Verslag bijeenkomst Samenwerken aan Energiebesparing Voor verhuurders en huurders in de particuliere huursector in Zuid. 30 november 3011. Locatie: stadsdeelkantoor Zuid, President Kennedylaan 923, Amsterdam. Aanwezig1: Joep Blaas (portefeuillehouder Milieu stadsdeel Zuid), Anne Stijkel (Wij Krijgen Kippen), Cees Jonker (Vastgoed Belang), Jeanette Terbraak (stadsdeel Zuid), Marion Bloem (idem), Gerard Matto, Ronald van der Lee (bewonerscommissie 1078, Aham), Maarten ter Linden, Jos Chen, A.M. Freitag (verhuurder), Henk Degenhart (HVZA, huurdersvereniging), G. Surmuller, Thijs Brouwer, Mariska Witteveen (verhuurder, Aham), P. Vernooij (huurder), Ad Bijman, Yvonne Pfitzer (verhuurder), M. Post (verhuurder), Falcon (verhuurder), Siward Zomer, A.M. Schoo (huurder), R. Wendelgast (huurder), O. Brauns (verhuurder), Linda Speerstra (verhuurder, FFG Properties), M. Grote (idem), Fam. Bartels, dhr Veenik (verhuurder), H. Burger Beheer (verhuurder), Oscar Vrij (Wijksteunpunt Wonen), Els Franssens (idem), Ingrid Houtepen (idem), Justin Kleijn (idem, Energieteam), Bram van Garderen (idem). Verslag: Bernadette de Wit (Wijksteunpunt Wonen). Opening Els Franssens, assisten-coördinator Wijksteunpunt Wonen Zuid, opent de bijeenkomst en heet de aanwezigen welkom. Ze bedankt stadsdeel Zuid voor de gastvrijheid. Energiebesparing is een gemeenschappelijke opgave voor iedereen die in Zuid woont of er woningen verhuurt. Verreweg de meeste winst in energiebesparing valt te halen door het verbeteren van bestaande (oudbouw)woningen. Dankzij isolatiemaatregelen en een moderne, efficiënte ketel kan het energieverbruik met 70 procent omlaag gaan. De andere 30 procent kan worden behaald door zuiniger gedrag van de individuele woonconsumen. Presentatie stadsdeel Zuid Joep Blaas, portefeuillehouder voor (onder andere) milieu in stadsdeel Zuid, is de eerste spreker. Het is de ambitie van het stadsdeel en de gemeente Amsterdam om ten opzichte van 1990 te komen tot 40 procent CO2-reductie in 2020. Aangezien de CO2-uitstoot feitelijk is toegenomen, moet dit percentage omhoog naar 50 procent. De particuliere woningvoorraad in stadsdeel Zuid is enorm belangrijk. Zuid kent ruim 31.000 particulier verhuurde woningen, meer dan corporatiewoningen. Vergelijk dit eens met de woningvoorraad in stadsdeel Nieuw West, waar veel meer woningen door corporaties worden verhuurd en slechts weinig door particuliere verhuurders. “Wij kunnen in Zuid niks zonder de particuliere verhuurders.” Tegenwoordig is het zelfs mogelijk om gebouwen zelf energie te laten opwekken. Dhr Blaas is blij met het convenant over energiebesparing dat de leden van Vastgoed Belang hebben afgesloten met de gemeente, de stadsdelen en de Huurdersvereniging Amsterdam.
1
N.b. niet van allen die de presentielijst tekenden is bekend of ze verhuurder of huurder zijn.
