anwijst, en strait . 5 Desen ist die wy volghen in sijn eerste boeckje, daar by de hoverdye (die haar-lie schijnt ingheboren to zijn) levendich afbeeldt in sijn kaale Joncker : nu also wy geen Spangjert en hadde, of om dattet de" ghemeene man niet en souw hebben kunnen verstaan, hebben wy dese namen, de plaatsen en de tij den, en den Spang10 jaart in een Brabander verandert, om dies-wille-dat dat volckjen daar vry wat nae swijmt . Den inhoudt hebben wy na onse ghewoonten, in vijven verdeelt . Eerstelijck, Jerolimo Rodrigo vertelt zijn overcomste uyt Brabandt, zijn oorsaack het verschil van Amsterdam en Antwerpen, de 15 verscheydenheden van 't Volck, en haar zeden, en sijn voorighe grootheyt : alles met een verwaande hoochmoedicheyt. Robbeknol een verloopen Bedelaar neemt by in sijn dienst, waar met by nae sijn ydele grootsheyt byder straaten gaat brageeren, tot endelingh in de mis . Drie ouwe Klouwers bewijsen met haar slechte manie-

2 Laserus de Tormes . De volledige titel van de uitgave van 1609 luidt: De Ghenuechlyke ende cluchtighe Historie van Lazarus van Tormes wt Spaingen . In de welcke ghy eensdeels meucht sien ende leeren kennen de manieren, condicien, zeden ende schalckheit der Spaignaarden . Nu eerst nieuwelycx int licht ghebrocht ende overghezet in onse Tale . Tot Delft . By Bruyn Harmansz . Schinckel. Anno 1609 . Zie de inleiding blz . 8 vlg. Voorts J. to Winkel, De invloed der Spaansche letterkunde op de Nederlandsche in de zeventiende eeuw, in Tijdschr . I, blz. 79 vlgg. ; J, ten Brink, De Roman in proza, bl . 297 vlgg . ; W . Davids, Verslag van een onderzoek betreff ende de betrekkingen tusschen de Nederlandsche en de Spaansche Letterkunde in de 16e-18e eeuw, bl . 25 . 2 nerghens na, volstrekt niet . 4 straf t, laakt . 7 also, daar, omdat . 11 nae swijmt, op lijkt. 14 zijn oorsaack, zijn beweegredenen . 18 brageeren, pralend flaneren ; endelingh, eindelijk, zelfs . 19 klouwer, kerel, paai ; slecht, eenvoudig . 30

20 ren, spraack en kleedinghe, de oprechte slechtheyt der Amstelredammers, en de Tijdt, namentlijck de Sterfte over meer dan veertich Jaren . Ten anderen, Jerolimo we! gheveeght zijnde, ontmoedt ande Vesten by de Mont van den Emstel, twee lichte Vrouwen, waar 25 by by den volmaackten Hovelingh speelt . Sy meer gheneycht tot sun gelt als tot sijn schoone woorden, willen dat b y haar sal leyden op de Klieveniers-doelen, by alsoo kouwt van Buyde! als heet van Maagh, maackt veel blaeuwe en loghenachtighe uyt-vluchten, en scheyt na veel stuypens en neyghens, eerbiedelijcken ; sy begecken 30 den wech-gaande, en verhalen den oorspronck van haar ontuchtich en onghereghelt !even. Den hongherigen Robbeknol tij dt terwij 1 uyt bede!en ; het welck hem soo gheluckte, dat by sijn ledighen buij ck, en sijn eerlij ck-hertighe dock arme Meester daar met spij sde ; en ginghen voort we! versaat zijnde, 'tsamen to ruste . Ten derden, Robbeknol verhaalt den loop sijns !evens, en sijns avontuurs, Jerolimo niet byder hant zijnde, soeckt, vindt en doorsnof f elt sijns Meesters Beurs dien by rij ck van vouwen en arm van penningen bevonden heel t . De drie koele Troevers verwij ten elck ander haare f eylen ; ondertusschen luij tmen der Steden-klock, a! 40 waer ter puye werdt ghekundicht en verboden op lij fstraf f e de Bedellerye, en de geraamde ordere over de rechte armen, het welck by elck ghepresen, maer by Robbeknol en sijns gelij cken, beklaagt werdt. Een kyve-kater kij f t en raast onbescheyelijck, dock sy Overt 35

20 slechtheyt, eenvoud . 21 de Tijdt (lijd . vw . bij bewijsen), de tijd waarin het stuk speelt dan veertich Jaren, d .i, meer dan veertig jaar geleden . Bredero

: over meer kan gedacht hebben aan de pest, die in de zomer van 1558 to Amsterdam woedde . 23 gheveeght, afgeborsteld, opgeknapt . 24 Emstel of Emster is de naam van de Amstel ; zie Tijdschri ft, 14, 284. 27 Klieveniers, Kloveniers (de Kloveniersdoelen was ook als herberg in gebruik) ; alsoo, even . 28 blaeuwe, niets betekenende, onbeduidende . 29 stuypen, buigen ; begecken, zich vrolijk maken over . 31 tijdt (inf. tijen), treks, gaat. 3 3 eerlijck-hertighe, trots, hooghartig. 36 avontuur, lotgevallen ; soeckt, zoekt hij (nl. Rbk .) . 38 koele troevers, oude vrijers (Tijdschr. 27, 226) . 40 ghekundicht, afgekondigd. 41 gheraamde ordere, de nieuw vastgestelde bepalingen ; rechte, werkelijke. 42 beklaagt, betreurd. 43 kyve-kater, twistzieke vrouw, kijfachtig wijf ; onbescheyelijck, onbehoorlijk. 31

besadicht van twee spinsters haar ghebuuren ; Robbeknol van de 45 foot een deucht makende, komt by dese onwetende Wijven de Sevensalmen lesen, soo kreegh by de kost . Jerolimo vint eenich kleyn gelt : waant hem selven de rijckste die daar leefden, by stuurt sijn knecht om spijs en dranck ; Die ontmoet een Lijck-stacy, hoort eenighe woorden, en loopt verbaast na huys . Doch dat over, doet 50 by sijn bootschap . Int vierde, vertelt een Koppelaarster haar leven en haar neeringh. Robbeknol gheladen met eet-waxen, werdt blydelijck ontfangen, en tyen daatelijck met gragen lust an 't smullen . Jerolimo vertreckt over maaltij dt sijn of komst, en meer andere geckelij cke 5 5 dinghen ; ondertusschen komt Gierighe Gerret sijn Huys-heer, en Byateris de Wt-draagster hem maanen, na veel belovens, gaat den Armen-duyvel deur en leyt een banckje . Int leste deel, de Buuren verstaan hebbende sijn vertreck, gaven de Maanders en Schult-eyschers sijn Banckerot to kennen, daar een 60 groote beroerte uyt ontstont, oversulcks de Schout, Notaris en Ghetuyghen ghehaalt, 't huys gheopent, vonden niet dan een oudt beddetje, dat na veel woorden inde Stadts-koocken gebrocht wiert. Index voeghen dat sy allegader even veel ontfonghen en onbetaalt en onvernoeght wech gongen . Daar hebjet al seyd' het Wijf, en 65 sy spooch het hert uyt haar lij f .

44 besadicht, tot bedaren gebracht ; van, door . 45 onwetende, onkundige, domme; seven-salmen, de zeven boetpsalmen . 49 verbaast, ontsteld ; dock dat over, dock als dat voorbij is . 53 tyen, en zij (nl . J, en R .) gaan . 54 vertreckt, verhaalt; over, gedurende. 57 deur gaan, met de noorderzon vertrekken ; leyt een banckje, gaat failliet. 60 beroerte, opschudding . 6011 oversulcks de Schout . . , ghehaalt, 't buys gheopent, toen daarom de schout . ., gehaald en het huffs geopend was . 62 stads-koocken, in de mooning van de concierge van het stadhuis werden in de 16e en 17e eeuw de maaltijden voor de regering bereid . Hij nam „de roerende of onroerende goederen van zulken, die geregtelyk uitgewonnen zyn, in arrest, . . . waarna by dezelven opveilt en verkoopt, ten overstaan van 't Geregt" (Ter Gouw, Gesch, v . Amst. V, 137) ; zie vs . 1764. 64 Voor dit gezegde zie Harreb . I, 27 ; III, 113 en vgl . Roemer Visscher, Sinnet. 3de schock, beslagh : Daer hebdy 't al. Ook in C . Kruyskamp, Allemaal mensen . . . Apologische spreekwoorden, 's-Gravenhage 1965, nr. 20 . 32



NAMEN DER SPEELENDE GHESELLEN Jerolimo Rodrigo. de Joncker. Robbeknol. de Knecht.1) Joosje. twee Jon ghens . Kontant . Floris Harmensz. Hondtslagher vande Kerck . 2) Jan Knol . Andries Pels . Patriotten . 3) Thomas Treck . Trij n Jans. Bleecke An . j T we Snollen . Trij n Snaps. Els Kals . Spinsters . 4 ) Jut Jans . J De Vrouw van de Dooden 5), een deel stommen. Byateris een uytdraaghster en koppelaarster . Gierighe Geraart, de Huysheer . Notaris, de Klerck, met twee Steboon. 6) Balich, een Tinnegieter . Jasper, de Goutsmit. Joost,

de Buurman .

Qtje Dickmuyl, de Schilder. De Schout met zijn Rackers . 7)

1 Robbeknol,

eig, een korte dikke jongen, een vreetzak (I/NT XIII, 644,

1968) . kerkeknecht die de honden uit de kerk moest weren en voor de orde zorgen . 3 patriotten, burgers, oude kerels (Tijds . 44, 283 ; vgl, vs.1958) . 4 spinsters, vrouwen die met spinnen de kost verdienen . De verklaring „oude, ongehuwde vrouwen" (Stoett, Muller) moet verworpen worden, op grond van vs . 1304 en, vlg, en het woord cattoenspinsters in de Lazarillo (zie Inleiding, blz . 9) . 5 van de dooden, van de dode . 6 Steboon, stadsboden, dienaren van de stad, vergelijkbaar met deurwaarders (WNT XV, 439) . 7 racker, gerechtsdienaar . 2 Hondtslagher,

33



EERSTE DEEL

Jerolimo Rodrigo 't Is wel een schoone stadt, moor 't volcxken is to vies : In Brabant sayn de liens ghemaynlijck exkies In kleeding en in dracht, dus op de Spaansche mode, Als kleyne Konincxkens of sienelaycke Goden . 5 0 kaserlaijcke stadt Hantwerpen groot en raijck, Ick gheloof nau dat de son beschaynt uwes gelaijck In abondancy van sleyck, in schoonheyt van landouwen, In Karcken triumphant, in devote Kloosters, en modeste (ghebouwen, In muragie masief t, vol alles, van rekreatie geboomt, 10 In kayen en in hoyen, woor langskens dat hem stroomt De large revier, het water van den Schelde, En supporteert tot over Meyr. Datte kick ou eenskens vertelde Mayn avontuurkens met de dochterkens inde Baar, Betteken en Mayken, en met haar nicht schoon Klaar, 15 Die over straat trip trap, en met sulcken ghetepel „gaat, Damen her jugeert, en estimeert voor 't stooltje van de LepelD„straat, 1

1 vies, vreemd, raar . 2 exkies, f r . exquis . 4 sienelaycke, zichtbare . 5 In deze en de volgende regels komen herinneringen voor aan geuzenliederen (NTg . 21, blz. 129) . 6 nau, nauwelijks . 7 abondancy van sleyck, overvloed van kleigrond . 8 triumphant, prachtige, heerlijke ; modeste, statige . 9 muragie, bolwerk ; alles vol van aangenaam (recreatie) geboomte. 10 kayen, kaden ; hoyen, hoofden, havenhoofden . 12 supporteert tot over Meyr, reikt, doorstroomt tot over de Meir (nl, door middel van een gracht die uit de Schelde kwam en waarvan een tak dwars over het plein naar de andere stadswal liep) . Zie Tijds. 59,306 en TUds . 61,136 en 62,72 . - Kick, in Zuidndl . dialect words ik vaak herhaald . „Het eerste ik is dan vaak enclitisch, vandaar vormen als ekik, ikikke, kik, kikke, en vandaar weer een dubbele herhaling doordat ik later in de zin met kik herhaald wordt" (vgl . vs . 30 ;174) . Zie >T/NT VI, 1450. 13 dochterkens, meisjes ; Baar, herberg, waar de beer uithing . 15 ghetepel, getippel . 16 damen, dat men ; stooltje, staaltje, puikje van de Lepelstraat, waar zich de bordelen bevonden . 35

20

25

30

35

En vande Venus-buurt : 'tsoch say saij n wel gracelaij ck . De Gouverneur van 't slot die minden haar wel dwaselaijck : 't Was sulcken waperkaack een, g'en hebt ou leven . Hoe dickwils heef t by haar een keurs en een voorschoot ghegheven Voor een bay-slopes. Wa was a kick oock amoureus op Annette de Tournay, en Janneken de Geus . 0 't is een gallant goeyken, 't saijn kordyale Princesses, Sy braveeren de waerelt in ambitieuse grandessen ; En hadde kick met hoot niet alleghere ghebancketeert, 'k En had t' Handwerpen niet so schandelaijck ghef algeert . 'k Was daar in goeyen stoot : ick had wel tseventich paar mouwen, En maijn krediteurs lieten may niet das de dese houwen : En voort gaf e kick hoot al het goeyken dames was vertrouwt Van maijn ghebuurkens hier t' Amsterdam . Ick kick vreesde voor [de Schout : Want ick docht ist sake, dat zijt hem ansigghen, So sal by mijn op steep of inde stock does ligghen : Ick ben liever inde harmonieuse melodive voglesangh, Als inde odieuse stinckende boeyens en ys're klangh . En so verren mayn ghebuurkens may om't hoore spreken, Soo sal ick hoot wel een leugen of een treusneus inde handen [steken .

17 tsoch, voorwaar ; zie vs . 277 .

19 waperkaack, snoeper, liefhebber van vrouwen ; voor de constructie van een vgl. eng . a good one; (vgl, vs . 506) ; g'en hebt ou leven, van je leven hebje nooit zo eentje gezien. 20 keurs, een lang opperkleed of alleen een lijfje . 23 kordyale, vriendelijke . 24 ambitieuse grandessen, statige deftigheid. 25 ghebancketeert, gefuifd . 26 ghe falgeert, failliet gegaan . 27 mouwen, losse mouwen. 28 de dese, deze (nl . die hij draagt) . 29 vertrout, toevertrouwd. 30 Ick kick, zie reg . 12 . 31 ist sake, dat, indien dat ; ansigghen, aanzeggen verklappen . 32 op steep, in de gevangenis ; inde stock, met de beeen in een houten blok . zie Mnl . Wdb. VII, 2181 . 33 Algemeen bekend gezegde ; in het mnl . beter in de risere das in de isere, beter in de vrije natuur das in de boeien . Boeyens, gevangenissen (vgl . vs. 2207) ; ys're klangh, klank, geklink van de boeien. 3 5 om 't hoore spreken, om het hunne aanspreken. 36 treusneus, wisjewasje. 36



Ick heet flu bekans een maant of wa meet ghehadt . Hier sayn veel goeyen liens in dese stadt, Die op goedt vertrouwen haar goeyken laaten bewaaren 40 Aan andere, die, asse kick, daar achter uyt mee vaaren, Want of men schoon de liens (ghelayck hier staat) al siet, Men ken daarom haar hert nosh qualiteyten niet . 't Is tij dt, dat wy die bot-muylen, die huybens wat f atsonneeren : Men moet haar altemets een spelleken en een kluchtken leeren . 45 Moor wat ? kene geen rust, 'ken magh niet paysibel „staan . Braban. Zemers, ben ick rayck, so moet mayn goeyken wel inviesibel gaan . binnen. Robbeknol, de knecht So lang als ick ghewondt was en om 't hoof t de doeck halt, So kreeg ick altijts wat om Gods-wil van de goe-luy, as ick badt ; Maar nou sy mij n ghesont sien, en mij n ghenesing vermercken, 50 Nou ist : God helpje jy luye bedelaar, gaat wercken, Jy bint jong en wel to pas ; by doet sondt die jou wat deelt, Vermits zijn malle barmherticheyt de rechte armen ontsteelt . Wat raat dan ? steelen en wil ick niet, daar steecktme of de wallich, Al ist een aardighe kunst, sy helpter miester ande gallich . Braban. 55 Dienen dat waar een ding, so had ick de besorghde kost, der uyt. So waar ick vande straat, en van 't leegh-gaan verlost . Was' er maar een rij ck heerschap ick woud' hem garen dienen . Gants lyden watte quasten heef t die joncker ansen bienen, Hoe is by uyte streken, by is wel verguldt met dat gheweer . 37 heet, heb bet . 40 aan, bij ; achter uyt vaaren, met de noorderzon vertrekken . 41 ghelayck bier staat, op bet toneel stond deze spreuk op een schild . 43 huybens, uilen, stommelingen . 44 altemets, nu en dan . 45 Moor, maar ; kene, 'k en heb . 46 als ik rijk ben (zoals men meent), dan moet mijn goedje onzichtbaar zijn (inviesibel gaan), want ik heb er zelf nooit jets van gezien ; zemers, zeker, voorzeker. 47 Lazarillo was door zijn tweede meester, de priester, mishandeld . Br. last de oorzaak van Rbk .'s verwondingen onvermeld . 48 om Gods-wil, uit liefde tot God, als aalmoes ; badt, bedelde . 50 God hel pje, eig . God lenige nw nood, gezegd tegen een bedelaar, die men zonder aalmoes liet gaan ; hier : ga weg ! (W'NT V, 221) . 51 wel to pas, gezond. 53 daar steeckt me o f de wallich, daar walg ik van, heb ik een afkeer van . 58 gants lyden, een vloek ; eig . bij Gods (Christus) lijden . 59 uyte streken, uitgedost ; hij ziet er fraai uit met die degen . 37

Jerolimo 60 Hoott manneken, soecktege een meestet? Robbeknol Ja ick waarlijck mijn Heer. Jerolimo Wel komt hier by-men, ick sal ou van alles wel versorghen : Ick twyfel niet of ghy hebt een goey gebeken gesproken vande [morgen, Want ons Heer heet ou verleent een goey meester an mijn . Robbeknol En ick sal jou, mijn Heer, een goede dienaar zijn . Jerolimo 65 Hoe is ouwen naam ? Robbeknol Robbeknol, tot jouwen dienst . Jerolimo Ghy zij t een nettert . Van waar syde ghy ? Robbeknol Van waar ? van Embden God bettert . Ierolimo Ho, ho, een Embder potschyter . Wel zemers dat komt snel . Robbeknol Ja, ja, praat jy wat, d'Amsterdammers en Brabanders kennen ['t oock we!. 62 gebeken, gebedje . 63 bet, heeft. 65 nettert, ironisch : een „fijn" man; in het Nederduits he kummt van Emden, Gott beter't. 67 potschUter, een niet verklaarde spotnaam voor de bewoners van Embden (vgl. Weerter rogstekers, Zwolse blauwvingers e.d . en zie Tijdschr . 27,228) . W el zemers, dat court snel, waarachtig, dat komt ook gauw uit (nl . van

welk slag je bent) . Met zijn antwoord, dat zinspeelt op het ww. in de scheldnaam, geeftRobbeknol to kennen, dat de Amsterdammers en Brabanders geen haar beter zijn. 38

Jerolimo

Dat is ooc waar . Hede noch ouwers, of hedese verloren ? 70 En wa was hoor doen't ?

Robbeknol Mijn vader was een Vries gheboren, Te Bolssert in Vrieslant . En mijn moer was van Alckmaar : Immers na veel avontuurs en loopens kreghense malkaar . Men vaar was een meullenaar, en myn moer liep met de veering : Want hier eseydt, al segh ick het self, sy verstonder lijdich we! [op de neering : 7 5 Sy kont van buytene sien oft lockers sou of niet . Dats nou al eveliens . Daar na, Joncker, so ist eschiet, Dat mijn vaar, slimme Piet (ick seltje seggen met luttel woorden) Wt de backers kooren sackers meer nam als hem toebehoorde . Jerolimo

Dat gebreck is heel ghemeen, 't is de mannier van 't landt . Robbeknol

80 De meullenaars, mijn Heer, die hebben nu een aar verstandt, Sy speelen houwt wat en gheeft wat . Immers door 't voorloopen [van goe-manners So wordender mijn vaar in 't heymelij ck om egieselt en uyt ebannen ; Doers raackten by by de Spangjaarts in dienst, bier inde krijgh . Ick weet niet wat by hear gedaan had, sy koockten hem een vijgh, . Als men moer, Aaltj a Melis, vansen doot vernam, 8 5 Daar by of scurf So trockse met me, en met hear goetjen, hier t'Amsterdam, 70 doen't, doente, beroep . 72 immers, hoe dat zij .

73 veering, springstier, bul . 74 lijdich wel, bijzonder we!, heel goed . 76 dais nou al eveliens, nu dat komt er minder op aan . 79 ghemeen, algemeen. 80 een aar verstandt, een ander inzicht, een andere mening . 81 houwt wat en gheeft wat, mask het niet to bout, steel niet to veel (Harreb. III, 27) ; immers, dock ; voorloopen, voorspraak van goe-manners, d .z. scheidslieden bij 't gerecht . 82 wordender, werd er . 84 koockten hem een vijgh, vergiftigden hem . 39

90

95

100

105

En sy huerden een huysjen, en sy hing uyt de Graaf van Embden, En sy leyde slapers our gelt, en sy wos de bootsluy heur hembden, En de klieren voor de luy, op de erven die hier laghen leegh . Daar na so gebeurden 't, Joncker, dat sy an Duckdalf s [palfreniersknecht kennis kreegh Want siet by brochter al zijn miesters linnen to wassen : Dees was een lelicke swam, en sy was so van passen Of matelijcken schoon . (Maar foey! wanneer een vrouw is groen, So zou zijt met de beul, met een hondt, ja met de duyvel doen .) Mijn moer die was een weeuw, die quicx en heet van bloet ,,was Die nosh al-to-wel heughden dattet byslapen soet ,,was . Wat het sy to doen ? sy ging by de Moor legghen, En sy beproefden of de Moerjanen so saft zijn als de luy segghen ; Maar de schellem die vii heur in as een naghel soo hart, So datse van hem ontfingh een move jonghe swart . Hoe blijt datse was dat gheef ickje to bedeneken . Heer wat brochter die Moerejaan al soete gheschencken, Van suycker en van wijn, van wildtbraat en van kleyn ghebient, Een ander leckerny. Dan had by een kapoen, en dan een smient, En dan ghelardeerde duyf jes, of dan een snipjen met zijn dreckje : So koesterden by heur in heur kraam . Och, seyd hy! och mijn [beck] e ! Och ! doetje toch wat to goedt. Ick stout van veers en keeck het an ; En dan kreegh ick altemets van bystaan oock een streeck uyt de [pan . Daar deur kreegh ick hem lief, en sagh hem byster garen ; Maar eertij ts, as by quam, begon ick to krij ten en to baren,

110 88 zij hing een uithangbord uit met het opschrift: de Graaf van Embden . 88 leyde slapers, hield slaapstee ; wos, waste . 89 leegh, onbebouwd . Mogelijk gebruikte zij die erven our de was to bleken . 90 palfrenier, stalmeester. 92 swam, neger ; van passen, tamelijk = matelijcken . 93 groen, wellustig. 95 quicx, levenslustig . 97 wat het sy to doen, wat doet zij? (vgl, vs . 435 ; NTg . 24, blz . 180) . 99 vii, vie! . 100 van hem ontfingh, bij hem zwanger werd van . 103 kleyn ghebient, gevogelte . 104 smient, een soon eend. 105 de snippen werden met hun ingewanden gebraden en dan gegeten. 108 altemets, sours ; een streeck uyt de pan, wat lekkers. 109 sagh hem byster garen, hield ik veel van hem . 110 baren, tieren . 40

Ick rits-evelde van angst as ick hem komen sagh . Dan riep ick : het sal donderen van desen dagh, So bruyn komtet ginder op . Mijn docht het was de duyvel, Of de bulleback ; maar doen by ons brocht broot en sure!, 115 En andere snuystering, so van eten en van wijn, Doen docht by mijn gheen mensch, maer een Enghel to zijn . In dese ommegang liep een jaar of twee ten eynden . 't Ghebeurden so by eens zijn soontje wat douw-deynden, Wat troetelde, wat kusten : wantet hem so lief as zijn hert ,,was, 120 't Kijnt sagh dat wy wit waken, en dat by so pickswert „was ; Het liep nae mijn moer verbaast, en 't riep met een schrick : Och memmetje! memmetje! waartme, waartme, hier is heyntje [pick . Hy grimlachte en grijnsde, en schelde met een woort moer en [,,kijnt : Loopt ande gallich (seyd' hy) ghy verbranselde hoeren „kijnt. 12 5 Dat woortj a van mij n broertj a dat vatten is terstont al was is [jong : Och, docht ick, hoe mennich hoort men met een schotseren tong Een ander lasterlij ck schelden en schennen Van de gebreken, daar sy self ste vuylst' van bennen, Door dien sy (als mijn broer) haer selven niet en kennen . 130 Om kort to maken Joncker, dit komen en dit gaan Quam d'opsiender van 't hugs en de stal-meester to verstaan ; Sy leyden op hem toe met wachten en met waken, Soo lang tot dat sy hem sien rooven, steelen, taken De haver en het hoy, j a toomen, stevels, spooren, quispels en 135 Deck-kleen, beere-vellen en ander goet dat ick niet noemen ken, rits-evelde, rude, trilde (samengesteld met evel, ziekte) . bruyn, donkey. bulleback, naam voor de duivel . snuysteringh, versnapering. verbaast, ontsteld . memmetje, moedertje (fri . mem) ; waartme, bescherm me, daar is de duivel . 124 verbranselde, vervloekte . 126 schotseren, bitse . 127 schennen, uitschelden. 128 selfste, zelf. 132 leyden op hem toe, loerden op hem ; wachten, bespieden . 133 taken, wegnemen, stelen ; fri, take. 134 stevels, rijlaarzen ; quispels, kwasten . 111 113 114 115 121 122

41

Als de ghebitten, ja de hoef ysers selfs vande paerden, Die by de smits en de waghe-boeven verkoft om halver waerden : En t'huys stal by al wat los was, soo van kooper als van tin, Van silvere lepels, bekers, tafelborden, betielen : in 140 Om de waerheyt to seggen, het was een diet in syn moers lij f i: eboren . In alsmender na vraegden dan moist by nergens of, of 't was i:verloren, En dit deed by al uyt lief den om myn moer en broer to voen . Verwondertje dan niet asje dit we! andere !uy siet doen, Die uyt lief den van haar konckebynen haer eygen kas bestelen, 145 En gheven 't een hope hoeren daarse may weer mee spelen ? Daar na so worden ick ghevangen en ghelockt met list. Wat souw ick doen Heerschap ? ick seyden uyt vrees al dat ick [moist, Hoe dat mijn moer dit goetj en op het hooghste kon verkoopen, En doense mijn uytghehoort hadden, doen lieten sy my loopen . 150 Doen vatten sy de Moor (mijn stief-vaar) by de neck, En s'ontklieden hem moeder naackt, doe namen sy brandent speck En lieten 't op sen nigh al barnende druypen. Hy wrong hem als een aal, maar by kon 't niet ontkruypen, Dat most by of staan met ghedult, al was 't een harde saack . 15 5 De Wet geboodt myn moer, op pene van de kaack, Dat sy by dese moor niet meer en sou verkeeren, Of men souwt haar oock vreeselijck verleeren . Branden met speck, docht mijn moer, dat behaagt mijn niemendal, Ick moil de kolf so rouckeloos niet werpen nae de bal . Doe heelt sy om de qua tongen, en oock om wel to !even 160 Haar uyt devocy in 't arme mannen gast-hugs begheven . Daar dienden sy om Gods-moil : trouwens om de kost, watje orient, 137 waghe-boeven, voerlui . 139 betiel, plateel, schotel . 141 in, en . 144 konckebyne, fr, concubine, bijzit. 152 barnende, brandend . 154 afstaan, uitstaan, doorstaan . 155 wet, politie, gerecht ; pene, straffe . 159 eig, de kolf de bal achterna werpen uit balorigheid over verlies ; fig. iets doen ; Harreb I, 28 ; Spreekwdb, no. 1227. 161 't arme mannen gait-buys, het Sint-Pietersgasthuis in de Nes . 162 om Gods-moil, voor nets, zonder geld to verdienen ; watje miens, begrijp

je, moet je weten. 42

En daar heb ick nae mijn vermeughen mijn broot oock verdient . Dan liep ick by de Doctoor of by de Apteecker om drancken, 165 Of by de Barbiers om salf, of andere bootschappen voor de [krancken . Ten lesten quam'er een weetighe, teetighe, versoorde blindeman, Die versocht mijn tot zij n laytsman : by praten 't mijn moer so an, Dat sy mijn by die elementsche fiel bestelde . Och Joncker ick had een jaar werck dat ickje vertelde 170 Wat kommer dat ick somwij len heb gheleen . Jerolimo Nu Robbeknol al properkens, sacht manneken, geef t ou to [vreen En danckt ons Heere God voor sayne goeyen gracy, Ghy zij t bier ter keure wel gheroockt to deser spacy, Want ick kick sal ou triumphantelaijck versien met al wat ou (gebrect . 175 Een dingen jammert may, dat is dagge son bot Hollants sprect . 0 de Brabantsche taal die is heeroyck, modest en vol perf eccy, Soo vriendelayck, so galjart, so minjert, en so vol correccy, Dament niet gheseggen en kan . Ick wouw om duysent pout Daggese so wel alse kick of men Peterken verstont . 180 Ick sweert ou par Die, ghy souwt ou Hollants versaken Want die ons verstont, die verstont alle spraken . Was ou moeyer nosh maaght, ick liet ou een Brabander maken .

165 barbiers, die ook chirurgijns waren. 166 weetighe, teetighe, versoorde, neuswijze, slappe (?), uitgedroogde . 168 elementsche fiel, de bliksemse, vervloekte fielt . 169 dat ickje, als ik je . 171 al properkens, bedaard, flu is 't mooi genoeg ; geef t on to vreen, wees nu

maar kalm . 173 ter keure wel geroockt, bijzonder goed terecht gekomen ; to deser spacy,

nu, op dit ogenblik . trium phantelayck, heerlijk, uitnemend ; gebrect, ontbreekt . dingen, ding. heeroyck, fr . heroique, deftig; modest, statig . galjart, fr . gaillard, levendig; minjert, fr . mignard, lief ; correccy, zuiverheid, fr . correction . 179 Peterken, petekind . 174 175 176 177

43

Onse taal is een robsodi, non pareylle sonder weergae ; Sen heeft geen komparacy by de suyverheyt van Hollant op veer [nae

Robbeknol 185 Ja 't is een move mengelmoes, ghy meuchter wel van spreken, Ghy luy hebt de Fransche, de Spanjers en d'Italianen vry wat of [ekeken . De Brabanders slachten d'Enghelsche of de spreeuwen, sy kennen [van elcks wat. Jerolimo

s' Jasy wat sayn hier harsenloose botmuylen inde stadt, zy zijn slecht en recht van leven, en simpel inde stijl van haar [geschriften .

Robbeknol 190 0 eelekaarten, soudmen dat lebbighe Brabants sif ten

Of wannen, gelijck de kruyeniers haar kruyen, soo waar as is leef, Ick wil wel wedden datter de heist niet over en bleef. Dattet Hof to Bruyssel eens banden al de uytheemsche woorden, Dat yegelijck most gaan daar sy eygen zyn, of daarse t'huys [hoorden 195 Wat souwer een goetj a vertrecken ; gantsch lij den hoe kaal Souwen die Brabbelaars staan kijcken met haar arme jottoosse [taal : Maar nou zijnse hier so vermaagtschapt datmense niet sou konnen [scheyen,

183 robsodi, rapsodie, Vgl . Tijdschr. 31, 231 vlgg . 187 d'Engelsche, die ook een taal hebben, waarin allerlei elementen zijn opgenomen ; spreeuwen, kunnen spreken en fluiten leren . 188 s'Jasy, vloek, uitroep ; vgl . jasses, verbastering van Jezus . 190 eelekaarten, vloek, verbastering van heilige quarten, de quatertemper, de driedaagse vasten? lebbig, walgelijk . 191 kruyenier, specerijenverkoper . 193 dattet, als het .

194 dat, zodat. 196 jottoosse, plompe, onbeschaafde . Jotto was een scheldnaam voor vreemde-

lingen ; mogelijk samenhangend met de naam Jutland . 44

Al hadje al de geleerden, Professoren en Doctoren van Leuven en ivan Leyen . J erolimo

Slecht-hoyen als ghy zij t, moockt eensens een acte notoriaal . 200 Gaylien en weet van hoof se tarmen, gy schrij f t moor duyts [teenemaal . Onse Notarissen en Secretarissen verstaander pertinent op de [pronunciation . Dan trouwens 't is haar geoctroyeert, met edicten, privilegien en [gratien Van 't Kayserlaijke Hof ; ou 't is een volcxken seer exstreem . Robbeknol

De Paus van Roemen met al zijn Cardinalen en brengter niet van [haar teem 205 En dan latenser noch duncken datse verstandige schribenten [bennen, Sy schrijvenje daar een goetje, datse as haar Vader-ons van buyten [kennen. Jerolimo

Woor woren de Hollantsche botmuylen ? niemant van so veel En quamper to voorschijn in ons magnifijclaijck Retorijclaijck [lantjuweel . Da was een dingen van d'ander waerelt, 't is rekreatieflijck to [lesen! 210 Moor sjases, par Dio sante, wa plochtender ellegante Poeten to [wesen ; 199 slecht-hoyen, domkoppen . 200 moor duyts teenemaal, alleen maar Nederlands. 201 pertinent, nauwkeurig. 202 dan trouwens, trouwens. 203 exstreem, buitengewoon ; fr. extreme. 204 teem, thema, onderwerp, stuk . 205 dan latenser noch duncken, dan menen ze flog. 208 Een landjuweel was eig, een 1uweel, kostbaar voorwerp, door de een of

andere landstreek uitgeloof d ; f eest, waarop naar zulk een voorwerp word gedongen ; waarschijnlijk bedoelt J . hier dat van 1561 . 209 een buitengewoon ding (vs . 1546) ; rekreatie flijc, opwekkend, prettig ; fr . recreati f . 210 plochten, plachten. 45

Item daar haddege Kastileyn, de Roovere, Gistellen, en Kolijn, En Jan Baptisten Houwaart, dat bayloy goeye meesters zijn, Dat waaren liens vol pert eccy, en van devine eloquency . Yghelijck woordeken datse aggeerde, of nomineerde, dat was een [sentency . 215 Het minste datse sproocken dat was een ref fiereyn, en dat so t exstruvagant Van uytspraack, trots een Oostersche Phar-Heer of Luytersche [Predikant En bay hour rondeelen en balladen (met licencie magh icket vry [seggen) Daar molten de Hollantse boere lieke-dichters hoor broeck by [leggen . Robbeknol

Werpt de Vlamingen niet wegh, mijn Joncker, watje doet, 220 Met huldere incarnatie, en Pallet's vol minnen, en suyckerbosjes [soet . Jerolimo

Baste, al stillekens, ick hees ghenoegh van die muf fe miskienen [Retrosynen, 211 212 213 214

item daar haddege, daar had je bijvoorbeeld . bayloy, bib, bij God . devine, fr . divine, goddelijke . aggeerde, spraken, fr . agir; nomineerde, zeiden ; sentency, fr . sentence,

zinrijk woord . 215 ref fiereyn, refreinvers, een moraliserend gedicht van vijf tot ties strofen,

216 217

218 220 221

ieder van tien of meer regels en eindigend op dezelfde regel, de stok, die de eigenlijke gedachte van het gedicht uitdrukt . uytspraack, taal, woorden ; trots een Oostersche Phar-Heer, even goed als een predikant uit Noord-Duitsland . rondeelen bestonden uit acht regels ; de twee eerste regels werden aan het slot herhaald, terwijl de eerste regel in het midden herhaald werd ; balladen waren gedichten, bestaande uit een aantal strofen van zeven, acht of negen regels ; licencie, verlof . boer lieke-dichters, dichters van boereliedjes ; hoor broeck by leggen, daarvoor moeten zij de vlag strijken, voor onderdoen. huldere, hunlieder, hunne ; incarnatie, tijdvers (zie Spiegel, Twe-spraack, ed . Caron, Gron . 1962, blz . 32) ;Pallet's vol minnen en suyckerbosjes soet kunnen titels van werken zijn (Tijdschr. 44, 299) . bees, heb's ; miskien, fr. mesquin, armzalig, kleingeestig; retrosijnen, rederijkers, fr . rhetoricien . 46

En moockt geen grimmaasen met ou ensicht, moockt assekick i: bonne mynen. 0 h het stoot so we!, datmen parmantigh en gracelijcken gaat . En korompeert u troony niet, houtet in die form, daar 't ou in [staat. 225 Zemers dats bysart, dais braaf, dats groots, dats graaf, dats we! [jentjens. Kuyst en vaaght wel nettekens ou kleekens en acoutrementjens ; Neemt tansens de kladder, den borstel, den kleerbessem, sulde ? Dagge een Brabander waart, dat wilde kick om duysent pons of (hondert golden, Ick souw ou annimeeren en addresseeren bay de grootste van 't t!ant. 230 Ick sal ou promoveeren tot Doctor Juris door ou beestjaal verstant . Gay zij t een merveille vande waerelt . Gay suit wel tot hoogheyt [raken : Want ick sal ou Souvereyn van Hollandt en van Vranckerayck [waken. Een Marquissaatschap of Graaf schap dat acht ick niet een sear ; Kapitaynschappen, Kornelschappen, Hartoghschappen, daar stier [ick kinders met dear : 235 't Is may de payn nie waart om daar eens op to dincken, Ick sode heel Gelderlandt wel lichtelaijck wegh schincken. Ick kick hee die liberalheyt met onsen Koning ghemayn, Die heel 1 ndyen wegh gheeft aan een simpel kapitayn, Al eer by dat met macht van soldaten heef t ghewonnen . 240 Nu ick moet ter Missen gaan in 't klooster bay de Nonnen . Maar wat 'k ou vragen sou, sayde gay oock gedebaucheert ? 222 ensicht, (aan)gezicht; bonne mUnen ; vgl, fr. faire bonne mine h qqn. 223 parmantigh, deftig . 225 zemers, zie vs . 46 ; bysart, f r . bizarre, vreemd, ongewoon; graaf , fr . grave, deftig ; jentjens, fr . gentile . 226 kuyst, reinig, borstel af; acoutrementjens, fr . accoutrement, versiersel, 227 229 230 233 234 235 241

pronk, kleed . tansens, dadelijk; kladder, schuier; sulde, zulje, wilje . annimeeren en addresseeren, aanbevelen en introduceren . beestjaal, fr . bestial (beestachtig) groot . seur, lor, zier. kornelschap, kolonelschap ; stier ick met deur, scheep ik mede af . payn, pijne, moeite ; op, aan. gedebaucheert, losbandig, verkwistend . 47

Daar en is geen dingen so goet al datmen spaarlaijck minageert . De coinage (Monseur) passeert : 't is beestich datmen veel eet en [drinckt. Robbeknol

Dits al weer 't ouwe deuntje . Ick weet wel met wat voet dat by [hinckt. 245 Ick loot niet of ick ben op sinte Galperts nacht eboren, Dat's drie daghen voor 't ghelock ; nou geef icket verloren, Die droes die hellept mijn an die gierigerts altijt . Jerolimo

Wat stode en snapperkoockt, he? Robbeknol

0 h miester niet een mijt. Schijt, schijt, niemendal, is ben geen eter, wy sullen de kost we! [krygen . Jerolimo 250 Een ayuynken, een ciepelken, een sneeken broot, en twee vygen,

Dat's en Heeren kost. Robbeknol

Een bientjen daar en pout vleys vijf ses an ,,is, Dat liechter oock niet om. En as daar een paar vaans kan ,,is

242 minageert, menageert, leeft (fr . menager) . 243 coinage passeert, de spaarzaamheid gaat boven alles . 244 met wat voet dat by hinckt, waar 't bij hem hapert. 245 ik geloof niet anders of ik ben op een ongeluksnacht geboren . Sinte Gal-

pertsnacht is de avond voor het feest van Sint Galpert, een fantasieheilige, 247 248 249 250 252

dat op de maandag voorafgaande aan sacramentsdag (donderdag) gevierd werd . (Zie NTg . 41, blz. 67 .) droes, duivel . wat staj a daar bij j e zelf to mompelen ; niet een mijt, volstrekt niets ; een mUt was een geldstukje ter waarde van 11 penning. schijt, schijt, niemendal, mask je maar niet bezorgd ; eter, grote eter . ciepelken, uitje . dat liechter oock niet om, dat is ook niet mis, niet to versmaden ; vaan, vier maten bier (Tijdschr . 51, blz. 122) . 48

Met Dantsicker smockuel of met dat mannelijck Rosticker bier, Daar ken ick het me wel of sien voor een uur, drie of vier 255 Dat souw wel seve luy segghen (we! verstaande, als zijt moisten) .

