1
Kernbegrippen en sleutelfiguren: “Wat is...? Geef telkens een omschrijving.”
Identificatie Identificatie is het proces waarin we ‘onszelf’ worden door ons te spiegelen aan onze omgeving. Onze omgeving zegt ons wie we zijn, moeten zijn en niet mogen zijn. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Identificatie heeft dezelfde etymologische grond als identiteit, met name het Latijnse idem, gelijk. Wij worden ’onszelf’, tussen aanhalingstekens, door zoveel mogelijk te gelijken op de spiegel die ons voorgehouden wordt. De moderne wetenschappelijke benaming voor identiteit is dan ook spiegeling of ‘mirroring’. [...] Separatie Separatie is het proces waarin we ‘onszelf’ worden door ons af te zetten tegen onze omgeving. De mogelijkheid voor andere invullingen van onze indentiteit, gebaseerd op andere verhalen. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Het separatieproces en het bijbehorend streven naar autonomie zijn even belangrijk voor onze identiteit als de identificatie, omdat we daarmee een eigenheid ontwikkelen door ons af te zetten en actief een keuze te maken. [...] Eudaimonia In de cursus wordt een mogelijk levensdoel beschreven waarin het persoonlijk welzijn, ’gelukkig’ zijn, beschreven wordt als het hoogste goed. Dit is in de lijn van wat Aristoteles ‘Eudaimonia‘ noemde. Letterlijk vertaald betekent het ‘het menselijk openbloeien’. Wikipedia: “Eudaimonia”: [...] Eudaimonia, sometimes anglicized as eudaemonia or eudemonia, is a Greek word commonly translated as happiness or welfare; however, ”human flourishing”has been proposed as a more accurate translation. [...] In Aristotle’s works, eudaimonia was (based on older Greek tradition) used as the term for the highest human good, and so it is the aim of practical philosophy, including ethics and political philosophy, to consider (and also experience) what it really is, and how it can be achieved. [...]
Borderline times: Over het hedonisme (de genotscultuur) (p. 67): [...] Genieten is in dit verhaal niet enkel de nieuwe moraal geworden, het is ook ieders plicht. ‘Gij zult genieten’ heeft nagenoeg alle andere geboden van de troon gestoten. [...] Detraditionalisering ´e´en van de twee delen van individualisering, naast ‘emancipatie’. Detraditionalisering is de relativering van zowel de inhoud van traditie als van de traditieoverlevering. Slides: “Wat kenmerkt onze maatschappij (15)”: [...] Detraditionalisering = “de relativering van alle traditionele normen en waarden”; “collectief gedragen opvattingen”, alledaagse handelingen en omgangsvormen verliezen hun dwingend karakter. [...]
In de greep van “de moderne tijd”: [...] Vooreerst behelst het een ingrijpende ‘de-traditionalisering’ (Beck) van de toegenomen individuele beslissingsvrijheid inzake waarden, normen en alledaagse handelingen (kleding, vrije tijd, voeding,...). [...] Traditie Bricolage Frans voor -do it yourself-. In de context van de cursus slaagt het op de ori¨enteringsloze mens die zijn identiteit koopt.
1
Boek p63: [...] De gehele levensstijl die men zich aanmeet, wordt aangekocht op de markt van vraag en aanbod. [...]
Boek p64: [...] Identiteit is een kwestie van bricolage. [...] Emancipatie Keuzebiografie Het kunnen kiezen wat iemand doet met diens leven. In de cursus wordt het niet alleen positief bekeken. De last van de keuze veroorzaakt ook stress bij de mensen van deze generatie en jaloezie bij de mensen van een oudere generatie. Het kunnen kiezen brengt ook met zich mee dat we moeten kiezen. Slides: “Wat kenmerkt onze maatschappij (17)”: [...] Individualisering = de overgang naar “een keuze-biografie”. [...]
Slides: “Wat kenmerkt onze maatschappij (17)”: [...] • Kunnen kiezen = moeten kiezen • Identiteitsconstructie wordt een opdracht en zelfs een plicht we worden gedwongen de managers van ons leven te worden, het planningsbureau van onze levensloop • Impliciete boodschap: ‘Je kan het maken, dus je moet het maken” en wie het niet maakt, neemt zijn/haar verantwoordelijkheid niet op en is schuldig (profiteert) [...]
In de greep van “de moderne tijd”: [...] Met de ovegang “van een normaal- naar een keuze-biografie” (H. Ley) veranderde het alledaagse leven van een toenemend aantal mensen vanaf het einde van de jaren vijftig in een schier eindeloze beslissingsketen. ‘Ge¨ındividiualiseerde individueen’ kunnen niet enkel zelf keuzes maken, ze moeten dat vaak ook doen. [...]