1
Het stadsdeel kan verhuurders aanschrijven die geen energiebesparende maatregelen nemen. Maar dat doet de overheid uiteraard liever niet, het kost enorm veel handhavingscapaciteit en je staat tegenover elkaar in plaats van met elkaar. Nieuwbouw heeft tegenwoordig energielabel A. Daar is veel meer mogelijk, zoals zelf energie opwekken, energieneutraal bouwen en technieken als warmte-koudeopslag (wko). Oudbouw haalt dat goede label vaak niet. In niet-geisoleerde woningen lekt warmte weg door het dak, de gevel, de ramen. Bij oudbouw moeten we roeien met de riemen die we hebben. Het stadsdeel wil de bestaande bouw in beeld brengen door thermografische foto’s van daken en gevels te maken. Dhr Blaas laat zo’n scan van een pand zien. Rood is weglekken energie, groen is waar je naar streeft. Een warmtebeeld maakt zichtbaar hoe de isolatie van de woning ervoor staat. Deze scan maakt het verschil tussen een goed en een slecht geïsoleerde woning in één oogopslag duidelijk. In 2014 moeten alle particuliere woningen een energielabel hebben, dan weten we hoe ver we zijn. Groot onderhoud of een verhuizing is voor ene verhuurder een goed moment om iets te doen. Maar ook als er overeenstemming is bereikt met de bewonerscommissie, de huurders die willen meewerken aan comfortverbetering, kunnen de woningen worden aangepakt. Soms zijn huurders echter bang voor verandering: wat krijg ik ervoor terug? Het Wijksteunpunt Wonen (WSWonen) kan de huurders voorlichten over de voordelen van energiebesparende maatregelen en wat er allemaal bij komt kijken. Ook is het WSWonen is een belangrijke partner als het gaat om het bevorderen dat huurders en de verhuurder samen optrekken. Ook Vastgoed Belang helpt bij dit veranderingsproces, met rekenmodellen die voor verhuurders en hun huurders inzichtelijk maken wat de investeringen kosten en welke huurverhoging daar tegenover kan staan. Wat doet het stadsdeel nog meer? Volgend jaar komt er weer subsidie beschikbaar voor ‘Zon op je dak’2. Verder doet stadsdeel Zuid mee aan Warmtenet. We stimuleren groene elektriciteit. We gaven subsidie voor groene daken3, we hebben elektrische dienstauto’s. Dit jaar was de subsidie voor voor zonnepanelen op het dak (140.000 euro) meteen weg. Verder maken we afspraken met winkels over luchtgordijnen; het blijkt dat dichte deuren geen klandizie kost en het bespaart veel energie. Dhr Blaas somt nog meer activiteiten van het stadsdeel op, zoals de ‘green key’ voor hotels. De centrale stad wil helpen met laagrentende leningen voor de kleinere verhuurder; deze zullen in de loop van 2012 beschikbaar worden. Dhr Blaas merkt op dat het positief is dat in de hele stad de verplaatsingen per fiets enorm toenemen. Parkeren is alleen een knelpunt. Wat is er dan wel mogelijk in de oudbouw, de bestaande woningbouw? Groene muren zijn goed voor schone lucht, maar ook goed voor het binnenklimaat. Dit geldt ook voor groene daken. In oudbouw kun je investeren in warmtepompen en zonneboilers. Warmtekoudeopslag wordt op dit ogenblik nog vooral in supermarkten toegepast, maar buiten Amsterdam steeds meer in de woningbouw. Samenspraak tussen huurders en verhuurders is essentieel voor het welslagen van deze operatie, zegt dhr Blaas. Na het nemen van isolatiemaatregelen en een zuiniger ketel wordt het bewuste gedrag van mensen wel belangrijker, want het is gebleken dat de besparing door verspillen,slordig gedrag van woonconsumenten deels ongedaan kan worden gemaakt.
2
3
Deze subsidie voor zonnepanelen is alleen bedoeld voor eigenaar-bewoners. Een groen dak isoleert, geeft een betere waterberging en gaat fijnstof (luchtvervuiling) tegen.