Jerolimo Wat doers de liens anders dan say de spays verdarven en 't geldt [verquisten ? De soberheyt is een deughd, diens ghelijcken men niet en weet . Robbeknol

Dat is gheseyt in 't Duytsch : siet datj a niet veel en eet . Jerolimo

0 h 't is so ghesont op zijn juyste dyeet to levers . Robbeknol

260 Die raadt die mocht ghy dan de krancken wel ingheven. Jerolimo

Monseur het is devin datmen de temperancy observeert . Robbeknol

Gut Joncker 't is so goedt datmen wel teert en smeert . Jerolimo

Wat verschillen de mest-varckens van de gulsighe beesten ? Robbeknol

De grootste dronckerts, Heer, dat zijn de beste gheesten .

253 smockuel, een snort bier( vgl. 2031 ; zie WNT XIV, 2189) ; mannelijck,

krachtig, pittig. 254 me-ofsien, mee doers, 255 seve m y, iedereen . Het getal zeven diende ter aanduiding van een onbe-

paald aantal . 256 dan, dan dat ; verdarven, verkwisten. 258 in 't Duytsch, ronduit, in duidelijke bewoordingen . 261 devin, fr . devin, goddelijk ; de tern perancy observeert, de matigheid in acht

neemt, 262 teert en smeert, smult. 263 melt-varckens, hier van mensen gezegd . 49

J erolimo 265 Wie, doeghet ? Hanneken, Wilken, Wuytjen, da niet dan f ielen [zijn.

Robbeknol De treffelij ckste gheleerde die drincken de meeste wij n. Ick segget niet om my, sey de wolf, maar om mijn schamele moer . 0 seker ! die geen rij nsche wij n met suycker en magh dat is een [boer.

Jerolimo De Hollanders par Die sy drincken als mof fen en poepen, 270 En dan is dat goeyken so wildt, sy schreeuwen, sy roepen Als brayneloose liens, alse sayn . Wayliens sayn modest . Zayn wy ter f eest, wy sobereeren met eten en drincken, is dat niet [best? Wy kourtiseeren d'ufvrouwen met diskours dat niet vulgair is ; Wy charlateeren van onse participantschappen, en van onse [affairis, 275 Van den handel van Indyen en van de Guyneesche Kompagnie ; Ick mayn zemers dagh een legioen Enghelkens sie, Asse kick onse maechdekens sie ; tsoch sy sayn wel vroyelayck van [geest.

Robbeknol Ick gis datje my slacht ; ghy hebter veel by eweest. 265 doeghet (Antes . dial.), doet het . Hanneken, W/ilken, lVuytjen, Jan, Piet en

Klaas . 267 schamele, arme ; Harreb . II, 91 . R, wil de woorden van 266 bescheiden-

heidshalve niet op zichzelf betrokken zien . 268 magh, lust. 269 poepen = moffen . 271 modest, deftig, voornaam . 272 sobereren, matig zijn . 273 kourtiseeren d Uf vrouwen, maken de dames het hof (fr . courtiser les dames) . 274 charlateeren (fr. charlataner), opsnijden, grootspreken ; participantschappen,

aandeelhouderschappen. 276 dagh (waarschijnlijk een drukfout), dat ik ; zemers, ale vs . 46. 277 'tsoch, waarlijk ; Antes . soech. 278 slachten, lijken op . 50

0 bloet ick heb sulcken honger, is wou dat ick al an 't wangen [ ,,was ; 280 Mijn buyck raast anders niet dan of mijn keel ghehanghen ,,was . Jerolimo Nu tsa last ons gaan ter kercken tot ons Vrouwen-bruurs en [horen Mis, En dan sullen wy sien wa wy sullen kopen van vlees of vis . Robbeknol Och dat is een krachtigh woordt, daar praatj a na mij n sin . Och Priestertje, Priestertje, haestje wat, so krijgh ick bier wat in . Twee Jonghens en Floris Harmensz ., hontslagher, met de baar uyt . Aart 285 Aauwe, wille wy t'samen klaauwen ? Ick ra stoof, Aauwe schij t, Aauwen is sijn klaauwen quijt . Aeuwen Y get gallich-veughels, gallich-veughels, laatmen gaan, Of ick selje, ick sweert, met de swiep om d'ooren slaan .

wangen, kauwen, eten . 280 Zie voor deze spreekwijze Tuinman I, 117 ; 334 ; II, 130 ; Harreb . I, 102. 281 Vrouwenbruurs, Lieve-Vrouwenbroeders, die een gilde vormden, dat in de Oude Kerk een altaar had in de 0 . L . Vrouwe-Kapel, waarop een mis per week was gef undeerd door Andries Boelens . In vets 240 evenwel beweert Jerolimo dat hij de mis wil horen in 't klooster van de Nonnen, wier kloosters lagen aan de Kloveniersburgwal en de Doelenstraat . Hij wil dus op een ochtend twee missen gaan horen in vet van elkander verwijderde kapellen. In 1617 bestonden deze kloosters niet meet noch bet Vrouwebroersgilde. Brederode wilde blijkbaar een vermakelijke indruk verkrijgen door een katholieke Brabander in bet oude Amsterdam van voor 1578 weer to geven (mededeling van dr . J . F . M. Sterck) . 285 Aauwe, waarschijnlijk een scheldnaam voor Floris (vgl . vs . 347) . Het koten was op bet kerkhof verboden ; vandaar de woede van de hondeslager als hij door de jongens tot dat spel wordt uitgenodigd ; klaauwen, spelen met koei- of varkenskoten. 286 stoof, met de bolle karat omhoog ; schijt, als de holle karat boven komt. Zie Drost, Ndl . Kinderspel voor de 17de eeuw, b1 .103 . 288 Y get, bij God . 279

5.1

290 Wat ryeme dese besuchte, bekrenckte schavuyten ; Krijgh ickje in de kerck, ick selderje warachtich in sluyten .

Krelis Aauwe lampoot, krombien, Ick hebje an de gallich esien.

Aeuwen Hoe ryen me dese verbrancste scherluynen ? gantsch lichters, koom [ickje by, 295 Ick selje de bullepees so sackereels elements legghen inje sy, Dattet jou heugen sel ; ick selje byget soo onghenadich oftouwen, Datje by gantsch ackrementen op een aar tijt je mongt wel selt [houwen.

Aart Aauwen lampoot, Aauwen lampoot, hebje dat hert een revs, So sel ick jou dat mes omdrayen in jou vleys .

Aeuwen 300 Ick sel de baar neersetten, dat loof icje ; o jy Gods gauwedieven ! Krelis Dat voor jou lampoot !

Aeuwen Houtme die jonghens vast, ey lieven,

290 ryeme, rijden me, kwellen, plagen me deze beroerde schavuiten ; besucht en bekrenckt zijn synoniemen .

293 jij bent zelf een „gallich-veughel" . 294 verbrancste, vervloekte ; scherluynen, schelmen, deugnieten; gantsch lichters,

295 296 297 300

301

een verbasterde vloek = bij Gods lichten (zon en maan ? Zie 1VNT VIII, 1984) . sackereels elements, vervloekt, verdomd, geweldig; ik zal je zo afranselen. byget, bij God ; o ftouwen, afranselen . by gantsch ackrementen, verbasterde vloek = bij Gods sacramenten ; aar, andere . Gods gauwe dieven, gemene gauwdieven ; Gods dient hier tot versterking. De jongens gooien met jets naar de hondeslager . 52

Keertse om Godswil . Och so, houtse vast ; loopt schelmen, dat ghy [jou beschijt. Hoe quellen mijn die weersoordighe overgheven jonghens altijt, Sy ribsacken my we!, machet helpen ; ick arme kreupele ouwe man, 305 Mijn bienen die ryen mijn so, dat ick niet ophouwen en kan . (HU gaat Bitten op de baar.) Jan Knol, Andries, en Thomas Jan Knol We! Floris Harmensz., waar breng jy de baar ? wie isser doot ? Floris

Ariaan ien pij ntj e, Peete Barberen man, jou ouwe laghenoot . Andries Ariaan ien pij ntj a doot ? doot ? doot ? dat is wongder. Vertrouwt wat op de mensch, inde stadt was geen ghesongder 310 Noch vaster man, die so wel in zijn vleysch en op sijn leen was . Jan Knol 't Was jammer dattet sulcken stij f-sinnigen korselkoppigen deep was . Thomas

Ey laat de dooden rusten, seght van de of wesende geen quaat . Floris

Daar hebje gelijck in Thomas-oom, 't gaatje wel jy groote mast . Jan Knol Het by lang eleghen, van wat sieckten is by ghesturven ? 303 weersoordighe, beroerde ; overgheven, aan het (kwade) overgegeven, on-

deugende . 304 zij plagen me geweldig, God help me o f God beter't . 305 ryen, trillen, 307 ien pijntje, bijnaam voor hem, die dikwijls een pintje bestelde ; peete, vrouw; Barberen, genitief van Barber; laghenoot, gelaggenoot. 310 vaster, steviger, krachtiger ; (so wel) o p sijn leen was, zo funk ter been was . 311 deep, nurse vent, syn . van mo f, poep, jotto . 313 groote mast, beste vriend . 53

Ftorir 315 Sy segghen vande gave Gods. Jan Knol Seljer we! ingaan durven?

Pious We!, souw icker niet in-gaan durven ? dat is oock wat ; we! dat [komt schoon . Ick gae 's nachts wel met de graefmaker in een kuyl van twintich [door. Ick deynck : stae ick mee in 't rolletje, Soo sal 't oock kosten mijn boletje. 320 En staemen in 't rolletje, al hebje dan al de kruyen en drooghen i: van de stadt, Ten bast gheen lieve moeren : men moet voort al hadmen een bort veur 't gat . Het volck treckt uyt vrees wech ; maar of men op Tesselt was, De doodt komt over al, al waert dat ghy in een stiene muur i:ghemetselt was . De doodt spaart kleyn nosh groot ; tegen de doodt en is geen [schilt ; 325 Daarom doet goedt terwiji ghy kendt, en leeft soo als ghy sterven [wilt .

't Is kunst to !even als de doodt komt, seyde Nabuur in de kooren [mudden . 315 de gave Gods, eufemisme voor de pest . 316 wel dat komt schoon, dat is me ook wat moois ; vgl. vs. 67 . 318 In de 16e eeuw reeds een bekend gezegde ; vgl . Sartorius I, 5, 84 : Quern Jovis habet diphtera, de ejus vita actum est : die staet in 't Rolletpen, die kost' et sijn Bolletjen; Harreb. I, 74 . 320 drooghen, geneeskruiden . 321 al sloot hij zijn aars of door een bord of een plank, zodat de lucht (de ziel) niet kon ontsnappen, toch moet hij er aan geloven (vgl, vs . 338) . De spreekwijze staat ook bij Winschooten, 34: hij moet voort, al had hij een bord voor sijn got ; dat is, hij moet seekerlijk sterven . 322 o f men op T, was, al was men op T ., waar de schepen uitvoeren en men

bijna buiten het bereik der justitie was . 324 teghen de doodt en is geen schilt, lee f t dan gelijk g: sterven wilt . Het eerste gedeelte kwam ook alleen voor bij Campen, 91 Voer den doodt en is ghyen schilt; zie verder Harreb, I,146 . 326 in de kooren madden, een uithangbord . 54

Maar wat sey Malegij s in 't beghrn vande sterf t ? ick selder mij n [gat uyt schudden . Hy koft by provisy al de droogen op van Doctor Schol, en leyd'se [in een kist, En selve lath by arme knecht in Jaffa eer by 't moist . 330 Zijn vrienden en zijn erfghenamen die hebben heur ooghen [schier uyt ekreten ; Maar al sturvender noch so een vij f ses sy souwense wel vergeten . Alle dinghen is nu wel, maer eerst waren sy bevreest, Hoe by ghevoeglijkst' sou gheven toch zijn gheest ; Want siet sijn havix news die hing hem over zijn mongt, 335 Zijn giest en gingh niet uyt of by was in zijn news terstongt, So quam het by dat zijn ziel niet kon verscheyden . Ick gheef je to raan hoe dattet Gijs in 't lest anleyden : Hy liet sijn achter-deur open staen, En daer is by inviesiebel door egaan ; 340 Want siet by schaamden hem selver, Vermits by meer een arme delver Als een rijck koopman scheen ; en asmen 't segghen mocht, 't was [en bloedt . Wat zijn die rij cke kaack-haringen meer as slaven van haar goet ? Sy zijn willighe armen al hebbense goedt met hoopen . 345 Noch prijs ick jou, Jan Knol, jy selter gheen langt om koopen . Waar veur soujet oock sparen, veurje moer of veurje breur? Jan Knol

Hoogher niet, Harlinger-man, Aeuwen jy gater al moat me deur . 327 ick selder mijn gat uyt schudden, ik zal wel zien er aan to ontsnappen . 328 Doctor Schol, tijd- en buurtgenoot van Bredero . 329 lath in Ja f fa, was gestorven (W'NT VII, 114) . 332 alle dinghen, enz. ; alles goed en we! . 335 giest, geest, adem . 336 soo quam het by, zo geschiedde het. 338 achter-deur, aarsgat . 341 delver, grondwerker . 342 bloedt, sukkel . 343 kaack-haringen, waren haringen, die men gekaakt in de handel bracht ;

pekelharing, zoute haring ; fig . pocher, snoever. 344 willighe, vrijwillige (vgl . Tijdschr . 44, 302) . 345 Jan Knol belegt zijn geld niet in landerijen, maar maakt het op . 347 hoogher niet, Harlingher-man, nu is 't mooi genoeg, jij slaat door . Spreek-

woordelijke uitdrukking, ontleend aan de schipperstaal . 55

Thomas Al sturven al de rijcke luy, Jan souwer niet eens om treuren. Andries Byget Jan dat de hielle stadt uyt-stud dan souje erref beuren : 350 Want je vaar was voorsichtich, die hetj a stee-kij ndt emaackt . Thomas Dat gheef ickj a noch eens in drien, days hem lustich op zij n hoof t [eraackt. Ay lieve, siet Jan Knol eens druyl-ooren, by staet of by sot is . Florin Hoort hier eens, Jan Knol, weetje wel dat Deensche Thomas [banckerot is? Had by geen pampieren harnas oft quinckernel by haddet slecht . Jan Knol 355 Hoort hier eens Koopman van Aelshuyden, komt hier mijn lieve [knecht! Heb jy niet een banckjen eleyt eertijdts in Westphalen? Ick wil seggen datje deurgingt sunder de goeluy to betalen.

348 niet eens, helemaal niet. 349 erref beuren, een flinke erfenis krijgen, want Jan Knol was stee-kijndt,

stadskind, under curatele gesteld (dus hier een woordspel) . 351 Ik zet het je in drieen om ook zo raak to ontwoorden ; die sloeg de spijker

op de kop . 352 druyl-ooren, sip, beteuterd staan kijken. 353 Hier schijnt Floris Jan Knol to helpen door de aanval to richten op

Thomas, die blijkens het bijv .nmw . Deeps (evenals Jottoos in de betekenis glom p, onbeschaa fd voor vreemdelingen in gebruik) geen geboren Amsterdammer was . Zie de aant . achter het stuk . 354 pampieren harnas, acte van faillietverklaring, waardoor een schuldenaar van de gevangenis was bevrijd en niet verder verplicht was to voldoen dan behoudens zijn nooddruft ; quinckernel, vijfjarig uitstel van betaling of surseance ; v gl . fr . quinquennal van lat . quinquennalis . 355 Koopman van aelshuyden ; vgl . Winschooten, 2 : soo seid men van iemand, die een slecht Kraamer is, hij is een Koopman van Aalshuiden o f Aalsvellen ; lieve knecht, goede vriend, beste man ; waarschijnlijk antwoordt Jan hier Floris, terwijl hij Thomas ongemoeid last . 356 een banckjen eleyt, bankroet gegaan . 56

En dan hietet noch datje om de schrift gheruymt hebt jou landt! 't Is de waerheyt, om de schrif t die int boeck staet of ande want. 360 Maer Karolus Quietus die heeft daer teghen gheschreven, Hoe datmen met sulcke dieven behooren to levee, De brieven zijn met groote letteren in merckelijcken druck ; Wil jyse eens sien, Andries giet-logen, so gaet op de nieuwe [Bruck, En siet na de hooghe noort ande Voollewijck, daer staen staken [en stanghen, 365 Daer sulje de brieven met haer zegelen bescheyelick sien hangen . Thomas

Hoe voerje daer weer geest? was dat mis? neen dat was 'egaert . Jan Knol

Neen, Thomas, wat mien] e ? is bee voor geen banckrotier [veaert rv . Wat rij dt mij n dat volck ? dat ick schoon maer een orient an mij n [gheslacht hat, En speelden by bankerot sonder noot, is sou hem hangen dat 'k de [macht hat. 370 Men hangt wel duysent dief jes die door de armoede doolen En die so veel niet en hebben, als s+o een schellem gestoolen . Dat een mensch tot een ongeluc komt door een ander, of door i: ongeval op zee Of door ander avontuer, daer heb ick seker melyden mee, Of die 't door sij n boec-houwers of kassiers went ontschreven en [ontdraghen 358 schri f t, bet geloof (woordspel) . 359 ande want, de krijtstrepen, die de schuld aangaven . 360 bij keure van 7 okt .1531 (zie vs . 2227 ; Moortfe, 521) . 362 brieven, aanplakbiljetten ; merckelijcken, duidelijken . 363 giet-logen, aartsleugenaars . 364 de hooghe noort, een plaats aan 't IJ ; VoollewUck, aan de overzijde van het IJ, waar de galg stond ; zie de opm . i n Tijdschr . 44, 303 . 365 bescheyelijk, duidelijk zichtbaar. 366 Hoe verging het je daar, kerel? (zie vs . 570) ; dat was egaart (d .i, gegaard), die was rank (zie WNT IV, 127) . 368 dat ick schoon . . . hat, zelf s al had ik maar een bloedverwant . 369 dat, als . 370 Vgl . Everaert, blz . 595 ; Harreb . I,131 . 3'4 ontschreven, door valsheid in geschrifte ontstolen ; ontdragen, weggenomen . 57

375 Die luyden zijn waerachtich rechtvaerdich to bedaghen .

Thomas Dat is seker waer. Andries We! Jan Knol bin j e ma!? waerom sin j e quaat ? Jan Knol

Ick segh men hoort die moetwillige banckrotiers to bannen van de [straat, Ieuwers alleen, en so sy dan buyten haer bepaalt besteck ginghen, So hooren heur de jonges met slick to goyen en met andere [dingen . Andries

380 Hoe veel dooden, Floris, hebben wy nou wel gehadt vande weeck ?

Floris Goelickjes soo veel als lestent, of wat min, 't is op een streeck .

Wat vraagie mijn dat? vraagt dat de labbekacken an 't kerckhof, Die daer een heele of termiddach staen, en waken daer haer werc (of, Daer staen die laarysters zy an zy, dromel by dromel, hangt aen (hangt, 385 Daer hebje Elsje Koockleckers, en Stijn Snoeps met haer (linckermangt, Vol ghesoon karstengen en aerdaeckers ; sy snoeyen, en sy teesen ; Ginder staet Lijs Gors in een stoep, en begint haer getyen to (leesen 375 rechtvaerdich, terecht . 378 iewers, ergens . 381 goelickjes, ongeveer ; 't

is op een

streeck (eig, zeemansuitdr.), 't verschilt

niet. labbekacken, babbelaarsters = laarysters (vs . 384) . dromel, troepje. linckermangt, hengselmand, boodschappenmand . ghesoon karstengen, gekookte kastanjes ; aerdaecker, eetbare knolwortel van een plant (onkruid) ; snoeyen, snoeyen ; vooral : rauwe vruchten eten; teesen, stuk trekken, d.w.z, oneetbare delen van de vruchten aftrekken . 387 in en stoep, daar de stoepen vaak omgeven waxen door een hek, kon men het vz. in bezigen ; teesen, bidden ; Lijs Gors, vgl . het ww. gorren, brom382 384 385 386

men, snorren. 58

En staet en preutelt soo rat, dattet schij nt dat sy gaern 't (eyndelvaers hat, En heur mongt die gater aers noch aers, as' en tellenaers zij n [aersgat. 390 Dat is so haest niet uyt, of daer wort van de dooden watt epraat ; Wachtje voor dat klootjes volc, dat goet weet van alle kattequaat . Daer hebjet : 't was sulcken loopert, sulcken vechtert, sulcken [gut . Daer isset, deynckt en revs, onse Lobbrich is de bruyt Met Harmen Glad-muyl, en sen wijf het geen maent doot'eweest ; 395 Ick weetet, wangt onse Jannetje Stronx die hetter speel-noot ['eweest. Heer seyde Nelletje, hoe verweent is onse Klaasjen Boelen ekliet, Hoe ondeucht, hoe ondief t ; sy moetet al mee hebben, sou sy niet ? Een sulvre sleutelreex, een blancket blauwe roc, en een doeck met [slippen, Dat sey muruwe Niesje, so stroncktich, met suicke scheetsche [lippen, 400 Datj e jou souwt bepissen, dat ghyse maer eens aensacht . Kij nt seydse, 't is sulcken kribbetj e, is raetj e dat gy' er jou van (wacht, Want 't is sulcken kaackster, sulcken snapster, sy swij gt niet en [beet ; Ja deynck ick, soo slacht sy jou, ghy swij gt oock al dat ghy niet [en weet 388 preutelt, prevelt ; 't eyndelvaers, bet slotvers . 389 tellenaer, telganger . In de 17e eeuw een vrij gewone uitdrukking ; bij Tuinman I, 197 verbasterd tot : Zijn bek gaat als een teljoors aars . 391 klootjes volck, minder snort yolk, bet grauw; kattequaat, boos, slues

bedrijf. 392 loopert, iem . die achter de vrouwen loopt ; guyt, schelm (vs . 1023, 1185) . 395 speelnoot, bruidsmeisje . 396 verweent, prachtig, weelderig . 397 ondeucht en ondie ft betekenen beide: buitengewoon, bijzonder ; mee, ook

Klaasje Boelen wil niet minder wezen dan een ander (andere opvatting : ze wil al bet moois dragen dat ze bezit) . 398 sleutelreex, een ring of een beugel voor de sleutels ; blancket blauw, lichtblauw. 399 Dat ; Niesjes woorden zijn waarscbijnlijk begonnen in vs . 397 : sy moetet enz., muruwe, ma! (of: tenger?) ; stroncktich, spijtig; scheetsch, smalend . 400 bepissen (van bet lachen) ; zie Moortje, 2910 en vgl, vs . 670. 401 kribbetje, krib, kribbige vrouw. 402 kaackster, babbelaarster ; s, niet een beet, verzwijgt hoegenaamd niets. 59

Andries Maar Floris Harmensz ., is dat waer ? Floris

Wabbetje Klonters roister of, 405 Die sit daer op een luyfe, of op een pothuys, en houter net register of, En daerom komtet datse altemets 500 deerlijck en soo „droef [praat . Sy weetje op een prick hoe veel volcx datter mee to groef „gaet, Hoe veel rouw-mantels, hoe veel korten, hoe veel huycken, en [hoe veel falyen, En hoe veel wittebroodts de rijcke-luy geven door de tralyen, 410 En so veel gelts, Andries, datter het eyndt is of 'e wech . Nou ick mach gaen, eer ickje meer van die kackebeyen sech . Jan Knol Mijn groote kammeraet : ghy moet hier noch wat staen, Ghy moet ons van de ouwe mannetjes oock wat verslaen . Thomas

Nou set jou baer neer . Wat so, komt by de gesellen ; 415 Ghy moet ons heur legenden oock nae 't levers vertellen .

404 B : Hermansz .; of, van. 405 luyf e, luifel; pothuis, een klein laag hokje tegen een huffs aangebouwd oorspr . our potters en pannen op to bergen ; en houter net register of, en te-

kent alles nauwkeurig op . 406 altemets, sours . 407 to groef (graf) gaat, ter begraf enis gaat . 408 korten, korte rouwmantels (de lange en korte rouwmantels werden door manners gedragen) ; huycken, rouwmantels voor vrouwen ; falyen, zwarte

doeken voor hoofd en schouders of wel een snort van vrouwenmantel zonder mouwen . 409 de vensters der herenhuizen waren op de benedenverdieping van tralies voorzien . Bij begraf enissen werd brood aan de armen uitgedeeld . 410 'e wech, weg. 411 ick mach gaen, last ik maar gaan ; kackebeyen, kletskousen, snapsters . 412 groote, beste (vs. 313) . 413 verslaen, vertellen . 414 wat so, kom aan, we! . 415 legende, geschiedenis . 60

Florin Mijn tijdt die is hiel kort, daerom maack ick gheen langhe teem . Onder het uurwerck in de Nieuwe Kerck, daer sit sulcken veem Van ouwe praaters, van koddenaers en van ouwe klouwers, Met hear hangende hoof den, met hooge ruggen en kromme i:schouwers, 420 Daer sitten de druyp-neusen, die sijp-oogen by menkaar . Dorstige Vranckj a seyt : Mieuwes ghy bent al tachtich jaar . Ick weetet an mij n self s, ghy en ick wy ginghen 't school tot [Heer Florin, Lycenciaat van Amersvoort . Maer wat een malle kay is Meester [Kackedoris . Die vent die was gec, en by mienden goet schick, dat by wij s ,,was . 425 Hy quam in Dirck van Diemens tuyn, hem docht dat by int [,,Paradijs was . Wat hebje hem al diets ghemaeckt ; ghy praaten hem toe, Dat ghy een konijn had als een olifant, en dat het jongden als [een koe, En duysent sulcke sticken : hoe dat ghy een ael hadt, die so lang i:was, Dat by in Engelant zij n hoof t op stac, daer zij n staert hier an ['t strang was .

430 Hoe schuddebolde die ouwe kluyvers om de rabbauwery, En asse eenige schelmery hoorden, so quamen sy al nauwer by . Vertelde Jan Selde-waar niet hoe dat by om een voetjen enoot was Van de outste Harpslager van Amsterdam, hoe hiet by ? Jan Vlas ; 416 teem, praat. 417 veem, troep, verzameling .

418 koddenaers, grappenmakers, oude snaken, ouwe klouwers, oude paaien,

vrijers . 420 sijp-oogen, tranende ogee hebben . 421 B : Branckje. 423 lycentiaat, iemand die „licentia", verlof, had om les to geven op grond van een academische graad ; kay, dwaas ; vgl, de uitdr. de kei leutert hem, hij is getikt ; zie Noord en Zuid, XXVII,13 30 en vgl, vs . 1631 . 424 goes schick, in ernst . 426 praten hem toe, spelde hem op de moues . 429 strang, strand, 430 kluyvers, syn . van klouwers (vs. 418) ; rabbauwery, schelmerij, grappenmakerij ; vgl, fr, ribaud. 432 om een voetjen enoot was, ten daps genodigd was . 433 harpslager, harpenaar, harpspeler ; vgl . Moortje, 2074 . 61

Hoe hem zijn vaar in hugs sloot r en op hem begun to grimmen . 435 Wat het by to doer? by gaatje daar after over de schutting klim4men, Hy gaat na de bruyloft, daar hadj a Frans Witte-broodt en Jan [Treck, Die kof ten vande beerstekers een tobben of twee met dreck, En sy groeven op de stoep, en sy lieten 't daer in dysen, De leckere gheparfuymeerde soete kauw-ghyse . 440 Daar sasen die lidtsers met de mangtels veur de mongt ; Mit Batmen noom komt tasten, valt by bedoven inde grongt : Hy kreet en by bruysden, het scheen Bat hyer in versmachten . Je souwtje kruyst crane zeghent hebben hoe by vloeckten, en hoe [sy lachten . Stil, stil, seyden sy, wy hebbender wat me veur, 445 En met so klopten sy ongheschickt en lelijck ande deur ; Met Bat het bruylofs volck over hoop quamen uytloopen, So villen, en gingen sy d'een den ander inde mostert doopen : Daer stondense besuyckerkoect, aars noch aars ick weet niet hoe ; En sulcke potterij tj es die metense melkaar met schepels toe . 450 Ick docht altemets : mochten hier sommighe luy wat inde hoeckjes [blyven, Sy souwender almenacken en nieuwe tij ngj es en boeckj es schryven . Meen j e Bat icker me geck ? 't is waar, ick hebbet self s ghehoort.

435 wat het by to doen,

wat duet hij me? zie vs .

97.

437 beerstekers, ledigers van de beerputten . 438 dysen, zakken. 439 kauw-ghyse, schertsende benaming voor drek (imper . samenstelling : kauw-

jij-ze 440 lidtsers, schavuiten . 441 noom, oom ; komt tasten, tastend in het donkey komt aanlopen ; bedoven,

bedolven ; geheel en al . bruysden, proestte; versmachten, stikte. kruyst enne zeghent, gekruist en gezegend . ongheschickt, onbehoorlijk, ongemanierd ; lelijck, geweldig . over hoop, overhaast. vielen, vielen ; mostert, mosterd, grappige benaming voor drek . B: Sy . aars noch aars, net als . 449 potterijtjes, grapjes, poetsen . 450 altemets, toen ; hier, vgl, vs . 417 ; inde hoeckjes blijven, zich verschuilen 442 443 445 446 447 448

en de gesprekken afluisteren . daarin kwamen vroeger ook verhaaltjes voor ; nieuwe tijngjer, nieuwe tijdingen, nieuwstijdingen .

451 almenacken,

62

Adieu Jan Knol, Thomas, en Andries ; want ick moet voort . De twee jongens, Joosjen en Kontant Joosje

Wie wil knickeren koopen ? wie ? wie ? ses om een duytj e. Kontant 455 Schiet op om een paar hebjet best, of ick stuytje . J oosje

Ick binder me to vreen, kom an, gheef tme de vier, Komt jongen, langtme je hoedt, komt as en man bier . Kontant Wat raje, jy kammeraatje, even of oneven?

Even . Kontant Een uyt Joosje, siet daer leggender seven . Joosje

460 Wel an kom, ick ben to vreen, om de hiele acht ; Houwt daar dan, Kontant, stuyt recht uyt, hebje de macht . Siet daer isser uyt . . . last sien, en daar isser vier in : 0 lieve neskebol, scheyter uyt eer ick mier win . Kontant Jy bent en onreynigert, ick moet opje hangden letten . 465 Komt an, mannetje mugg, ick speelje by vyven op to setten . 454 Deze twee jongens zullen wel dezelfde zijn als Aart en Krelis (vs . 285) ; zie de Inleiding . Voor deze hele scene en in bet bijzonder voor vs . 473 zie men de aant, achter bet stuk . 455 stuytje, hou je tegen . 457 langtme, geef me ; as en man, een aansporing: vlug, zonder aarzelen . 461 stuyt, schiet. 463 neskebol, malle jongen . 464 onreynigert, valse speler, bedrieger . 465 mannetje mugg, scheldnaam voor een nietig, zwak ventje (nog stadsfri .) . 3 6

Joosje Geefj e mij4n ierst ? ick geefj e ierst en een schoot . Kontant Wat brabbelt mijn die ficksert ; datser een op sen poot . Joosfe 0 bloedt, datsen vlacken barck-man, die jongen die kan schieten ! Kontant Souw ick altijdt verliesen, dat souw de nicker verdrieten . Joosje 470 Hoe veel hebjer uyt? Kontant Een en al de aren . Dats eveldt en eschoten ; o lansjen, ick selje dat wel ofklaren. Joosfe Sieje we!, dat is een span, ick set hem . Kontant Ick hou meets . Joosje Yget, schiet ickje op jou santert, jy hebter niet een beet na . Hy is geraact. Kontant Hy is niet . Joosje Hy is al .

467 ficksert, kwelgeest, plager (vgl. vs .1561) ; poor, kop . 468 vlacken barck-man, knikker met een plat yak . 471 eveldt en eschoten, opgezet en weggeschoten, bet spel achter elkander uitgemaakt ; lansjen, ventje, jongetje ; of klaren, klaarspelen . 473 op jou santert, op je bliksem . Hier gebruikt voor de knikker van Kontant .

4 6

Kontant

Hy is niet. 475 Jy selt mijn de knickers weer geven snappertj e ! soo siet,

Lustje wat mit drooge vuysten? Joosje

Gans lyden is dat byten ! (Floris uyt) . Floris

Komt hier jy elementsche jongens, ick selje lieren smyten, Jy schelmen, houwt dat en dat ! Kontant

0 jy slaat mijn doot. Joosje

Bae news ! hinckepinck ! lamgat ! Aeuwe lampoot Floris

480 Keertme die bengels ! houtme de jonges! houwtme de Lielen ! Kontant

Hey Joosje, mijn beste mast, komt laten wy gaan soecken ouwe [zielen, Wy sellense die wraggel-gat, die lampoot werpen op zijn sack. Floris

Waer zijn die jongens ghebleven ? sy waren daar nosh strack. Joosje

0 lieve Aeuwe lampoot, mienje dat wy na jou wat vraghen? Floris

485 Krijch ickje, krijch ickje, soo krijghje de huyt vol slaghen . 475 snappertje, vriendje, jongetje . 476 gaps lyden, basterdvloek ; byten, slaan. 477 elementsche, bliksemse ; smyten, slaan, vechten. 478 houwt dat en dat! pak aan (hier slaat hij de jongens) . 479 bae news, snotneus, druipneus ; hinckepinck, kreupele . 481 ouwe zielen, zelen? In bet Zaans betekende dit woord niet alleen touw, maar ook Uzeren hengsel van emmers, ketels en potters . 482 sack, lichaam,

484 na jou wat vraghen, wat om jou geven . 65

TWEEDS DEEL

Jerolimo en Robbeknol Robbeknol

't Is hier oock gien deech, ken weter gien hugs to houwen, Want hier is hongher ebacken en dorst ebrouwen. Jerolimo

Bay woor sayde gay, dagge me niet en kuyst Mayn mantel en wambays ? sack say zayn so bepluyst . 490 Kom hier en sieghet eens, gay moetmen voorts wat keeren ; Een hedy geen borstel ? Robbeknol

En hebdy gien swijns-veeren? Daar isser gien in hugs. jerolimo

Maar wat est dagge al secht ? Robbeknol

Ick seg niemendal Heer. Jerolimo

Schickt my de lobbe recht, En krijcht my mijn bonnet met den royen plumagie, 495 En mayn stekade ; gaat voort haalt water pagie, Met een suyv're dwaal, en het vergult lampet . Robbeknol

Wat rij dme de vent? by weet wel dat by niet en het oock gien leech, ook al niet goed ; vgl, vs . 2111 . bay, we! ; kuyst, borstelt . sack, zie . sieget (Antes, dial .), zie ; keeren, afborstelen . en hebdy gien swijns-veeren, Robbeknol herhaalt de vraag, maar gebruikt flu een spottend woord voor borstel ; vgl, varken, stoffer. 493 lobbe, kanten kraag of manchet. 495 stekade, degen ; vgl, fr . estocade . 496 dwaal, handdoek. 497 rijdme, zeurt me.

486 488 489 490 491

66

Dan een gebroken pot . Jerolimo

Maar wat voert ghy de snater ? Robbeknol

Siet Joncker, ick heb hier de hand-doeck en het water, 500 Ghelief t u oock yet meer ? Jerolimo

Ten komt mayn niet to pas Te antwoorden als ick ensicht of handers was . Gay suit na mayn mont zien, en hooren na mayn hemmen . Haalt mayn yvoren kam, ick moet mayn hoot wa kemmen . Robbeknol

Hey dat isser ientje, soo mijn ooghen wis „zien, 505 So inset uyt de start van ien schelle-vin „biers . Jerolimo

Wat saydy een drol een ; hoe staan nu mayn lockers? Robbeknol

Sy krullen as een wijngert, seecker sonder jocken . Jerolimo

Wat dunckt u van mijn hayr, en ist niet schoon en blont ? Robbeknol

Ghelijck een Engels knijn, het Overt al moytiens bout . Jerolimo

510 Hoe staet mayn de bonet, en dese jente vaertjens?

500 ten komt mayn niet to pas, het past me niet . 502 hemmen, kuchen, hm ! zeggen . 503 hoot, hoofd . 505 biers, been, graat . 506 een drol een, een grappige snack (vgl, vs . 19) . 509 bout, hier en daar grijs . 510 jente vaertjens, sierlijke veertjes . 67

Robbeknol Joncker jou hoetjen staet wel netjens op drie haertjens, 't Is dubbelt ondief t. Jerolimo Hoe past my dese kraach ? En staetse my al we!? Robbeknol Joncker is dat een vraegh, En sou jou goet niet fray, niet wel en aerdich passen ? 515 Jou moer hetter jou lijf van joncx na laten wassen. Jerolimo 0 Robbeknol dach ghewaer, dat is so excellent, 't Is vanden ouwen Wolf. Robbeknol Ick heb hem noyt ghekent . Ierolimo Ick weet geen gelt so lief, daer ick het voor sou geven, Want Meester Tomis noyt soo goet moockten zayn leven. 520 Sie daer hoe daget grays daer of stuyf t dick en vol, 'k Wed, ick hou overmidts daar mee een sack met wol . Robbeknol En ick een roggen-broot met dese beene tanden, Al roast van twaelf pout, ick brochtet heel ter schanden . Jerolimo 0 't is een goedt stuck wercks, maer hoe? 't steeckt door de schay. Robbeknol 525 Dats ops'en hovelings ; een edelman staet dat fray . 512 dubbelt ondieft, bijzonder fraai . 516 dach ghewaer, dat geweer, die degen . 520 daget, dat het ; grays, schrapsel der nagels (op zijn nagels beproeft hij de scherpte van zijn degen) ; dick en vol, overdreven voor : veel, in grote mate . 522-524 zegt R, ter zijde . 521 overmidts, middendoor . 523 ick brochtet heel ter schanden, ik zou bet geheel verorberen . 524 schay, schede.