Borderline Times: Over individualisering als last en zegen (p. 100): [...] De boodschap is dat we het zelf maar moeten uitzoeken, dat we het zelf mogen kiezen. Dat de ‘drang’ om open te bloeien dan ook nog eens gelinkt is aan succes in wat we ondernemen, legt de lat nog hoger. [...]
Het liefste deed ik elk halfjaar iets anders: [...] Alleen is generatie Y opgegroeid met meer luxe en kansen, zoals hogere studies, waardoor de verwachtingen hoger gespannen staan. ‘Uitblinken’ en uniek zijn is de boodschap voor deze generatie. [...] Piano of saxifoon, voetbal of ballet, hogeschool of universiteit, met vlees of zonder? ‘Ja, we zijn opgegroeid met veel vanzelfsprekendheden en we moeten ons eten niet eerst uit het veld trekken.’ geeft Britt Verhelst toe. ‘Dankzij die vrijheid kunnen we op een andere manier over het leven nadenken. Maar daardoor kan ik niet gewoon beslissen: ‘ok´e dat ga ik doen. Het liefste deed ik elk halfjaar iets anders.’ [...] Radicale pluraliteit Radicale pluraliteit is de notie die beschrijft dat er geen universeel eenheidsperspectief meer bestaat. Alles moet vanuit vanuit verschillende perspectieven kunnen beschouwd worden, ookal zijn die perspectieven niet altijd even ondeling compatibel. Slides: “Wat kenmerkt onze maatschappij (20)”: [...] Lieven Boeve maakt van “radicale pluraliteit” zelfs “de basiskarakteristiek van onze tijd”. [...]
2
Onderbroken traditie (p. 48): [...] Fundamenteel voor de postmoderniteit is de basiservaring dat een zelfde gegeven met evenveel recht vanuit volledig onderscheiden perspectieven kan beschouwd worden. Hierbij heeft elk gezichtspunt waarde op zich, ook al tonen ze zich onderling weinig compatibel, en vaak zelfs conflictueus. Het universeel eenheidsperspectief is niet meer; de grote verhalen hebben afgedaan. Deze basiservaring van de postmoderne tijd doet zich voor in heel diverse gebieden van de menselijke leefwereld, zowel in literatuur, architectuur, sculptuur en schilderkunst, als in cultuur- en wetenschapsfilosofie, economie en politiek. In elk van deze gebieden duikt een veelheid aan vaak niet met elkaar te verzoenen perspectieven, taalspelen, werk- en denkwijzen op. Deze pluraliteit zet zich door als vooronderstelling van alle denken en handelen, wat onmiddellijk impliceert dat niemand nog zomaar kan beweren de waarheid in pacht te hebben. Het postmoderne kritische bewustzijn verzet zich principieel tegen elke opge¨eiste hegemonie. Elke universalistische pretentie wordt kritisch ontmaskerd als een verabsoluteerd particulier gezichtspunt. [...] Het ideaal van de romantische liefde Liefde vanuit romantiek, tegenover liefde vanuit economische overwegingen is een ideaal dat nog maar een aantal decennia bestaat. Het idee dat we relaties kunnen invullen met ‘elkaar graag zien’ noemen we het ideaal van de romantische liefde. Borderline Times: Over het ideaal van de romantische liefde (p. 59): [...] In het begin van de 19de eeuw kwamen we in onze West-Europese cultuur op het idee dat relaties konden worden ingevuld met ‘elkaar graag zien’, en werd de romantische liefde een ideaal. Terwijl ze in oorsprong een zaak was van de burgerij, werd vlug ook de arbeidersklasse ervan doordrongen, en als laatste verschuiving: ze was binnengedrongen - ´en werd aanvaard - in de gelederen van de hogere adel. De grote verwachtingen die hierdoor binnen het kader van een relatie ontstonden, waren voorheen in het geheel niet aan de orde. Huwelijksregelingen werden afgesproken op het niveau van andere dan materi¨ele overeenkomsten in de samenleving. In de 19de eeuw wordt ‘liefde’ het richtsnoer, de noodzakelijke basis, de voorwaarde, en ook nog het continue evaluatiecriterium van de relatie. Relaties krijgen een positieve invulling, zijn geen economische gegevenheden meer. [...] Wegwerpcultuur We kunnen meer produceren dan we kunnen consumeren. Om dus te kunnen blijven consumeren moet er worden weggegooit; zelf als dat nog niet nodig was. De manier waarop deze economische tendens zich verder zet in onze cultuur noemt men de ‘wegwerpcultuur’. Een voorbeeld hiervan is hoe we al snel naar een nieuwe relatie zouden gaan zoeken als de onze slecht gaat. Borderline Times: Over de impact van de consumptie-/wegwerpcultuur (p. 59): [...] Het is een feit dat de duur van alles daarmee ook korter en korter wordt. 