2
Voor verhuurders is de terugverdientijd van maatregelen belangrijk. Daarom is maatwerk nodig. Hiervan kunnen zowel de verhuurder als de huurders profiteren. Dhr Blaas wijst er in dit verband dat Stadsdeel Zuid ook voor zijn eigen vastgoed, zoals scholen, heeft gekeken naar maatregelen. Het bleek voordelen te hebben voor beiden, de scholen die van het stadsdeel huren en het stadsdeel zelf. “En de kosten haal je eruit. Daarnaast krijg je meer comfort en een gezonder binnenklimaat.” Tot slot merkt dhr Blaas op dat hij van mening is dat de laagrentende leningen ook beschikbaar zou moeten zijn ingeval de huurders het initiatief nemen tot energiebesparende maatregelen in samenspraak met de verhuurder. “Het succes van energiebesparing in de bestaande woningbouw staat of valt met overleg tussen verhuurders en huurders. Het Wijksteunpunt Wonen en Vastgoed Belang geven ondersteuning.” ElsFranssens dankt dhr Blaas voor zijn uiteenzetting en haakt aan op zijn laatste opmerking. Het WSWonen krijgt vragen van huurders over hoge servicekosten, en daarbinnen met name het voorschot en de afrekening voor de stookkosten. Deels lichten we huurders voor over het aanpassen van het eigen gedrag4. Maar als er klachten zijn over kou, tocht en vocht is het zaak in overleg te treden met de verhuurder over onderhoud en aanvullende maatregelen om het energieverbruik te verminderen. Het WSWonen begeleidt het met elkaar in gesprek komen van huurders en verhuurders. Hier is een traject voor ontwikkeld. Dit begint met de zogeheten energiecheck, deze is eenvoudiger dan het officiële maatwerkadvies (EPA). Als een huurteammedewerker in een huurwoning komt voor een woningopname, kan hij in een moeite door deze energiecheck uitvoeren op verzoek van de huurder. De huurteammedewerker kijkt naar de toestand van de woning (enkel ofdubbel glas, isolatie van dak of gevel) en de installatie voor verwarming en warm water. Daar rolt een globaal advies uit over isolatie en een zuiniger ketel, die een daling van de stookkosten tot gevolg kan hebben. Het verschil met het veel uitvoeriger EPA-advies is dat onderscheid wordt gemaakt in vaak verwarmde woonruimtes en weinig verwarmde vertrekken. In de adviesbrief die de huurder vervolgens krijgt, wordt inzichtelijk gemaakt hoe veel de huurder kan besparen (bij gemiddeld gedrag). De investering wordt voor de huurder niet vertaald in terugverdientijd omdat dit voor de huurder niet relevant is. Wel wordt een schatting gegeven van de huurverhoging die de verhuurder voor deze investeringen mag vragen. De eerste stap is de energiecheck, de huurderneemt zelf het initiatief om de verhuurder te benaderen om het advies te bespreken. Bij grotere aantal woningen is het aan te raden een bewonerscommissie op te richten die het aanspreekpunt is voor de verhuurder. De verhuurder kan na onderzoek een redelijk voorstel aan de huurders doen en als er 70 procent draagvlak is, kan hij aan de slag om de woningen een beter energielabel te geven. Het is een win-win-situatie. Het WSWonen kan de verhuurder helpen bij het vormen van draagvlak. Wij kennen de wijken en hebben korte lijnen met de huurders en de verhuurders. De energiecheck wordt inmiddels stedelijk overal doorgevoerd. Presentatie Vastgoed Belang De tweede spreker is Cees Jonker, interim-projecteider energiebesparing van Vastgoed Belang.
4
Tips staan in de folder Energiebesparing, een initiatief van de participatiemedewerker van het WSWonen, Bernadette de Wit.
3
Er komt een convenant Huursector als opvolger van Meer met Minder. Dit vervangt de bestaande convenanten, ook het ‘convenant Amsterdam’ waar dhr Blaas in zijn presentatie al naar verwees. Dit nieuwe convenant zal gelden voor de gehele huursector, zowel particulier als van woningcorporaties. Het wordt 19 of 20 december getekend door onder andere minister Donner. Dhr Jonker wijst erop dat in hele Nederland 17-18 procent van alle woningen particulier verhuurd wordt. In stadsdeel Zuid is dit aandeel bijna dubbel zo hoog. Op www.samenenergiebesparen.nl kunnen verhuurders alle informatie vinden over het bewerkstelligen van energiezuinige woningen. “Dit bereiken we alleen als huurders en verhuurders