68

Ierolimo

Rob'knol ick gae eens uyt tot ons Pastoor en Koster . 'Vat missick, paasse kick, mayn houten paternoster? Robbeknol

Daer gaet den armen bloet wel f ier en moedich uyt, Dats ops'en genevoys, nou moytjens as de bruyt . Ierolimo

530 Wel Robbers maecktet beds, het hugs wart ou bevolen, Haelt wooter, sie wel toe, da ons nie wart ghestolen . Soo g' uyt gaet, sluyt de poort, en lecht de sleutel dan Op dese richel, op das ick incomen can, En slaget 't eeten gay, das 't geen ratten verderven . Robbeknol

535 Quammer een mugs in hugs by sou van honger sterven .

Hoe groots treedt by daer heen, hoe aertich op zijn pas ; Soumen niet seggen dat het selfs zijn Hoocheyt was, Of ymant van zijn Raet, s00 trotsch is by van wesen ? Heer daer ghy send' de sieckt, daer stierdy oock 't genesen . 540 Die dees mijn Heerschap sack soo kloeck en wacker gaen, En sou by niet vermoen, by had' een tsech gedaen, Die hugs en lustich was? maer wie soudt connen weten, Dat gist'ren noch van daech, by niet en heef t ghegheten Dan een kruympj a drooch broot, dat ick droech op mijn borst,

526 ]erolimo wil zeggen das hij een mis gaat horen . 527 paasse kick, peins ik, bedenk ik mij ; paternoster, rozenkrans ; deze regel wordt ter zijde gezegd . 528 moedich, trots . 529 ops'en genevoys, zoals in Genua, als een grote mijnheer. 530 bevolen, toevertrouwd. 531 nie, nets . 534 slaget gay, sla het gade, let op, zorg voor, 536 aertich op zijn pas, met sierlijke passen . 537 selfs zijn Hoocheyt, zijn hoogheid zelf . 539 In de vertaling staat : Geloeft zy uwen name, o mijn God, die daer medecyne beschict, daer ghy de siecte gegeven hebt (vgl. Tijdschr. 44, 263) ; stierdy, stuurt Gij . 541 tsech, maaltijd ; hd, zeche. 69

545 In plaets van een tresoor, wel gruysich en bemorst? 0 Godt u wercken zijn van wonderbaer vermoghen, Wie sou niet met die schijn van welstant zijn bedroghen? De Jongman komter an, en treet ghelijck een Prins, Die genich dinck ghebreckt, maer die 't gaet na zijn wins ; 550 Hy is wel uytghedost en court hier an brageren, Al had' by duysent pout our jaer!ijcx to verteeren . Wie sou eens dencken dat zijn bulster of zijn beds Gheen daelder waert en is, met alles wat by het ? Wie sou eens dencken dat by smorghens kan ghedooghen, 555 Zij n handen, aensicht aen een vuyle slet to drooghen ? Ach dit denckt niemant niet! maer ghy weet Heer met mijn, Hoe veel dat hem gelijck in dese werelt zijn, Die meer our yd'le eer en pronckerye lyden, Als our u heyl'ghe wil ; 0 recht vermaledyde 560 En lichte glory van een sulcken sot ghemoet, Dat ziel en lijf veeltijds hier banckrottieren doet . Wel hoe ben ick soo veer met mijn ghedacht ghekomen? Voorseecker was ick daer gheweldich op ghenomen.

Nu ick wil binnen gaen en sluytent 't deurtjen toe, 565 Want 't is voor al het best, dat ick mijn werck of doe . De twee snollen . Tr?jn Jans en Bleecke An T ran

Neen by gut Trij n dat waren nobele baasen, 0 se kannen een kan lustich werpen door de glaasen, En vangense buyten s'hut's ; de jonckste was een lanst, 545 tresoor, spinde, broodkast . Men zou verwachten in een tresoor . De corresponderende plaats in de Laz, last echter geen twijfel over de betekenis : ,,in 't koffer van synen boesem" (Noord en Zuid 17 (1894), 152) . 549 gebreckt, ontbreekt . 550 brageren, bluf slaan . 551 al, alsof. 555 stet, lap . 559 vermaledyde, vervloekte. 560 lichte, ijdele . 563 op ghenomen, in hoger sferen . 566 by gut, bij God ; nobele, royale (vs . 690, 1761) . 567 De drinker hield de kan tijdens het drinken alleen met de tanden vast en bong het hoofd steeds verder achterover . Als de kan leeg was, wierp hij hem met een ruk van het hoofd achter zijn rug. 568 lanst, vent . 70

Gants lyden, ick heb mijn buyck flu iens volledanst. 570 Waerachtich, 't was een geest, by men sy, gans wongden, Ick haet de drooch-nappen, die gierighe hongden, En ick prij s werentich een rij cke milde pol ; Ick segh noch : o de knecht ken omgaen met een snol . Maer Annetjen, sechtmen iens, wat isser wel oppeloopen? An

575 Een move Spaense mat : daer wil ick wat mot's om koopen, Eert deur de ving'ren druypt ; is dat niet best Trijn Jans? Heer ick heb sulcken sin in klickers op zijn Frans, Ick worder schier wilt om, als ickse maer hoor kraacken, Ick seghje dat, se souweme wel gaende maacken ; 580 Maer Trijntje wat kreeght ghy? TrUn Een halve pistelet . Ick heb nou lestent wat goets, wat snuysterings verset ; Daer is mijn lommertceel, leest hoe veel moeter wesen? An

Wat karackters zijn dit ; de Duyvel mocht dat lesen : Een kruysje, een krulletje, een streepje, par giert, 585 Dits Nickers-gheleertheyt door Heyntjeman versiert . TrUn

't Is my alliens hoet is, as ick an 't mijn kan raecken ; 570 geest, leuke kerel, vrolijke jongen ; zie vs . 2024 ; by men ft' (mnl, bi den lanken) en gans wongden, twee basterdvloeken, bij Gods (Christus) wonden . 571 drooch-nappen, die weinig drinken . 572 pol, minnaar . 574 oppeloopen, gebeurd, verdiend. 575 mat, ter waarde van f 2, 577 klickers, muiltjes, 578 wilt, razend (van verlangen) . 579 gaende maacken, dol maken, 580 pistelet, ongeveer f 9, 581 snuystering, kleinigheden (vgl, vs . 592) ; verset, verpand, 583 karackters, letters . 584 par giert, basterdvloek . 585 Nicker, duivel = Heyntjeman ; versiert, verzonnen, uitgedacht . 586 alliens, hetzelfde, onverschillig .

71

Dat doers zy slechs om dat het niemant nae sou maecken . Ay-lieve gaet eens mee hier in de Veruwery Tot Pockdalighe Neel, 't is dock hier dichte by . 590 Wel hoe schoorvoetje dus ! ghy moet nosh niet verdwalen, Dit wij f j e zal voor mijn eens met een snap gaan halen Mijn schort-haack, in mijn schort, mijn schorteldoeck, mijn huyck . Ey siet iens watten slort heb ick hier veer mijn buyck ; Ick spu dat icket sie, 't is vol stoppers en lappen, 595 En siet ick sel terwijl een vaentje laten tappen ; Maar hoe stoeyde ghy so met sulcken groot ghewelt ? An

Dat loof ick wel de vent en wod eerst niet van ghelt, Hy loofden my een jack, twee rockers en een vliegher. Specy in manum, seyd' ick, God is geen bedriegher . 600 Ick sal 't gheven, seyd' hy, so waar als ick hier stae . Die zijn gelt to voren gheef t, seyd' hy, die mint op ghenae. Doers seyd' ick, soo veel to lovers en niet to gheven, Dat doet borsje de malle luy In vreuchden levers . Dat gat en boordj a niet, seyd' ick, soo jongman fij n, 605 Ick ken soo wel een boef, als al de boeven mijn, En met soo sloech by count . Ick sou niet kunnen spreken, 587 om dat, opdat . 589 tot, bij .

590 wees maar niet bang, dat je op de verkeerde weg komt (in zedelijke zie) . 591 met een snap, gauw . 592 schort-haack (zie Kluchtspel II, 80), hack om de bovenrok op to nemen ; in mijn schort, en mijn bovenrok ; schorteldoeck, schort, ook schortekleed

genoemd . 593 dart, vod .

595 zie vs . 252 . 597 wod niet van ghelt, wou niet opdokken, afschuiven . 598 loo f den, beloofde ; vliegher, loshangend overkleed, dat bij mooi weer opge-

nomen werd om de onderrok to laten zien . 599 specy in manum, geld in de hand, eerst betalen . God is geen bedriegher, maar de mensen we! (zie de bijbelplaatsen in >T/NT V, 210) . 601 mint op genae, moet nog afwachten of zijn liefde zal worden beantwoord . 602 lovers, beloven ; borne, vriendje. zie voor dit gezegde Harreb . I, 215 : Veel

beloven en weinig geven, doet de gekken in vreugde levee . In de 16e eeuw bij Campers, 88 : Veel to been ende luttel to geven dat doer den gecken mit vrouwden levers.

604 dat gat en boordje niet, dat zal je niet lukken . 605 ik doorzie je we!, we zijn aan elkaar gewaagd . 606 sloech by count, gaf hij geld .

72



Of hy, of irk, of wie dat eerst opsloech de deken : Maar immers weet irk wel, as irk hem sack so net, Jer, uyt Soo docht irk datter quam een Enghel in mijn bet. 610 Hola, hier komt een man die 't schij nt dat vry wat drock „het . Swij cht ; goeden dach, Signeur ; weetj a oock wat de klock „het ? Jerolimo De klock herteken lief die is ontrent den tien ; Maar s'jasus, wa gheluck ; maar Enghelijcke lien ; Maar beeldekens van gout, met goeyen salutary 615 Kus irk de handekens van ou beleef de gracy. Kee hertekens woor heen dus sonder serviteur ? T ran Wy wandlen met vermaack by dees ryvier Monseur . Ierolimo Triumphante Vroukens, met eer en deucht bepaerelt, Die met ou oogskens dwingt de grootste vande waerelt, 620 U alderminste slaaf die gay weet op der aart, Die wenst ou al het gheen da gay denckt en begaert. Irk bid ou Majesteyt haar so laach to verneeren, Dat irk een letsken mocht met ou wat pourmaneeren . An

Dees bede niet alleen sy u gheconsenteert : 625 Maar wy houden daar toe ons grootelijcks vereert, Soo wel door u persoon, als door u reverency . Jerolimo Goddinnekens ghy verwint in schoonheyt en sciency De wij se Pallas, en de suyv're Diaan, 608 immers, stellig, ongetwijfeld . 611 wat de klock het, hoe last bet is . 615 belee fde, genadige . 616 kee, uitroep ; serviteur, galant . 617 ryvier, bier de Kloveniersburgwal (vgl . vs . 668) . Trijn en An imiteren in

bet begin van bet gesprek J .'s hoogdravende toon . 623 letsken, een ogenblikje ; pourmaneeren, promeneren, wandelen . 626 reverency, hulde . 627 sciency, wetenschap . 628 Pallas (Athene), godin

der wijsbeid ; de suyv're Diaan, de schone Diana,

de godin van de jacht . 73

De blonde Venus, en de Dochter vande Swaan 630 De Spartsche Coningin, die 't hoochmoedige Troyen Ten bloedt en brands brocht, en 't Greeksche legher doyen, 0 monarchale Vrouw ! dat ou dien Phoebes sack, Dat groote licht en sou niet stralen desen dach, Hy soude sayn karos en pyaarden laten rusten, 635 Om to gaudeeren en godderen in zijn lusten .

T ran Met oorlof mij n Heer, ick kan u niet verstaen, Ghy spreeckt als een Portegijs of als een Italiaen, Ghy loopt ons veel to hooch met u poeetiseeren .

Jerolimo Provincials Maecht, hoe kundy discoureeren ; 640 Ghelij ck als den Parnas' van Henste-woter spuyt, So vloeyen van u tough de schoone woorden uyt . De Mussen hebben u in plets van Moeyers speenen Ghevoeyert en ghesoocht met goeyen Hippocrene .

Wat kout ick, sottebol, de Goyen kleen en groot, 645 Die houden hen Paleys int midsen van u hoot . Sy singhen daar musij ck in u retorikale sinnen 0 ghey Bataviersche Marcurialistinne ; Semers ghelieverkens, ick beeld my woorlijck in Dat ick by menschen niet, maar da'k by Nymphen bin, 650 Die rode silv're vloet des Amstels dickwijls bayen .

629 Dochter vande Swaan, Helena, de koningin van Sparta, was de dochter van Zeus, die zich in een zwaan veranderd had, en Leda . 631 doyen, doden (Id. vw, hij brocht) . 632 monarchale, vorstelijke; dat, indien Phoebes Apollo, de zon, u zag . 635 gaudeeren en godderen, vgl, ofr. gaudir en gauder (goder), zich verlustigen. 639 Provincials Maecht: misschien citeert B, spottenderwijs uit een treurspel dat een jaar tevoren op de Brabantse kamer was gespeeld (zie NTg. 15, blz . 137) . 640 Aan de voet van de Parnassus ontsprong de Hippocrene, de door een paardentrap ontstane dichterbron. 642 Mussen, Muzen. 645 midsen, midden . 647 Marcurialistinne, priesteressen van Mercurius . 648 servers, waarlijk . 74

En dagge op het lant hier somtij is komt vermayen . t' Sichtens dat ick ou sach, Heliconninnekens blij t, Kreeg ick vermoeyen dagge Jupijns susters zijt. Devine dochterkens ! herteken ! heeder tsegen, 655 Het geen ick admireer ? Och Lief ! ick denk wel negen . Princeskens, of ge wa saat, en songht ons wa f rags . An Joncker hebje wat nieuws, geeftet my Elenbaas? T ran Ick selje weer wat soets ter gheleghender tijdt vereeren . Jerolimo Een bayslopen Juffrouw, dat sode ick wel begeeren . Trjn 660 Dats u ongheweyghert een vuyst in u oogh . Jerolimo 'K he daer een nieuw lieken, maer 't is my wat to hooch . An Ev-lieve laet eens sien, of wyer wijs op vonden .

651 vermayen, vermeien, verlustigen . 652 t'sichtens, sedert ; Heliconninnekens, bewoonsters van de Helicon, de woonplaats der Muzen . 653 Jupijns susters, Jupiters (Zeus) zusters waren Hera, Hestia en Demeter . Jerolimo zegt evenwel maar wat . 654 devine, fr. divin, goddelijk (vs . 261) ; heeder tsegen, hebt gij er wat tegen . 655 wel negen, wel neen (gij) . 656 als jullie eens wat moois voor mij gingen zitten zingen . 657 wat nieuws, ni . een nieuw liedje; Elenbaas, beste man . 658 wat soets, obsceen ; vereeren, schenken . 660 dat (met klemtoon) kun je krijgen (wordt je niet geweigerd) ; een klap in je gezicht . Deze weigenng zal evenmin geheel gemeend zijn als het nauwelijks verhulde aanbod in vs . 658 . Zie Tijdschr . 44, 275 . 75

Jerolimo En breecks niet, want 't is my vanden Hertoch gesonden ; Wast gheen raar c inghen Lief, by hads my niet ghestiert. Trjjn 665 Ick hoot we!, datje met gheen slechte luy verkiert, Mijn Jondcer set u neer, ey latet mijn eens kij cken . Sy sin gen : Betteken voer na Maerye-mont . Trjn, An, Jerolimo, Robbeknol Robbeknol Mijn bet dat is ghemaeckt, nu mach ick eens gaen strijcken Nae't Raempoortjens-steyger en vullen dese pot Met klaer water ; hoe nou ? we!, word] a nu niet sot, 670 Jae wel beschijtje niet? Mijn Jondcer by twee snollen, Maer toch mijn lieve man, lust jou nosh wat to krollen ? Ick sic mijn ooghen uyt, ick prijstje ; soo mijn Vaer, Wat gater voor de ruymt so 'twietjens voor een paer . Jerolimo Joffrouwen ist niet schoon ? zij n Hoocheyts hovelinghen 675 Die worden wilt en broets als sy da lieken singhen . d' Infante singhet selfs ; de Vrouwen van hoot staat Die schreeuwent door bet hof, en krytent over straat .

663 breecks, (breek es), scheur bet. 664 raar, zeldzaam . 665 slechte, eenvoudige .

666 Bijzonderheden over de melodic in Tijdschr. 60, 306. 667 gaen stricken, op weg gaan. 668 't Raem poortjen lag aan 't einde van bet tegenwoordige Rusland en kwam

uit op de Kloveniersburgwal . 670 Van verbazing ; vgl . vs . 400 . 671 krollen, achter de vrouwen aan zitten. 672 ick prijstje, je hebt gelijk ; myn Vaer, wel ja, mijn goeie vriend : wat gaat

er boven de ruimte, de overvloed, zo twee van hetzelfde slag (twee die een paar kunnen vormen ; 'twietjens = getweeen) ; J, kan dus kiezen . (Zie WNT XII, 46) . 675 wilt en broets (tautologie), wellustig . 676 boor staat, haar hofhouding . 76

An Maar Joncker watje seght . Jerolimo De wichters van dry jaren Die tgilpent elcken een . Tran Ja wane vreemde maren . Jerolimo 680 De guyts en lackerkens die leeren dat veel eer, Als haar Poter Noster, of yet goets van ons Heer . Robbeknol

Wat of de geck al praat ? An

Mij n heer wille wy rysen ? jerolimo 0 Joffrou wildy my een courtesy bewysen, So laet u slave toe, dat by u eensjens kust. T ran 685 Nou Joncker niet to stout, ay lieve houtje rust . Robbeknol

Ick lath me an men eyndt, hoe nou toe Joncker pover ? Hem komt me as de luy een kermis-vreuchjen over .

679 tgilpent, tjilpen (als jonge vogels), zingen ; elcken een, ieder, alien ; maren,

vertellingen . 680 lackerkens, kwajongens . 683 courtesy, fr, courtoisie . 686 hoe nou toe, wat nu . 687 me, mee, ook al, evenals menigeen ; kermis-vreuchjen, dartele bevlieging . 77

JerOlimo

Ick bids u last my eens, ist mueg'laijck latet zijn . An

Komt Joncker laet ons gaan, en leyt ons inde wijn, 690 Hier op de Klieveniers, daar gaan de noble baasen . Jerolimo

Ick he de moeyten niet, ick moet to noenent raasen, 't Gaet na den twelven toe, ick moet zijn op de Bors, Om mayn trafeycken en besoingien par f ors . T ran

We! Joncker schenckt ons dan een hallif stuck van achten, 695 Wy sullen waar ghy wilt binnen of buyten wachten . Jerolimo

Men sic! 'ken weet gheen raat, een rijck man die bet beet, Juffrouwen 'k he gheen tij dt, oock wil ick dagge weet Da meyn de Coningh selfs beet generoos gheschreven Dat by my beet bet amps van zijn koetsier ghegheven, 700 Dats een superbe last, gentiel en magnifijck ; Dies schouw 'k tavarens vie!, want 't is to mikanij ck Voor liens van staat, als kick ; zemers de glorioosen Die moockt hem niet ghemayn met masens en vuylnoosen,

688 last my eens, sta bet mij eens toe. 689 inde wijn, in de taveerne . 691 ik heb geen tijd, geen gelegenheid ; ik moet vanmiddag op refs (raasen =

reizen) . 693 traf eycken en besoingien, handelszaken ; par fors, volstrekt. 694 stuck van achten, nl . een Spaanse reaal van achten, ter waarde van f 2,35 ; een gouden reaal had de waarde van 6 gulden en 2 stuivers . 696 beet, beef t . 698 generoos, zie 860 . 700 gentiel, fraai ; fr . gentil. 701 viel, gemene, fr . vii; mikanijck, alledaags, gemeen (fr . mecanique, bas,

vilain, indigne d'un honnete homme) . fr . glorieux, de voorname. 703 masen, deem ; vuylnoosen, vgl . vs . 479 . 702 glorioosen,

78

En sulcke ghepuf sel ; een man van authoriteyt 705 Die vuyght sick steets by voick van zijnder qualiteyt . Hierom Joffrouw dunckt my so ben ick excusabel, Ten insicht van mayn staat en ist niet honorabel : Want liens die in haar eer en reputacy staan, Die moeten by gheen wij n noch lichte nary gaan . 710 Behalven dat dees twee des menschen welvaart krincken, So raecktmen uyt 't credij t door vrouwen en door drincken . Gracyose Vroukens, mayn tij t die is voor by

Je vo balsa la man, de Vostre Signory . Robbeknol Trouwe Luyckes je kent, wel miester jy hebt grepen ; 715 De hoeren nyghen, houwt, jy suit jou hembden slepen ; Siet hoe dat by sijn kap gheslinghert en ghesmeten het .

Jerolimo Ick kus de vloy, Juffrouw, die op u hont gheseten het. T ran

Gaat heen ghy grootsche geck .

704 gepu fsel, gespuis, gepeupel. 705 vuyght, voegt. 707 insicht, aanzien . 708 staan in, staan op, gesteld zijn op . 709 nacy, yolk. 710 welvaart, gezondheid . 713 ik kus u de hand ; Spaans beso las manos ; fr . je baise les mains. 714 trouwe, voorwaar; Luyckes, volgens De Vooys en Stoett „leukerd", in verband met de dialectische uitdrukking zich luikes houden, zich leuk houden, doen alsof men van niets weet . De Vooys veronderstelt een woordspel met de naam Lucas . (Zie ook WNT VIII, 3239) . Van Rijnbach gist dat Luyckes = Lucas en ziet er een ironische toespeling op Jerolimo's gebrek aan waarheidslief de in . 715 grepen, kunsten, streken ; jy suit jou hembden slepen, zo diep buigen zij door, dat hun hemd bijna op de grond kwam ; men bedenke hierbij, dat de vrouwen in de 17e eeuw geen onderbroek droegen ; Moortje 2902 ; Spreekwdb. 359 . 716 kap, mantel (vgl . 868 en ka pstok) . 717 Vgl . Kluchtspel III, 78 : Ick en ben niet weert (sey hy) dat je me to kussen govt de vlo die eseten het op jou minste slaves kont . 79

An Gaet heen jy kalen fleet . Kon ghy hem wel verstaen ?

T ran Half.

An En ick niet en beet ; 720 Ick docht eerst dat ons Godt een grout kadet verleenden . Robbeknol

Deur gaet mijn Heerschip treen, by roast niet die sy meenden, De veughel was to schraal, ay siet de swanen sien Nae yemant van heur volck, en juyst en kompter gien . Nou ick mach gaan na huys, en schickent daar to deghen ; 725 Maer holla, ick en heb gheen water nosh ghekreghen .

An ende Tran Ygut Trijntje het scheen dat by u wel bevil . Trjjn

Die Wat Die 730 Maar

hongs-klinck, wat ! by mocht dat ick niet segghen en roil . sou die gatvinck doers? hem schorten maar een praatjen . lansknecht van to nacht dat was een ander maatjen . Annetje hebje lang gheweest in 't groote gilt? An

Ja al van mijn vierthien jaar zoo raackten ick op 't wilt ; Ick woonde buytens-huys, en daar ick quam to woonen, Daar stoeyden ick altijts met de knechjens, met de sonen ;

719

720 722 724 727

niet en beet, geen zier. grout kadet, voornaam heerschap ; verleenden, had geschonken. swanen, hoeren, snollen ; Moortje, 1517 . schickent, het in orde makers . hongs-klinck, hondsvlot ; by mocht enz ., wat zij hem toewenst, zegt ze

maar niet . 728 gatvinck, gewoon scheldwoord (vgl, vs .1254) . 729 lansknecht, vrijer, kerel . 731 op 't wilt Taken, op de baan, de verkeerde weg geraken .

80

Ghy weet wel hoe 't dan gaat daarmen soo stormt en malt, 735 Dat het kort-hielde voick licht after over valt.

Hoort hier, ick selt jou vertellen metten korsten . Mij n Miesters ouwste sewn die tasten staach mij n borsten, Ick weerde my niet seer, ick lietet hem al doen Want siet by hadme lief, en ick was oock zoo groen 740 Dat ick hem tockelde as by mij n niet anraackten . 't Ghebeurden zoo ick eens zijn bedde wat vermaeckten, Hy greep mij n in zijn arm en smeet my op het bet, Ick kantje niet kallen, wat hadd' de knecht een pret Eer by quam tot zijn wil . 0 mij n ! by kon zoo prachen .

Trjn 745 Kreetj e niet ?

An Kryten ? wat ? ick barste schier van lachen, Het gingmen an men hert . Ja wel het was zoo soet. Hy kof tme alle ding : een sulv're vingher-hoet, Een sleutelreecx, een tas, een paar Engelse messen, Met een move nuwe huyck ; 't goetje was van sessen . 750 Ick streef den assen vos, in mij n beste gheweyt ; Ick gheleeck sundaechs meer de dochter dan de meyt ; Maar 't schij nt wel gheen geluck en mach hier langhe duuren, Wangt een labbighe hoop van of gunstighe buuren, Die ginghen hymen vrouw, die simpel was en slecht,

734 stormt, stoeit.

735 kort-hielde volck, licht to verleiden meisjes . 736 metten korsten, in 't kort . 739 groen, wellustig . 740 tockelde, aanhaalde . 743 kallen, zeggen . 744 prachen, vleiend vragen, smeken. 746 het gingmen an men hert, ik vond bet fijn . 748 dat alles hing aan een riem om bet middel ; vgl . tuigje (vs . 806) . 749 van sessen, uitnemend, prima ; Spreekwdb . 2641 . 750 ik liep trots als een vos (paard) ; gheweyt, gewaad . 753 labbighe, babbelzieke . 754 simpel, slecht, onnozel, eenvoudig . 81

755 En seyden : siet wel toe, de waghen gaat niet recht, J ou mayt gaat dus verweent, 't is van haar niet ghekomen, Jou man gheeft hear dit goet, of sy heef tet ghenomen ; Past op jou ghelt en la . Mijn vrouw die streetmen an Als dat ick my verliep met haar ghetrouwde man, 760 Het welcke ick ontswoer by ziel, by sand, by leven, Soo lang tot dat zij t haar ten lesten heef t ontgheven ; Maar niet to min zoo bleef 't ghegrif fij t in haar zin . Want wien de jalousy ter herten eens last in, Daar sal sy haar een plaats in eeuwicheyt behouwen . 765 In 't man-volck niet zo seer als in jelourse vrouwen . Mij n vrouw' die gingme na, in hugs en op de straat . Hoort hier, wat gaan sy doen ; sy scheeren daar een raat, Waar door de bommel most eens endeling uytbreken ; Want s' hebben een haar nicht by mijn vertreck versteken. 770 Des nachts, nae mijn ghewoont, soo ben ick opghestaan, En by mijn vryer voort gherust to bed ghegaan. De nicht quam uyt haar ho!, en heef t een kaars ontsteken, En is mijn proper na van liever lee ghestreken ; Maar doese boven quam, daar vant sy 't lieve paar 775 In alle vriend'lijckheyt gheleghen by menkaar . De moer gas mijn men sack, ick mostmen goetje nemen En gaan ten huyse uyt ; hem stuerdense na Bremen . Zoo quam ick by de luy ; wat sal ickje meer segghen .

755 de waghen gaat niet recht (vgl . Harreb. III, 356), het gaat behoort ; vgl . Lucelle,1473 . 756 verweent, zwierig, weelderig gekleed . 758 streetmen an, betichtte mij er van. 759 my verliep, een ongeoorloofde verhouding had . 760 ontswoer, bij ede ontkende ; by sand, bij alle heiligen. 761 ontgheven, uit zijn hoofd zetten . 762 ghegriff ijt in haar zin, gegrift in haar gemoed . 767 scheeren een raat, beramen een plan . 768 bommel, spon van het vat . De uitdr . wil zeggen : waardoor kwam ; vgl, uitlekken. 769 een haar nicht, een van haar nichten ; versteken, verstopt. 773 proper, netjes, stilletjes nagelopen . 776 men sack, mijn conge, de bops ; Spreekwdb . 2617 . 778 by de luy, in het (lichte) leven. 82

niet zoals 't

de zaak uit-

Maar hoe quam jyer toe? TrUn Maar hoort ick seltj a segghen . 780 Ick diende inden Nes in een hugs wel vijf jaar, En samelde mijn gheldt en goetj a wel to gaar, Ick won een groote huur, en ick kreegh veel gheschencken Van breng-loon, van verval, meet alsmen wel sou dencken . Ick schraapten zoo to hoop, want ziet, ick Melt to raat, 785 Zoo dat ick kof t en kreegh al wat dat vroech opstaat . Daar na zoo docht ick eens een kamertje to huuren, En gave by de buurt uyt wassen en uyt schuuren . Zoo ick docht, zo dee ick, ick was de weelde moe . Ick seyde mijn huur op : mijn vrouw' die sack bril toe . 790 Zy vraaghde mijn de schort, en of ick meet wou winners? En of ick was verlooft ? oft wat ick sou beginners? Ten lesten 't quam' er uit dat ick op mijn selven wouw. En siet des s'Meys daar an zoo toogh ick van mijn vrouw . Ick ging mitme speulnoot buyten inde Kathuysers, 795 Daar quam een knecht by ons, een vande jonghe vuysers, Een sewn vande Zeedijck, ouwe Dirick hiet zijn vaar, Die praten my zoo schoon, wy maackten 't hylick klaar . Wy trocken na Haarlem, daar ginghen wy logeeren In een goe herrebergh, by andere luy met eeren . 800 's Nachts als ick lack en sliep zoo stal by al mijn ghelt, Mijn sulver en mijn tas, die zoo wel was ghestelt, En gingh stilswyghend' deur, en maackten mijn niet wacker ;

779 maar hoort, we!, luister. 782 won, verdiende (vs . 790) . 784 Melt to raat, was zuinig (zie vs . 1688) . 785 deze regel is niet duidelijk ; zie Tijdschr . 44, 303 . 788 wos, was . 789 sack bril toe, keek vreemd op . 790 de schort, waar bet aan haperde . 791 verloo f t, bij een ander verhuurd (zie NTg .16, 35) . 794 speulnoot, vriendin ; inde Kathuysers, een herberg,

vroeger bet klooster gestaan had . 795 knecht, jongeman ; vuysers, pretmakers . 83

op de plaats waar

En ritsten ande wijnt, over veldt over acker . Des morghens Annetj a als ick uyt mijn droom ontsprong, 805 Ick taste na mijn lief, die 'k nerghens niet en vong . Ick riep hem by zijn naam, ick sack na tuych en tas, Ick sweem als ick vernam dat hyer deur me was ; Den rouw die ick bedreef sou niemant kennen schryven . Mijn huyck die most daer toe noch voor 't gelachje blyven . 810 Daar ging ick troostloos heen beschreyen mijn fortuyn, Dat door de zyjel-straat, na Over-Veen, in 't duyn, Al waar een burgher, die ter jacht gingh, my verselde, Die ick mijn avontuur en ongheluck vertelde. Hem jammerde mijn leet ; ick docht hem passelijck schoon, 815 En by vereerde mijn een gouwe Franse kroon . An In dat veur niemendal ? T ran 0 dat kan jy wel deyncken, Wat de Haarlemers veur niet een vreemt mensch souden [scheyncken. Sint die tijt liep ick oock, maar niet by elleck ien ; 'k Mach liever een schijt-valck dan een smeerich broeckjen sien . An 820 En hebje van die schelm gheen tijngh of niet vernomen? 803 ritsten ande wiint, ging er van door. 804 ontsprong, ontwaakte. 805 vong, vond . 806 tuych en tar, zie vs. 748 . 807 sweem, viel flauw ; vernam, bemerkte. 809 daar toe, daarenboven ; voor 't gelachje, als betaling van het gelag, de

811 814 815 818 819 820

vertering. dat, dat ging, en ik ging ; Zyjel-straat, Zijlstraat to Haarlem. passelijck, tamelijk . schonk mij een gouden Franse kroon, ± f 5, liep ick, liep ik op de baan, leidde bet lichte leven . schijt-valck, grand seigneur, pronker ; smeerich broekjen, kale vent . tijngh o f niet, tijding of niets . 84



Tran Niet anders dan dat by van oosten is ghekomen ; Ick ben met hem in recbt ; bylo krijcht hem de Schout, Het kost hem licht de kop, al waar sijn hals van gout .

An Wat roast voor een f atsoen ? TrUn Hiel fray, maer 't was een scheeltj e . 825 Wel goeden dach in buys, wel hey! waar sinje Neeltje? Robbeknol alleen uyt

Hier is huysraet noch niet, bet is bier woest en leech, Ja besem, vleughel, nets daar ick bet buys me veech, En 't beef tet wel van doen, sie ick onder, st'e 'k boven, Het isser beklontert, beraecht, en so bestoven, 830 Dattet myn verwondert dat sulcken edelman Hem met dit byster nest to vreden stellen kan . Wel wat sel ick flu doen ? gaan uytsien om mijn broot ? Want so ick langher wacht ick blijf van hongher doot . Mijn meester, so mijn dunckt, die heeftmen al vergheten ; 835 En of by noyt en quam, sou ick dan nimmer eten ? Neen dat is niet geseyt, 't is best dat ick been ty, De groote huysen an, de kleyne niet verby ; Maer holla ! ick most bier de sleutel nederlegghen, Als dan mijn Joncker komt, so beef t by niet to segghen . Binnen.

821 van oosten is ghekomen, teruggekomen is uit de Oostzeelanden . 822 in recht, in process bylo, bij God . 826 niet, nets ; woest, ruim, leeg. 827 vleughel, ganzevleugel . 828 van doen, nodig . 829 beklontert, vol klonters, vuil ; beraecht, vol spinrag . 831 byster nest, ellendig krot . 833 blij f, ga . 834 men, mij . 836 dat is niet geseyt, dat is nog zo zeker nets been ty, heenga (om to bedelen) . 85

Ierolimo

840 Zemers 't ghemeyne volck is hier we! rouw en vie! : Ten maackt gheen onderscheet in een pompeuse ziel, En eenen groven fiel, die simpel, slecht en sot „is ; Zekers ick bedruyf may das hier het volck so but ,,is . Komt hier een Prins of Heer de landen to besien, 845 Sy sullen haer respect noch reverency biers, En met ghedeckten hoot stun sy en speculeeren, En latens' onghegroet en onge-eert passeren . Ons Brabant heeft de prys voorwaer van alle lien : Het volcxken is beleef t, en van een goet ingien, 850 En eloquent van sproock en gracious in 't eeren, Manierlij ck opghequeeckt als kinderen van heeren . De minste Burgher is zoo vriendelaijck, en zoo beleeft, Dat by de vremde man gheen quayer woorden gheef t, Als : hoort, herteke lief ! wa soeckdy ? wa begaarde ? 855 Na wien vraachde gey ? na Peter de ghelaarde ? Ach Heer ! 't is mijn kompeer. Voort Gilles of Perijn, Brenght dese buyten-man by Oomken Peers Kosijn, Naast de Blaeuwe Boterham, by Hanssens zoons Grootmoeyersh, Daar dichte by 't Bier-hoot . - d'Hollanders sayn maar bloeyers, 860 Sy zeyn niet generous hoe rayck sy gaan in 't swart . 'tHantwerpen gheen soo slecht die op de vrydachs mart, Alsmen de palmslach slut, die haar vrouwen niet kopen Borsten van gouwt en zij d' gheciert met gouwe knopen, rouw en viel, ruw en gemeen (zie vs . 701) . in, tussen . bedruyf, bedroef; but, ongemanierd, onbeschaafd . 846 stun sy en speculeren, stun zij ze onderzoekend to bekijken . 849 ingien, verstand ; fr. en gin . 851 manierlijck, fatsoenlijk, welgemanierd . 855 ghelaarde, geleerde. 856 kompeer, vriend . 857 kosijn, neef; fr . cousin . 858 bij de grootmoeder van de zoon van Hanssens . 859 bier-hoot, bierhoofd, bierkui, aanlegpluts voor de bierschepen ; bloeyers, bloeden, sukkels . 860 generous, fr . genereux, milddadig, 861 slecht, eenvoudig, gering . 862 de palmslach slut, bij handslag words de koop gesloten . 863 borsten, borststukken, meermalen sierlijk bestikt en met gouddraad geborduurd. 840 841 843

86

En rocken van satij n en tabbaerts van flouweel, 865 Die draghen yder een, ja de hoeren in 't bourdeel ; 't Zijn kourasieuse liens . Maer is de sleutel buyten? Mijn jonghen die is uyt, ick mach de deur ontsluyten, En vouwen op mijn kap en leggense to pars ; Dan wil ick op de plets wa wand'len over dwars . Robbeknoi etende, vertelt zjjn avontuur 870 Dat heeft zijn ouwe smaack ; wel op, mijn magre koonen, Nou moetje eens jou kunst en jou vermoghen toonen. Siet hier is speck tot palm, hier hebdy't al na wens : Gaeve lever, goet broodt, ossen-muyl, schape-pens, En beuling, en koevoet ; hier is wel veul to bancken, 875 Ick heb de goede luy wel hartich to bedancken . 0 bloet hoe krij ch ick 't op? mijn buyck die staat al stij f, Want ick heb schier een broodt van twaalf pout in 't lijf, En daartoe noch een pan met excellente grutten ; Daarom ben ick besorcht hoe ick dit best sal nutten . 880 Al weer-an sey de meyt, dat gater weer na toe . Elementen wat is dit ? mijn backhuys dat wort moe . Gans lyden, och wat raadt? hoe sal mijn Joncker kyven, De klock die is zoo last, het is al over vyven . Dats gang, ick klop . 0 mijn ! Jerolimo

Wel waar hebde to gaan ? 885 Waer sydy dock gheweest? 864 tabbaert, lang afhangend kleed . 866 kourasieuse, kloeke, f linke (f r. courageux) . 868 kap, (kap)mantel ; to pars, in de pers (voor de plooien) ; vgl . (ge) parste huyck, een geplooide, wijde huik . Ook dit is fantasie van J ., want het huffs is leeg (zie vs. 826) . 869 plets, de Plaatse, de Dam? of wellicht binnenplaats . In Antwerpen heeft plots nog de betekenis van het fr . tour; over dwars, van de ene naar de

andere kant. 870 wel op (hd, wohlau f), wel aan. 872 speck tot palm, overvloed ; eig . zoveel dat men van de slachttijd tot Palm-

zondag voldoende heeft. 874 beuling, worst ; bancken, smullen. 880 al weer-an, vooruit . Een spreekwoordelijke uitdr. ; vgl . Huygens, Scheepspraet, vs . 49 ; Tijdschr . 37, 312 . 884 dais gang, dat gaat er op los ; vooruit maar ! 87

Robbeknol Och Heer wilt my niet slaan, Want ick heb u ghewacht al over de twee uren ; Ten lesten ick en kon van hongher niet gheduren, Zoo kreet mijn holle maach, die half was in 't slot, Dies ick my selfs beval de goede luy en Godt ; 890 En siet die hebben my ghegheven dese beet] es . Wel dat ansicht staat niet stuurtjens noch niet wreetjens .