10 jaar dezelfde auto gebruiken was vroeger niets om je over te schamen. Nu heb je na 5 jaar al het gevoel met een stuk industri¨ele archeologie rond te rijden. En als je dat gevoel zelf niet hebt, dan zorgt je omgeving er wel voor dat je het snel te pakken krijgt. [...] Het is intussen zover gekomen dat de wegwerpcultuur zich ook in ons relationele leven ge¨ınstalleerd heeft, alsof wij tegenwoordig onze geliefde ‘kopen’. Zo zijn relaties ‘consumptiegoederen’ geworden en dus, inwissel- en vervangbaar. In een relatie is bijgevolg enkel nog aandacht voor de ‘goede dagen’; de ‘kwade dagen’ mogen er niet meer zijn, en toch heeft iedereen er. [...] Hedonisme Hedonimse is de leer binnen de ethiek dat genot het hoogste goed is. Wikipedia: “Hedonism”: [...] Hedonism is a school of thought that argues that pleasure is the primary or most important intrinsic good. In very simple terms, a hedonist strives to maximize net pleasure (pleasure minus pain). Ethical hedonism is the idea that all people have the right to do everything in their power to achieve the greatest amount of pleasure possible to them, assuming that their actions do not infringe on the equal rights of others. It is also the idea that every person’s pleasure should far surpass their amount of pain. Ethical hedonism is said to have been started by Aristippus of Cyrene, a student of Socrates. He held the idea that pleasure is the highest good. [...]
3
Borderline times: Over het hedonisme (de genotscultuur) (p. 67): [...] Er lijkt nog slechts ´e´en universeel gebod, en dat is: ‘Genieten!’ Zoveel mogelijk. Van alles. De economisch-consumentalistische realiteit, die - zoals we hierboven bespraken - mee afstraalt op onze relationele werkelijkheid, legt ons ook de druk van het hedonisme op. Het leven ‘moet’ leuk zijn, relaties ‘moeten’ leuk zijn... en wanneer het niet leuk is, dan is het in onze opdracht van zelfcreatie en zelfrealisatie noodzakelijk om zelf en individueel een andere beslissing re nemen. We ‘moeten voor onszelf zorgen’ en ‘het leven voor onszelf leuk houden’. Genieten is in dit verhaal niet enkel de nieuwe moraal geworden, het is ook ieders plicht. ‘Gij zult genieten’ heeft nagenoeg alle andere geboden van de troon gestoten. [...] Ervaringshonger De mens is constant op zoek naar nieuwe, betere en meer ervaringsprikkels. Dit in een verlangen naar identiteit, geluk en zin. 03c - slide 34: [...] = De postmoderne mens wil (en moet!) beleven, ervaren, genieten, plezier maken, voelen dat hij/zij leeft (= de “genotscultuur” of “kickcultuur”). Kan de postmoderne mens nog verlangen? Of moet het allemaal “nu” en “onmiddellijk”? De postmoderne mens is altijd op zoek naar het nieuwe, datgene dat hij/zij nog niet meegemaakt heeft (en dat moet steeds straffer en specialer zijn) . De postmoderne mens verdraagt het gewone, het banale, het alledaagse maar moeilijk [...] Kick Een prikkel. Een pseudo-ervaring. Levert een verheviging van het ik-bewustzijn, een verdichting van het nu-moment. Een momentane bevestiging. Zie ook blz 70-71 boek. Lichaamscultuur Zie citaat. Nogmaals het bewijs dat onze identiteit van ’verhaal’ naar ’beeld’ is verschoven. 03c - slide 36: [...] Het lichaam wordt getraind, versierd, veranderd om erbij te horen uit te drukken wie men is/wil zijn (fitness en bodybuilding, tatoeages en piercings, plastische chirurgie en esthetische operaties) [...] Hypecultuur Mediatisering Economisering Het vergroten van de rol van markten en contracten als co¨ordinatiemechanismen, zodat een minder groot beroep hoeft te worden gedaan op normen bij het co¨ordineren van activiteiten. Zie ook citaat. slide 03d - 40: [...] Economisering = in steeds meer domeinen gedragen mensen zich als “consumenten” (die shoppen) en worden ze benaderd als “cli¨enten” (“klant is koning”) door “leveranciers” die hun product zo goed mogelijk in de markt proberen te plaatsen (door het zo aantrekkelijk mogelijk voor te stellen). [...]