samenwerken”, zegt ook dhr Jonker. Vraag uit de zaal: maar als de huurder niet wil en de verhuurder wel? Dhr Jonker (CJ): dit is lastig. Je kunt een vergelijking maken met de gebrekenregeling. Binnenkort staat het niet-aanwezig zijn van een energielabel voor een huurwoning gelijk aan een gebrek. Maar als u kunt aantonen dat u goed met de huurder hebt overlegd en deze een redelijk voorstel hebt gedaan, zal de huurcommissie zeggen: sorry huurder, u moet meewerken. Vraag uit de zaal: en als de huurders wel willen maar de verhuurder niet? CJ: huurders kunnen in overleg treden met de verhuurder en een goed onderbouwd voorstel doen, waaruit ook blijkt dat er draagvlak is onder de huurders. Energie wordt steeds duurder binnen de woonlasten. Nu is dat nog een derde deel, maar dat wordt de helft in 2020. Daarna gaan de energiekosten zelfs harder stijgen dan de huur. Er moet iets gebeuren. Dhr Jonker vindt het vreemd dat de huurprijs wel gereguleerd is en de energieprijs niet. Dhr Jonker deelt een handout rond en verwijst naar het stappenplan op de website van Vastgoed Belang. Dit stappenplan is bedoeld voor de verhuurder die samen met zijn huurders iets aan energiebesparing wil doen. Samen praten krijgt hierin de nadruk. In dit gesprek kunnen ook andere zaken worden meegenomen, zoals de wens om een andere keuken te krijgen. Dit zijn woningverbeteringen voor de zittende huurders. Op de website is ook een handleiding beschikbaar over wat verhuurders wel en niet kunnen doorberekenen, opgesteld aan de hand van de richtlijnen van de Huurcommissie. Dhr Jonker adviseert de leden van Vastgoed belang dit samen met de huurders in te vullen. Daar rolt een investeringsbedrag voor de verhuurder uit en een huurverhoging voor de huurder. Per situatie is een maatwerkadvies nodig. Het is de bedoeling dat de verwachte verlaging van de energierekening gelijk is of hoger dan de huurverhoging, om het voor huurders aantrekkelijk te maken mee te werken. Op de website van Vastgoed Belang staat een applicatie voor woningverbetering waar ook keukens etc. in kunnen worden ingevoerd. Als het te duur is, kan de verhuurder stimuleren dat de huurder zelf aangebrachte voorzieningen (ZAV) aanbrengt. Zo kan het vaak met lagere kosten. Hiervoor kan gezamenlijk een plan worden ontwikkeld. Hetzelfde principe gaat ook op voor verenigingen van eigenaren en woningcorporaties: gebruik altijd de eigen kennis en vaardigheden van de bewoners. Wel spreken verhuurder en huurders af dat na afloop dezelfde keuring voor de zelfaangebrachte voorzieningen geldt als voor de werkzaamheden van de aannemer. Bij verhuizing kan de huurder de restwaarde terugkrijgen. Verhuurders moeten hun woningen labelen voor 2014, anders krijgen ze een korting in het woningwaarderingsstelsel. De sprong naar label C is haalbaar en soms gemakkelijker dan de sprong naar B. Dit is iets waar verhuurders en huurders samen aan kunnen werken.
4
Labelen is de taak van de verhuurder. Maar de aanpak is: in samenspraak met de huurders. De huurder kan echter ook het initiatief nemen en voor beiden is het stappenplan (zie de website van Vastgoed Belang) een steun in de rug. Wanneer is het beste moment om energiebesparende maatregelen te nemen? Bij een verhuizing, maar de mutatiegraad ligt erg laag (< 3,5% particulier, < 5% bij corporatie. Daarom gaat deze methode te langzaam. Om die reden moeten we ook denken aan maatregelen die we kunnen realiseren met zittende huurders, stelt dhr Jonker. Voor de gevels van de Amsterdamse School is overleg met de Welstandscommissie nodig. Het WSWonen Zuid, stadsdeel Zuid en BMA (monumentenzorg) geven advies. Een eenvoudige maatregel is het vervangen van een afgeschreven ketel. Meestal gebeurt dit in de praktijk pas als de ketel kapot gaat. Maar als je de ketel vervangt, kies dan meteen voor HR of warmtekracht, adviseert dhr Jonker. Een HR 3000 ketel is woningverbetering. Een maatwerkadvies over de toestand van de woning (energieprestatie, label) en de installaties, de kosten van maatregelen en de subsidiemogelijkheden leidt tot een keus uit maatregelpakketten. Voor kleine beleggers helpt een laagrentende lening. Dhr Jonker wijst de leden van Vastgoed