Jerolimo Oock heb ick ou vertuyf t met den eten, maar wat Ick beyde, ghy en quaamt, ick ging toe toens en at . Voorts hede wel ghedaan ou Gode to bevelen ; 895 Want 't is veel saligher to bidden dan to stelen . Zoo help my God Robbert, 't is my in 't minste leet . Een dinghen bid ick ou : maackt datmen niet en weet, Da gay hier bay mayn woont ; want ick wil ou wel sweeten, Het sode woorlijck may to na gaan maynder eeren . 900 't Es wel woor dat ick hoop dat ick niet en Overt gheschent, Vermits dat ick alhier zoo lettel ben bekent . En of God wilde da ick ware t'huys ghebleven .

Robbeknol Mijn Joncker ick behoef geen tol daar van to gheven, Hebt daar gheen sorghe voor . 888 die half was in 't slot, in lang niets gekregen heeft, het eten bijna ontwend was (Tiidschr. XLIV, 265) . 889 beval, aanbeval in de gunst van . 891 ansicht, gezicht ; wreetjens, boos . Op het horen van Robbeknols verhaal klaart Jerolimo's gezicht op . 892 vertuy ft, gewacht. 893 toens (Antes, dial .), toen ; ik ben toen maar begonnen to eten ; toegaen, toetasten . 894 ou Gode to bevelen, men bedelde „om Godswil" ; bidden, bedelen . 896 zoo help m y God, bij God ; Robbert, misschien met Frans accent to lezen ; 't is my in 't minste leet, dat (ni . dat R, gebedeld heeft) vind ik helemaai niet erg. 897 dinghen, ding . 900 gheschent, to schande gemaakt . 902 en of, och of. 903 tol, rekening en verantwoording .

88

Ierolimo

Nu eet dock arme bloet, 905 Misschien wanneer ons Heer ons arremoet versoet . Robbert, mijn goeyen knecht, t'sichtent ick hier quam woonen Was ick foot wel to pas, noch hebt niet wesen koonen . Dit hugs moet zijn ghebouwt op een quay grout dunckt mayn Oock zaynder huysen die seer ongheluckich zayn, 910 Mits sy den huurling ghemaynelij ck gheen goet Aenbrenghen, moor wel ramp, ghelayck als my dit doet ; Daarom beloof ick ou, zoo haest de moont gaat strij cken, Mijn ongheluck en 't hugs ghelijck'lijck to ontwijcken .

Robbeknol die gluurt ter zyen uyt Hoe loert by op mijn pens, hoe kij ckt by na mijn broot . 915 Ay siet by treckt niet eens een oogje van mijn schoot, Die nu mijn tafel is ; siet zijn ghesicht eens vrijen . 'k Heb met den armen bloedt warachtich medelyden, Want ick heb menichmaal geleden dat ghewelt, En ly oock daghelij cks het gheen dat hem nu quelt . 920 Wat sal ick doers? hem noon? by sal 't my gheen danck weten ; Want siet by seydt dat by to middach heef t ghegheten, Nochtans meen ick dat by to meer niet heef t ghebickt . Ick wou wel dat zijn smart een weynich waar verquickt, Ghelijck het gust'ren was doers by my hullep smullen, 925 Doers ick zijn hongers foot met kruymj es ging vervullen . J erolimo

Voorwoor Robknol 'k sie ou met verwund'ren an, 905 misschien wanneer, wellicht zal God fog eens onze armoede verlichten . 906 t'sichtent, sedert . 907 foot, nooit ; wel to pas zijn, er goed aan toe zijn, gelukkig zijn ; koonen,

kunnen. 910 mitt, vermits ; huurling, huurder . 916 vrijen, smeken . 918 ghewelt, kwelling. 920 noon, uitnodigen mee to eten . 922 to meer, vandaag, heden ; mnl, tameer . 924 vgl . vs . 543 . 925 hongers foot, kwellende honger ; vervullen, stillen ; zie vs . 542 vlgg. 89

Gay hebt de besten aart die oyt had eenich man ; Want wie ou eten siet zoo grocelayck van kooken, Die kundy appetijt en nieuwen hongher mooken . Robbeknol 930 0 daar en hadjet niet, maar 't is u holle maach En krytende ghedarmt, dat maackt u nu zoo graach. Ick weet wel wattet is, by sou oock garen schransen ; Verhaastj a niet mij n borst, ick self a voor gaan dansen . Joncker lustje, tast toe, dat broodt dat is seer goet, 935 So doet dees koe-voet oock, en dees pens is oock so soet, Al waermen heel versaet, men souwer lust na kryghen ; Ghelieftj e, eter af, holla ! 't wil my ontsyghen. Jerolimo Is dat koeyen-voet ? Robbeknol Jae 't, mijn Heer, neemt dat aan. Jerolimo Ick koos voor dat beetken gheen kalkoensche haan . Hy gaat met Robbeknol Bitten eten . Robbeknol 940 Wat duncktj a byget ? is die sack toeghebonden ? Hy kluyft de kootjes of, veel reynder als zijn honden .

927 aart, constitutie. 928 kooken, kaken . 930 daar en hadjet niet, dat was het'em niet (terzijde) . 935 so, dat . 937 ontsyghen, ontvallen (van zijn schoot vs . 915) . 938 Jae 't, ja, dat is het. 939 beetken, hapje. 940 deze regels zijn gericht tot het publiek. Men bindt een zak toe, als hij vol is ; de maag van jerolimo was dit niet . 90

Jerolimo 0 h dit's lackey dingh ! Robbeknol De sans daar ghy 't me eet, Dat is het leckerste dat ick ter werelt weet . Jerolimo By goy bet smaackte my met sulcken goey behaghen, 945 Al hay'k niet gheten g'hadt in twee gheheele daghen . Robbeknol Juyst rae ghy 't op zij n hoof d als ghy de waerheydt spreeckt, Ick denck dat jou de spij s niet euvel op en breeckt . Jerolimo Brenght my mij n drinck-vat bier, da gese niet vermindert . Robbeknol De pot is boorde vol, sy is noch onverhindert. Jerolimo 950 Gaet nae de ledekant neemt de tapeet van 't bedt, En vouwt bet ammeloocken met meynen servyet, En legget op 't schrappra. Robbeknol Ick selt wel doen mijn Heer. 942 Vgl, honger is de beste sans . 944 by goy, bij God . 945 al, alsof. 946 au, zoals je daar . 947 niet euvel, niet slecht bekomt . 948 dagese niet vermindert, maar pas op, dat je niet worst . 949 onverhindert, niets is er uit .

950 tapeet, sprei. 951 ammeloocken, mnl . ammelaken, tafellaken. 952 schrappra, schapraai, spinde . 91

Hier hebben wy de May zijn hovaerdy al weer : Hy wil zijn graviteyt met groote woorden houwen, 955 En by bet niet een scherf om zijn veers mee to klouwen .

DERDE DEEL . EERSTE UYTKOMEN

Robbeknol Men seyt, die wel drinckt, slaept we!, en die wel slaapt, en doet [gheen sonden, En die geen sonden doet, die wort sluytelick salich gevonden ; Maer ick heb wel gheslapen, en eens ghenoech gebanckt, Dan ick heb mijn gelucksalicheyt noyt noch seer bedanckt . 960 Wat loopt een mensch op aarde verscheyden avontueren ? Wat moetmen al kommerkans en ongemacks besueren ? Weet dit niemant niet? Die vraechtet, die vraechtet mijn, Die alleen weet en proef t wat wy onderworpen zijn, Door de versochtheyt vande ramp by my gheleden, 965 Van hongher en van dorst, en meet ellendicheden, Van swerven gints en weer by vyant en by orient . Wat sonderlingher volck soo heb ick oock ghedient ? 953 Dit terzijde gezegd. De betekenis van May is nog niet bevredigend verklaard . Sommigen, zoals Stoett, v. Rijnbach, Mak, zien er bet woord made in, dat bier, als scheldwoord gebruikt, zoiets als „kale neet" zou betekenen . W .A .F . Janssen zoekt verband met mei in de zin van „meiboom" („de meiboom z'n pronkzucht") met de bijgedachte aan de sierlijk uitgedoste meikoning of meigraa f die de leiding gaf aan de meifeesten (NTg. 52, blz . 333 vlg.) . H .M . Hermkens veronderstelt dat een wat ongelukkig uitgevallen slot-n door de drukker als y gelezen werd en gaf hiermee weer steun aan de oude gissing dat de juiste lezing zou zijn : „de man zijn hoverdy" (zie NTg . 58, 261 vlg ., met opgave van oudere lit.) . 954 graviteyt, deftigheid ; houwen, ophouden (Kluchtspel II, 83) . 955 zie vs . 1663 . De arme gebruikte een scherf of een mosselschelp, waar wij closetpapier bezigen. 957 sluytelick, ten slotte zalig bevonden . 958 gebanckt, gegeten (vs . 1415) . 959 dock over mijn zaligheid (op aarde) heb ik mij niet zeer to verheugen . 961 kommerkans, kommer, ellende ; besueren, lijden, uitstaan . 962 vraechtet, vrage bet . 963 alleen, meet dan iemand anders ; proe f t, ondervindt . 964 versochtheyt, ondervinding ; ramp, rampen . 967 sonderlingher, zonderling. 92

970

975

980

985

Wat meester dat ick kreegh, by was suynich en spaarich, En d'een was altijdt meer als d'ander vreck en kaarich ; En nu heb icker een die gheeft-men spijs noch broot, Maer die ick self de kost to gheven ben van foot . Nochtans heb ick hem lief, want siet daar staat geschreven, De geen die niet en heelt, die kan oock niemant geven, En of ick schoon ghebreck op 't alderhoochste lee, So had ick steets met hem noch medelijden mee . Daer is den armen bloet stracx in zij n hempt gheloopen Hier achter op 't ghemack. Ick moet zijn buyl eens stroopen, En snot f'len die eens deur, so raeck ick uyt 't vermoen . Holla ! ick most in zijn broeck eens gauw huyssoeckingh doers . Nu in zijn wambesj e, en nu eens in zijn mouwen . Gants doot ! ick heb de beurs, zij heelt wel duysent vouwen, Dits niet, niet, niet, fief, niet, niet, niet, nichil is hier meest, Het schij nt datter geen gelt in lang in is gheweest . Och dits een armen droes ! Voorwaar by is rechtvaerdich, Om zijn armoede, mijn meedoogentheyt wel waerdich ; Maer ick haat wel met recht mijn blinde gierighe miester, En die ongheluckighe en nauw ghesette priester . Den een die kreegh de kost waer dat ick hem voor gongh, En d'ander kreegh de winst van mijn gheleerde tough,

990 En Iieten my daar toe van scharpen hongher sterven .

Ick sal (dat kenne Godt) gheen Hof-joncker sien swerven,

970 men, mij . 971 ben van foot, moet . 973 Harreb . III, 26 : Die niet en heeft, ook niet en geeft . 974 o f ick schoon, of ik al . 976 stracx, zoeven . 977 stroopen, omkeren . 978 vermoen, onzekerheid . 980 in de mouwen had men ook geheime zakken ; vgl . Kluchtspel, II, 90 : 'k Wil oock dietsackers in de mouwen om de muff in to houwen . 982 nichil, nihil, niets . De regel telt een lettergreep to veel ; zie hiervoor NTg . 47, blz. 150 en 36, blz . 67 . 984 droes, duivel, kerel ; rechtvaerdich, met recht. 987 nauw ghesette, zuinige, gierige . 989 leefde door mijn hulp ; als dienaar van de priester kende R . ook een beetje Latijn en hielp de priester in de vervulling van zijn ambt . 991 kenne, wete ; B : Hof•jancker. 93

Of ick sal dencken stracx, wanneer by mijn ontmoet : Het gaat de kalis alst myn arme meester doet, Die ick dock liever then met zijn behoefticheden 995 Als d'andere, en dat om mijn voorgaande reden . Maer een dingh wild' ick wel, dat by kende sij n staat, En dat by niet en gingh so trotsch ghelijck by gaat . Dan 't schijnt wel 't is een wet die stip werdt onderhouwen By het Brabantschy volck, so manners oock als vrouwen . 1000 Al dat verloopen goes sij n al Joffers en Monseurs, Al hebben sy (als ick) gheen penningh inde bears . De Heer die wilt versien, eer sy ons oock verderven ; Of sy sullen, soo 'k vrees, nosh in die sonden sterven . Nu ick wil binnen gaen, eer dat hier komt mijn Heer, 1005 En vouwen daer de bears in duysent ployen weer .

DERDE BEDRIJF . TWEEDS UYTKOMEN Jan, Andries, en Harmen Jan Bon'sjours, wat roester ? wat nieuws Andries en Harmen ? Andries 't Gaet so wat heen, maer niet alst hoort ; het lant is vol Eallarmen : De een wil ons hier, en d'ander daer op 't lij f, o dit is quaat [werck. Daar toe inlandtsche twist, en scheuringh van de kerck .

992 stracx, dadelijk . 993 kalis, kale jonker (Tijdschr. XIV, 53) .

995 om mijn voorgaande reden, om wat ik zoeven gezegd heb . 996 kende, erkende . 1002 De Heer die wilt versien, God moge het verbeteren (nl, dat zij zo trots zijn) . 1004 binnen, weer naar Jerolimo's slaapkamer. 1006 wat roester (van roezen, druk, levendig zijn), wat is er gaande, aan de hand? De naam Harmen komt niet in de lijst der spelende gezellen voor . Zie de aant, achter het stuk (blz.176 vlg.) . 94

1010 Als de kickvors en de mugs dus t' samen hassebassen, So mocht de kuycken-dief wel schielijck haar verrassen . Harmen De saacken vande werelt die gaan wat wispeltuur . Jan Knol Wat schaat dat Harmen voor u ? 't ghelt u de waghen-huur ; Jy bint van Twent en Drent op een stroowis komen dryven . Harmen 1015 Maar dat is niemendal, ick ben so goet als jy met u vyven : Ick heb hier meer ghebrocht als jy, verstaeje dat Jan? Ghy quaamter met u kaale gat, en ick hadt mij n klieren an . Andrier Dats waar, al wel betaalt : wil jy met de vreemde gecken, Dat sou ick en sommighe mij n wel dapper antrecken . 1020 0 lieve Jan, hadden wy't en een ander niet ghedaan, Het sou hier moghelijck nerghens na so wel niet gaan . Jan Knol So qualijck niet, seght so, want met de waar van buyten So kreghen wy int landt veel of gherechte guyten, Want dat ons is ghebrocht, of datter is gehaalt, 1025 Dat is (Godt betert) hier to kostelijck betaalt ; D'ouwde eenvoudigheyt daar wy soo veel van spreecken, Quam door bet nieuw' bedrock wel haest den hals to breecken .

1010 hassebassen, kibbelen . Zie Eso pet no. 3 . 1013 't ghelt u d e waghen-huur, het levert j ou voordeel op (>T/NT IV, 1073) .

1014 Jij bent uit Twente en Drente op een strowis komen aandrijven ; zie Spreekwdb . no. 2207; 1015 als jy met u vijven, als vijf kerels zoals jij . 1017 Want Jan is een geboren Amsterdammer, Harmen een inkomeling . 1018 al wel betaelt, goed geantwoord . 1021 nergens na, bij lange niet. 1022 seght so, zeg bet liever z6, zeg dat liever . 1023 a fgherechte guyten, doortrapte schurken . 1027 quam den hall to breecken, is to gronde gegaan . 95

Waar is nu dat gheloof en die Hollandtsche trouw ? Die is soo ver van honk voor diese soecken souw . 1030 Doen was een woort, een woort ; flu moetmen listich schrijven, Indien men wil bewaert voor loose lidsers blijven . Andries Wie brocht hier de neeringh en koophandel als wy ? Jan Knol

Wie brocht hier de valscheyt en boevery als ghy ? Harmen

Wie brocht hier de scherpheyt in u onbeslepen sinnen ? Jan Knol

1035 Wie brocht hier de boosheyt om onse deucht to winnen? Wanneer ick dit gedenck in waarheyt, soo dunckt mij n Dat wy noch verre an de quaatste koop nosh zijn ; En wat wissel dat wy met vreemdelinghen sluyten

Soo weten sy altij dt de burghers wel to snuyten . Harmen

1040 Het spul dat heet : siet toe, maar alsment wel besiet, De Hollanders en zijn op var de beste niet . Andries

Het moet al duyster zijn daar dat volckje sal dwalen . Gants lichters dat ick mocht, ick souwje wat verhalen . 1028 gheloo f, crediet, vertrouwen . 1031 lidsers, schavuiten . 1033 boevery, schelmerij . 1034 scherpheyt, listigheid, sluwheid ; onbeslepen sinnen, botte verstand . 1035 winnen, overwinnen . 1038 wissel sluyten, taken doen . 1039 snuyten, bedriegen, afzetten . 1040 zegswijze: het is maar zaak om goed toe to zien ; vgl . Cam pen, 16: Het speel het: sick voer dich . 1041 o p var, bij lange na . 1042 gewone spreekwijze . Andries bedoelt, dat de Hollanders ook al sluwe kooplui zijn, waarvoor men zich moet wachten . 1043 Gants lichters, tie vs . 294 ; dat ick mocht, als ik kon . 96

Jan Knol

Andries praat soo gaarn van alle menschen quaat . Andries

1045 En om een loghen Jan soo weetj e lydich raat. Harmen

Wel ick bedingh dat wy onder ons drien spreken Eerbare woorden, en van allemans ghebreken, Doch of ick wat vertrock, niemant en treckt hem an, Maar lacht, en denckt by mient voor my een ander man . Jan Knol

1050 Wel sullen wy dan quaat van al de luy versinnen, Soo isset best dat wy van ons selven eerst beginners . Harmen

Dats waar, dats recht ; maar Jan 't is yegelij ck bekent, Dat ghy een snuyter en een groote dronckert bent . Jan Knol

Dat lieghje niet Harmen, maar ick en smijt gheen vrouwen, 1055 Men weet wel wat voor hugs dat ghy hier plech to houwen, En is hier een hylick to rof f en in de stadt, Daar hebt ghy Andries het makelgelt of gehadt, En wasser een banckeroet dat moist ghy juyst to makers, Maar daarom hiet ghy oock de voorspraack van qua saken . Andries

1060 Also, laat ommegaan, soo krijcht men vaar oock moat . 1045 lydich, voortreffelijk (dus : je zit niet verlegen om een leugen) . 1048 vertrock, verhaalde ; treckt hem, trekke het zich. 1050 versinnen, bedenken . 1053 snuyver, oude snoeper. 1054 smijt, sla . 1056 ro f fen, koppelen . 1057 daar ben jij de tussenpersoon, de makelaar, van geweest (makelgelt, loon

van de bemiddelaar) . 1058 juyst to makers, to recht, in orde to brengen . 1059 voorspraack, advocaat.

1060 zie zo, laten we zo rondgaan, dan krijgt ieder zijn beurt . 97

Hoe laugh 1st wel gheleen dat ghy de pocken hadt ? Dat's nou al eveliens, doers ghy soo slinger-biende . Harmen Met die kaars 1st achthien . Elck bidt hier voor zijn vrienden . Waar bleef het kleyne kijnt van u suster de non, 1065 Die by nacht so fijntjes by Heeroom loopen kon? Jan Knol Verklaart hier eens Harmen voor dese goede manners, Waarom datje bent to Ditmars uytghebannen ; Dat was niet om u deucht ? Harmen Hola Jan dat is to hooch. Hoe na mienje begot dat ick dan niet en dooch? 1070 Neen bylo praat soo niet, want ick ben vanden vroomen . Andries

Vroomen ? ghy slacht de stronckt ghy benter of ghekomen . O lieve man men kan jou wel, en jou gheslacht, Wie isser toch die jou of die de jouwen acht? Harmen Ja, acht oft niet gheacht, daer leyt niet an bedreven .

1061 pocken, syfilis (Spaanse pokken) . Zie IT/NT. XII, 3053 . 1062 days nou al eveliens, dat komt er flu minder op aan ; slinger-biende, ten-

gevolge van die ziekte . 1063 met die kaars 1st achthien, deze elders nog niet gevonden uitdrukking kan

betekenen : „Nu heb je waar je recht op hebt, wat je verdient" . Als het kaarsen van 18 in het pond betrof, maakte de achttiende de mast vol . De lezing kaats in latere drukken is evenmin met zekerheid to verklaren (zie Tijdschr. 44, 240) . 1066 goede manners, luitjes . 1068 dat is to hooch, dat gaat to ver (vs. 347 ; 1274) . 1069 denk je misschien, bij God, dat ik niet deug . 1071 Vgl. Sartorius II, 9, 9 : Hy is van de vroomen, by slacht de kloosterstronten, by user van gekomen, per ironiam recte dicitur in istos, qui majorem famosis imaginibus et natalium antiquitate gloriantur. Andries geeft hiermee to kennen, dat Harmen maar van bedenkelijke afkomst is . 1074 daer leyt niet an bedreven, dat doet er niets toe. 98

1075 Mocht ick met elcken kint een tonne gouts maar gheven, Ick wed dat ick eer laugh oock op het kussen sat, En dat de best van al my om mijn dochter badt . Men weet het hedensdaags soo abel to besteken, Elck soeckt de slechte luy soo deg'lijck to bepreken, 1080 En al waren d'Amsterdammers niemendal graagh, Soo souwer we! een Zeeuw, of een van 's Graven-haagh, Hoe we! dat sy niet veel vande Koeckeeters houwen, Alsoo een macke moer minnelijck garen trouwen, Alsser maar gelt en was ; 't is nu een ander tijdt, 1085 Al waar ick Turck of Jood ick worde we! ghevrijdt. Jan Knol

Ghy secht de waarheyt, maar men macht somtijts niet seggen, Want daar is een volckj a die wetent so uyt to legghen, Dattet sondt en schandt is, ick hebbet self besocht Aan dinghen, die ick van mijn !even niet en docht, 1090 Lij dt en mij dt, swyghen best, soo hoef tmen niet to sorgen .

Harmen Secht ons Andries wat nieuws hebben wy van den morgen ? Wat isser ommegaen gisteren of to nacht ? Isser niemant ghequest, gevangen of verkracht? Geroesmoest, geranckoolt, noch glasen uytgesmeten ? 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1082 1083 1085 1088 1089 1090

1094

tonne gouts, als huwelijksgift. o p het kussen sat, in het stadsbestuur zat. best, aanzienlijkste . abel to besteken, netjes aan to leggen . slechte, eenvoudige, onnozele ; bepreken, bepraten. graagh, happig . koeckeeters, scheldnaam voor de Amsterdammers . macke moer, juffer, die de handen niet uit de moues kan steken ; minnelUck garen, wat graag (Tijdschr . 44, 268) . worde, werd . besocht, ondervonden . niet en docht, niet dacht dat bestonden, zo waren . lUdt en mijdt, een sedert de 16e eeuw uit het Grieks vertaald bekend gezegde ; vgl . Sart. II, 7, 89 : sustine et abstine, lijdt ende mijdt ; Harreb . III, 45 ; WANT VIII, 2204 ; swighen best, kwam reeds in het Mnl, voor ; voor later tijd zie Harreb . III, 394 ; niet to sorgen, niets to vrezen . geroesmoest, lawaai gemaakt ; geranckoolt, straatschenderij gepleegd ; uytgesmeten, kapot geslagen. 99

1095 Ghy bent een man die alle dingh eerst pleech to weten, Ghy bent des morgens vroech voor dash al op de brugh, Daar neem jy de tij ngj es uyt de nest eer sy zij n vlugh . Andries

Maer Jan, ick heb ghehoort en oock van daagh vernomen, Datter goet excellent Engels bier is ghekomen ; 1100 En gister avondt last isser een jonge meyt Op de Haerlemmerdijck van een kr oet neereleyt . Jan Knol

Knoet ? van een Westfaeing, zoo heb ick hooren spreken . Andries

0 bloedt krijcht hem de Schouwt, dat wil hem suur opbreken . Harmen

Al kreegh de Schouwt hem al, by maackten dat wel of. Jan Knol

1105 Het Hof Provinciaal krijght selden daar yet of Andries

Een meyt neergheleyt ? f oey ! dat hoorden ick noyt segghen . De dross, wat schelm is dat ? een meyt neer to legghen ? Harmen

o lieve

Andries Oom dat gheschiet flu zoo veul . Jan Knol

't Is ghebeurt van een hall-heer van Haarlem, de beul,

1096 op de brugh, de Oude Brug. 1097 tijngje, tijdingtje, nieuwtje ; zijn vlugh, kunnen vliegen . 1098 vernomen, gezien . 1099 vgl . vs . 1431 . 1101 knoet, Mof ; neereleyt, verkracht (vs . 1295) . 1103 wil, zal ; 1104 maackten dat wel of, bedisselde dat wel met hem (door omkoping) . 1105 zulke taken komen gewoonlijk niet voor het Provincials Hof, daar de schout ze niet aangeeft . 1 00

1110 Schoppen ien oogh ; op een rat moet by rusten.

Andries Of an een dief sche gallich, na zijn eyghen lusten . Melis Mal-mongt het gisteren een koontj e ehadt, En ongse Jan die kreegh bet luyer an zijn gat . Dirck bet Elsje sulcke ontyghe stucken verweten, 1115 Ick segj e dat een hongt en souwer niet of eten ; En sy sprack hem weer toe, aars noch aars ofs'em vong. Dat wijf het de nicker of zijn speulnoot in heur tong . J oost Dircksz . is van daagh na Vlaand'ren ghevaren, En syn buyr-vryer Klaas die sal zij n wij f bewaren, 1120 En sluyten bet voorbuys to deghen na sij n sin, So komter niemandt vreemts by nacht of onty in . 0 't is een veersient man, by weet dat wel van buyten, Datter niemandt in en mach als Klaas de poort wil sluyten . Och de voorsichticheyt is wel een groote deucht, 1125 Sulcken wijsheydt was by al in syn jongbe jeucht . Warenar bet syn pleyt en 't groote recht verlooren, En met Gran Marchand daer staetet qualij ck ghescboren . En Hillebrant Droochnap die bet een sulvere schaal Van dese nacht versoent an Elsgen en Pruys-aal . hij moest geradbraakt worden . In de drukken A, B en E staat na deze regel Steven in plaats van Andries . 1111 die fsche gallich, dievengalg. 1112 een koontje, een snee in zijn wang bij een vechtpartij . 1113 het luyer an zijn gat, is in de luren gelegd, voor de gek gehouden . 1 114 ontyghe, schandelijke, onbehoorlijke . 1115 Vgl . „de honden eten er geen brood van" als uitdrukking voor iets zeer minderwaardigs . 1116 niet anders dan of zij de toegekaatste bal ving, of zij hem met gelijke count betaalde. 1117 de nicker o f zijn speulnoot, de duivel of zijn mast . 1118 ghevaren, gegaan . 1119 bewaren, behoeden . 1110 op een rat moet by rusten,

1122 van buyten weten, heel goed weten ; 1123 obscene roespeling 1124 voorsichticheyt, voorzorg. 1126 pleyt en 't groote recht, zijn pleidooi en het hoger 1127 Gran Marchand, dezelfde naam in Warenar, vs. 1129

beroep . 738, voor een koopman met „bankerottiers in zijn geslacht" ; verder Warenar 1031 . versoent, met zoenen verdaan (vgl, vervissen, vs . 1654) ; Pruys-aal, ironisch voor preutse Aal . (Of Pruisische, Duitse Aal? Zie JVNT XII, 4631) . 1 01

1130 Dorst'ghe Dirckje die wil sijn ghelt niet verspeulen, Maar wel verquans'!en hier aan een malle meulen . Dat kleyne Mannetgen dat op d'execusy loopt, En de plockjes haalt op d'erf-goet datmen verkoopt, Bleef gister-avont an een groot hugs hanghen . 1135 En Jan de Pypestelder is vande rate!-wacht ghevanghen, En Harmen de Raser is van Kranck-hoof t ghequest, En ons alley Hans Jongh is verloof t an een ouwe best . En broer Karnelis is getrout an een Waterlantse tuytmeyt, Maer sy wil hem niet, nu sy hoort dat by sijn ayeren uyt-leyt . Jan Knol 1140 Andries jy weter of, waar haaljet al van daan? Ick loof niet of ghy moet onder en boven d'aarde gaan . Harmen We! wat hoor ick daar ? wel wat wil dit wesen ? Andries Het is de Ste-klock wis, men salder wat of-lesen . Robbeknol, met een heel deel jacht van volck Het volck loopt na den Dam, we!, wat of dat beduydt ? wegsmijten ; een malle meulen, een malle, die met molentj es loopt ; malloot van een vent? Tijdschr . 44, 269 . 1132 execusy, gerechtelijke verkoop . 1133 plockjes op d'erfgoet, strijkgeld bij de verkoop van goederen uit een nalatenschap . 1135 pypestelder, eig . een die de pijpen (van een orgel) stelt, fig . die de boel op stelten zet, aan de gang brengt ; van de rate!-wacht ghevanghen, door de nachtwacht opgepakt . 1137 ons alley, ons alien bekende ; vgi . vs . 1113, 1511 . 1138 getrout, door trouwbeloften verbonden, verloofd ; tuytmeyt, een meid met een tuitmuts, met grote plooien aan weerszijden . 1139 sijn ayeren uytleyt, ontrouw is ; eig, van een vogel die zijn eieren niet legt in zijn eigen nest . 1140 jy weter of, jij weet er van . 1141 ick loo f niet of, ik geloof niet anders of . 1142 wat wil dit wesen, wat moet dat beduiden. 1143 heel deel jacht, een grote troep ; o f-lesen, aflezen van de pui van 't stad1131 verquans'len,

huis . 102

1145 Daer sal Justicy schien, want de Ste-klock die luyt, Daar moet ick me na toe, en siense wat of-smeeren, Maar of mense kastij t, selden sy haar bekeeren . De kussens raken uyt : daar is men Heer de Schouwt Met de Secretaris, siet dat jij de mont wat houwt . Alsoo m yne E. E . Heeren vanden Gherechte der Stede Amstelredam ; Aanziende het groote bedrock en toeloo p der stercke luye ledichgangheren, vagebonden, onnutte bedelaS ren en menichte der vreemde armen, waer onder rich oock verschuylen en behelpen, verspieders, nacht-roovers ende dieven, om welcker verraet, die f-stal, ende plonderingh, als oock de Godloosheden van tuysschen, spelen, vech10 ten, droncke drincken en hoerdom to vermyden; mitsgaders de weynich voorraets van kooren, ende d' apparency van dien, en de dierte die cons quentehck vallen moet tot groote beswaarnisse der Ghemeynte, ende tot 15 verkortinge van orse eygen rechte behoe f tighe . So ist dat m yne E, voornoemde Heeren hebben gheordonneert, en gestatueert, als sy ordonneren en statueren expressehck by desen, dat flu voortaan gene Bedelaars,

1145 1146 1147 1148

justicy schien, een executie plaatsvinden . o f -smeeren, afranselen. o f mense kastijt, al kastijdt men ze.

de kussens met bet stadswapen worden uit bet venster gelegd: de schout las daarvan of de bekendmaking . Vgl . Jaarb . Amstelodamum XVIII, 73 . 3 stercke, krachtige, tot werken in staat zijnde . 6 sick behel pen, aan de kost komen. 7 verspieders, belagers ; nachtroovers, inbrekers? 8 verraet, verraderlijke overval . 9 tuysschen, dobbelen . 10 vermyden, tegengaan . 12 apparency van dien, en bet (geringe) vooruitzicht op nieuwe voorraad . 13 dierte, duurte, vallen, zijn . 15 verkortinge, nadeel ; rechte, echte, werkelijke . 103

20 Landtloo pers, Bayert-boeven, T roggelsacken, Huykevaken, 't sy oudt o f to jong, bunt, kreu pel, manck, melaats, o f to anders, en sullen moghen ommegaan, omme de aalmoessen to vergaderen, o p Marcten, Bruggen, 25 voor Kercken, Poorten, hoecken van straten ; maar dadelick to vertrecken, o p peeve van o penbaarlick geschavotteert ende strenghelick ghegeesselt to werden . Ghebieden oock m yne E. E, Heeren dat niemant hem vervordere 30 de Sergianten, Provoosten, en opsienders, die tot sulcken eynde sullen verkooren worden, eenighe mollesten, ghewelt o f to verhinderinghe to doen in 't executeren en 't apprenderen der moetwillighe lu ye boeven en leechloo pers, o p 35 peeve als boven . Voorts dat alle rechte Armen sullen gehouden wesen haar namen, staet ende woon plaetse aen to gheven aende Vaders daertoe ghestelt, om de waerheydt daer van to vernemen, ende des noodt zijnde 40 bequamelijck inne to versien ; Aldus gedaen by de Raden deser stede; Actum den 18 Meert, Presentibus min Heer de Schout, ende al de Schepenen . BREDEROOD.

20 bayert-boeven, landlopers ; baaierd, passantenhuis . Zie Noord en Zuid 30, 319 ; troggel-sacken, bedelaars . 21 huykevaken, bedriegers, gauwdieven . 26 peeve, straf f e. 27 schavotteeren, aan de kaak stellen . 29 hem vervordere, zich verstoute . 30 sergiant, gerechtsdienaar, rakker ; provoost, gerechtsdienaar ; opsiender, inspecteur, controleur . 32 mollest, overlast ; vgl . fr . molester . 33 executeren, uitoefenen van hun ambt ; apprenderen, fr . apprehender, gevangen nemen . 36 gehouden, verplicht . 37 vaders, opzieners, overheidspersonen . 38 daer van, omtrent hun armoede . 42 presentibus, in tegenwoordigheid van. 104

Andries, Jan, Harmen Andries 1150 Wat duncktj a daar of Jan, is dat niet veel bedocht ? Jan Knol

Daer is in langhen tij dt gheen beter werck ghewrocht . Harmen

Ja hoe wel datmen doet noch salt yemant berespen . Andries

J a wien ? een deel ghespuys van f ielen, schudden, wespen, Of ander gorlegoy van onschamel gheboef t ? Harmen 1155 Neen van eerelijcke lien die d'arremoed' bedroeft . Jan Knol

Te beter ist voor haar die hier rampsalich leven, Indien sy haar ghebreck en commer maar angheven, Men salder in versien ; 't is goedt na mijn verstand : So bantmen voegelijckst de schelmen uyt het landt . Andries 1160 Als men den armen dus sou over al versenden,

Werwaerts so souden sy int leste dan be-enden ? Jan Knol

Daar last ick heur voor sien, hoe spreeckt ghy heur so veur ? Hoe nae vrees je dat ghy oock stracx suit moeten deur ? De luy die werden moe van dus en so veel ghevens, 1153 deel, troep ; schudden, schelmen, schavuiten ; wespen, leeglopers (Moortje, 576) . 1154 1155 1158 1160 1161 1162 1163

gorlegoy, gespuis ; onschamel, schaamteloos . eerelijcke, eerzame, fatsoenlijke. verstandt, mening. versenden, wegjagen, barmen, be-enden, to land komen, terecht komen . Daar laat ick heur voor sien, daar moeten ze zelf maar voor zorgen . Hoe nae, sours, 105

1165 Sy verluyen daar op die Jottoon en kromstevens ; Sy zijn de oorsaack van der rechter armen noot, Die treurichlijck verkoopt sijn schaamt om wat drooch broot . En onder alle die de huyssitten hier spysen, En suldy gheen twintich Burghers kinderen wysen 1170 Haar hert is haar to groot . Maer Mof fen, Poep en Knoet, Dat syn troggelaars tot bedelen opghevoet ; Dat bewijst de Rietvinck, en noch de ouwe Wael „uyt ; Maer de Haarlemer-dijck, o bloedt ! die levert ael „uyt ; Wat woont daar een ghesnor van volck van wij t en sij t, 1175 Daar is nauwlij cx een dach datmer niet vecht en smij t . Wat comter vrydaachs en gherit ter poort indringhen, Van revelduytsche en van vreemde hommelinghen, Al ghesonde wijven, met besieckte doecken om, By hiele vaendels vol, dock met een stille trom, 1180 De Nieuwendijck langhes, en voort door alle straten . Het volck is hier goedt gheefs, 't blijckt an haar karitaten, Elck werpt zijn aalmoes wech, want is het niet van 't mal,

1165 sy verluyen daer op, daar worden ze lui van ; Jotto, syn . van knoet en mof; kromstevens, die een brabbeltaaltje spreken, vreemdelingen. 1 168 huyssitten, de regenten van bet Huiszittenhuis, de huiszittenmeesters of -voogden . De bedeelde armen werden huyszitten armen genoemd . 1170 zij zijn er to fier voor. 1172 bewijst . . . up', bewijst ; de Rietvinck lag ten zuiden van de Haarlemmerdijk (van de Dranjestraat tot aan bet Haarlemmerplein) en werd aldus genoemd naar een herberg „De Rietvink" ; de ouwe Wael, een inham of buitenhaven in bet IJ aan de westzijde der stad . In 1646 werd hij gedempt . 1173 die levert ael uyt, daar zit een hoop gespuis . Er was zelfs in 1635 een substituut schout extra ordinaris „principalijk om to suyveren het Quartier van (den) Haerlemmer Dijck van alle Dieven, Hoeren, en andere boeven" . 1174 ghesnor, gespuis, gepeupel . 1175 smzjt, slaat, vecht . 1176 gherit, troep, menigte. 1177 revelduytsche, krompratende, die bet Nederlands(-Duits) radbraken ; hommelinghen, hommels, niksnutters (vgl . 1153 : wespen) . 1178 met besieckte doecken om, met doeken om alsof ze ziek waen . Zie Kluchtspel I, 199 en Teeuwis de Boer, vs . 1177 . 1179 vaendels, troepen . 1181 karitaten, liefdadigheid . 1182 van 't mal, dwaas . 1 06

1 185

1190

1195

1200

Datmen lieden gheef t die 't verkaetsen met de bal, Sundaechs 's morghens voor de poort of daer yewers buyten ? Of verdobb'len met rabauwen en met guyten? Of ver-evenhoutent, of hutselen met mekaar ? Of int kuyltj e, of opschieten, of lechtseme daar ? Wat voordeel doet haar 't ghelt ? niet, al zij nt kop're duyten, Men sieter bloetstortingh en doodtslaghen uyt spruyten, Ja moort en dievery ; En wordense ghevat Van Schouten dienders of soldaten van de stadt, En raken sy int gat, so sullen de vis-wyven Dit eerloose volck nosh voorspreken en voorschryven, Of 't recht dat wort door 't ghelt gheblintdoeckt en verdreyt, Door den yver van haar sotte barmherticheyt ; En noch en coachmen niet op dit misbruyck eens schempen, Noch schrollen op die gheen die 't ghelt onnut verslempen, En laten wijf en kint in commer en in rouw, Daar men het vlytich voor den noot bewaren souw . 0 kon den Overtoom of de Kathuysers spreken, Of Sloterdijck ; wat souwer een bommel uyt-breken . Andries De arrebeyers en de draghers ande straat, Dat is een volckjen dat haar op den dronck verstaat ; Wat duncktje byget Jan, en zijnt gheen leck're boeven,

1 185 rabauwen, sehavuiten . 1186 ver-evenhoutent, verkegelen het (zie WNT III, 4292) ; hutselen, dobbelen . 1187 in 't kuyltje, knikkerspel, waarbij men moet raden of er een even of een oneven getal in zal komen ; zie vs . 455 vlgg, en vgl . Drost, Het Ndl. Kinderspel voor de 17e eeuw, bl . 96 ; opschieten, opgooien, kruis of count ; lechtseme daar, hetzelfde als uitleggen, to raden geven? Men legt enige centen peer door elkander kruis en count, en doet er een steep op . Nu meet men raden hoeveel er kruis of count liggen ; vgl . Sewel, 817 : uitleggen, to rade geven, to play at even and odd. 1192 gat, gevangenis . 1195 yver, aandrang . 1197 schrollen, schimpen ; verslem pen, verbrassen . 1200 Hier bevonden zich vele herbergen ; het gebied van het oude Kartuizer klooster strekte zich uit achter de Noorderkerk tot de Lijnbaansgracht. 1201 een bommel uyt-breken, wat zou er veel aan de dag komen (zie vs . 768) . 1202 draaghers, sjouwerlui . 1204 leck're boeven, fijnproevers . 107

1205 Die niet van waar 't bier is, maar van wat merck is, konnen [proeven?

Harmen Sy benaerstighen steeds de middelen van 't landt .

Andries Sy benaarstighen steeds haar eyghen sond en schandt ; Sy misbruycken den dranck en oock de goede suyvel ; Sy vorderen het landt, hoe? sy vorderen de duyvel, 1210 Sy helpen de schoyer en sluycker wel an ghelt ; Maer dat bast het landt nosh pachter niet een spelt . Wat boeren datter zij n, worden sy medestander, Den eenen f iel die sal 't dan stelen van den ander ; Maar dese brouwers, of de ghene die 't beschoyt, 1215 Of die het sluycken 'snachts, sy blyven noch beroyt. Behalven de koopluy die eerlij ck willen schynen, Die kelders verhuuren an Frans en Rijnsche wynen, En halen door een deur somtij is een vaatj en wij ns, En steelen jaar op jaar also den Heer het sijns . 1220 So daar de Magistraat niet beter op wil letten, So sullen sy het landt dapper ten achter setten .

1205 1206 1208 1209 1210 1211 1212

1214 1215 1216 1217 1218 1219

niet slechts . zij bevorderen de geldmiddelen . de goede suyvel, boter, kaas en eieren . Zij smullen en drinken to veel . vorderen, bevoordelen. schoyer, bierbeschooier, handelaar in buiten de stad gebrouwen bier ; tussenpersoon tussen de tappers en de brouwers . niet een spelt, geen zier ; pachter der accijnzen. De Vooys verklaart : al komen er ook boeren, mensen van buiten, die deze praktijken niet kennen, raken zij er eenmaal mee bekend, dan stelen ze weldra even hard mee, en bestelen desnoods elkaar . beschoyt, erin handelt, verkoopt . noch, toch . behalven, ongerekend nog (ook de bedoelde wijnkopers benadelen het land) . an, voor . door een deur, door de een of andere achterdeur . en ontstelen de schout (of de overheid?) het zijne (ni . de accijns ; zie vs . niet,

2038) . 1221 dapper ten achter setten,

geweldig benadelen . 1 08

Daar zij n wij nkoopers die oock setten een ghelach, En draghen stoutelijck een heele nacht en dacha En hadden sommighe haar handers recht ghehouwen, 1225 Sy souwen in so kort gheen groote huysen bouwen . De vromen kijcken toe, en sien dit an met leet, Haar neringh werdt verkort, ghelij ck men siet en weet . Waerachtich 't is al last, ick wil nu t'huys gaan eten . Harmen

Ick heb oock etens lust, want ick heb niet ontbeten. Robbeknol

1230 0 bloedt ! nu coachmen sien de vasten van ons hugs, En d'inwoonders zijn zoo stil, (zoo stil) als een mugs . Wy spreken niet een woort, zoo seer zijn wy bedroeft, Niemant weet vande noot, dan diese treurich proef t . Wat raat gaat mijn dock an? och ick kan niet versinnen, 1235 Waar mede dat ick best de schaam'le kost mach winners ; Maar noch ben ick zoo seer beladen niet met mijn, Als ick nu met mijn Heer bewoghen wel moet zijn . Waar sal by armen man van nu voortan of levers? Hy heef t noch gelt noch panckt en niemant sal hem gheven ; 1240 Maar 'k weet niet hoe ick 't heb : het schijnt alliens byget, Of mijn Joncker nimmer gheen hongher schier en bet, Ick weet niet wat by eet, noch ick kan niet bedencken, By wie dat by mach gaen, die hem bet noenmael schencken. Of leef t by by de wij nt ghelij ck bet kamel j oen ? 1222

1223 1224 1226 1227 1231 1233 1234 1236 1240 1243 1244

een ghelach setten, tappen, kroeg houden ; vgl . Halma, 163 : gelagen zetten vendre du vin en detail et chez soi tenir cabaret (wat een wijnhandelaar niet mocht doers) . draghen, bedienen, aandragen . haar handers recht ghehouwen, waren ze eerlijk geweest . vromen, eerlijke kooplui . verkort, benadeeld . De herhaling van zoo stil ontbreekt in B . proe f t, ondervindt. wat zal ik beginners ; niet, niets . beladen, begaan . alliens, precies, net . noenmael, middagmaal . Het idee dat kameleons van de wind levers, is ontstaan uit de gewoonte deter dieren om lange tijd met geopende bek to zitten, terwijl ze op vliegen azen (W/NT VII, 1058) . 1 09

1 245 En niettemin alsmen hem siet komen op de noen, Soo steeckt by op zij n hoof t soo rustich over enden, Ghelijck een wack're wint van schoone swacke lenden . Robbers flu is het tij dt dat ghy middel versiert, Gheen beter als mijn amps dat ick langh heb gheliert, 1250 Ick wil mijn Evenjely gaen halen uyt de hoecken, En gaene by de buurt mijn broot met eeren soecken T ran Snaps, Els Kals, Jut Trjn

Jans,

spinsters

Dat roert jou niet, hoortje dat we!, Jan Kurckevaer? Jou wijf mach een hoer wesen, of jou dochter, of jou snaar ; Loopt heen ghy hoere-dop, ghy gatvinck by jou wortel-teef, 1255 Ghy hebt groot gheluc malle pis-dief dat icj a niet an mortel [wreef. Ick ben een vrouw met eeren, en so goet as jy of mij ns gelij ck . Wat rij tmen dese rekel, de duyvel dienj a binj a rij ck . Is mijn man een veughel? jy selt jou mont beteughelen, Komter uyt, hebjet hart, jy schrobber ick selje lieren veughelen ; 1260 Jy selt niemandt veughel hieten, Jan Hanghkloot, verstaje dat, Of blaest hem ierst een poet veren : de rest in 't sout-vat.

1246 1247 1 248 1250 1252

rustich, kloek, funk. wins, hazewind ; swacke, slanke, lenige . versiert, verzint, bedenkt . evenjely, evangelic-boek, bijbel . roert, raakt ; kurckevaer, scheldwoord voor iem, die zo droog als kurk is ; in sexuele zin : impotent (zie het synoniem drogerd in Moortje, 3281) . 1253 snaar, schoondochter . 1 254 hoere-dop, hoerenloper ; gatvinck, scheldwoord ; wortel-tee f, groentevrouw (vgl . appeltee f, vischtee f ) . 1255 pisdie f, scheldwoord . Vgl . Tuinman I, 45 : 't Is een pisdie fje. Dit zegt

men van een klein mannetje . Als dieven in de benauwtheid van 't worgen zijn, plegen zy hunne blaas to ledigen ; mortel, gruis . A:das ickje backhuys .

1257 rijtmen, kwelt me ; de duivel dienje binje rijck, als jij rijk bent, dan dienje de duivel en ben je dus geen man „met eeren" . 1258 veughel, scheldwoord (een man die overspel pleegt? Vgl . Moortje, 3281) . 1259 schrobber, schobbejak ; lieren veughelen, leeren iem, voor „veugel" uit to schelden ; komisch woordspel met veughelen, coire ; zie Spreekwdb. 1399 . 1261 de rest in 't sour-vat, was er moest volgen („aan z'n gas") zegt ze niet (bewaart ze in de pekel ; vgl . vs . 727) . 1 10

Ick seght nosh eens op mijn burgherschop, jy selt niemant [veugel heten, Of ghy suit ierst, walbarcken aensicht, van sij n eyeren eten, So siet . Ick sel jou dat veughelen noch kornen uyt je gat, 1265 Isser by gaps wongden anders maer recht inde stadt . Komt enreys voor den dach hontsklinc ! komt eens uyt de [koocken, Al bet mijn man in zijn jeucht enreys en hugs oppebroken, Wat schaat dat ? dat schaat niet, al even goet vrient . Al is by enreys egiesselt en ebrantmerckt by haddet verdient . 1270 Ick wetet also wel als jy, dat ick jong voor hoer liep, Al was ick jong ick was so wij s dat ick niet om mijn moer riep, Ick was om mijn veertien jaar al mans genoch voor en man, En of ick niet deugen wil, want hondert guldelingen gaat 't [jou an. Els Nou Trij ntj e nou, nou, 't is hoogh ghenoch, 't is lang epoch [gekeven, 1275 Het by watte seyt, 't is hem leet, men moet vergeten en vergeven . Hy is best die best doet ; weetje niet, een hoer is een vrouwe [naam, Die 't niet en is en trecktet hem niet aan . T ryn Ast is, mijn f aam ! Mij n eer ! mijn eer ! mijn eer ! mijn eer ! die sal by my verbeteren, Of ick sel hem, sie daer, met dat mes na zijn gat veteren, 1262 op, bij . 1263 walbarcken aensicht, onbeschaamde kerel, eig, iemand met een gezicht van

bout („walberk" ), dat blikt noch bloost. kornen uyt je gat, door een pak slaag afleren (zie W/NT VII, 1643) . vgl . 2210 ; anders, tenminste. hontsklinc, scheldnaam, hondsvot . oppebroken, opengebroken. hondert guldelingen, basterdvloek . 1274 't is hoogh ghenoch, 't is flu mooi genoeg, 't is flu welletjes ; zie vs . 1264 1265 1266 1267 1273

1068 .

1277 ast is, zo als je zegt, juist! 1278 verbeteren, herstellen . 1279 na syn gat veteren, achter zijn broek zitten . 111

t 280 En of in de stadt van Hooren mijn ooren staan an de kaack, En offer mijn vaar ghehanghen is, is dat so grooten saack ? Daar hangt so menigen vroomen man, daer leyt niet an bedreven, Hy brocht hem God-danck noch selver niet om 't leven, Als sommighe luy. Wat gafj er wel om, waer ghy t 285 Noch met rabraken en met verbranden vry ? Jut

Maar Trij ntj e wat kal is dit ? wat soumen dock so kijven, Hetty watte seyt en watte daen, 't sal an hem selfs beklijven, Wees ghy de quaatste niet, nou stil, weest stil mij n moer. T ran

Wel wat duyvel het by to seggen van mijn jongste broer? 1290 Al staat by na 't beulschop, by doetet met God en met eeren . Mach by alsoo wel als een aar niet en request presenteren ? Hy is een Burgers kij nt. Maer 't Hof gaater soo wat me deur, D'eene vreemdelingh of dander, die gaat altoos veur . Draaght by hem wel, het dief-lever-schop dat sellense hem we! [beschicken, 1295 Maar by moet eerst een neerlaagh, of een maant vij f ses [verklicken . Men komter so niet an lieve moer, op en stel, op en sprongh, Of men moet vry wat voorloops hebben van ouwt en jongh . Men mach segghen watmen wil, kij nts het is een eerlij ck of ficy, Het is een diender van Godt en de heylighe Justicy ;

1280 Misdadigers en bedelaars werden met de oren aan de kaak gespijkerd en moesten maar zien los to komen, waarbij ze dikwijls hun oren lieten zitten . (Vgl, vs . 1506 en zie Mnl . Wdb . V, 1961) . 1286 kal, praat . 1287 't sal an hem sel f s beklijven, hij zal er wel de gevolgen van ondervinden . 1290 staan naar, solliciteren naar . 1291 aar, ander . 1292 gaater soo wat me dent, springt er nogal willekeurig mee om . 1294 draaght by hem, gedraagt hij zich ; dief -lever-schop, ambt van schoutendienaar ; beschicken, bezorgen. 1295 neerlaagh, verkrachting of moord ; of een maant, of een maand vijf zes stille verklikker zijn . (Syntactisch is dit moeilijk aanvaardbaar . Van Rijnbach oppert, dat maant een verschrijving is voor moon) . 1297 voorloop, voorspraak. 1298 eerlijck o ., fatsoenlijk, eervol ambt . 112

1300 'T is een smeerich ambacht ; waren sy wat goet spaars, Sy mochtender hondert pout groot op verteeren 's jaars . Eli J a seecker, dats geen kleyne maater ; isser soo veel me to winners, Soo geef tet me wongder, datter geen groote Kadetten dief -levers [sinners.

T ran Wat doeje, spinje wat? dat is seker hiel goet vlas, 1305 ' T is een garentje als een sift, wel trouwen jy spint wel ras . Waar haalje de steentjes, op de Nieuwendijck of in de [Haisteegh? Op de Luysemarckt en op de Burgh-wal daar ist al leegh . Wat geef j et pout? waar brengj et ? of heb jy jou huysen ? Ick heb hier wat werck to heeckelen en to pluysen, 1310 Heer, ick kept so moytj es doers, also wel als onse Hilletj ebuur, Al seggen de luy datset puyckje en 't ammeraaltje is van de [buurt ; As ick begin, so heb ick noch niettedaan, dat soumen seggen, De heeckelsters vande Varckemerct mogender heur broeck by [leggen ; Ick ben al mier as mient, ick slacht Jan Bruynen news . 1300 smeerich ambacht, vet postje ; goes spaars, spaarzaam . 1301 hondert pont groot is f 600, 1302 maater, materie, zaak . 1303 gee ftet me wongder, verwonder ik mij er over ; groote Kadetten, voorname lui (in andere drukken : geen meerder) . 1305 als een sift, als zijde ; wed trouwen, voorwaar (zie vs . 1542, 2008) . 1306 steentjes; een steep was de naam van een gewicht o .a . van wol, garen, gewoonlijk 6 pond ; Halsteegh, de tegenwoordige Damstraat . 1307 Luysemarckt, voddenmarkt op de Nieuwmarkt ; leegh, uitverkocht .

1308 De betekenis is : naar welke zaak, winkelier, breng jij het garen, dat je gesponnen hebt? Of heb je particuliere huizen, vaste klanten, voor wie j e werkt ? 1309 werck, ruwe hennep . 1311 ammeraaltje, beste (van admiraal, de voornaamste) . 1313 heeckelsters, vrouwen die vlas of hennep door de hekel halen ; Varckemerct, op de Varkenssluis, de brug over de O .Z . Achterburgwal tegenover de Oude Doelenstraat ; zie vs . 218 . 1314 mier as orient, meer dap gewoon, dap Jan en alleman, ik lijk op de news van Jan Bruin (die zeker heel groot was) ; IT/NT IX, 386 . Wie die Jan Bruyn was, is onbekend ; vgl . Bredero II, 290, 1419 . 113

1315 Jutje Jans, met ooriof, wat sinje, Benist, Papist, Arminiaens of [Geus? Wat isser flu al to doen, niet waar ? met gheloof s saken ? Dat het an ons drien stong wy souwen dat hylick wel makers . Wat noch prij s ick mij n : Ick spreeck wel een haastich woortr Maar daar me ist ghedaan. 0th moer, ick weet hoet hoort !

jut 1320 Elsje Kaacks datt'an ons stondt, wat dunckje souwt dan beter [wesen? Swij cht, swij cht om Gods wil, kij nt Heeren boecken zijn quaat [orn lesen, 0th dat is ons dingen niet, laten wy ons moeyen met onse werck . Elsjen Kals, hebje nou een lootjen van de ouwe of nieuwe [kerck? d'Alemosseniers dielense's weecx wat uyt voor de arme luytjes, 1325 De luy werpen nou so niet over, sy bestellent nou met duytjes, Die wel eer guldens gaven, doe ginge de vaars grof . Trouwen 't is nou een duere tijdt, 't macher nou so niet of, Kij ck alle dingh is duur, maer Anne Klaas in de Drie Testers Die doet so veel goedts (God loontser) hier ande vesten,

1315 oorlo f, verlof ; Benist, Menist ; Geus, protestant, Calvinist ; Arminiaen5 kon men in de jaren 1560-80 nog niet zijn. 1317 dat, als ; dat hylick wel makers, die groepen wel tot elkaar brengen . 1318 Wat, nou ja ; noch prijs ick mijn, al zeg ik het zelf ; haastich, driftig. 1320 Elsje Kaacks is dezelfde als Elsje Kals, beide Kaacks en Kals betekenern hetzelfde, (ni . praatziek ; vgl . Trijn Snaps) . 1321 Heeren boecken zijn quaat om lesen, de onderdanen past geen oordeel over de daden en beweegredenen der overheid (Harreb. I, 66) ; dit en vs . 1322 is tot Trijn gericht . 1322 moeyen, bemoeien . 1323 lootjen, een gestempeld loodje, uitgereikt door de aalmoezeniers, waarop voedsel of brandstof verkrijgbaar was . 1324 alemosseniers, aalmoezeniers, armvoogden . 1325 werpen nou so niet over, zijn nu niet zo royaal ; bestellent, doen het af. 1326 ginge de vaars grof, toen waren de armvaders royaal . 1329 De gang achter de bemuurde borstwering rustte binnenwaarts op gewelfde bogen, ruim genoeg om bewoond to worden . De stad verleende in die bogen aan beambten en begunstigden een vrije mooning. Weldadige lieden huurden ook wel een of meer van die bogen, om er arme gezinnen in to laten worsen om Godswil (Noord en Zuid, 26, 20) . 11 4

1330 Ghy weetet niet, hoe veel boogj es datse 's jaers wel huurt, En daarse alle Sondags warmis, kool, erreten en boonen stuurt, En stockvis, en bry ; och s'is so goet arms, jen hebtje levee ; Datse self s een rogghenbroodt was, ick loof niet, of sy souwer tself wech gheven . 't Is, 't is dat ickje niet segghen en kan, 't is to goethartighe wijf, 1335 Sy souw verseepertjes huer hert wel duwen uyt huer lijf, En gheven 't an een aar . Stuurdese daar gistren niet so veel [taken, Datter Lobberich, Dibberich en Gerberich een roc of souwen maken ? Sy haalden eensdaags een groot linneweb uyt het middelste born . Wat gingse doen ? maar sy dieldent daart noot was, rustich om . Elf

1340 Ja sulcken ien ken icker oock, ick moeter deucht of sprekec Och ! hoe dickwils het sy wet in mijn spynt en tresoor ekekei~, Offer oock yet ghebrack, of watter was van noot . Daar kreegh ick nosh f lus j es een pot met botter en een broot, Met een sle met turf en een mant met spaanders, en vyven[twintich eecken houten, 1345 Met een kinnetje harings, en met lustich en wet ghesouten Aal, en labberdaan, en se het mijn kyeren gnap j es ekliedt en [eriet, En sy stuurtse int groot school, 't is van sen levee niet eschiet .

1331 warmis, warmoes . 1332 goet arms, is de armen zo genegen, je hebt van je levee nooit zo jets

gezien . 1333 dat, als ; ick loo f niet, of, ik bee er van overtuigd dat ; vs . 245, 1141 . 1335 verseepertjes, voorzeker . 1338 sy, nl . Anne Klaas ; linneweb, linnen weefsel, linnen ; born, bon, afdeling

in een kast. 1339 maar, wet ; rustich, mild. 1340 er deucht of spreken, haar prijzen . 1341 spynt en tresoor, spinde en provisiekast. 1342 ghebrack, ontbrak . 1343 f lusjes, pas, kort geleden . 1345 kinnetje, vaatje ; lustich en wet, funk (I NT VIII, 3358) . 1346 labberdaan, zoutevis - en zij heef t mijn kinderen knap gekleed en

gereed . 1347 't groot school, stadsschool, achter de Nieuwe Kerk . 115

De lesende Robbeknol, Elf Kals, T ran Snaps, Jut Jans Robbeknol

Uyt ist, siet daar blij f ick buur-wij f j e, siet daar by dat titteltj e . Trjjn

Maar hoe reyn is dit ooc, komt me vaar, leestmen noch een [kapiteltje . 1350 Jesus, Marye, maar kyeren, God segen ons, is dat Gods woort? Ja we! Heer, ick wort schier aars, ick hebt mijn leven niet [ehoort ; Ick ken niet een A voor een B, mijn ouwers lietent mij noyt [lieren . Hoe moy leest die knecht ! hoe keunent de menschen versieren ? Houw daar mijn vaar, ay lieve leest dan noch iens 1355 Een Evangelytj a uyt de schrif t, je weet we!, dats nou alliens . Ick ben me Rooms-Katelijck, en ick gae wel in de preecken, Maar wat ist ? hier eseyt, ick macher mijn hoof t niet me breken, Of daar een Paap staat en praat int Latijn, en haaltet wel so vart,

Ick last mijn noch staan, maar dat hyer selver in verwart. 1360 Men hoort ons slecht en recht en eenvoudich to leeren, Wat weet ick of mijns ghelijck van 't aalwaarich disputeren ? Els

Nou mijn ridder van 't sint Jooris, nou mijn vryer, assen man ; Leest nou en revs van dat heyligj e, moytj es van voorenan . 1349 reyn, mooi ; me year, mijn vriend . 1351 ick word schier aars, ik word er haast een ander mens van . 1353 knecht, knaap ; versieren, bedenken. 1354 houw daar (hier geeft ze hem wat), pak aan. 1355 Evangelytje, hoof dstukj a (zie vs . 1250) ; dats nou alliens, het doet er niet

toe wat . 1356 me, mede, ook. 1358 staat en praat, staat to praten ; vart, ver. 1359 ik wil over mij zelf niet spreken, dock dat hij er zelf niet meer wijs uit

kan worden. 1361 aalwaarich, verdrietig . 1362 mijn ridder van 't Sint Jooris, beste jongen ; assen man, funk, ferm, 1363 dat heyligje, de Rooms-Katholieke Els denkt, dat Robbeknol uit een

rooms boek met heiligenlevens leest en vraagt hem nu nog eens van „dat heiligj e" to lezen, wat een komisch effect moet maken, daar Robbeknol duidelijk uit een bijbel leest . 116

Robbeknol leeft Maar woondje daar men vaar? Heer je keunt, jy hebt wel [annenomen ; 1365 Mijn koningh jy moet wat dickwils, en wat mier ankomen, Ghy komt al to luttel uyt, 't is niemendal, hoorje dat wel Siet dat gees ickje, nou, neemtet vry, wat, dats ien gesel, Jy bint ien man als spec, en spec is so goet as gelt ; [altijt as jy komt lesen, So sel ons eten so wel voor jou, als voor ons selven wesen . Robbeknol 1370 Ick bedanckj e buur-wij f j es, onse lieven Heer is het loon, Die soo veel menschen spij sden met vij f garsten broon . T ran Gaat heen mij n Engeltj e, mij n snobbeltj e, och ! by is so soet, Dat jou onse lieven Heer inden Hemel halen moet . Komt altoos an, al wait een kaars in nacht ; dat waren woorden, 1375 Wat dochtj a Jutje, wait anders of j e een Propheet hoorde ? Ay komt me binnen, en praat wat, ick heb so moyen vier . Eli Wel an ick koomj e by. Jut Al waar ick doot so bleef ick dock niet bier . jerolimo, Robbeknol jerolimo Moor hoe voriabel en sunderling da 't avontuurs beloop is, En weet niemant van ouwlien goeliens of Amsterdam to koop [is? 1364 jy hebt wel annenomen, je hebt goed geleerd . 1368 ien man aus spec, een bovenste beste ; Tuinman I, 354 : 't Is een man aus spek en spek is zoo goed als geld, als't niet garstig is . 1371 Vgl . joh . VI, vs . 9 vlg. 1372 snobbeltje, lieverd, schat. 1374 al wait een kaars in nacht, al duurde het zo lang als een kaars in de nacht brandt . 1376 me, zie vs . 1356 ; moyen vier, mooi vuur . 1377 ick koomje by, ik kom bij je : al was ik dood, dan kwam ik flog. 1 17

1 380 Ick wilt betoolen niet op termijnen, maar met argent kontant, Puf koopliens, puf mannekens, ick ben de grootste van 't lant ; En waren de Stooten niet geimpescheert met f acieuse soken, Ick sood versoeken de Haarlemmermeer drooch to moken, Op myne kosten, ick sood doen, och joock! och Jesus joock! [ba 't Jan 1385 d'Hollantsche botmuylen sien Sr . Jerolimo voor een slechthoot [an, Ja wel, kij ckt eens, en wordy niet sot . Waar is to Brussel [gebleven, De Grave van Egmont had my zijn suster of zijn nicht wel [gegeven, En nog paasen dese Ollandtsche Moeyers van Amsterdam, Dat ick kick om hoor schoon ensicht uyt Brabant quam . 1390 Ba schaamt ou gay kladdekens, en moockt daar of geen mency Of ken doe ou van mayn leaven gheen honeur noch reverency ; En weest danckboor aan Jerolimo, die hem so loogh verneert, Dat by uwe stadt door de grandese van sijn presency eert . Ke vuyltjens, ke ne ke ne gheen lust tot houwen, 1395 Al mocht ick de Princes de Koninghs dochter trouwen .

Robbeknol Ghy hadt al groot gheluck hadje noch een beerstekers wijf, Ja wel dat mal sier deed jy hoef den een playster over je hiele lij f .

Jerolimo Moor Robknol sie door ons Heer doet buyten mayn hopn

1381 1382 1383 1384 1385 1388 1390 1394 1396 1397 1398

(klanknabootsing), uitdrukking van minachting . als de Staten niet door allerlei moeilijke taken de handen vol hadden . versoeken, trachten, beproeven. joock, ja ik ; ba't Jan, bij St. Jan! Zie vs . 1623 . slechthoot, onnozele kerel . paasen, peizen, peinzen, denken . kladdekens, morsebelletjes, vuilpoesen ; moockt daer of gheen mency (lat, mentio), praat er niet van . vuyltjens = kladdekens (1390) ; vgl . Moortje, 780 ; ke ne (= ik en he), ik (en) heb ; houwen, trouwen. beersteker, putjesschepper . als gek zijn zeer deed . Zie Harreb . II, 31b. sie door, tie daar . puf

11 8

Zayn goeyertieren handt altans mildelijck open . 1400 Goot henen op de inert, koopt vlees, broot en f ruyt, So steken wy de rij cke liens en de Duyvel bet oogh eens uyt ; En dat meer is, so wil ick dagge ou suit verblyen, Want ick he van daach een ander hugs ghehuert veer besyen ; Ick blijf bier laugher niet in dit versworen nest .1405 Als dese loopende moont, en saterdach is de lest . Vervloeckt soo moet by zijn die 't bout daartoe bereyde, Of die de eerste steep op desen grout in kalck leyde ; Want tot mijn ongheluck so quam ick in dit buys, 't Welck is ghedestineert tot mysserie en tot kruys ; 1410 By gort van d'uur dat icker quam, da moe gay weten, En proef den ick noyt een dronck wijns, noch'k heve gheen [mondt vol vlees gheten . Noch 'ken ha noyt wa rust, oock ist so quolaijck gebouwt, En 't esser so doncker en so droef datter een mensch voor [grouwt . Loopt, loopt, loopt, Robbert loopt, en wilt gheduerich draven, 1.415 Wy sullen nu eten en bancken als jonghe Graven .

Robbeknol

1420

Och lieven Heer hebt danck, och dit is wel ghemaackt, Maar hoe is mijn Joncker toch an dit ghelt gheraeckt ? Hebt danck, heb duysentmaal danck, o Heer alder Heeren, Die onse droefheydt haast in blijdtschap kan verkeeren . Maar hoe sel ick bet best nu aenlegghen met bet ghelt, Last sien, hoe veel isser wel, ick hebt niet eens ghetelt . Dit is ghelt alliens oft een execusij s plockj a was . Datter an den Damsluys nu wat ghebraens tot dat kockje was,

altans, thans . veer besyen, ver hiervandaan . mysserie, fr, misere ; kruys, ellende (vs .1440) . droef, somber. gheduerich draven, funk doordraven . bancken, smullen ; vgl . vs . 958 ; Tuinman I, 169 : Teeren aus Graaven kinderen; Moortje, vs . 1529 . 1422 alliens, even alsof bet ons zo in de schoot was gevallen als bet strijkgeld 1399 1403 1409 1413 1414 1415

bij een verkoping (zie vs . 1133) . als er flu eens . . . was. Bij de Damsluis (een stenen brug met gemetselde bogen), waar de vismarkt gehouden werd, woonde blijkbaar een kok ; tot, bij .

1423 datter . . . was,

1 19

Dat waer immers wel goedt, maer't ventjen is to duur . 1425 Ick wil gaan koopen een pan-aaltje van Jannetje Hoyschuur. Neen dat is to oudt-backen, 't het al to laugh inde son estaan ; Ick eet so garen hags j e koddette f luyta van Piere le Son edaan . Maar dat goetjen is we! lecker, maar 't is soo verbrancxst tey, Ick mach gaan halen tot Pauwels een move venesoen pastey . 1430 Ick heb niet ghelts ghenoech, ganslyden dat rij t sij n lappen, Wat sal ick in dese pot Lonsbier of Delewijn laten tappen? Dat dient my niet voor al, want worden myn meester buys, Hy sloech de pottebanck om stucken, en al de glasen uyt in 't [hugs, Want waar by niet dol eweest, b y was noch to Leuven Pater. 1435 Waar sal ick het broodt halen, in de Veughels-dwarsstraat, in de [Deuvekater? Dat wij f is so vies, ick weet niet hoe . Ick moetme wat beraen . Ick hadd' garen goet koop, want ick sop niet garen alle daaghs [te merckt gaen . Daarom als ick het doen wil so doe ick het met een gravy. Wel hey, hier komt een doodt, by gants bloet dit is een stacy . Het hck, de draghers, de priestess en de vrouw ; de mannen, Robbeknol V rouw 1440 Mij n heer, mij n man, mij n goedt, wat is my dit een kruys ; 1424 immers, in elk geval . 1427 haasje koddette fluyta, een nog onbekend gerecht, in andere drukken

sluyta; van Piere le Son edaan, door P. I . S . toebereid . In B . mogelijk Fon ; de eerste letter is niet helemaal duidelijk . 1428 verbrancxst tey, verduiveld taai . 1429 tot Pauwels, bij Pauwels venesoen pastey, pastei van wildbraad. 1430 dat rift sijn lappen, dat hakt er in, dat kost geld . 1431 Lonsbier, Engels bier (pit Londen) ; Delewijn, een snort Rijnwijn? 1432 niet voor al, vooral niet ; worden . . . buys, werd dronken. 1433 pottebanck, (eig .) plank of stellage waarop het eetgerei stond ; om aan) ontbreekt in B ; sloech al de glasen uyt, vgl, vs . 1094 ; Halma, 726: de glazen uitsmijten, crises les vitres . 1435 Veughels-dwarsstraat, de Vogelsteeg lag in een blok huizen tussen het stadhuis en de Nieuwe Kerk ; Deuvekater, hcis met een uithangbord waarop een d ., een snort kerstbrood, afgebeeld was . 1437 goes koop, een goede koop, een flinke hoeveelheid . 1438 met een gravy, netjes, funk . 1439 stacy, lijkstaatsie. 1 20

Helaas, waar brenghtmen u ? in 't ongheluckich hugs? In 't droef, in 't doncker hugs, ins buys van bet vergheten, In bet buys daar men weet van drincken noch van eten ?

Robbeknol 0 mij n, wat boor ick daar ? o mij n ! mij n pots die slaet 1445 Mijn dunckt warachtich das hemel en aerdt vergaet, Sy brenghen dese doodt in mij n buys, dits mij n vresen, Maer o popelency ! daer sal ick noch voor wesen . Wapen ! wapen ! moort ! moors ! moort ! moort ! brant ! brant ! Helpme ! wapen ! brant ! de duyvel is in Hollandt . 1450 Och Miester ! Joncker! Heer ! helpt ! helpt ! belpt ! helps my tbescbermea De deur ! de poort ! de deur ! Of jy seltet bekermen . Jerolimo (uyt) Wel jonghen, wel hoe dus, hoe komt dagge so krij t ? Wat isser dagge so furieus de deur toe-smij t ? Robbeknol Och Joncker! ey komt bier ! ick ben de deur niet machtich . 1455 Want men brenght bier een doodt in ons buys, ja warachtich . Jerolimo Een lij ck ? een doot ? wel hoe? Robbeknol Sy quamen my to moet, En siet de vrouwe sprack : Mijn beer, mij n man, myngoet ; Helaas waar brenghtmen u ? int buys van bet vergheten ? In bet buys daar men weet van drincken noch van eten ? 1460 Ins ongheluckicb buys, in 't hugs seer droef en doncker ? Och, ocb, sy brenghent bier, komt helpt my dock myn Joncker, Ick stag bier met mij n nigh en dringh teghens de poort . 1447 popelency, vloek, verbastering van apoplexie, beroerte ; Halma, 513 : poplesye, beroerdheid, apoplexie ; noch voor wesen, toch beletten . 1448 wapen !, o wee ! 1451 bekermen, bezuren ; mnl . becarmen. 1454 ik kan alleen de deur niet verdedigen . 1 21

Jerolimo Ick kan van lacchen nau spreken een enckel woort, 0th, ach, ick lack men doodt, ick kan 't niet langher harden .

Robbeknol 1465 Ja wel lath jy der om, ick souwer dol om warden.

Jerolimo Het is wel woor Robknol al heb ick wa ghelacht, Ghy hadt reden to dincken dagge hebt ghedacht, Doers ghy hoorde 't gheen de droeve weduw seyde, Die hoor ofghesturven man weenend' ter aerde leyde. 1470 Moor dewijl dat ons Heer het alles heet versien, Doet op en haalt ons spijs, ou sal gheen leet gheschien .

Robbeknol 0th laetse eerst mijn Heer een weynich zijn vertrocken .

Jerolimo Nu Markolfus makop, malkus, hoe salt hier lockers? Doet open, lackey flucx, weth uyls-kuycken, loopt weth, 1475 En haalt ons den ontbijt, en hoordy niet wa ick segh?

Robbeknol Nu Joncker, ick sal gaan, al blijf ick wat staan temen, Wie kan een ander hier de vrese dock benemen .

1470 het alles heet versien, ten goede heef t geregeld. 1471 doet op, doe open (vs .1474) . 1473 Markolfus, schreeuwlelijk, druktemaker, figuur uit een volksboek (Ndl. V olskboeken VII, Salomon ende Marcolphus, Leiden 1941) ; mako p, scheldnaam of = maeck op, doe open? ; Malkus, dwaas (W'NT IX, 150) ; hoe selt hier lockers, wat zullen we nu hebben? Zie vs . 1924 . 1474 lackey, lekker, kwajongen . 1476 temen, dralen . 1477 R, doelt met een ander op zichzelf . 122

BET VIERDE BEDRIJF, EERSTE UYTKOMEN Byateris, een uytdraaghster

1480

1485

1490

1495

Men moet wat doen om de kost so laugh as men leeft, Ick sie wel heb ick niet, datmen oock niemandt en gheef t . Doe ick jongh en weeldich was had ick vryers met hoopen, Doe docht ick niet iens om spelden en garen to koopen, Ick had de lieve tij dt van al mijn vrienden raat, Daarom so gatet mijn ghelijck het myn nou gaat, Mijn goetje is verslempt, myn kliertjes zijn versleten, Ick waar al laugh vergaen had ick gheen raet gheweten . Wat heb ick in mijn jeught oock menich man ghehadt, J a we! so veel, so veul als yemandt inde stadt. Ick mien mochtense melcander met de handt anraacken, Sy souwen wel een hier deur, jj moeter deur tot Haarlem toe [maken . Wat duncktje heb ick dan mijn poosje oock niet wel to roer [estaan, En noch so gheef ick het Trijn dubbeld in of heur moer to raan . Wat seyde Pieter de Wasscher saligher, in zijn jonge daghen : Byateris, Byateris, jy keunt, gy weet van de ouwe slaghen . Ick heb wel wat roils ehadt, maar 't is nou alle daen, Ick heb we! edocht sal dit van zijn !even wel vergaen . Toch nou ick oudt ben achtense mijn als bakelaar,

1479 als ik niets bezit, dat niemand mij ook wat geef t . 1480 weeldich, mooi, fris . 1481 ik dacht er niet aan om ook maar iets weg to leggen, eig . zoveel, waarvoor

ik later spelden en garen (kleinigheden) zou kunnen kopen . 1482 de raad van al mijn bloedverwanten sloeg ik in de wind . Voor de lieve tijdt hebben zie WANT VIII, 2052 . 1484 verslempt, verbrast. 1489 hier deur, jij moeter deur. Waarschijnlijk een spelletje als „kruip door, sluip door" ; vgl. Drost, bl . 29 . 1490 mijn poosje to roer estaan, mijn tijd slink meegedaan (obsceen bedoeld) . 1491 dubbeld in, bijnaam van Trijn (Moortje, 675) ; en ik ben Trijn of haar

moeder nog de bass (vgl, vs . 1781) . 1493 keunt, kunt het : jij kept bet klappen van de zweep. 1494 roil, plezier ; alle daen, allemaal voorbij, gedaan . 1495 vergaen, voorbijgaan, ophouden . 1496 bakelaar, laurierbes (zeer bitter) . 1 23

Maer 't schaat niet : een bedurven koopman dat is een goet i: makelaar . En een ouwt waghenaar hoort garen 't clappers vande swiep . Och 't mach men so wel heughen dat ick bij onse Govert sliep, 1 500 Noch, wat was dat voor een soet man, wat het by myn wel i: egheven, Wat heb ick oock wel mallicheyt met die mensch bedreven ; Maar dat is nou over ; dock nou ick niet mier en kan, Nou brengh icker een dee! quickse jonghe dieters an : Ick weet hoe een vrouw to moe is, ja ick veurseker . 1 505 Kreech ick nou lestent niet een move rock met een beker Van Jannetje met ien oor hier de hugs-vrouw van Flip, Om dat icker so abel by Goyer hulp int schip ; En of se schoon met hem op een koy inde combuys was, Sy zey al evewel dattet daar moyer dan in heur eygen hugs was . 1510 Kreech ick niet en spickspelder nieuwe huyck van capiteyn Tijs, Dat ick hem t'onsent liet slapen hier by onset alley Lijs ? Want haar Jan en doeter niet toe, 't is maar een dwinghert . Elewytingh hoe is Nelletje Klaas op jonghe Jan verslinghert, Sy loopt een hielen dach het hugs schier vande stee, 1515 Het schijnt wel datse hem garen een vrientschop dee ; Hadse hem niet bemint sy sou hem niet na loopen, Sy gaf haar halve goedt mocht sy de jonghman koopen . Wat isser alle daagh tot onsent een gherit, Ick weet dat nou myn huys al weer vol meysjes sit ;

1497 bedurven, failliet, aan lager wal . Vgl. Harreb . I, 435 b ; Tuinman I, 12 . 1498 waghenaar, voerman ; zie Spreekwdb . 2440 . 1500 noch, wat was dat, wat was dat toch . 1503 flu help ik er heel wat levenslustige jonge meisjes aan . 1506, 1511 hier (voor een eigennaam), je weet wel (Moortje, Glossarium i.v.) . 1507 abel, netjes, handig. 1508 en ofse schoon, en ofschoon ze. 1511 onset alley, zie vs . 1137 . 1512 en doeter niet toe, doet er niet aan ; dwinghert, een impotente man . 1513 elewytingh, ook eleweke, Gods heilige week (voor Pasen), verbasterde vloek . 1514 van de stee, van zijn plaats . 1515 een vrientschop dee, een genoegen(!) zou doers . 1516 bemint, lief. 1518 gherit, geloop . 1 24

1 520 Want ick ben een besteetster kijnt, wat dat beduydt, En die ick niet verhuur die maack ick stracx de bruydt . Waarom sou ick aars vryers en wenaars anhouwen ? 0 't is sulcken volckjen! sy willen wel hylicken, maar niet i: trouwen . As de ghetrouwde manners yewers een nieuw hairtje sien, 1 525 Sy durven my veur elcken gangetj a niet minder as en nobel biers . 0 't is en hiet goedt, och se houwen so veul van de nieu0wicheytj es . Ic heb daar nou een meysje, o bloet ! sy ken heur ambacht [freytjes, Isser yemant belust op wat versnapelinghs onder den hoop, Die komt en revs an, sy gerij f t elck na sij n gelt, en hiel goet [koop . 1530 Ick heb hier wat goets, daar souw ick garen wat gelts op halen . Dit vrouwtjen is so benaut, sy moeter huur betalen ; Maar hadse ghedaan ghelijck als ick haar net, So gingh nou haar goetj a na de Lommert niet. Neen kij nt, men moet somtij dts al wat doers om beters wille, 1535 Al sient de mans, och Heer, sy zij n blij t toe en swyghen stille . Dat ickje seggen souw wat de luy nou uyt noot wel doers, Ick soutj a niet kennen uytstameren in een hiele achternoen . Nu moet ick een ringh lossen die bier is bekommert, En dan wil ick dit goedt gaan brengen inde Lommert.