Belang erop dat de subsidieregeling Blok voor Blok ook voor particulieren geldt, mits je het samen met de hele straat doet. Dhr Jonker waarschuwt dat de maatregelen die de verhuurder neemt in lijn moeten zijn met het energielabel. Het beste is het om meteen naar label B te springen, en als dat niet gaat, twee labelsprongen omhoog. Er zijn bepaalde maatregelen die label C opleveren, maar dit kan ook leiden tot kapitaalverlies als je ook meteen naar label B kunt doorspringen. De adviseurs stellen dit ook aan de orde. Anders zit de verhuurder met het nadeel en is er pas weer over 10, 20 jaar een kans. Wat het meest rendabel is – energiebesparende maatregelen bij mutatie, bij groot onderhoud of met zittende huurders – bepaalt de mogelijkheid voor huuraanpassing. De afspraken moet je goed vastleggen. Vraag uit de zaal: als beiden hebben getekend voor de huurverhoging, kan de huurder dan evengoed naar de huurcommissie stappen? CJ: de huurder kan altijd binnen zes maanden naar de huurcommissie. Maar als u onze webapplicatie gebruikt, wordt al rekening gehouden met de regels van de huurcommissie. Vraag uit de zaal: tussen B en C zitten maar 8 punten, daarom vind ik dit niet interessant. CJ: die strijd hebben we helaas verloren. Toch is het wel interessant uit oogpunt van rentabiliteit en waardebehoud. Nu is er nog woningschaarste, maar er komt een bevolkingskrimp en daar kunnen we een beetje mee spelen. Vraag uit de zaal: wie maakt die rekenmodellen? Als een huurder verhuist, kost me dat een maand huur. CJ: bij mutatie is er een andere regeling. Aan het eind van de energiebesparende aanpak kunt u punten tellen. Als u het goed hebt gedaan zit de woning in de vrije sector. Vraag uit de zaal: hoe pak je dat aan, met een hele straat geld van de Blok voor Blokregeling aanvragen, als er sprake is van versnipperd eigendom: verschillende particuliere beleggers en ook nog woningcorporaties en verenigingen van eigenaars? CJ: Vastgoed Belang helpt bij het aanvragen, via de gemeente en de provincie. Het gaat om 240-250 miljard voor de hele EU. De regeling geldt voor het vervangen van een oude ketel of bij warmtekracht. Vastgoed Belang is bezig met Binnenlandse Zaken om een overzicht te krijgen; dit komt dan op de website van AgentschapNL testaan.
5
Je maakt meer kans als aaneengesloten geheel. Dit stimuleert samenwerking. Dit werkt alleen als je goed communiceert in elke fase. Na afloop geef je een straatfeest en daar krijg je ook weer subsidie voor, het is bovendien goede PR en het bevordert de sociale samenhang. Dhr Jonker: Vastgoed Belang ontzorgt de verhuurder, het WSWonen ontzorgt de huurders. Vraag uit de zaal: geldt de regeling Beter Verbeteren ook voor particuliere verhuurders? Jeanette Terbraak: alleen als het hele blok wordt meegenomen, zoals in stadsvernieuwingsgebieden al gebeurt. Vastgoed Belang: de subsidie neemt af. Met samen inkopen behaal je schaalvoordelen. Zo zijn er meer inventieve, innovatieve methoden denkbaar. Presentatie Anne Stijkel Anne Stijkel, projectleider Wij Krijgen Kippen, is de laatste spreker. Ze toont een business case uit 2010: Boer EN Buur, met als resultaat 11,5kWp (kilowatt-piek, d.w.z. 11,5 eenheden in kracht die een zonnecel voor thuisgebruik kan leveren). Aanschafkosten: 30.000 ex btw, dat zijn tien aandelen. Helaas kan dit, zonnecellen op de daken van de stallen, waar omwonenden hun elektriciteit van krijgen, alleen in het buitengebied en niet in de stad. Dat ligt aan de overheid, er zijn regels die dit in de weg staan. Zonnepanelen op je dak zijn snel terugverdiend, maar de overheid zegt tegen de panelenboer: foei, jullie rijden ook op een tractor. Vandaar dit buurtinitiatief. Photovoltaische cellen (PV-cellen), isolatie en een nieuwe ketel: zo kun je samen stroom opwekken. Doordat bedrijven, zoals verhuurders, aanspraak kunnen maken op de energieinvesteringsaftrek (EIA) en samen inkopen, daalt de prijs. Mw Stijkel laat een filmpje zien over de coöperatie Zuid, Wij Krijgen Kippen. Pauline Westendorp is woonbootbewoner en heeft een adviesbureau voor energie. Ze laat zien hoe een buurtkippenhok met PV-cellen op het dak contact en samenwerking van bewoners over