1520 besteetster, vrouw die dienstboden aars een dienst hielp, maar ook in andere taken bemiddeling verleende . B . hadden in de 17e eeuw een slechte naam . (Zie Moortje, vs . 1520, aant .) ; wat dat beduydt, moet je weten . 1521 maack ick stracx de bruydt, help ik aars een man . 1522 aars, anders ; wenaars, weduwnaars . 1523 hylicken, coire . 1524 yewers . . . sien, ergens een nieuwe meisje tiers . 1525 nobel, 50 stuivers . 1527 f reytjes, fraai, knap, uitstekend . 1528 uersnapelingh, versnapering ; de verzen 1528/9 van de monoloog zijn meer rechtstreeks tot het publiek (den hoop) gericht . 1530 wat goets, wat kleding of linnengoed . 1536 dat, als . 1538 bekommert, beleend, verpand . 1539 Hierna in B en verschillende andere drukken abusievelijk het opschrift : Vierde deel. 125

Robbeknol 1 540 Is dat verschricken? jaet, dan wy zijn dat al deur, Maar ick krijch in een maant niet weer mijn eyghen kleur, En mijn Heer lachter om, dat gheef t men vry wat wonder, En mijn docht dat de lucht vol vuyr was en vol donder . Daar heb ick nou een revs uyt eweest an de hal, 1 545 Wat liep ick daar lymen en dinghen, van stal tot stal, Wat is alle dinghen duur, ja wel het is to byster, Ick kon by niemandt beter raken als by de bruyne vryster, Dat is een meyt assen kruyt, al is sy somtij is wat onbeleeft, Sy sal niemant qualijck toe spreken die haar goe woorden geeft ; 1550 Sy het mijn daer soo veel saucij s j es en speck ewoghen, Asse wy in acht daghen, meen ick, op eten moghen . Wel hoe nou? sie ick recht, so sie ick mijn joncker inde deur . Jerolimo, Robbeknol Jerolimo Bonsiours welkoom bien venu monseur monseur . Wat hede lackerdings ? ba j emy, wars dit een kiecken ? 1555 Of ist hamele vlees ? j asus hoe soet dase riecken, Maar mijn booterkulleken wat hede hier van als, Inder waarheyt Robknol het is wel malsem en orals, Ghebenedijt zy ons Heer die ons helpt uyt de trubelacy . Gaat haalt een Minnebroer, dat by ons spreek de gracy, 1560 Met een benedijst van de moeyer de heylighe Karck . 1540

verschricken, zie vs .

1444

vig ; dan . . . deur, maar we hebben het weer

achter de rug .

dat gheeft men vry wat wonder, dat verwondert me zeer . 1544 hal, vleeshal in de Nes . 1545 lijmen, zaniken, zeuren ; stal, uitstahing. 1546 dinghen, enkv. ; byster, erg . 1547 bruyne, zwarte, donkere. 1548 assen kruyt, funk, pittig . 1549 B : geven . 1551 moghen, kunnen . 1554 lackerdings, lekkers . 1555 hamele vlees, schapenvlees . 1556 booterkulleken, vleinaam ; als, alles . 1557 malsem, orals . 1558 trubelacy, tribulatie, tegenspoed . 1559 minnebroer, Franciscaner; gracy en benedijst, namen van gebeden. De gratias was het dankgebed ; de benedicite de zegenspreuk voor de maaltijd . 1542

1 26

Wel wa fackseert my de lackey, gade so rouw to warck, Gay groot hoot, ghy souwt eerst ou Pater-poster lesen . Robbeknol

Wat haast heb ick, daar teghen mocht 't eten al op wesen . Een kort ghebedt me Joncker, maackt een langhe maaltijt . 15 65 Ay siet wat een hoope goet dat by in zijn lichaam smij t, Alsoo mijn vaar, mien jy dat hagjen noch op to klaren? Soo selje, dat beloof ickje, op mijn schoenen niet trararen . 0 lyden ! is dat smullen, by eet soo hongerich en soo graagh, Trots al de schuyte-voerders en de waagh-draghers van de [waagh . 1 570 Schijt koorendragers en bierdragers, dees eet assen dijcker, Schij t Harmen Vij f tien Pont, schij t Nobben, by is soo hart assen [spijcker ; Dat issen meugheveul, dat issen vraat, sen buyck en voelt gheen [grout. Siet daar, niet een oogenblick is zijn hangt van zijn mont ; Hoe drooch wringt hyter deur, dat hyt noch iens vervarsten . 1 575 Ganswongden bass eetje darmen niet to barsten, Deynckj e niet Joncker de buyck-lapper die is doodt ? Besettet moytj es met een stuyvers taruwen broot . Wat veur wij n of bier, ghelief t mijn Heer to drincken ? ]erolimo

Gay suit mey botmuyl met den blooten hoyen schincken . 1561 1562 1563 1564 1566 1567 1569 1570 1571

1572 1574 1576 1577 1579

fackseert (fr. vexer), ergert mij die kwajongen ; rouw, ruw, onbehoorlijk. groot hoot, lompe vlegel ; souwt, behoorde ; lesen, bidden . tegen die tijd zou het eten op wezen . zie Harreb . I 208 : fen kort gebed en lange maaltijd . dat hagjen noch op to klaren, dat stuk vlees nog to verorberen . Platte uitdrukking voor „bedriegen" (trararen = zijn behoefte doers) : dap zal ik zorgen dat j e me niet to kort doet (? ) trots, zo goed als . assen dijcker, als een dijkwerker, polderjongen . soo hart assen spijcker, hij kan heel wat aan ; vig . Stoett : hij voelt geen grond, voelt niet dat hij zijn bekomst krijgt . Nobben, een vorm van de fri . naam Nobe (Winkler, Priesche naamlijst, 1898), of een vervorming van fri . Nomme (v.d . Schaar, Woordenb, van voornamen, 1964), of een drukfout voor Robbers? meugheveul, iemand die veel lust. als hij het nu nog eens bevochtigde, er eens bij dronk . vergeet je dat de „buiklapper" (vgl, schoenlapper, ketellapper) dood is? besettet, ommuur het (nl, het eten), leg het vast . hoyen, hoofd.

1 27

Robbeknol 1580 Trouwen orient ghy hebter lustich wat inghepackt .

Jerolimo Haelt my een Hollander die my de vingers wa lackt. Moor secht oprechte biecht, hede niet onder-weghen [ghedroncken?

Robbeknol De toegift Heerschop die worde my voor mij n halen [geschoncken .

Jerolimo Nou schinckt mey de weyn ! ghy bottekroes hoe zyde soo traagh ?

Robbeknol 1585 Dat hebje we!, bass, van kleyn bier krijghtmen luysen in de [maagh ; Een goe toogh en liechter niet om, neense trouwen .

Jerolimo Nu loot ick de goyen haer Ambrosia en Necter houwen, En nu trots ick de Koningh, ja de Keyser met zij n Hof, Met ons banquet, Robbert.

Robbeknol Ghy hebter jou die! wel of .

J erolimo 1590 't Sa moeschaatje gheef t may mayn guide tandestoocker . 1580 trouwen, voorwaar . 1581 lack, likt, aflikt . Een uitspraak die in hooghartigheid voor vs . 1 en voor vs . 1380 vlg. niet onderdoet ! 1583 worde, werd . 1584 bottekroes, botterik . 1585 kleyn bier, een slecht snort bier . 1586 liechter niet om, zie vs . 252 ; neense trouwen, nee voorzeker. 1587 goyen, goden . 1590 moeschaatje, sp. muchacho, jongen, bediende . 128

Robbeknol

Ick selder jou stracx een langhen, bola ! waer is mijn knocker? Hy kr~ght een versleten schrobber .

0th! daar heb ick hem, daar heb ick hem . Daar isser een, mij n [Heer, Als die versleten is, so heb icker noch wel duysent meer, En tot een tande-droogertje so eet die move wafel . Ierolimo

1 595 Robbeken, dewijlt niet quolijckt schickt over tafel, Datmen de spaij s to mets met wa wij n lardeert, So isset oock heel gracieus datmen over dis discoureert ; En nadien ick mijn meugh wel heb gedroncken en gegeten, So ist Monseur dat ick u int proviste last weten, 1600 Dat ick van paysacye ben geboren in bet lant Te Hoboken doormen de voontjens hoolt in Brabant . Ick moe van ed'len bloyen zijn, en van groote lingnagie, Want ick ghevoel bet of a an meyn generose couragie, En principalijck an de graviteyt van mijn hert in een stick, 1605 Vermits niemant so seer belust is our koning to zijn als kick ; Al woor meyn vaerken moor een schomele pastabacker, Meyn moeyerken da was wel aartich en wacker, Sy brocht de vlayen en de marsepeynen by de Singjoors, By de Kapiteyns, by de Kornels, en groote Pagadoors, 1610 En by de Alferos, vol van superbo stacy : Voorwoor, Robbert de Spangjers is een magnefijcke nary ; 1591 langhen, geven . 1595 dewijl, terwijl . 1596 to mess, sours ; lardeert, vermengt. 1598 meugh, bekomst . 1599 int proviste, fr . a l'improviste, zonder bepaalde reden, zo maar eens . 1600 paysacye, fr . paysage, land . 1601 voontjens, vaantjes. Hoboken ligt dicht bij Antwerpen . In bet begin der 17e eeuw werden bier processies gehouden, waarbij de bedevaartgangers stokken met papieren vaantjes droegen . 1602 lingnagie, fr, lignage, afkomst . 1603 af e, inderdaad (au fait) . 1604 graviteyt, waardigheid, verhevenheid ; in een stick, in een zaak . 1606 pastabacker, pasteibakker. 1607 aartigh en wacker, aardig en hugs . 1609 pagadoor, betaalmeester bij bet leger ; sp . pagador . 1610 alfero, vaandrig ; sp . alf erez . 1 29

Al ghelijcken wy Brabanders ons moeyers t'eenemaal, Wy spreken ghemaynelij ck perf eckt ons vayers taal ; En gelooft datte kick om gheen ander f uyet hier ben gekomen, 1615 Als omdat ick een edelman heb quolaijck afgenomen, Dat (hy) mijn niet eerst reverentelijck heeft ghegroet, Wanneer mijn simptueuse parsonagie hem quam to moet ; Hy salueerde my we!, maar met to langhen kneeteringh .

Robbeknol Met oorlof mijn Heer Jero!imo, onder verbeteringh, 1620 Al groeten by u wat traagjes, de man die had ghelijck, Want soo ghy selver seght by was edel en rij ck, Daarom so quaamt u toe hem alder eerst to eeren .

Jerolimo Ba 't Jan ick sal hem niet eerst kongratuleeren, Ick mach hem duysentmool hebben ghehonoreert, 1625 En by den onbelaaf den esel, en heef ten noyt verneert, Dat by mijn handen hiel, en hebben voorghekomen, Dat ick mijn bonnet niet heel hadt of ghenomen . Wa maynde, da mey die of rout niet in mijn bloet en spij t ? Ick sta op de authoriteyt van meyn singorie altij dt, 1630 Hy hoort to gedincken de qualiteyt van meyn exellente [komp1excy.

Robbeknol Hoe leutert jou de kay? 1614 f uyet, reden, zaak ? (Drukf out voor fuyet ? ) 1617 simptueuse, fr . somptueux, deftige, statige . 1618 kneeteringh, aarzeling . 1619 onder verbeteringh, met uw welnemen . 1623 vgl . vs . 1384 ; kongratuleeren, fr. congratuler, begroeten. 1625 heeften, heeft zich . 1626 hiel, hield, drukte ; en hebben voorghekomen, en dat hij voorkwam dat ik

1628 1629 1630 1631

mijn routs geheel had afgenomen, maw . hij liet mij altijd bet eerst groeten . a f rout, belediging. authoriteyt van meyn signorie (fr . seigneurie), op mijn waardigheid van beer . komplexcy, persoonlijkheid . ben je do!? zie vs . 423 ; onder corexcy, met uw welnemen; zie vs . 1619 . 1 30

Jerolimo Wa raasde? Robbeknol Hoort onder corexcy, Ick sou daar so niet op sien, was ick in u stee, Ick houwt voor een abelheyt datmen voor een ander is ree ; Besonder so soud ick het doen to willigher en to eerder, 1635 Principalij ck voor mij n rij cker, machtiger en meerder . Jerolimo Ghy zij t jonck en onbedacht, en ghy en weet verwis Niet wat d'eer, een dingen van dander werelt is . Het is het grootste goedt, dat hier de lien met eeren Voor al d'aartsche schat behooren to begeeren . 1640 Weet dat ick moor een arme schiltknaap bin, Maar so kouragieus van moedt, dat ick noch niettemin, Al waart dat mij n self s ghemoeten sij n Princelij cke excellency, En deed' by my so knap als ick hem geen reverency, Ick sou op een ander revs het f ij ntj es laten deur staan, 1645 Of ick sou servers to minsten een ander strootken deur slaan . Gierighe Geeraart Daar heb ick onse Geert een obligatie vij f of ses gheschreven, Dan trouwen, se hetme van elck ien moy oortjen egeven : Al isse me wij f, wat leyt daar an? arrebeyt is loon waert, Men doet nou niet voor niet, of sij wat rement en baert, 1650 Daar geef ick niet om, dat is mijn verval, en dat hou ick suyver,

1633 1637 1642 1643 1644 1645 1646 1649 1650

abelheyt, bewijs van beschaving ; tee, gereed. een dingen van d'ander werelt, een onschatbare zaak . ghemoeten, ontmoette . knap, spoedig, gauw . het f Untjes laten deur staan, het keurig volhouden, d .w.z . afwachten tot de ander groet . servers, stellig ; een ander strootken deur slaan, een andere straat inslaan . obligatie, schuldbekentenis . rement en baert, raast en tiert. dat hou ick suyver, dat houd ik voor mezelf. 1 31

Ic en rekent heur niet na : wonse lestent geen reyne halve [stuyver Aan dat sootje vis, dat is om (laet sien) seven oortjens thuysAbrocht, Dat sy an ons buurwij f Aal Mouweris om een vyerij ser verkocht ? Och kijnt het winnen is soet, seyse, souwe wy daar so veel rv i: veissen, 165 5 Dat en was niet geraan, seyse, vaar, we meugen dat wel missen, Wy sellen de kost wel krij gen, seyse, we hebbe boter en broot, En mit so duwdesemen een pan met Hoorense wort'len opmen [schoot, Mit een blaau moddetje in mijn vuyst, mit twie oubacke korsjes, En voort spelde sy een slabbetje fraytjes veur bey heur borsjes . 1660 Och die reynicheyt die weet wat, och s'is so puntich en klaar, Toch sy het dat van niemant vreemts, maer van heur sal'ge vaar, Die pleech altij t op voordel mosselschelpen op to rapen, Daar by t'avont of morgen hum wat schoontjes me sou of [schrapen . Slordicheyt is gien heylicheyt, dat sey Lijsje Kladdebels, 1665 En s'is sells sucken klonterde-bockje datse ayeren klopt in heur [pels, En offer news druypt, en ofse wat quij lbeckt deur 't gebabbel, Se doet wel wat mien, alsment seggen mocht, sy werpt snotte[bellen to grabbel ; Maar daar houw ick me geck mee : ick bewaarse in een test, Wangt wie weetet, ofse noch geen silver en sellen worden op [het lest, 1651 is en rekent heur niet na, ik reken haar inkomsten niet na (Van Rijn-

bach leest met andere klemtoon : „geef haar daarvan geen verantwoording") ; reyne, zuivere . 1653 Mouweris, Maurits dochter ; vyerijser, 18 duiten (Noord en Zuid, 28, 472) . 1654 1658 1660 1662

1663 1664 1665

1667 1668

vervissen, aan vis uitgegeven (vgl, vs . 1129 en Moortje, 1496) . moddetje, doekje. puntich en klaar, zindelijk en net . pleech, placht ; op voordel, bij voorbaat . hum, zich ; vgl . vs . 955 . Gewone zegswijze : morsigheid is op zich zelf geen bewijs van een heilig leven (WANT IX, 1153) . klonterde-bockje, viezerik, dat ze zich in haar onderrok bevuilt . Vgl. St . Ridder, 1193 . daar . . , mee, daar zou ik voor bedanken (vgl. vs.1804) . 1 32

1670 Als is het so alckemisten met de la pes Philoso

phorum 't was

i:reyne winste : Altoos van quicksilver, dats ongetwij f elt van het minste . As ick mijn hayr last scheeren, ick gaar de locken terstongt, Want Mopsus de ballemaker geef tmen een schelling voort [pongt . De luysige barbiers jonges die vegen dat voor prullen uyt . 1675 Maer wat doe ick? ick leeset en soecket inde vulleschuyt, En vynt ick daar snipperlinghen van spaans vet of drooch leer, Dat verkoop ick de schoenlappers op 't alderduurste weer . Ick sie nieuwers een hoopje, of ick selt kuuryoost deursoecken, Vyndt ick dap ouwe f eylen, etterighe, of bloedige doecken, 1680 Die wasch ick en blieck ick op de Cingel, op mijn benier, En ick ventse an Ysbrangt, die maackter van f ij n en grof papier . Wachtje veur mijn ; ick weet, en ick wil de kost verdienen . 0 doen ick dus groot was, doe socht ick karsen en kriecke [stienen, Al warense somtij is wat misselij ck, dat en was geen noot, 1685 Ick lietet mijn niet ontsuuren, d'Apteecker gafmen een pinning [voor 'tloot. Twie kleyntj es maken ien groot, o ick wetet so to streumelen, Ick heb hier een sack daar kan ick mijn oudtyser in dreumelen . Wat yet wat is, dat houw ick to raadt, ast maar wat doogt ;

1670 alckemisten, als een alchemist bewerkte ; lapel Philosophorum, de steep der wijzen . 1671 altoos, althans ; van het minste, het minste dat ik er van zou krijgen ; Tijdschr . 49, 300. 1674 luysige, beroerde. 1675 leeset, verzamel het ; vulleschuyt, vuilnisschuit . 1677 vet o f drooch leer, samentrekking: vetleer of droogleer. 1678 nieuwers, nergens ; kuuryoost (fr . curieux), zeer nauwkeurig . 1679 fey/en, lappen, dweilen. 1680 benier, manier . 1683 o toen ik zo groot was (hier wijst hij aan) . 1684 misselijck, moeilijk to vinden . 1685 ontsuuren, to zuur vallen, tegenstaan . 1686 gewoonlijk : vele kleintjes maken een groot (Harreb . I, 262a) ; streumelen, bijeen garen. 1687 dreumelen, stouwen, samenpakken . 1688 houw ick to raadt, bewaar ik goed (WNT XII (III ), 20) ; doogt, waard is .

133

Ick heb daar stracx een erf je met een emmer as ehoogt, 1690 En ick brochter gistren op wel drie schooten vol oesterschelpen, In me wijf een stulp met goet, kijckt alle baaten helpen . As de oolyslagers en vleyshouwers 'tsavonts haar vuylis hadden [uytgekruyt, So was is daar smorgens voor douw voor dach gauw by met [mijn ouwe schuyt. De luy verstaanter niet sy mienen datte wy benne geck, 1695 Om dat is mijn lant vet mess met koemis, en mijn boomen met [hennedreck, En mij n varckens met borstel en met mensche drat, Ick laatse wat quaken, as ick maar wel den orber schaf, En nou ick versta dat de vullers ouwe pis koopen, Nou wil ick me water so lichtveerdich niet mier laten loopen, 1700 Ick selt moytj es garen in hugs, in een hiel half vat, En oft wat goor stinckt, ick ruyck niet, wat schaat dat ? Dat gelt, dat gelt dat is de droes . Asme wijf en ick wat eten, So meete wy mekaar de toogjes toe, en so telle wy de beeten ; En so icker by gheval ien beetje iens ontbeet, 1705 Dan snijtse op een kerf-stock, op datset toch niet vergeet ; Dat mis ick sanderdaags, sy weet mast to ghebruycken . De maticheyt is een deucht ; al hebben wy kijnt noch kuycken,

1689 er fje, een stukje grond ; ehoogt, opgehoogd. 1 690 school, zoveel als in een opgenomen voorschoot of overkleed gaat .

1691 In, en ; stulp, haardklok, een klok waaronder men gloeiende kolen dooft om ze to bewaren ; goet, vlg . Stoett : sintels ; vlg. De Vooys : rommel . In het verband van de tekst en met het oog op vs . 1689 is Stoetts veronderstelling wel plausibel . 1694 verstaanter niet, hebben daar zo geen verstand van . 1695 koemis, koemest. 1696 borstel, hostel, afval uit branderijen ; draf, drek. 1697 den orber schaf, de kost verdien . 1698 vuller, lakenvolder . 1700 hiel half vat, heel halfvat (een vat van de halve grootte van een gewoon vat ; WNT V, 1636) . Vgl . Kl, v . d. Koe, vs . 320 . 1703 toogjes, teugjes. 1704 Stoett: en als ik toevallig eens een stukje at (buiten de gewone maaltijden) . IWNT X, 1813 : ontbijten, iem . met wie men eel iets ontkapen door het zelf op to eten . Voor de laatste interpretatie pleit, dat -er verklaard wordt als meew . vw . ; een bezwaar is, dal de gegeven betekenis alleen op deze plaats is aangewezen . 1 34

Wy verslempent daarom niet, noch wy hebbent noyt verpracht, Ick sorch voor mijn vrienden, en sy veur heur gheslacht . 1710 Wel is waar, al heb is wel drie tonne gouts an renten van erven, So wil ick liever honger lyen, als dat ick arm sou sterven . Ghy weet niet watten !of datter de werelt of to praten bet, Alsser een man sterft die zijn volckje wat achterelaten bet . Al heb ick wel hondert huysen in stee, en wel duysent morgen 1715 Goedt wey en saylant, ick moet noch om 't of terste sorgen Mijn wooningen hebben met de krijgh laugh leeg estaan . Ick mien nou ande vesten, en dan in 't Dolhuys-steech to gaan, 't Volck deynckt niet om'er tij dt oft een maant of twie later is . Wel wie heb is bier? bint ghyt ouwe trouw ? goeden dach [Byateris . Byateris, Gierighe Gerrit

1720 Wel ouwe kennis, ick wensch jou goeden dach en een goet jaar, In wat gat hebjy s00 lang esteecken, secht mijn ouwe bestevaar? Wat helptet, jou vydemis van jou ansicht is my schier vergheten, Hoe gatet mit jou ghehoor? Geeraart

Temelick . Byateris

Meugh j e noch wat eten ?

1708 verpracht, aan pracht uitgegeven . 1709 vrienden, bloedverwanten ; gheslacht, nakomelingen. 1710 renten van erven, grondbezit . 1715 saylant, bouwland om 't afterste sorgen, zorgen 1717 1718 1719 1720 1722

1723

dat er bij mijn dood wat over is . mien, ben van plan ; vesten, Achterburgwallen . tijdt, tijd van betalen ; oft . . . is, al is bet. ouwe trouw, oude vriendin . een goet jaar, een gewone wens bij een afscheid of een begroeting . wat helptet! eerlijk gezegd (Tijdschr . 49, 306) ; vydemis (eig . „wij hebben gezien" ; akte waarbij een gezagbebbend persoon onder zijn zegel verklaart, een oorkonde gezien to hebben), uiterlijk, gelaat . meughje, kunje. 135

Geeraart

Ja van passers, 't gaat wel toe. Byateris

Hoe gatet met jou gesicht ? Geeraart

1725 Al reelickjes . Byateris

Hoe bevoel iy jou a!? Geeraart

Maer mijn lichaem vol jicht, Ghelijck als ouwe luy doers . Byateris

Hoe of het nou met Jan Hagel is? Geeraart

Maar Jan die slacht mijn, by is soo drooch, soo drooch as sagelis . Byateris by was to byster flu in zijn jonghe tijdt, Maar nou is by ouwt en doof. Wat had die man een strij dt 1730 Met Lijsbet Lammerts zijn snaar, en Jacob Prol zijn swager . Ghy souwt hum niet kennen soo siet hyer uyt . Byateris

Is by dan soo magher ? Hy was in zijn jeught nochtans hiel ongnaertighe vet .

1724 van passers, tamelijk (vgl . vs . 92) . 1725 bevoel, gevoel ; maar, wet. 1727 slacht, lijkt; sagelis, zaagsel . 1728 to byster nu, erg dwaas, onervaren . 1730 snaar, schoonzuster. 1732 ongnaertighe, zeer, in hoge mate (vgl . NTg . 23, 142) . 136

Geeraart Dat loof ick we!, souw een mensch niet of gaan, die sulcken [hertsier set ?' Al woont by to Naarden, by is daarom niet een hayr to gheruster, 1735 'Tis trouwen gien gevongen maachschop, bet is zijn eyghen i:susterr En 't aar en kan by niet lochenen : bet is zijn vleysselij cke breur. Wat ist lieve moer ? sy sinder met bey heur bienen al deur ; Heur vaers goetj a dat isser tot een prick toe ebleven, Dan trouwen, bet wasser al lang genoch van to veuren eschreven . 1740 Want bier eseyt, onrecbtveerdich goet waerachticb dat en rij ckt [niet,. Ten komt niet over 't derde lit ; als ick bet deynck ten lijckt niet . Hoe pleech by uyt to suypen de koopluy jonges en kassiers, Scbreef by niet voor een gladde kaart een hiele vaane biers? Of een pijntje wijns? o dat is woecker, wat souwmen so veel {winners 1 745 Alsmer smorgens wat ontbeet, 't was stracx een pout van binnen ; Rekende by niet een kanne wijns brulle voor een kroon ? Ick secher niet tegen, zij n huysvrouw en sen meyt se waren i: scboon T Maar wat roast, ofmer garen uyt vrientschap eens hossebosten, 1733 1735

afgaan, vermageren ; hertsier set, hartzeer heeft. gevonghen (= gevonden), verzonnen ; zijn eyghen luster van Jacob Pro! zijn, zijn vleysselijcke breur, de man van

zal de vrouw Lijsbet Lam-

merts (vs . 1730) . zij hebben alles a! opgemaakt . tot een prick, tot de laatste cent . eschreven, bet stond al lang geschreven, bet is een oud spreekwoord ; zie Spreekwdb, no 708 . 1740 rijckt, maakt rijk, gedijt. 1741 lit, geslacht ; zie Warenar, vs . 1430 vlg . ; ten lijckt niet, bet lijkt nergens, naar . 1742 pleech, placht; uyt to suypen, uit to zuigen, to plukken ; jonges, bedienden (vs . 1782) . 1143 schree f, rekende ; een gladde kaart, een nieuw spel kaarten; vgl, vs . 252 . 1744 pijntje, pintje, halve kan . 1745 't was stracx een pons van binnen, had men al gauw een pond (f 6) verteerd . 1746 wijn brulle, vin brule, warme wijn . 1747 niet, niets ; kroon, ± 40 stuivers . 1748 mer, men er lust had om voor de aardigheid wat to „stoeien" (vgl . vs . 1737 1738 1739

sy . . . den,,

596) . 1 37

Ten mocht ten minsten niet minder als een rosenobel kosten, 1750 Met een paar flouwelen mouwen, met een klet, en een flee . Neen Byateris, had ick so gedaan, ick had niet dat is nou we! [heb. Byateris

'Tis waarheyt vaar, ghy wetet 't ondeuchdelijck to seggen, Ghy houwt niet van verquisten, maar wel van op to legghen . Wat heb ickje lang ekent . Waar bleef jou ouwe kornuyt, 1755 Beningje Nanincx susterlings afters-kijnt inde Bonte Luyt? Hoe garen leyden by inde Hout-tuynen een gelders troefjen, Hy was dat by was, dais alliens, het was een arch boef jen, Hy deed mit de stienen en met de kaart al wat by wou . Dat verbrangselde bengeltje het sack so garen een vrou, 1760 En of by een stuck gelts verteerde, by achtent als een bobel ; Maar wat hettet to beduyen, het maatje was to nobel . Het was niemants verdriet, by was altij dt vrolij ck en bly, Hy vermaackten een hiel selschip, elck wasser garen by. Geeraart

Wel waer koom jy van daan ? Byateris

Maar ick koom uyt de stadtskoocken . 1765 Daar heb ick de koncarje teugen een maandach besproocken, Dat by de tafel sal brengen voor Monseur Rokes sen deur ; 1749 rosenobel, 8 gulden en 18 stuivers. 1750 klet, kort jakje met opslagen en halve mouwen en om de hals uitgesneden, zodat de halsdoek to zien komt ; f lep, hoofddoek. 1752 ondeuchdelijck, uitnemend . 1753 op to legghen, sparen . 1755 susterlings afters-kijnt, kleinkind van een kind van een zuster . 1756 een gelders troe fjen, een snort kaartspel . 1757 dais alliens, dat is om het even ; een arch boe fjen, een geslepen schelm,

een valse speler. 1759 verbrangselde, vervloekte . 1760 bobel, luchtbel op het water . 1761 maar wat doet dat er toe ; to nobel, erg royaal (vs . 566) . 1763 selschip, gezelschap. 1764 stadtskoocken, zie Inhoudt (laatste al .) . 1765 koncarje, concierge . 1766 tof el, voor de verkoop . 1 38

Al pretendeert Egbert daar axci op, de Huysvrou gaat veur, Tissen keur vande Stadt ; en of'er schoon dan noch Jan Hen is, Dat bast niet ; by komt to last met zijn Scheepe-kennis, 1770 Ick heb hem geloos-pant, en ge-eygen-pant, en uyttewonnen [met recht, So doe is zijn voochden ooc, Gerret Jansz . Plat-bec en Symen [Slecht, En of Pieter Hinck, de deer-waarder, zijn hugs wil voor de [kerck setten, Daar set ick Miester Bartel mij n Procureur tegen met zijn wetten . Ick heb een schat-brief en sentency op zijn hugs en op zijn goet : 1775 Wachtje veur onse lieven-heers veurspraac, by is niet mal wat by [doet ; Al het by lestent dat proces, en die gerechtige saack verloren, Dat deed by uyt lief de vande rechts-gheleerde Doctoren, Die gaf by 't gewonnen, trouwens al willens, na de uytspraack [van de Preses, Dan prevelt by en goet, dat d'Avokaten niet souwen lieren leses,

1767 pretendeert-axci, maakt aanspraak (actie) ; huysvrou, verhuurster (vgl . vs . 2082/3 en zie aant . 3, blz . 178) . 1768 Jan Hen, een andere schuldeiser . 1769 scheepe-kennis, schuldbrief, door twee schepenen ondertekend . 1770 geloospanct, eig, voor de lens gerechtelijk beslag op zijn goederen gelegd ; door dit eerste beslag verkreeg men nog geen eigendomsrecht . Volgde op het viermaal loospanden eigen panden, dan kreeg men hierdoor het recht de goederen to verkopen, om er zijn schuld uit to verhalen ; uyttewonnen met recht, door een vonnis het recht gekregen hem uit zijn goed to zetten . 1771 Ben Simon Slecht komt ook voor bij R . Visscher, Quicken III, 14 . 1772 voor de kerck setten, aan de Oude en Nieuwe kerk ten verkoop aanslaan ; zie de uitvoerige aant . (blz .178 vlg.) . 1773 De advocaat in Costers Teeuwis de Boer draagt dezelfde naam. 1774 schatbrief, „die den geexecuteerde aanwijzing afvordert van genoegzame goederen, tot voldoening van het vonnis en van de onkosten" ; sentency, vonnis . 1775 onse lieven-heers veurspraac, „advocates Dei", ironisch voor „advocaat van kwade taken"? Ofschoon Byateris van de diensten van Miester Bartel gebruik maakt, stelt ze in de volgende regels zijn „kwaliteiten" in een wonderlijk daglicht. 1776 gerechtige saack, rechtszaak . 1778 alwillens, geheel vrijwillig . 1779 en goes, een goedje, een taaltje ; leses, speldes, lezen, spellen . 139

1780 Ja dat mier is, speldes ; Ick last noch van buytene staan ;

En om quaat vande Heeren to spreken, geef t by 't al de guyten to i:raan. Staach disputeert by int kantoir met de jonges, en de klercken, Die hebben hem soo voor 't sotj e, dattet de kneuckels en de i: boeren mercken . Daar verwyt by de schrabbelaers en de penlickers, dat 1785 Het sondt en scbandt is dat sy nemen een grootje voor 't bladt Van erf-goet of inventaris ; wat was by, dat by niet stout inde [beck was ? Wat wasser een spul doe malle miester Marten seyde dat by gec [was . Daar gingh Bartel stracx een vaen of twee op uytlegghen, Maar Marten wont, want by beweest hem met zij n eygen seggen . 1790 Wat heb ick een ghelt verrecbt om Jan Dierten, alyas Buys, Ja we!, dat een mensch gelt was by bleef wel op 't stadtbuys . 'Tis bier een konsultacy, 't is daar een act to lichten van vijf ses [rege!en Daar van een certificacy, en gints weer van 't zeghelen, 'Tis bier de knaap, de dieflayer, en daar mijn Heer de Schout, 1795 Daar de steeboo die de rol dient, en de kamer bewaart, dat by [io u woort wat bout Somma sommarum, bet is overal gelt, ghelt veur en gelt acbter,

1780 1781 1783 1784 1785 1786

ick laet noch van buytene staan, ik laat nog staan bet van buiten to leren. geeft hy't al de guyten to raan, overtreft hij alle schelmen (vgl . vs . 1491) . voor 't sotje, voor 't lapje ; kneuckels, kinkels. schrabbelaars, krabbelaars . een grootje, een halve stuiver . er fgoes, boedelbeschrijving (v. Rijnbach) ; dat hy, als hij niet goed kon

praten . 1788 uytlegghen, verwedden . 1790 verrecht, in rechten verloren ; Buys, vgl . vs . 1432 . 1791 dat, als . 1792-95 een opsomming waarvoor en aan wie betaald moet worden . 1794 knaap, schoutendienaar, mnl . des scouten cnape = dieflayer. 1795 de rol dient, belast is met de dagvaarding van de gedaagde ; de kamer bewaart, kamerbewaarder is, beambte, die belast is met de zorg voor bet vergaderlokaal van een college en met bet doen van aanzeggingen, dagvaardingen enz, die van dat college uitgaan ; dat . . . bout, opdat hij een goed woordje voor je doet . 1 40

Ja kijnts ick weeter of, mijn vaartje was deurwachter Vande Vierschaar . Geeraart

't Is de warret, Byateris, maar watje seght, Ic sou hier iens gaan tot en smal-joncker, 't is ien (ien-) [loopende knecht 1800 Ick heb hem een hugs verhuurt, en by deynckt om gien betalen, En as bet de luytjes niet stracx en brengen, so moet ick bet [halen. 't Is inde huur-ceel expres bedongen een pay to geven alle [maans ; 't Is wel waar de Brabanders en sijn niet op zijn Italiaans, Maar sy varen wel after uyt, ick houwer men gec me, sey [Tettroy : 1805 Vroech Mey to maken, deur to gaan en to betalen met betstroy, Daar sal ick veur sien, jaack seper, hiet ick aers so ick hiet . Byateris

Met groote reden, dat 's hum recht, wel seker souj a niet ? En ick gae hier tot een koopman om wat ghelts t'ontf anghen, Soo 't hem gelegen komt op staande voet op een bortje to langen . 1810 Holla hier most ick zijn Gerrit-buur. Geeraart

We! Byateris is me . 1797 kijnts (zie Tijdschr. 44, 312) ; deurwachter, portier . 1798 warret, waarheid . 1799 smal, kaal, armoedig ; ienloopende knecht, ongetrouwd jongman, vrijgezel . 1802 pay, betaling . 1803,/4 en sijn niet op zijn Italiaans, die niet betaalden, maar zij gaan er wel

1805 1806 1807 1809 1810

stil vandoor ; en daar zou ik je voor bedanken, zei Tettroy . De laatste toevoeging is to vergelijken met gezegden als : akkoord Van Putten en dergelijke zei-spreuken (Noord en Zuid 16, 190) . vroech Mey to waken, to verhuizen voor mei ; dus : stil weg to lopen . veur sien, mijn maatregelen tegen riemen ; ja zeker, als ik tenminste beet, zoals ik beet ; zo waar als ik Geeraart beet . days hum recht, dat is waar, je hebt gelijk . o p een bortje to langen, op staande voet, contant ; langen, overreiken . me, mede, ook . 1 41

Byateris Klopt ghy.

Geeraart Neen klop jy ; propertjes van liever le .

Robbeknol, Jerolimo, Byateris, Geerraart Wel wie klopt daar so hart? wat schaamt u ghy karonje!

Byateris Jongman is mijn Heer niet t'huys ?

Jerolimo Robbert segt dat ick ben in besonje .

Robbeknol Hy is niet by der handt .

Geeraart Wast meugelijck ick sprack hem wel en woort .

Robbeknol 1815

Ja wel fijn-man ten mach hem niet beuren rechtevoort .

Jerolimo Robknol seght dat ick ontfangh meyn indigo en konsenilje .

Geeraart Ick moet hem spreken knecht .

Robbeknol Jy meught morgen weer komen, wilje, En wilje niet so blijfter van daan, so langh tot men jou haalt . 1811 pro pertjes van liever le, netjes, 1812 karonje, kreng ; fr . carogne .

kalm aan .

1813 ben in beronje, bezig ben ; fr . besogne. 1815 fijn-man, vriend, het past hem op 't ogenblik niet . 1816 konsenilje, scharlaken verf . 1817 knecht, jongen, vriend . 1 42

B yateris

Wel dat is moy bescheyt, daar me ben ick niet betaelt . Robbeknol 1820 Waar van koppelaarster ? hoe na vanj a man de sleper ? Jerolimo Seght datte kick besich ben met mayn genof f el-nagelen en [Oost-Indische peper. Geeraart Roept hem jonghen! f lucx oock, wat brabbelt my den guyt . Robbeknol Bestevaar jy vaart voor morghen niet, al roep jy wat luyt, Gy ouwen saggelaar . B yateris Hoe spreeckj a soo teughen en man die en baert „het ? Robbeknol 1825 Toovenaarster kom ickje op het lijf, ick selje krelisduyvelen [dattet een aert „het . Geeraart Doet de deur op benghel ! of ick loopse op met ghewelt . B yateris Ja seker, gheef j e de luy spytighe woorden veur heur ghelt .

1820 1821 1823 1824 1825 1826 1826 1827

hoe na vanje man de sleper? bedoel je sours door die sullige (impotence?) man van je? Zie blz . 179 . geno f f el nagelen, kruidnagelen, f r . clous de giro fle. bestevaar, haastje maar niet, maak maar zo'n drukte niet . saggelaar, sukkel . krelisduyvelen, ongemakkelijk afranselen . op, open . loopse op, loop ze open . spytighe, beledigende, bitse . 143

Robbeknol Wat missegh ickj e ? ick segh ten komt hem niet gheleghen, Hy is met zijn makelaars int packhuys om sijn balers to wegen ; 1830 Hy teyckentse elck op haar nomber, met sijn eyghen merck, Want by het al de blauwhoeden en klapmutsen int werck, Met een deel Vlaminghen van packers, en andere uytheemsche [opsiaghers . Wil jy gaan jy meught, ick ga boven by de verschieters en [korendragers .

Byateris Ick wil een hoer wesen, gaej a wech, so ick niet stracx en loop, 1835 En krijt, en tier, en tile, en roep al de buuren over hoop .

Jerolimo Hoe speelde soo de beest, seght datse een letsken wa bayen .

Geeraart Gut jonghen, roepjem niet, so wilt hier besuckt op 't langt [wayen .

Robbeknol Ja lieve neutekraackertj e ick bin veur gien driegen vervaert ; Wel tootebel wat heb jy to segghen dat jy dus ongnaartigh baer .

1828 wat missegh ickje, waarin heb ik je beledigd? 1831 blauwhoeden en klapmutsen, dragers van het blauwhoeden- en klapmutsenveem . 1832 een deel, een aantal, een stel ; opslaghers, die de koopwaren opslaan in het pakhuis, zakkendragers . 1833 verschieters, die het koren omwerken . 1834 stracx, aanstonds, zo dadelijk. 1835 tile, gil, schreeuw ; over hoop, bij elkaar . 1836 een letsken wa bayen, een poosje wachten . 1837 besuckt op 't langt wayen, dan zal het hier geweldig gaan spoken, dan zal er een hevige storm opsteken ; vgl . Winschooten, 133 : het sal hier op he: land waajen, dat is, daar is wat quaads naakende . 1838 neutekraackertje, oude vrijer; vgl . fri . by kin syn noas en kin halt bruka om nuten to kreakjen, door 't verlies zijner tanden zijn news en kin very scherpt ; driegen, dreegen . 1839 ongnaartigh baert, geweldig to keer gaat. 144

1840 Wat wilj e ? schortj a wat lij f-uyt ? jy hoorden met verstanckt „te [spreken . Ten is gien kunst, appel-teef, van vrome luy schanckt „te [spreken . Geeraart Jonghman vergheef tet mij n, heb ick yet eseydt, 'tismen leet . Robbeknol

Wacht wat, ghelieftet je, mij n heerschip staat hem en verkleet, Hy wascht sijn handen schoon, Heer by hout soo veul vande [reynicheyt, 1845 Vertoef t een kleyn lutj e . B yateris Wel dat is een kleynicheyt . Jerolimo, Gerret, Byateris, Robbeknol Bons' fours, Monseur, en ou van ghelijcken Joffrou, moats ou [begaeren? Ick koom daar so schierlinghs van mij n besonj es en of f aeren . Ke door een waynichsken ghetravalj eert, ba j emey ick sweet . Geeraart Ick deynck heerschop datje nou mijn bootschap wel weet? B yateris 1850 En gy weet we!, geloof ick Sin j eur waar ick j e om kom [besoecken? Jerolimo Mesjeurs ick kick ben moat gheinpeschieert met mayn boecken ; 1840 lijf -uyt, scheldwoord (vgl . WANT VIII, 2250 1841 appel-tee f, vgl .1254 ; schanckt, schande . 1843 staat hem en verkleet, staat zich to verkleden . 1845 lutje, beetje, ogenblikje . 1846 in andere drukken I ff rou. 1847 schierlinghs, rechtstreeks . 1848 ba jemey, ba jemy (vgl . vs . 1554) . 1851 gheinpeschieert, opgehouden, fr. empeche.

145

en Tijdschr. 27, 242) .

En no datte kick mayn debit en kredit heb ghef ingeert bekants, So sluyte kick mayn rekeningh, en ick moke mayn ballans . En dewijl kick mayn winningh en verlies heb overgheslaghen, 1855 So begin is de open partyen in mayn nieu journael over to [dragen, Na de illustre indistructie van Aert de Kordes, mayn kompeer . Geeraart Ick praat van men ghelt, daar leyt myn niet an ghelegen Heer . Jerolimo Ke ne gheen gelt par kasa, nauwlijcx so veel tot mayn debocy, Wy koopliens doen ons ghelt gheheel en al inde negocy . 1860 Wa maynde gayliens da ons geldeken stil leet ; da woor best ; J a siet eens, pout vlooms is alle doogh so veel van interest, Wel verstoonde door de regel kos, gedevideert tegens den [penning thien . Byateris Wel hoe ist vaer? selje me gelt geven, of sel icker om sien?

Jerolimo Moyer al stillekens, sweyght, men sal ouwlien gheryven, 1865 Ick go node Burs, en loot mey duysent pout of-schryven ; Stuurt u moosen of knoop morghen vruigh of t'achternoen, Men sal ou ou gelt tot een negemanneken, tot een mij tken [hebben doen, 1852 ghefingeert (eig, verzonnen), gesteld, opgemaakt, gefixeerd (woordspel) ;

bekants, zowat. 1854 dewijl, wanneer ; overgheslaghen, berekend . 1856 indistructie, instructie ; mijn kom peer, mijn (handels)vriend .

1858 ke ne gheen gelt par kasa, ik heb geen geld in kas (vgl . 1394) ; debocy, 1860 1862 1863 1864 1866 1867

eig, fr, debauche, uitspanning of devocy, liefdegaven ; wordt wellicht fr. debourser (uitgeven) bedoeld? da woor best, dat zou wat moois zijn . door de regel kos, ital, regola della coca, algebraisch berekend (Noord en Zuid 25, 252) tegen een dividend van 10 % . sel icker om sien, zal ik maatregelen moeten nemen om bet to krijgen? Moyer, moeder(tje) . moosen, masen, meisje . negemanneken, zes mijten . 1 46

Ja tot een splytemij t ; wel wa f ackseert mey desen . B yateris Wat rijtmen deuse kaal-gat, wel prone-pint, wannier selt wezen? J erolimo 1870 Wien sydy ? tegen wien spreecty ? wete da wel ? wa gebrabbel is [hier? B yaterls Wie is bin, lc bin en vrou mlt eeren, en is spreec tegen een [bandcerotier . Geeraart Nu stil, selt zijn ? wy comen f lus weer . Jerolimo Semers, sonder f out. Een roggestiaart in ou jaers, goot heen gay ouwe rabout, En gay oock klackoy, loopt voor den duyvel by uw kommeren . 1875 Gay suit mey, ick sweert ou, so meschant niet meer tracteren . Robknol 'k gheef ou verlof ; ick moe nou dootelij ck voort ; Leeft eerlijck by de liens en doet ghelyck en jonghman behoort . Goot by de buurwij f s, hoorde ; en of se weer quamen maanen, Seght datte kick ben verrayst no Kuylenburch en Vyanen .

1868 splytemijt, halve mijt ; fackseert, kwelt (vs . 1561) . 1869 rift, kwelt ; proncpint, pronker ; fri, pronkepuntsje, pronkstertje . 1872 flu stil zegt G. tegen B ., de rest tegen J . ; flus, dadelijk ; semers, stellig, zonder mankeren. 1873 een roggestiaart in ou jaars, een roggestaart in je aars (wens ik je toe) ; Noord en Zuid XX, 139 . 1874 klackoy, klappei ; kommeren (fr. commere), hier ; oude wijven . 1876 dootelijck, dadelijk . 1878 o fse, als ze . 1879 verrayst, op refs gegaan ; Kuylenburch en Vyanen waren twee vrijsteden voor bankroetiers .

1 47

VIJFDE DEEL De spinsters, Els Kals, T ran Jans, Robbeknol Els 1880 Wat seghje me daar of, maar is je Miester so deur egaan, En seyt by niet iens adieu? we! dat niet buerlijck edaan . Ja we! het moeytmen van jou miester, Robknol, jaa 't veurseker . Lustje to drincken, drinckt uyt de houte-kit, ick heb gien sulv're [beker Gelijck de rijcke luy ; nou risen man, nosh iens verhaaltje ien [revs, T ran 1885 Heb j e hongher vryer ? gaat tot ongsent, snij t ham ende weg, of [v!eys, Of watje lust vaar, het is veur jou as veer myn eyghen selven . Alle dingh was we!, konje nou wat graven, spitten, en delven, Want sint Teunis-dijck die is by Diemerdam gheborsten uyt ; Wat heb ick mijn !even mennighen kruywagentje voort ekruyt, 1890 Ick hadder lust in, ick dedet werentich met een goes behaghen ; Hoe plech ick to singen : Buyten binne palen geheyt, met buck [beslagen, Mieuwe stronckt vret in, vret in ; kenje nou wel kruye voile [wagens op . Als ick het lensje uyttrock, daar lath de kroo, dan wacker met de schop . Triin fans, onjuist voor TrUn Snaps (zie Inleiding, blz.13) . 1880 of, van . 1882 moeytmen, spijt me . 1883 kit, kan . 1884 risen man, funk ; verhaaltje ien revs, kom maar wat op je verhaal, doe je maar eens to goed . 1885 weg, een snort wittebrood . 1888 sint Teunis-dijck, de Sint Antoniesdijck, aldus genoemd naar het daaraan gelegen St. Antonies gasthuis, liep tot aan Zeeburg ; gheborsten uyt, doorgebroken . 1891 plech, placht ; met buck beslagen tegen het invreten van „mieuwe stronckt" . 1892 Mieuwe, meeuwen . Zie Tijdschr . 44, 304 en Knuttel, II, 412 . 1893 lensje, pen, spies kroo, inhoud, lading. 1 48

Elf

Neen as by wat doers wil, by sel hier 'tAmsterdam wel voort [raken : 1895 Komt by by de stadts metselaar die sel hem om ien haverstro [opperknecht makers : Hy helpt so mennigen kromtong van Luycker-walen en van goet ; 't Is beter, alsmen kan, dat ment immers an Hollanders doet .

T ran Hadje kennis an de overluy vande visschers dat jy die ginght vraghen, Om ien penningjen op je borst, so mochtje moytjens vis draghen, 1900 Dat brenght 's jaars al hiel veal op, so veal, ick weet niet hoe .

TWEEDS UYTKOMEN. HET VIJFDE DEEL Geeraart, Byateris, Els, Robbeknol, Jut Geeraert

Al zijnse rijck, ick betrouw de Brabanders niet veul toe, Het is en volckje dat op kleyne renters geweldige moet „het, 't Is een goet man die wel betaalt, en een rijc man die veel goet [,,het. Betrouwen bedrieght, sick voor dich, trouw is weynich ; hoe [grooter Monseur,

1895 opperknecht, opperman ; om ien haverftro, dadelijk . 1896 kromtong, kromprater (vgl, vs . 1165) ; en van goet, en zulk goed. 1898 overluy, bestuurders van het gild .

1899 De visdragers kregen echter hun aanstelling van de Gecommitteerde Opsienders der Armen van 't Spinhuis ; de penning gold als bewijs van aanstelling (v . Rijnbach) . 1902 renters, inkomsten ; moet bet, bluf slaat. 1903 goet, eerlijk . 1904 Betrouwen bedrieght ; zie Harreb. III, 371 ; sick voor dich, zie voor u, wees voorzichtig ; Harreb. I, 272 . 1 49

1905

Hoe grooter gheloof ; hoe grooter diet, hoe eerder deur . Voerder lestent gien banckerot daar men een kerck op miende to [bouwen? Byateris

De menschen lieve man, sij n laugher niet to betrouwen. Tis hedensdaags een wet-spul, 't is werelts vergang : doe dogest [niet ; Maar is het zij n levelij cke daghen wel int karstenrij ck eschiet, 1910 Dat droncke Dirckj a bewesen het an Klaasj a Vet sij n swager ? Nou by hem beroyt to poorten uytte jaacht het, de eerloose [hoerjager, So wil by noch de man van sij n susters dochter op het lij f, En noch so veel, ick kantj a niet verhalen in een uur vier vij f, De guytsche bedrieghery die de ootmoedige schalck heeft [bedreven, 1915 Daar sel by ten jongsten dach int oordel sware rekening of [geven . Hoe vaart ? wort j y niet moe ? hoe ist ? sinne-wer noch niet

[schier? Ja wel waar sinne mij n oogen ? Gerrit-buur klopt gy, 't is hier . Hy kto pt .

Trouwen orient jy hebt wel meer gheklopt an huysen die groot [sijn. Jy klopt al de buurt wacker . Geeraart

Hey noch iens, ofse allegaar doot zij n ? Byaterif

1920 Jy bongster op buurman of jer garen in „waert. 1905 gheloof, krediet. 1906 voerder, ging er . 1908 wet-spul, strijd om het geld (vgl, lvinl. Wdb . IX, 1881) ; vergang, beloop

(De Vooys : het loopt

flu altijd

uit op : jij deugt met) .

1909 level: cke daghen, van zijn levee. 1910 dat, wat ; bewesen, aangedaan . 1914 guytsche, schurkachtige ; ootmoedige, huichelachtige . 1916 vaart, gaat het.

1 50

Elf

Wel wat ghewelt is daar? jy raast alliens ofje uyt je sin „waert . Wat is u ghelief to ? wilj a wat hebben, spreeckt met ghemack .

Geeraart Ick hoorder, het hugs is myn, ten roert jou niet, hoorj a dat wel [bede!sack? Ick wilder in wezen, jaac, so siet ; we!, hoe selt hier locken ? Elf

1925 Vaar baert so niet, de man is to middach na Vyanen getrocken . Siet hier is de sleutel van de dear, by hetse hier inne leyt, En sij n jonghen hebben wy gheherrebercht uyt barmherticheyt .

Byaterif Waar sinj a mannetj e ? komt voor den dach, komter uyt ; Waar is jou miester heen?

Robbeknol Inde Wtertsche schuyt.

Geeraart 1930 Waar is by heen?

Robbeknol Wat weet icker of .

Geeraart Hoe selt hier dagen ? Jy seltet myn seggen, of by den element jy krijcht de huyt vol [s!agen .

Robbeknol Wat sel is je segge dat ick niet en weet? 1922 gheliefte, believen ; ghemack, kalmte. 1924 zie vs . 1473 . 1925 baert, stel je aan, rags, tier ; na Vyanen, zie vs . 1879, 1929 lVtersche, Utrechtse. 1930 hoe selt hier dagen, wat zullen we nu beleven? 1931 by den element, basterdvloek ; zie vs . 168, 477 . 1 51

Geeraart

Ic ga om de schout. Sic toe Byateris, datje de schelmsche jongen so lang vast hout, Veurseker so wont by binnens-kamers lustich watte gispelt . 1935 Buuren helpt dat wijf, of ick selt op jou verhalen, indien by heur ontwispelt . Ic selt hem verlieren, dat loot ic, en is sel voort met ien Na Miester Joannes Pillorum de Notaris gaan sien, Op dat by ons een inventaris van 't hugs-raat mach schryven . Byateris

Ay komt toch strick stracx weer . Geeraart

Ick sel gien oomblick uytblyven. Elf 1940 Ay lieve wij f j e, om Gods wil, last de schamele jonge gaen, Wat wiljet hem wyten, dat sijn miester het edaen ? Byateris

Gaan laten ? gaan laten ? wat haast, is wor schier uyt mij n sinnen. Jut Al goelickj es vrouwtj e, tsus, sus, komt so lang hier binnen . Notaris, Klerck, met twe steboon Notaris

Heb j et protokol al vaerdich ? vergheetj a oock yet Jan? 1934 egispelt, gegeseld. 1935 ontwis pelt, ontsnapt. 1936 loo f ick, beloof ik je . 1937 Johannes Pilorus was een bekende notaris in Bredero's tijd . 1939 strick stracx, dadelijk, rechtstreeks ; oomblick, ogenblik . 1940 schamele, arme. 1942 wat haast, dat kunje begrijpen. 1943 al goelickjes, kalm aan ; de aanduiding dat Jut spreekt, ontbreekt in B. 1944 protokol, boek waarin de akten werden ingeschreven ; vaerdich, gereed

voor het gebruik . 1 52

Jan

1945 Ick hebbet altemaal ghereet under mijn arm : treet vry wat an . Waar selle wy gaan miester, tot de waart inde Drie Dweylen ? Notaris

Wy selle met de pachters en peyler vande wynen gaan peylen ; Volch jy mijn f reytj es en schickelijck by de straat, Want het staat wel dat een goet Notaris parmantich gaat. Geraert, Notaris, Klerck en Ghetuyghen

1950 Daar gaat by even uyt, 't is assen dingh wil wesen, Hoe pocht by met dat schrif t, daar tij t by juyst an 'tlesen . Ehem ! 't sist ! ehem ! fuw ! poep ! ick roep dattet bromt . Ehem noch iens, 't schijnt dat de man weynich to beurs komt, Want alsmen daar iens proest so kij ckt elck strack voor aar om. 1955 Jongetjen hou! of houwje man, roept Domine Johannuim [Notarum~

Ay elenbaas f luyt soo laugh, soo laugh tot dat by staat stil . Jan Miester Jan daer is een man die u wat spreken wil . Notaris Wel ouwe Patriot, we! Patroon, bon fours wat is jou seggen? Geeraart

Ick souw daer garen een certef icacy of een attestacy beleggen . treet vry wat an, ga maar gerust door . peyler, peiler, ambtenaar die de hoeveelheid wijn mat voor de accijns . f reytjes en schickelijck, fraai en netjes . parmantich, def tig. even, juist ; 't is assen ding wil wesen, je moet het maar treffen . pocht, pronkt; tijt, tijgt, gaat . hij fluit ; poep, ja wel, to vergeefs ; bromt, klinkt . elck strack voor aar, dadelijk, de een voor de ander, ieder . hou! houwje man, (tot de klerk) hee! of liever : hou je meester staande . Woordspeling met de interjectie hou en het ww . houden . 1956 elenbaas, vriend . 1958 Patriot, aanspreekvorm ; hetzelfde als Patroon, vriend . 1959 een certe icacy o f een attestacy beleggen, Geeraart wil zo iets zeggen als : beslag leggen, dock bezigt allerlei voor hem onverstaanbare geleerde woorden ; een certificatie is een bewijsstuk . 1945 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1954 1955

f uw,

of

f

1 53

1960 Hoe hietet nou oock ? 't is men vergheten, last sien, hoe roast? Notaris

Fijn man is moet gaan schrijven een testement, hout myn niet [vast, Daar leyt een man op sijn doodt-bedt en wacht al schryvende do fNotaris. Geeraart

Ghy moet nootsakelijck met mijn gaan en maken een inventaris . Notaris

Ja wel ick mach me gaan, eer jyder me went gheinteriseert . 1965 Ick souwt niet doen speciaal, en hadje niet soo seer ghedolleert . Geeraart

Waar sal is de Schout best vinden ? tot Anne Klaas inde [Hooren? Of tot het leckere waartjen inde Munnekedammer tooren ? Hy loopt al wat wiltjes, 't is trouwen heurlie manner, Siet flu ick van hem spreeck, so komt by juyst hier . r

Gerret, de Schout, de Dieflevers, Notaris, Klerck

1970 Goeden dach mijn Heer Schout, so jy van wegen u ampt en [officy, Elck een schuldich zijt to doen behulp, recht en justicy, So bid ick datje eens met my gaat hier ontrent, Op dat ick mijn eygen huur-hugs open in u presency met consent . De Schout

Wel waarom ? hoe is de saack, en waar is 't hugs gheleghen ? Geeraart

1975 Een Quidam, heerschip, haddet ghehuurt, en die is wech etegen . 1960 't is men vergheten, ik ben het vergeten (men = me) . 1964 geinteriseert, geinteresseerd, benadeeld . 1965 speciaal, vriend ; ghedolleert, geklaagd . 1966 in de Hooren, uithangteken . 1967 leckere, kieskeurige . 1968 h y loo pt al wat wiltjes, is nog al een doordraaier . 1972 ontrent, in de nabijheid . 1975 quidam, een kale mijnheer (Halma, 525) .

154

En eer dat by zij n inboel by nacbt mocbt krygen van mijn grout, So sou ick mijn garen versekeren, en bescbrijven't goetje terstont . Siet bier de Notaris met de steboon al in presency .

De Schout Ick moet een valsche counter, een gelt-scbroyer, nemen in [apprehency, 1980 Want sy hebben des Konings count niet allien gheslaghen, maar [d'alloy vervalst, En wordense kregen, sy worden in olye esoon, ten minsten [onthaist, Of de hant afgehouwen en gewurcht, ten mach niet minder [wesen, Met een bortje met koper-gelt an heur staack, bet is so afgelesen ; Oock sijn bier een deel wilde geusen, en guyts, die uyt een [duyvelsche lust 1985 Met haar predicatie en t'samenrotten perturberen de gemeene [rust, Tot achterdeel vande Moer de kerck en de heylighe Inquisicy ; Die moet is gaan vangen tot voorstant van de Goddelijcke [justicy ; Want siet de Spaansche Raat, die hebbense verklaart Gheoordeelt, en ghedoemt to water, vuyr, en swaart .

1990 Dat volckj a dat moet voort, ick macher niet op toeven . Het onkruyt roast so niet als de Godloose boeven . Daar is gisteren weer een Geus-Liedtboeck verspreyt,

1977 1979 1981 1983

mijn garen versekeren, graag de inboedel in verzekering nemen . gelt-schroyer, geldsnoeier ; apprehency, versekerde bewaring . kregen, gepakt ; in olye esoon, de ketelstraf (Mnl.IVdb . III, 1403) . staack, kaak, schandpaal ; aan zo'n bordje met kopergeld kon men zien, voor welk misdrijf (vgl, vs . 1980) ze gestraft werden ; afgelesen, afgekon-

digd . 1984 een deel wilde geusen, een troep bosgeuzen ; guys, landloper, schurk . 1985 perturberen, verstoren . 1986 achterdeel, nadeel ; de Moer de kerck, onze moeder de Heilige Kerk (vgl. vs . 1560) . 1987 voorstant, bevordering. 1988 die heeft verklaard dat ze (ni . de geusen) gevonnist zijn en ze veroordeeld tot verdrinking, verbranding en onthoof ding . 1990 op toeven, mee wachten. 155

Dat bitter schempt en schiet op onse Gheestelijckheyt, En op den Roomschen Paus met al wat in de staat is . 1995 Ja op den Coningh selfs, days crimen laesae Majestatis. Dit komt ons nerghens van als van dit snot ghespuys, Het welck is uytghekipt to Hooren en 't Enckhuys ; Dat moet ick halen op, en ick meent to beloopen, Eert de boeckebinders aan Jan alleman verkoopen . Geeraart

2000 Ay gouden heerschip komt en helpt mijn eerst voort . Johannes Philorum, om Gods wil spreeckt een woort .

Notaris Mijn Heer Substituyt kan ick u niet beweghen ? So doetet om de man, want siet by is verleghen . Schout Dominus Notarius wel treet dan wacker aan . Geeraart

2005 't Gelieft mijn Heer de Schout int midden dan to gaan . De buuren, Balich, een tinne-gieter, Jasper, Goutsmit, Joost, Otje Dickmu yl Balich

We! Joosje mitje kroosje, we! Jasper sinje daar? jasper

We! Balich binje ma!? jy vraacht alliens ofje niet en saeght waar ick waar, Loos jy jou ooghen niet? dat gheeft men vry wat wongder . 1993 schiet op, afgeeft op, scheldt op . 1995 crimen laesae Majestatis, het misdrijf van majesteitsschennis . 1997 uytghekipt, uitgebroed ; to Hooren en 't Enckhuys, bekend als geuzensteden ; reeds in 1572 verklaarden ze zich voor de Prins . 1998 halen op, in beslag nemen ; beloopen, to pakken to krijgen . 2000 gouden, best, voortreffelijk. 2006 Joosje mitje kroosje, een speels rijm . Vgl, een Elsje met haar pelsje (= een vrouw), WNT XII, 1023 . 2007 Balich is een vrouwennaam ; verwarring met Walich? Tijdschr . 44, 306; alliens of, evenals of . 1 56

Balich Mal of niet ma!, daar loopt somtij is vry wat ongder ; 2010 't Isser so klaar niet oft een duyf elesen hadt, ist niet so Joust ? joust Ast is vaar, ast is Balichbuur, vaartj es neus is moertj es troost . Wel waar jy na toe? so nest, gaeje t'samen om een potje? jasper 't Is alle daagh gheen potj es tij t, ist niet so? seght 4tj e ? Otje Dat sal ick segghen, ja of neen, ick weter niet van, 2015 Ick ben so vies niet as kattestront, ick drinck wel een kan Alst gheleghen komt ; gisteren was ick noch rechtschapen {duytsch by de borsten . Ick hadt mij n leven niet elooft dat Floris so f lensten en morsten Met de kaart, en by but as de Droes, days immers gien reyns . joust Waar waar] e ? tot moer Joosten of tot moer Huygen of tot Meyns 2020 Met de vlack, of inde koddery, of int vergulde Serpent? Jasper Mij n dunckt datj a al de herberghen van 't langt schier kept . 2009 daar loops somtUts vry wat ongder, das is niet altijd duidelijk to onder-

2011 2012 2015 2016 2017

2018 2019

2020

scheiden ; het is er niet zo klaar (eig . netjes, zuiver), alsof een duff alles had opgepikt. Spreekwoordelijk gezegde sedert de 16e eeuw bekend ; Harreb I, 159 . ast is, zoals je zegt; vaartjes neus is moertjes troost, je hebt pas zekerheid, wanneer iemand voor je staat ; vgl . mnl, troost, zekerheid . nest, vol ijver ; potje, een potje bier . vies, kieskeurig (woordspel) . rechtschapen duytsch by de borsten, flink vrolijk bij de vrienden . f lensen, morsen, vals spelen bij het kaarten ; botten (2018), idem bij het dobbelen . immers, stellig, beslist ; gien reyns, niet zuiver, niet eerlijk (vs . 464) . Meyns met de vlack, mogelijk had deze waard een wijnvlek in het gezicht . koddery, snakerij (kodde = grap) ; opschrift op het uithangbord? 1 57

Otje We! gheefje dat so nuw Jasper? en sou ick dat niet weten ? Heb ick niet inde kroegen en tavarens mijn !even miest versieten?

Balich Dat is jou groote eer luysbos, foey, dats fray, jy bent een geest . 2025 Hadje noch ien paar bienen Otje Dick-muyl, jy waart een beest . Otje Hoe heylich binje nou ? wi! ickje wat segghen Balich ? Ghy bint een fyne Priester, seecker jy bint we! half salich, Ghy bint van 't ninne-nijptsche ge!oof, gy hoeftet niet to roepen [kijnt, Ghy gaat me we! inde kerc, daarmen de heyligen met hoepen [bijnt . 2030 De Spaansche seckt die hangtje somwijls gewe!dich anje gat ; Secht nou en revs Balich, waar is het beste smockelbier inde [stadt? Int Sinterklaas-straat, of in Dirck-van-Assen-steech ? Daar jy 't pijntjen om een blanck van ma! van passe kreech. En jy selt de bier-kost we! krygen Jasper Goetbloet, al sinje wat sneechjes,

2022 2023 2024 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033

2034

gheefje dat so nuw, vind je dat zo vreemd? tavarens, taveerns, kroegen. jy bent een geest, jij kunt er wat mee ; zie vs . 570 . heylich, schijnheilig . Balich, dronken. ninne-nijptsche, dronkenmansgeloof (van ninnen = drinken en nijpen in dezelfde betekenis . Zie IT/NT IX, 2003 en 2021) . de kerck enz., de herberg, kroeg . „Heiligen, die men met hoepen bindt," zijn bier- of wijnvaten . seckt, wijn ; sp . (vino) seco . smockelbier, zie vs . 253 en vgl . vs . 2038 . Dicck-van-Assensteech, Dirk van Hasseltsteeg . Daar, B : Dat; een blanck, zes duiten ; mal van parse . Terwey zag hierin de bijnaam van de waard, die „van passen ma!" (d.i . niet zo gek als hij er wel uitzag) was (vgl . vs . 92) . Jij zult je hoeveelheid bier wel krijgen, als je maar wat slim bent . 1 58

2035 Daarom gaje mette Droochscheerders om de goetkoop in slopjes

[en in steechjes, In Sint Jacobs-straat, inden Arm, inde Kolck, ben ick ma!? Waarom niet ? op de Bier-kay, inde Nieuwe Stadt, op de Waal [en overal, Daart ontrouwe bierdragers, die des heeren tol ontsteelen, De knoeten brenghen thugs, om dubbelt loon, op Burgers ceelen . 2040 Ick souw wel wat meer seggen, had ick een quaa buy, Maar de schelmery sel wel uytkomen van sommige lug. We! Balich waar heen? en waar heb jyt emunt mannen? Balich

Ick heb hier een man verhuurt betielen, kannelaars en kannen En tinne taf el-borden, daar souw ick gaan om mij n gelt, 2045 En maken dattet voort tot onsent Overt bestelt . Wel waar gaa jy na toe?

Jasper Ick sou hier by gaan halen Mijn tapyten en gouwt leer, en late my betalen Te deghen van de huur, indient hem niet en dient, 'Tis al een maant gheleen dat ick sem heb uytgelient .

Otje 2050 En ick gaa hier een Brabander, een Monseur versoecken,

Die is heb gebrocht eenige stucken wercx, so wel panneel als [doecken, 2035 droochscheerders, lakenscheerders ; goetkoop, goedkoopte . 2036 Arm, de Nieuwezijdsarm, een steeg die op de Nieuwedijk uitkwam ; Kolck, thans een pleintje ; de Nieuwe Stadt, wijken, ontstaan door de uitbreiding in 1612 ; ben ick mal, is 't waar of niet? 2038 des Heeren tol, accijns, 2039 knoeten, vreemdelingen, Mof f en ; o p Burgers ceelen, op geleibrieven die

op naam staan van een burger, een poorter, daar deze alleen mocht tappen . 2042 emunt, op gemunt . 2043 betielen, platelen, tinnen schotels . 2045 bestelt, bezorgd . 2046 Zie vs . 2067/9 ; gouwt leer, goudleren behangsel. 2048 indient hem niet en dient, als hij ze niet wil houden . 2049 sem, ze hem . 2050 versoecken, opzoeken . 1 59

Fray gheschildert, wel vast ghestelt, en wel uytghemaackt, Schoone historytj es, so wel ghekleedt als naackt ; Indiense mijn Heer so wel anstaan als sy mijn behaghen, 2055 En maken wy de troop, het sal al veel bedraghen, Want daar is vry wat goets . Ten eersten, een figuur Van Luyckes van Leyen, en een van Albert-duur, Van Heemskerck, van Ho!-been, van Bacio Bandenel, Die strij dt van Herkules met den Wacht-hondt vande He!, 2060 En ander dingen meet, so moderen als antijck . Ick hadse hem niet ghedaan, en waar de man niet rijck, Want daar isser soo veel om een saal to stof f eeren, Daarmen logeeren sou Princen en groote Heeren . Daar gaa ick nu na toe . Laat sien, hoe is zij n naam ? 2065 Singj eur Jero!imo, al-even-wel so een taflet is bequaam . Joost

Wel die man woont in mijn buurt, daar gaaje meet als seecker, Ick deedt hem lestent noch twee schroeven en een beecker, Met silvere schalen, met koppen noch daar by, Met een dozijn lepelen, en een soutvat twee dry . 2070 Ick hebt hem bygheset, en dat ter goeder trouwen, Ick vraagh hem oock wel eens of hyse voort wil houwen . Wel wat voor volck komt hier ? Wel hay hier is de Schouwt . Schout, Diefleyers, Notaris, Getuygen, de Klerck, Robbeknol, Byateris, Geeraart, de Spinsters, Baalich, Joost, Jasper, Ot

2052 wel vast ghestelt, goed gegroepeerd ; uytghemaackt, uitgewerkt . 2057 Luyckes van Leyen (Lucas van Leiden, 1494-1533) ; Albert-duur, (Albrecht Durer, 1471-1528) . 2058 Martin van Heemskerck, 1498-1574 ; Hans Holbein, 1497 1543 ; Bacio Band enel, Baccio Bandinelli, 1493-1560. 2061 ghedaan, op zicht gestuurd (vs. 2067) . 2062 dat je er een zaal mede zou kunnen stofferen. 2065 al evenwel, zo'n opschrijfboekje is toch maar gemakkelijk, 2066 daer gaaje meet als seecker, daar loop je geen risico ; die is to vertrouwen . 2067/9 schroeven, voetstukken, waarop of binnen wier vier klampen een beker

werd vastgeschroefd . Uit deze opsomming blijkt, dat Joost de goudsmid is, in afwijking van de lijst van speelende ghesellen, waarin Jasper, die tapijten en behangsel heeft geleverd, de goudsmid wordt genoemd. 2070 bygheset, (op zicht) gestuurd . 1 60

Schout Wel sluyt de deur eens op.

Geeraart Wat isser dat noch houwt ?

Balich Wel wat is hier to doen ?

TrUn De man is banckerot

Joost 2075 Banckerot ? banckerot ? och ! dat verhoede Godt.

Jasper De nicker, is by dear?

Schout Hoe dringj e ? proper gasten .

Otje Mij n Heer mach ick het mij ns met eeren niet antasten ?

Schout Neen, of ja, ick weet niet, het macher wel na zijn .

Joost We! mach ick dan met recht niet spreken op het mij n ?

2073 opsluyten, openmaken . 2073b „Wat is er flu nog voor beletsel?" De aard

2076 2077 2078 2079

van de belemmering is niet duidelijk . G . heef t zelf de sleutel (vs . 1926), hij heeft ook het in vs . 1973 gevraagde verlof van de schout . Mogelijk hinderen de anderen hem . In elk geval gaat de deur pas na vs . 2108 open . de picker, wat duivel ; proper gasten, kalm aan (vs . 171), mensen . het mijns, het mijne (vs . 2080) ; antasten, in bezit nemen . het macher na zijn, het ligt eraan . spreken op, aanspraak maken op. 1 61

Balich

2080 Ick geer het mijns weerom, al souw icker om vechten . Schout Mij n lieve man ghy meucht u selven soo niet rechten, Daar zijn de rechters toe, die houwent voor een keur, Al waert u eygen goedt, de hugs-huur die gaat veur . Joost Ghelooft mijn Heer de Schout, dat ickt de man maar liende 2085 Doen by uyt Brabant kreegh sijn aldernaaste vrienden, Ick deedt op goedt gheloof, ick had gheen quaat vermoen, En hen is het nu quijt, dat sou de duyvel doen . Otje

Heer Schouwt ick heb de mensch de schildery laten kijcken, Om ofse hem to koop niet wel souwen ghelijcken ; 2090 Ick hebse op 't besien tot synent maar ghebrocht, En ick en hebse hem niet heel en al verkocht, Daar zijn stucken by van bey mijn beste-moederen . Schout Ja dat is niemendal, bet zijn vertrouwde goederen, Men doet daar op geen recht . Geeraart

't Hoort mijn, 't staat op mijn grongt . 2080 geer, begeer. 2081 rechten, recht verschaffen, schadeloos stellen .

2082 keur, wettelijke bepaling : zie vs . 1768 . 2085 vrienden, zie vs . 1709 . 2086 gheloof, vertrouwen . 2087 dat sou de Duyvel doen, daar zou de duivel mee spelen . 2088 de schilderij, bet schilderwerk, de schilderijen . 2089 om ofse, voor bet geval of ; ghelijcken, lijken, bevallen . 2091 niet heel en al, in 't geheel niet. 2092 beste moederen, grootmoeders . 2093 vertrouwd, toevertrouwd .

1 62

Balich 2095 De gallich om u hats hoort jou, ghy ouwen hongt ; Ghy selt mij n tinnewerck flu altemaal weer gheven, Of jy seltet, ick sweert, beklaghen al jou levers .

Otje Gees t mij n mij n schildery, hour jy wel ouwe knecht ? Geeraart Doers ick u onghelij ck ? so spreeckt men an met recht.

Jasper 2100 Jy Susannes boef, onthouwj a mij n tapij ten ? Mij n gouwt leer en mij n goedt ? so sal ick iou doot smyten . Geeraart Dat lech ick in kennis, ick neem u tot tuych mijn Heer. Schout Swijght allegaar, weest stil bet is u meerder eer, 'T zijn keuren vande stadt, wie salse anders makers? 2105 Ick raa u eens so stouwt dat ghy hem an souwt taken . Vervecht noch en verpraat u goede saken niet, 'T waar beter, dat ghy-lie bet ande Heeren liet . Sluyt op, en daar me voort, ick raa u niet to kyven . Geeraart Wel aan, Heer Notaris tijdt wacker an 't beschryven . Sy soecken int leeghe buys .

2098 zie vs . 2088 . 2099 met recht, in rechten . 2100 Susannes hoef , ouwe schurk ; ontleend aan bet bekende verhaal uit de Aprocriefe Boeken ; onthouden, (onrechtmatig) behouden . 2101 smijten, slaan . 2102 lech in kennis, dat geef ik aan bij bet gerecht. 2103 bet is u meerder eer, dat zou jelui vrij wat beter passers . 2105 probeer bet eens, waag bet eens hem aan to taken ; zie vs . 2207 . 2106 vervecht, bederf met vechten . 2109 tydt, ga, trek .

1 63

Jasper

2110 Daar speelt de nicker mee, het heele hugs is legh. Balich

0 ackermenten, o doot ! gams wongden dais gien deegh . Otje

Waar heb jy kleyne schelm mijn schildery ghelaten ?

Joost Waar zij n mijn schalen, en mijn koppen, en souwt-eaten ? En al mijn silver tuygh ? secht bengel? Robbeknol Dat weet Godt. jasper 2115 Waar is mijn goet ?

Robbeknol Weet ict ? Otje Ja wel is wort schier sot . De jongen spot met ons, en is noch onbekommert . Balich Waar is mijn tin? segt op ! Robbeknol Wat weet is ? inde lommert, Of tot de diesj es-vaars . zie vs . 570 ; ziet er lelijk uit, dat is een misse boel ; vgl, vs. 486. 2116 onbekommert, rustig, op vrije voeten ; vgl . vs . 1538 . 2118 diefjes-vaar, heler . 2111 ackermenten, zie vs . 297 ; gants wongden,

1 64

dais gien deegh,

dat

Jasper Mij n Heer de Of f icier

Komt toch (soo 't u ghelief t) eens met u dienaars hier, 2120 En vangt dees jonge guyt. Want by weet vande slagen, Voor seecker hebben syt to nacht al wech ghedraghen .

Schout Vat hem Meyndert, also, stucke-dief s gaat met mijn, Ghy moet voor dese revs, dais mijn ghevanghen zijn.

Robbeknol 0 h Heere Godtje och!

Schout Ick sel jou gevangen leggen .

Robbeknol 2125 Och ! och ! mij ns lij f s genaa, last mijn los, ick sal seggen Al 't gene dat ick weet.