energiebesparing op gang bracht. Hiervoor is subsidie gekregen uit de pot voor ‘Klimaatneutrale steden’. Mw Stijkel pleit voor meer bottom-up samenbrengen van de vraag naar duurzame energie. Nodigt ook verhuurders en huurders uit om mee te doen. Niet alleen isoleren en verketelen, ook PV-cellen en zonneboilers. De prijzen zijn inmiddels zo gedaald dat er meer mogelijk wordt. Kortom, aldus me Stijkel: “Aan de slag, ook met Vastgoed Belang en het WSWonen.” Wie op Anne afstapt, krijgt een boek over duurzame energie. Kennelijk werkt het niet van bovenaf, zegt mw Stijkel, want we zijn achteruitgegaan, bleek uit de presentatie van Joep Blaas. Daarom moeten we er harder aan trekken. De nieuwe rol van de overheid is: niet meer dicteren, maar een spelveld creëren waar initiatieven kunnen bloeien. Nu de subsidies minder worden, blijkt dat de oplossing meer zit in slim samenwerken. Daarnaast moet de belemmerende wetgeving veranderen. Het is terecht dat er een energiebelasting is op fossiele brandstoffen, maar de regels zouden gezamenlijk inkopen etc. moeten stimuleren. Mw Stijkel focust liever op wat wél kan: slimme combinaties van bewoners en bedrijven. Winwin voor prijs, comfort enmilieu. Een bewezen succesvoorbeeld is collectief inkopen van energie of PV-cellen: dit is een nieuwe kans. De huidige zonneboilers werken niet met koud weer en kosten bovendien veel
6
geld aan onderhoud, dat bleek bijvoorbeeld in Holendrecht. De nieuwe zonneboilers kosten 1800 euro per woning inclusief aansluiting. Dat mag je doorberekenen in de huur. Ze geven meer energie. De prijzen van PV-cellen zijn flink gedaald. Er moet snel een betere regeling komen voor teruglevering aan het net, aan het energiebedrijf. Dan klimmen we weer uit dit dal. Ander voorbeeld dat bewezen succesvol is: Grunneger Power met woningcorporatie Nijestee. Samen wekken ze elektriciteit op. De huur gaat met 27 euro per maand omhoog door de PV-cellen. De besparing voor de huurders is 32 per maand. Het risico voor de installaties ligt bij Grunneger Power en niet bij de verhuurder, aldus is uit de onderhandeling gekomen. Nog een voorbeeld van ‘Bedrijf zoekt Buurt’: Accenture, een bedrijf op de Zuidas, zit op 23 hoog en kan behalve LED en elektrische auto’s niet veel doen. Ze zoeken daken! Het eigen dak is van een verre belegger. Het bedrijf of de verhuurder of de vereniging van eigenaren die reageert, mag de investering aftrekken. Bewezen concepten: • Collectieve / coöperatieve inkoop • Opbrengsten verhogen door saldering (terugleveren aan het net): zelflevering5 • Investeringsdrempel verlagen door lenen en/of fiscale constructies • Integrale slimme oplossingen met meerdere actoren: samen co-producentschap invullen • Geld uitlenen t.b.v. productie van wind- en zonnestroom elders. Mw Stijkel vertelt over een verzoek dat binnenkwam bij het project Wij Krijgen Kippen. Een groep laagbouwhuurders (Vesteda) achter het Amstelstation wil zelf investeren. Heeft Vastgoed Belang een tip? Cees Jonker: ik adviseer zelfaangebrachte voorzieningen, de ZAV-regeling. Bij zelf investeren gaat de huur niet omhoog. Wel moet je het onderhoud meerekenen, als de verhuurder dit gaat uitvoeren. Het kost wel administratie, veel verhuurders willen daar een vergoeding voor hebben. Vraag uit de zaal: hoeveel huurders doen dit, bestaan ze wel? De voorzitter noemt de bewonerscommissie Amstelhof en de bewonerscommissie 1078, beiden aanwezig op deze middag. Mw Stijkel besluit: “Het is de kunst om frustratie om te buigen in enthousiasme.” Els Franssens dankt de sprekers voor hun inspiratie, de deelnemers voor hun komst (inbreng) en mevrouw Terbraak van stadsdeel Zuid voor haar gastvrijheid en medewerking aan deze bijeenkomst. Verslag: Bernadette de Wit, M 06 5397 7969.
5
Het Zelfleveringsmodel is een financieringsaanpak voor windenergieprojecten, ontwikkeld door de coöperatie De Windvogel en Eneco. De nieuwe naam is’Coproductie stroom’. De term "levering" brengt de belastingdienst in verwarring omdat Energiebelasting betaald moet worden als er energie geleverd wordt. Maar in co-productie geproduceerde stroom wordt niet geleverd, wel verbruikt – door de mensen die er al eigenaar van zijn.
7