Schout Spreeckt op, en hebt geen vrees .

Robbeknol Mij n Heeren hoort toe, zijn goederen zijn dees, So by mijn heef t geseyt self s met sij n eygen woorden . Mijn Heeren, mijn Heeren by sey dat hem toebehoorden 2130 Een goe grout van een hugs, en een ouwt duyvekot, Maar 't is nou wat vergaan, vervallen en verrot.

Geeraart Notaris schrij f t dat op, en rept u hant wat vaardich, Ten kan so slecht niet zijn of 't is so veel wel waardich Als by mijn schuldich is . 2120 guyt, boef (ook vs. 2156) ; by weet vande slagen, hij kept de knepen, 2122 2123 2128 2130

weet er alles van ; vgl, vs . 1493 . stucke-die fs, gemene dief ; vgl . stuk verdriet e .d . dais, namelijk . In deze zin overtollig . selfs, zelf.. In de Lazarillo : ick hebbe nosh in mijn lant eenen seer goede grout van een hugs . 165

Notaris

Wear leytet, an wet karat? ,.Robbeknol

2135 Na dat ick heb verstaan, so leytet in zijn lent . Notaris Wy zijn hier wel geraackt . Schout Wel dat is wel gesproken . Geeraart Van wear is by ? Robbeknol Van wear? van 't dorep van Hoboken, Dear by Antwerpen heen. Notaris

Van wie is by toch dear? Robbeknol Ick weet niet ; van niemant ; ick versinme van zijn vaar . Schout 2140 Wel dat is goet bescheyt . Notaris Wel dat is soet mijn Heeren, Dit relaas is genoch om u to kontenteren, Al was u schult, en eys noch andermaal so groot ; Van zijn vaar, van zijn vaar, o mijn ick lachmen doot ! 2136 wel geraackt, mooi beland ! 2136b zeg dat we! . 2139 versinme, vergis me . 2140 soet, aardig . 1 66

Els Kals, Jut Jans, Ot, T ran Snaps Els Kals

Mijn Heeren met verlof, de jongen is onschuldich, 2145 Och by is simpel, slecht, onnoosel en eenvuldich, Dus bidden wy dat ghy zijn jonckheyt dock verschoont, En oock heel t by niet langh by dees zijn Heer ghewoont, Daarom weet by niet meer van dese saack to kallen, Als ghy oft ick, of oock als yemant van ons alien . 2150 Des daags quam by by ons en klaaghden ons zijn noot . Jut Jans

En dan kreech by van ons somtij is een stick j e broot, Of eenich ander spijs, na dat het was gheschapen, Dan ging by in zijn hugs voort by zijn meester siapen ; De knecht weet nergens van ; ay-lieve last hem gaan, 2155 Die jongen het gien schult, daar wil ick borch veur staan . Schout

Maar vroutjes weetjet wel? daar zijn veel loose guyten, Die anders zijn in 't hert als sy schij nen van buyten, Het is een argen schalck, vol slimme pottery. T ran Heer Schouwt het is een jool . Schout Wel an ick geef j e vry. Robbeknol

2160 Ick bedancj a Heerschip seer . Schout Gaat stracx voort uyt mij n oogen . 2145 2158 2159 2160

slecht, argeloos ; onnoosel, onschuldig ; eenvuldich, argeloos . een argen schalck, een slimme schavuit ; pottery, schelmerij . jool, sukkel, onnozele teals . stracx, dadelijk . 1 67

Balich Krijgh ick de Banckrotier, ick selt hem so uytdrogen .

Jasper Gans lijden dat ick mocht ick sheet hem of de stmt, Ick hers bedurven heel, dat weet de goede Godt .

Joost Wie hoorden sulcken stick van al zijn levers spreken, 2165 Dat ick de schellem hadt, ick souw hem wis doorsteken . De knecht van 't Goutsmits gilt, die wil ick stuuren om, 'Tis haggelijck dat ick nosh an het myne kom . Binnen Otje We! Godt verset u schaa ; nu wil ick oock gaan wanderers, En vervolgen de fiel van d' een plaats op den anderen, 2170 En schrijven hem vast na in d'een of d'ander stadt, Soo raack ick an het mijns, of so wort by ghevat . Balich 0 bloet ick hers soo quaat, al last ick het niet blijcken, Maar 1st geen schelmen werck de armen uyt to strij cken ? Jasper Hier is niet toe to doers, als voor to bidden Joost . 2175 Hy voelt geen ongheluck die hem met argher troost. Sylien binnen Notaris, de Getuygen, de Schout, en steeboon, Gerrit, Byateris, en al den hoop 2161 2162 2163 2164 2166 2167 2168 2170

so uytdrogen, funk betaald zetten . zie vs . 58 ; dat ik mocht, als ik kon . bedurven, geruineerd. spreken, vertellen .

stuuren om, rondsturen bij de gildebroeders . 'tis haggelijck, het is zeer de vraag of ik mijn spullen hog terugkrijg . verset, vergoede ; wanderers, heengaan, reizen . en schrijven hem vast na, en hem met steekbrieven (verzoeken tot aan-

houding) steeds vervolgen . 2173 uyt to strijcken, to bedriegen . 1 68

Notaris

Wie sal mijn betalen 't geldt van de inventaris?

Schout Komt voort en schaf t mijn hier mijn loon of mijn salaris, Wel waar na wachtj a he? knap helpt myn voort an gelt . B yateris

Met oorelof mijn Heer, ick pas u niet en spelt . Notaris

2180 Komt Bestevaartje komt, sel jy mijn schrijfgelt geven? Geeraart

Waar van? ick kenje niet, ghy hebt mijn niet eschreven . Schout

Voort, voort betaalt mijn gang, en sonder lang to staan . Geeraart

Ick kenje niet schuldich, ghy hebt gants niet ghedaan ; Had ghy die stucke-dief s ghekreghen of gevangen, 2185 Soo wou ick jou, jou loon mildelijcke garen langhen . Schout Nu tast vry diepjes toe, en geeft my voort de ruymt,

Want ick heb om uwent wil een grooter saack versuymt . Notaris

So doe ick van ghelijck ; wel wat sal jou gebreecken ? 2178 2179 2181 2182 2183

knap, vlug . ick pas u niet en spelt, ik betaal j e geen cent . ick kenje niet, ik erken je niet (als schuldeiser) ; mijn niet, voor mij niets. staan, dralen . ick kenje niet schuldich, ik erken niet je jets schuldig to zijn . In A : kenne ; vgl . Tijdschr . 44, 245 . 2185 Vgl . vs . 1083 ; langen, geven. 2186 geeftt my voort de ruymt, en maak daarna plaats, ruimte ; last me gaan . 2188 wat sal jou gebreecken, wat mankeert je . 1 69

Flucx gheeft mijn dat mijn komt, 't is lang genoch gekeecken, 2190 Houwt mijn niet langer op, wel op, en maacket af .

Schout Schickt u to gelt gheswint eer icker raat toe schaf, Ja stel jy mijn to werck, en wildy niet betalen? Notaris Had ghy mijn niet van doers, waarom quaint ghy mijn halen? Nu gheeft de booden 't haar en hellipt my an 't mijn . Geeraart 2195 Wy seggen dat wy u int minst niet schuldich zijn ; Komt levert my de Act, of geeftse dese vrouwe . Notaris Ick hebse niet volmaackt . Byateris Argo, oock onghehouwe Te betalen, hoe ist ? of wat mien gy mijn orient, Dat ick u gheven sal dat ghy niet hebt verdiendt ? 2200 So mal en ben ick niet . Geeraart Ghy eyscht to onbescheyen .

Schout Nu voort stelt mijn tevreen, ick mach niet laugher beyen . Notaris Ick heb uyt myn kantoor gheweest so laughers tijt, 't Is reden, nosh 't is recht dat ghy so beestich zij t, Ick heb om u versuymt 't prof ij t van grooter saken . 2189 2190 2191 2197 2200 2203

komt, toekomt ; wel op, kom aan ; zie vs . 870 . schickt u to gelt, krijg je geld voor de dag. argo, ergo, derhalve ; onghehouwe, ongehouden, niet verplicht. onbescheyen, onbehoorlijk . beestich, onbeschoft . 170

Schout

2205 Hoe 1st? 1st bier van 't ma!? ick moeter een eynt of makers . Antony grijpt bet bedt, en brenghtet stracx al voort Inde boeyen. B yateris

So stout, dat jy neemt dat mijn boom, Ick seghje lechtet neer, wel an en latet legghen .

Schout Wel roept myn voor bet recht, so jy wat hebt to segghen . B yateris

2210 Is dit een stadt van recht? 'tis een stadt van ghewelt .

Schout Ick neemje goetkoop mee, of schickt my an mijn gheh, Komt t'onsent, maecktet of, so raack jy ande pegs lief . Byateris

Bin jy een Schout? jy bint een overgheven vleys-dief . Jy bint een siel-moorder ! jy bloetsuyper ! jy fiel ! 2215 0 jy gheweldenaar! krijch ickje, by mijn sic! . . . Dats alliens ; bin gy en Schout? een Schout? en doeje sulcke [dingen? De jonghes sellers nou wel ien lietje van u singhen, Indien dat gy iens wort op lelijckheyt betraapt . Nu ick mach gaan na buys ; ick heb mijn gat welle schraapt . 2205 2206 2207

1st bier van 't mal, zijn jullie gek? stracx, dadelijk . inde boeyen, naar de gevangenis (vgl, vs . 34) ; so stout, waag bet eens

2211 2212

goetkoop, gemakkelijk, zonder veel complimenten ; schickt my, help mij . maacket of, breng de zaak in orde. B .'s reactie (vs . 2213) last geen twijfel over de bedoeling van de schout. overgheven vleys-dief, gemene vleesdief (vrouwenjager) . dais alliens, dat komt er niet op aan betraapt, betrapt . mach, zal maar (vs . 2221) ; ick heb mijn gat welle schraapt (vgl . vs . 1663), ik ben bier lehjk to pas gekomen ; vgl . Sewel, 231 : Je hebt je gat wel geklouwd, there you have done a fine piece o f work indeed .

(vs . 2105) .

2213 2216 2 218 2219

171

Geeraart 2220 Goeden dach Byateris, flu wil ick mynder wege gaan, Ick mach deyncken mij n hugs dat bet so laugh leegh estaan . Hadieu buurtgens, vaart we!, en deynckt op 't gheen ghy siet : Al sietmen de luy men kentse daarom niet . Els Hoe dickwils went den mensch door schoone schijn bedroghen. 2225 Het schaat mijn buur-man niet, by is groot van vermoghen . Jut

Maar die 't de arme luy soo dief s ghewij s strijckt dear, Die wensch ick oock een bast na Keyser Karels keur . Indien bier yemant is die meent dat wy hem raken, Wy sullent na sij n sin veranderen en vermaken, 2230 By so ver dat zijn joust ons maar die vrientschap doet, Dat by ons seyt en schrij f t hoe datmen't stellen moet. Robbeknol

Mij n Heeren, wie ghy zij t, beef t u dit spel behaaght ? So ghy u ghelt en tijdt in ghener wijs beklaaght, So toontet ons met vreucht, en doet my alle na, 2235 En soo 't u wel ghevalt, so roept eenstemmich ja . Vof maackt in 't jaar 1617. I n April.

G . A . BREDERO .

't Kan verkeeren .

2223 Zie titel ; vgl . vs . 41 en zie Tijdschr. 49, 310. 2224 Overt, wordt . 2226 strijckt deur, bedriegt . 2227 een bast, een strop (zie vs . 360) . 2230 by so ver dat, indien maar; jongst, genegenheid ; vrientschap, genoegen . 172

DRIE AANTEKENINGEN I. Het knikkerspel (IC bedrijf, vs . 454 vgl .) Ondanks het vele dat over de knikkerscene is geschreven, blijven er onverklaarbare plaatsen, doordat elke toneelaanwij zing ontbreekt en de tekst to weinig gegevens verschaf t over het beloop van het spel . Onder gebruikmaking van de hieronder vermelde literatuur volg ik de scene op de voet. Bij vs . 454 komt Joosje de speelplaats op lopen ; hij biedt geheel in het algemeen knikkers to koop aan . Kontant plaatst zich op zijn weg ; hij weigert knikkers to kopen, maar wil erom spelen . Joost kan kiezen : „opschieten om een paar'', als hij dat durf t, of door Kontant „gestuit" (tegengehouden) worden . Het is een typisch jongensdreigement : als je niet met me speelt, kom je d'r niet door ! Joosje legt zich bij de situatie neer en verkiest het spel . De naam daarvan wordt in vs . 456 niet meer genoemd, omdat Kontant in vs . 455 niet de keuze heeft gegeven tussen twee spelen, zoals sommigen menen, maar tussen spelen en vechten . „Opschieten'' is een spel waarbij ieder een gelijk aantal knikkers als inzet geef t. De spelers raden even of oneven en vervolgens probeert een van beiden de ingezette knikkers in een kuiltje, of, zoals hier, in een neergelegde hoed to schieten. In dit geval zal het schieten dus uit de hand moeten gebeuren . Op verzoek van Joosje geef t Kontant hem de inzet van vier knikkers ; Joosje raadt „even" en schiet . Hij verliest en het tweede spel gaat, op zijn uitdaging, om de totale inzet van 8 knikkers (vs . 460) . In de volgende regel moet stuyten wel de ongewone betekenis van 'schieten' hebben : Joosje daagt Kontant uit goed rechtuit to schieten als hij kan . Nu schiet Kontant ; Joosje begint to tellen hoeveel knikkers er buiten de hoed liggen, maar onderbreekt zichzelf en telt de vier knikkers die erin liggen . Kontant heel t dus verloren, maar hij vertrouwt Joosje niet helemaal en stelt een ander spel voor, nl . ,,by vyven op setten" (vs . 465) . Vermoedelijk zet elke speler daarbij vij f knikkers in een op de grond of getekend yak en gaat het erom met een grotere knikker, een „schieter", zoveel mogelijk knikkers uit het yak to schieten. In vs. 466 doet Joosje aan Kontant het verzoek hem „ierst" to geven . Ook in vs. 455 had hij de inzet in ontvangst genomen en tevens de eerste beurt gekregen . Misschien was deze koppeling een vast gebruik en wilde hij dit voorrecht nu weer ; het zal bij het nieuwe 1 73

spel nog belangrijker zijn geweest dan bij het „opschieten" . Mogelijk reageert Kontant met een afwijzend, misschien wel dreigend gebaar en daarom trekt Joosje snel zijn verzoek in . Zelfs biedt hij Kontant een schoot, d.i, een schieter, aan . Kontant maakt zich wat geprikkeld van Joosjes gepraat of en schiet meteen rank, zo goed en zo hard, dat hij een „vlakke barkman" uit het yak schiet . Op Joosjes vraag, hoeveel Kontant eruit heef t geschoten, antwoordt deze : „een en al de andere" . Het valt moeilijk dit antwoord letterlijk to nemen, want als Kontant werkelijk alle knikkers uit had geschoten, had Joosje nets behoeven to vragen . Is Kontant misschien, als hij J oosje antwoordt, nog aan de beurt en wil hij zich door Joosje niet laten of leiden door de knikkers to gaan tellen, die deze zelf ook wel tellen kon ? Ook Kontants volgende woorden : „Dats eveldt en eschoten", door Stoett verklaard als „opgezet en weggeschoten, het spel achter elkander uitgemaakt", zullen niet letterlijk opgevat mogen worden, tenzij we met Stoett aannemen, dat er tussen vs . 471 en 472 opnieuw opgezet wordt . Doen we dit niet, omdat er in de tekst geen aanwijzing voor is, dan kunnen Kontants woorden alleen als grootspraak worden gemterpreteerd : „Wacht maar af, ik mask het spel in een keer uit'' . Dit lijkt trouwens meer in overeenstemming met sel in vs . 471 b . Hoe dit zij, Joosje mag om de een of andere reden „hem" hiermee zal hij wel zijn schieter bedoelen - „zetten" . Of hij al geschoten heeft en zijn knikker dicht - niet verder dan een span bij het yak is blijven liggen, is weer niet duidelijk . Het is ook mogelijk dat dit „zetten" de eerste handeling is die hij in het spel verricht . Kontant reageert met de woorden : „Ick hou meets'', waarmede hij vermoedelijk wil zeggen, dat hij zijn knikker op de meet plaatst . In de nu volgende regel heb ik een veronderstelde typograf ische f out uit de hier gevolgde druk B hersteld, hetgeen in geen mij bekende tekstuitgave is geschied . Door deze font is vs. 473 in de mond van Kontant gelegd . Dit heef t onoverkomelijke moeilijkheden meegebracht voor de interpretatie van de rest van de dialoog . Als het dreigement : „Als ik je knikker precies rank, is je kans verkeken, ben je de hele inzet kwijt", wordt gesproken door Kontant, is het nl . onverklaarbaar dat Joosje gaat beweren „Hy is geraact" en dat Kontant met kracht staande houdt, dat er misgeschoten is . Stoett heeft geopperd, dat Kontant na zijn dreigement misgeschoten heef t en dat J oos j e een nieuwe beurt heef t gehad . In de tekst vindt dat geen steun ; als Kontant werkelijk had gemist, hadden we een uitroep van teleurstelling van hem of een van vreugde van Joosje 1 74

mogen verwachten. Een andere veronderstelling (ni . van Gielen) dat Kontant een midden in het yak geplaatst stokj a heef t geraakt, valt evenmin nit de tekst to bewij zen . Er is nergens sprake van een stokj e . Het nauwkeurig bezien van B geeft echter aanleiding tot de veronderstelling, dat vs . 473 woodt gezegd door Joosje. Dit woord kan in de marge een regel to laag terecht zijn gekomen en dan komt vs . 473 op rekening van Kontant to staan ; het overige blij f t gelijk. Het staat als volgt gedrukt : I oosje Sieje we!, dat is een span, ick set hem . Kont . Ick hou meets .

Yget schiet ickje op jou santert, jy hebt er niet een beet na . Joos. Hy is al . K. Hij is niet .

Joosje Hy is geraact . Kont . Hy is niet.

Plaatsen we nu bet tweede woord Joosfe een regel hoger, dan wordt de dialoog begrijpelijk, althans wanneer we aannemen, dat zowel bet „zetten'' als bet „meets houden'' voor een beurt gelden . Na Kontants woorden „Ick hou meets", is Joosje aan de beurt . Hij dreigt „Yget . . . !", schiet vervolgens en roept meteen verheugd nit : „Hy is geraact" . De volgende twist biedt dan geen interpretatiemoeilijkheden meer. Deze veronderstelling wint aanzienlijk aan waarschij nlijkbeid, doordat we soortgelij ke fouten in B elders kunnen aanwij zen. In vs . 60-65 zijn zes achtereenvolgende margeregels, afwisselend Jerolimo en Robbeknol, bij de opmaak van de paging een regel to laag terecht gekomen . „Hoort manneken, soecktege een meester ?'' vormt daardoor de slotregel van de clans van Robbeknol, terwij 1 het antwoord op naam van Jerolimo staat. Vervolgens staat voor vs . 61 Robbeknol, voor vs . 62 Jerolimo . „Hoe is ouwen naam ?'' komt zo op rekening van Rbk ., bet antwoord op die van Jer . en ten slotte vs. 65c weer op die van Rbk . Bid „Van waar syde ghy ?'' komt de zaak dan weer in orde. Een tweede onmiskenbaar voorbeeld van een verschuiving vinden we bij vs. 579, waar de opeenvolgende aanwij zingen Trij n - Anne - Trij n telkens twee regels to hoog staan . De laatste twee verschuivingen komen alleen in B voor, niet in de andere vier door mij geraadpleegde drukken (A, E, G, H) . Als B inderdaad de oudste druk is, zijn deze fouten dus onmiddellijk hersteld . Dit is niet zo verwonderlij k, want ze zijn zelf s voor oppervlakkige lezers gemakkelijk to constateren . De vz . 472-474 echter zijn in alle vijf de drukken op gehjke wijze afgedrukt, dus zo dat vs . 473 door Kontant wordt gezegd . Als mijn conjectuur juist is en er inder1 75

daad een font is gemaakt, is deze onopgemerkt gebleven . Dit is ongetwijfeld een zwak punt in de constructie . Er staat echter tegenover, tat de verschuiving alleen opvalt aan diegenen die nauwkeurig willen weten, hoe het spel in zijn werk is gegaan . Aa13 minder nauwgezette lezers en aan correctoren die meer naar de letters kijken dan naar de zin daarachter, kan de font gemakkelijk ontgaan . Lit . ; Noord en Zuid, 1897, blz . 232 vlg. ; Tijds . 36, blz . 300 ; 37, blz. 224 ; 38, blz . 313 ; Tijds . voor Taal en Letteren 1929, blz . 77 vlg. ; Knuttel, Volledige werken II, blz . 411 . 2.

De patriotten (3e bedrijf,

2e

toned)

De plotselinge verschijning van de in de rolverdeling niet genoemde Harmen in deze scene, gecombineerd met het ontbreken van Floris Harmensz. en Thomas Treck, doet de vraag rij zen naar Harmens identiteit. In de inleiding is op grond van de structuur van het stuk de gedachte tat Harmen een nieuw optredend personage zou zijn verworpen, zodat hier alleen behoef t to worden besproken of hij identiek is met Floris dan wel met Thomas . De overeenkomst van de namen Floris Harmensz . en Harmen lijkt mij van to weinig gewicht om alleen op grond daarvan to besluiten, tat ze dezelf de persoon zouden aanduiden . Als Brederode inderdaad bij het schrijven van tit deel van het 3e bedrijf de naam Thomas vergeten was, kan in plaats daarvan een deel van de nog vaag in het hoof d hangende naam van de hondenslager zich aan hem hebben opgedrongen . Het antwoord op de gestelde vraag moet daarom gezocht worden in interne gegevens . Deze zijn echter uitermate schaars . De lezer blijkt voor een niet gering deel afhankelijk to zijn van de interpretatie van vs . 353/4, waarin sprake is van „Deensche Thomas", die bankroet is . Is Deense Thomas dezelf de als Thomas Treck ? Als tat aangenomen zou molten worden, vormt hij de brag tussen Thomas Treck en Harmen . Het deel van het gesprek waarin de naam genoemd worth, is een aaneenrij ging van schimpscheuten . Jan Knol is het eerste slachtof f er van de aartsroddelaar Floris, en Thomas en vervolgens ook Andries zijn er als de kippen bij om Jan op hun beurt een hak to zetten (vs . 348-350) . Het leedvermaak van Thomas is onmiskenbaar : „Ay lieve, siet Jan Knol eens druyl-ooren, by staet of by sot is" . Hier mengt Floris zich weer in het gesprek met zijn opmerking over Deense 176

Thomas. In deze situatie flu lijkt bet mij, in tegenstelling met de vragenderwijs geponeerde mening van Muller in bet hieronder vermelde artikel (blz . 286, noot), niet waarschijnlijk, dat hij de naam van een andere, niet aanwezige persoon in bet gesprek zou brengen . Veel aannemelijker is bet, dat hij met zijn kwaadaardige tong nieuwe stof voor schimpscheuten aandraagt door Jan Knol een wapen in de hand to geven tegen Thomas . Door hem „Deeps" to noemen, vestigt hij, voor de gespreksgenoten natuurlijk ten overvloede, de aandacht op Thomas' vreemde herkomst om zodoende bet vuur aan to wakkeren . De rest van bet gesprek bevestigt noch weerspreekt deze veronderstelling . Jan negeert de opmerking over Thomas en schijnt zich rechtstreeks tegen Floris zelf to richten, die hij een „koopman van aelshuyden" noemt en van wie hij onthult, dat hij „eertij dts", dus voor hij in Amsterdam bescheiden post] es ging vervullen, in Westf alen „een banckjen eleyt" heeft . In dezelfde clans scheldt hij Andries voor een leugenaar. Dit geeft Thomas nieuwe aanleiding tot leedvermaak (vs . 366) en later (vs . 376) stemt hij met een zekere zoetsappigheid in met J ans verontwaardigde woorden over bankroetiers . Als nu de besproken veronderstelling juist is, mogen we de weinige f eiten die ons over Deense Thomas worden meegedeeld, betrekken op Thomas Treck. Het zijn er slechts twee : hij is afkomstig nit bet oosten, want daarom beet hij „Deeps" en hij is bankroet . Van Harmen weten we wat meer, maar van belang is allereerst, dat hij eveneens van oostelijke herkomst is, nl . van Ditmars, hetgeen ook geografisch aardig overeenstemt met „Deeps" . Verder is hij er berooid aan toe : hij is „op een stroowis" nit bet oosten komen aandrijven . Dit geeft ons aanleiding om Harmen eerder met Thomas dap met Floris to vereenzelvigen . Weliswaar komt ook Floris Harmensz, nit Duitsland, maar nit Westfalen, veel zuidelijker dap Ditmars . Aan dit aardrijkskundige verschil schijnt Muller, die de identiteit van Floris en Harmen verdedigt, geen betekenis to hechten. Er zijn echter verdere bij zonderheden over Harmen vermeld, die moeilijk to verenigen zij n met bet beeld van Floris Harmensz . . Harmen is een vrouwenbeul, zoals nit vs. 1054 valt op to maken . Bovendien is bet ieder bekend „wat voor buys (by) bier pleecht to houden" (vs . 1055) . Insinueert Jan Knol hiermee, dat Harmen een bordeel houdt of slechts, dat hij een brunt is? Ook dit blij f t een open vraag, maar zeker is dat de beschuldigingen van Knol niet passen op Floris, want dat is een kreupele, zwakke oude man, die zich tegen de plagende jongens niet kan verweren en met trillende benen op zijn baar gaat zitten (vs. 804/5) . 177

Op grond hiervan moet vereenzelviging van Harmen met Floris m .i. ofgewezen worden en daarmee wint die van Harmen met Thomas aan kracht. Niettemin is Mullers vraag : ,,is dit alles inderdaad door B, zelf bedoeld ?" nog steeds klemmend . En als deze vraag bevestigend beantwoord zou moeten worden, komt een tweede bij ons op : „Waarom heef t hij het dan niet duidelijk gemaakt ?" Voor de toeschouwers echter - het is goed dit to bedenken - bestaat het probleem niet : zij hebben het voorrecht dat de regisseur het voor hen heef t beslist en dat ze kunnen zien wie ze voor zich hebben . Lit. : J. W. Muller in Tijds . 44 (1925), blz . 281-291, vnl . 290/1 .

3. Byateris, monseur Rokes en Pieter Hinck (vs . 1772) Onder de talloze moeilijkheden in de Brabander heeft het woord zUn in vs . 1772 geen aandacht gekregen . Niettemin is het in het verband van 1765-1775 allerminst duidelijk . In de genoemde passage wordt een situatie geschetst, waarover de toeschouwer slechts zeer onvoldoende gegevens in handers krijgt en waarbij niet minder dan zes personen betrokken zijn, die in het stuk verder niet voorkomen . Over de zevende, Miester Bartel, worden we nader ingelicht in de volgende 15 verzen . De gegevens die de tekst ons aanbiedt zijn de volgende . Byateris beef t een vordering op een zekere Monseur Rokes . Na een getrapte procedure (loospanden en eigenpanden) heeft ze het recht verkregen zijn inboedel to verkopen en zich uit de opbrengst schadeloos to stellen . Bovendien heeft ze hem „uyttewonnen met recht'', d.w .z, ze mag hem uit zijn goed ontzetten, zij is niet de enige eiseres : er zijn bovendien Egbert en Jan Hen . Monseur Rokes schijnt trouwens onder curatele to staan en Byateris zegt (vs . 1771), dat ze maatregelen heef t genomen of zal nemen, om to voorkomen, dat de curatoren Gerret J ansz . Plat-bec en Symen Slecht haar in haar rechten tekort doers . Ze beweert dat haar vordering pref erent is : „de Huysvrou gaat veur" . Als hu ysvrouw betekent „de verhuurster van het huffs", het vrouwelijke woord naast huisheer, zoals alle commentaren aannemen, vindt Byateris' bewering steun in vs . 2083 . Daar lezen we immers, dat de vier bedrogenen niet aan hun goederen mogen raken, want de rechters „houwent voor een keur de huyshuur die gaat veur" . Het zal dus een gevestigde rechtsregel zijn geweest, die echter niet schriftelijk was vastgelegd . Dit leidt ons tot de gedachte, dat Monseur Rokes de 1 78

huurder was van een huffs van Byateris en dat hij de huur schuldig was gebleven . Nu blijkt dat Byateris zich ongerust maakt over de mogelijkheid, dat de deurwaarder Pieter Hinck een huffs, aangeduid als „zijn hugs", voor de kerk wil zetten, d .w.z, voor openbare verkoop aanslaan (vs . 1772) . De veronderstelling lijkt gewettigd, dat zUn, evenals hem in vs . 1770 en zUn in 1771, betrekking heef t op de centrale persoon uit bet verhaal, Monseur Rokes . Dat Byateris als eigenares van bet huffs dan toch van „zijn" huffs spreekt, is niet vreemd : ze bedoelt daarmee bet huffs dat Rokes van haar gehuurd heef t en bewoont. Maar bet is wel vreemd, dat de deurwaarder dit huffs zou willen aanslaan, zelf s als dit wat een pure gissing is - zou geschieden op vordering van andere schuldeisers van Rokes . Dit zou wettelijk onmogelijk zijn, als bet huffs tenminste van Byateris is . Hoe dit to verklaren ? Is bet mogelijk dat de deurwaarders in Brederodes tij d zich niet altij d nauwkeurig aan de regels hielden en heef t hij bun praktijken aan de kaak willen stellen ? Of heeft hij wellicht Byateris belacbelijk willen maken met haar indrukwekkende gescherm met rechtstermen, door haar tegelijkertijd een totaal ongerijmde veronderstelling to laten uiten? Als dat waar zou zijn, moet hij gerekend hebben op een publiek dat nogal wat kennis van taken bezat. Betekent wellicht hu ysvrou iets anders dan huiseigenares ? In bet WNT VI (s .v .) wordt deze betekenis slechts in een aanmerking vermeld als voorkomende bij Zuidnederlandse schrijvers . De hoof dbetekenis is „vrouwe des huizes ; bet vrouwelijke hoof d des gezins", hetzij beschouwd „met bet oog op haar huiselijke en moederlijke bezigheden'', hetzij als „de echtgenoote van den beer des huizes" . Voor de niet ondenkbare betekenis van „huishoudster in loondienst" bieden de gegeven citaten geen enkele steun . In de S paanse Brabander komt huysvrou, voor zover ik heb gezien, nog een keer voor, nl. in vs . 1747 . Daar is sprake van een herbergier, de vader van Jan Hagel, die toestond dat men „uyt vrientschap eens hossebosten" met „zijn huysvrou of sen meyt" . Hier betekent bet zeker niet de huiseigenares ; de oude beer Hagel zal zijn eigen vrouw wel beschikbaar hebben gesteld . Maar Byateris met Monseur Rokes getrouwd ? Het is uitermate onwaarschijnlijk . In haar levensverhaal (vs . 1478-1539) vermeldt zij wel twee van de vele mannen die ze terwille is geweest, met name, maar van Rokes is geen sprake, evenmin als van een huwelijk . Weliswaar voegt Robbeknol haar in vs . 1820 toe : „hoe na vanje man de sleper ?", maar dat kan een op goed geluk gelanceerde belediging zijn . 179

Robbeknol geeft er ook geen blijk van, dat hij Byateris kende . En ten slotte : in het algemeen wordt in het stuk, wanneer er over iemands vrouw wordt gesproken, gezegd „sen wij f " (o .a. vs . 394, 1 1 19, 1253) ; zo spreekt ook Gierighe Geraert in de kleurige passage waarin hij van zijn doen en laten vertelt (vs . 1646 vlg .) . Het is moeilijk aan to nemen, dat Byateris er een meer verf ij nd woordgebruik op na zou houden . Bovendien zou de hele procedure tegen Monseur Rokes een moeilijk verklaarbare aangelegenheid worden en ook de preferentie van Byateris' vordering geen steun meer vinden in de rechtsregel, in vs . 2038 genoemd . Het verband tussen Byateris, Monseur Rokes en de inhoud van vs . 1772 blijft dus duister. Er blijft nog een veronderstelling over, nl . dat we achter vs . 1771 een punt moeten lezen en dat de passages vs . 1765-1771 en vs . 17721774 niet met elkaar in verband mogen worden gebracht . Het kan zijn, dat Byateris ook gelden to vorderen had van Pieter Hinck en dat ze vreest, dat hij achter haar rug zijn huffs wil verkopen . Hij zou het dan niet ambtshalve aanslaan, maar als privepersoon . Byateris wil zich voor deze eventualiteit van de steun van Miester Bartel verzekeren om haar aanspraken, die ze blijkens vs . 1774 bij gerechtelijk vonnis had verkregen, to of f ectueren . De onverwachte sprong van de zaakRokes op de zaak-Hinck vormt tegen deze veronderstelling geen belangrijk bezwaar . In het le bedrijf springt Floris Harmensz . in zijn verhaal ook van de een op de ander . Minder passend lijkt echter het gebruik van „En" in vs . 1772 . Toch biedt de hypothese dat „zijn hugs" moet worden opgevat als Pieter Hincks huffs, nog de minste moeilijkheden. - Wat zouden de toeschouwers in Breeroos tijd hiervan hebben begrepen ? D.

180

VOORNAAMSTE

AFKORTINGEN

A n t w . I d i o t . Idioticon van het Antwerpsch Dialect, opgesteld door P . J. Cornelissen en J . B . Vervliet, Gent, 1899 . B o e k e n o o g e n. B r ed (e r o) .

De Zaansche V olkstaal . Leiden, 1897 .

De Werken van G. A. Bredero, Amsterdam, 1890 .

C a m p e n . Gemeene Duytsche Spreeckwoorden, gheprent toe Campen, by my Peter Warnersen, wonende in den witten Valck . C o s t e r . Samuel Coster's 1Verken, uitgegeven door dr . R . A. Kollewijn, Haarlem, 1883 . D r a a ij e r (W .) hage, 1896 .

W/oordenboekje van het Deventersch dialect,

's-Graven-

D r i e K l . Drie Kluchten uit de zestiende eeuw, uitgegeven door dr . F. A . Stoett, Zutphen, 1932 . E v e r a e r t. Spelen van Cornelis Everaert met inleiding en aantekeningen uitgegeven door dr . J. W . Muller en dr . L. Scharpe, Leiden, 1920 . H a 1 m a. Woordenboek der Nederlandsche en Fransche taalen, door Francois Halma, 4e druk, 1782 . H a r r e b. Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal, door P. J . Harrebomee, Utrecht, 1858 . K 1 u c h t s p e l . Het Nederlandsche Kluchtspel van de 14de tot de 18de eeuw, door J, v . Vloten, Haarlem, 1880 . K n u t t e 1 (Dr . J . A. N .) .

WVerken van G. A . Bredero, Amsterdam, 1924 .

M n 1 . S y n t . Middelnederlandsche Spraakkunst, Syntaxis, uitgegeven door dr . F . A . Stoett, 3de dr . 's-Gravenhage, 1923 . M n 1 . W d b . Iv!iddelnederlandsch JVoordenboek, van wijlen dr . E . Verwijs en dr. J . Verdam . M o o r t j e . G . A . Bredero's Moortje, uitgegeven en toegelicht door dr . F . A . Stoett, Zutphen, 1931 . N a u t a (G . A .) . Taalkundige Aanteekeningen op de werken van G . A . Bredero, Groningen, 1893 . N o o r d e n Z u i d, Tijdschri f t ten dienste van onderwUzers bU de studie der Nederl . taal en letterk ., onder redactie van Taco H . de Beer . NTg.

De Nieuwe Taalgids .

S a r t (o r i u s) . Joannis Sartori adagiorum chiliades tres ex recensione Cornelii Schrevelii, Lugd . Batav . MDCLVI . 1 81

S e w e 1. Volkomen woordenboek der Nederduitsche en Engelsche taalen, door Willem Sewel, Amsterdam, MDCCLXVI . S p r e e k w d b.

Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijxen, Uitdrukkingen en Gexegden naar hun oorsprong en betekenis verklaard door dr . F . A.

Stoett, Ode druk, Zutphen,1925 . T a a 1 e n L e t t e r e n,

onder redactie van dr . F. Buitenrust Hettema.

T ij d $ c hr . Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, uitgegeven vanwege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde to Leiden. T u i n m a n.

De Nederduitsche spreekwoorden door Carolus Tuinman, 1726 .

V . d . L a an . (Dr . N, v. d .) . Uit Roemer Visscher's Brabbeling . Utrechtsche Bijdragen voor Letterkunde en geschiedenis XIV . V. M o e r k (P. H.) .

Het Nederlandsch kluchtspel in de 17de eeuw, 1898 .

V a n R ii n b a c h (Dr . A . A.), G . A. Bredero . Toneelwerk, Bibliotheek der Nederl. Letteren, Amsterdam, 1942 . W i n s c h o o t e n.

W. a Winschootens Seeman, Leiden.1681 .

W N T . Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage en Leiden, M . Nijhoff en A . W. Sijthoff .

1 82



klassiek letterkundig pantheon onder redactie van dr . W . A . Ornee, dr . N . C . H . Wijngaards en prof . dr . C . Neutjens ( 193) Cornelis van Engelen BLOEMLEZING UIT VAN ENGELENS SPECTATORIALE BIJDRAGEN (211) Simon Stijl DE TOORENBOUW VAN HET VLEK BRIKKEKIKS IN HET LANDSCHAP BATRACHIA (200) Pietervan Woensel BLOEMLEZING UIT ZIJN WERK (199) Jacob Geel MENGELINGEN (183) MORIAEN (132) DE RIDDERROMAN KAREL EN ELEGAST (175) HET ABEL SPEL VANDEN WINTER ENDE VANDEN SOMER (170) DIE WAERACHTIGE ENDE EEN SEER WONDERLIJKE HISTORIE VAN MARIKEN VAN NIEUNIEGHEN (198) SPEL VAN NAAMAN PRINCHE VAN SYRIEN ( 179) Philips van Marnix van St . Aldegonde BLOEMLEZING UIT DE BIPNCORF DER H .ROOMSCHE KERCKE (218) Jacob Duym HET MOORDADICH STVCK VAN BALTHASAR GERARDS

(196) Justus de Harduwijn GODDELICKE LOF-SANGHEN (195) P . C . Hooft ACHILLES EN POLYXENA (49) J . van den Vondel PA LAMEDES (8) J . van den Vondel LUCIFER (115) J . van den Vondel JEPTHA (186) Jodocus van Lodenstein BLOEMLEZING UIT DE BUNDEL UIT-SPANNINGEN (207) W . G . van Focqenbroch BLOEMLEZING UIT ZIJN GEDICHTEN (214) Maria Pet}t BLOEMLEZING LIT HAAR WERK (50) P . Langendvk DON QUICHOT OP DE BRUILOFT VAN KAMACHO (30) P .Langendyk DE WISKUNSTENAARS

(40) J . van den Vondel GYSBRECHT VAN AEMSTEL

(212) Henrik Smeeks BFSCHRIJVINGE VAN HET MAGTIG KONINGRYK KRINKE KESMES

(135-136) P . C . Hooft EROTISCHE GEDICHTEN

(194) J . A . Schasz M .D . REIZE DOOR HET AAPENLAND

Bij bestellingen is het opgeven der nummers voldoende Ve B'

201169 020

ISi

bred001 spaa08 Spaanschen Brabander Jerolimo