= Economisering Rank and Yank Het fenomeen waar een bedrijf (of abstracter, de maatschappij) zijn werknemers onderling een ranking toekent, waarbij de laagsten zullen worden verwijderd. Dit verhoogt de concurrentie, cre¨eert wantrouwen onderling. Zorgt voor angst en depressie. PV over neoliberalisme: [...] Het neoliberale systeem gaat op een systematische manier alle sociale verbanden doorknippen. Het is het individu dat ge¨evalueerd wordt, dat al dan niet een bonus krijgt of een individuele trajectbegeleiding, enzovoort. Het andere individu is daarbij een potenti¨ele bedreiging en steeds een concurrent binnen een veralgemeende Rank and Yank gemeenschap (Hoeveel likes heb jij op je facebookpagina? En hoeveel bezoekers op je blog?). Een typisch gevolg daarvan is de exponenti¨ele toename van contracten, als uitdrukking van ons veralgemeend wantrouwen. Het doorgedreven individualisme levert vandaag heel veel eenzaamheid op, als pijnlijkste symptoom van
4
onze tijd. [...] Loonspanning Crowding out Moraal Descriptieve ethiek Prescriptieve ethiek Normatieve ethiek Empathie De zuilen van de moraliteit De Baal Sjem Tov Dubbelgebod van de liefde Verantwoordelijkheid in de eerste persoon Verantwoordelijkheid in de tweede persoon Heteronomie Barmhartigheid Verantwoordelijkheid in de derde persoon Alteriteitservaring De “list” waarvan sprake in Schindler’s List Oskar Shindler heeft een duizendtal gevangenen, vooral joden, geredt uit het concentratiekamp van Plaseow door ze te werk te stellen in zijn fabriek in Krakow. Hij kocht de joden van de kampcommandant. Hij bezorgde de commandant een lijst met fictieve jobs voor de joden die hij kocht om de commandant te overtuigen dat de joden van vitaal belang waren, als werkkracht, voor de oorlog. Hij redde zo 1200 joden van de dood in het concentratiekamp. ”The list is absolute good. The list is life, around the edges is a gulf”, wat zoveel betekent als ”Diegenen die niet op de lijst stonden overleefden niet.”, is hieromtrent een markant citaat. Kloofmodel Het NOMA-principe Stephen Jay Gould Harmoniemodel Differentiemodel
5
2
Stellingen: “Waar of onwaar? Geef telkens een beknopte motivatie”
Stelling: Volgens Paul Verhaeghe heeft onze identiteit een biologisch-evolutionair fundament. Waar, Indentiteit is een sociale constructie bovenop een evolutionair-biologisch fundament. Deze bestaat volgens Verhaeghe uit drie evolutionair bepaalde kenmerken: • De mens behoort tot de sociale diersoorten • De mens is een hi¨erarchische soort • De mens vertoont 2 verschillende gedragsclusters Paul Verhaeghe over indentiteit: [...] Identiteit is grotendeels een sociale constructie, maar bouwen doe je niet in het luchtledige. Het is een constructie bovenop een evolutionair-biologisch fundament en door onze focus op genen en 2 chromosomen houden we daar vandaag de dag te weinig rekening mee. [...] Stelling: Volgens Paul Verhaeghe is onze identiteit een sociale constructie en heeft die bijgevolg geen biologisch fundament. Onwaar, Ze heeft zeker een biologisch fundament, daarop wordt gebouwdt tijdens de sociale constructie. Deze bestaat volgens Verhaeghe uit drie evolutionair bepaalde kenmerken: • De mens behoort tot de sociale diersoorten • De mens is een hi¨erarchische soort • De mens vertoont 2 verschillende gedragsclusters Paul Verhaeghe over indentiteit: [...] Identiteit is grotendeels een sociale constructie, maar bouwen doe je niet in het luchtledige. Het is een constructie bovenop een evolutionair-biologisch fundament en door onze focus op genen en 2 chromosomen houden we daar vandaag de dag te weinig rekening mee. [...] Stelling: Volgens Paul Verhaeghe bewijst adoptie dat onze identiteit geen biologischevolutionair fundament heeft. Onwaar, Paul Verhaeghe gebruikt adoptie als argument om de twee grote grote misvattingen rond identiteit aan te tonen. Het toont er mee aan dat identiteit niet biologisch gedetermineerd is en dat ze niet onveranderlijk is. Paul Verhaeghe over indentiteit: [...] Mijn identiteit is een constructie van dergelijke verhoudingen tegenover de ander. Het woord constructie impliceert dat ik iemand anders had kunnen worden, mocht het constructieproces anders verlopen zijn. Het meest overtuigende bewijs daarvoor is adoptie. [...] Stelling: Hoe we denken over onszelf (m.a.w. ons zelfbeeld) is een constructie vanuit de omgeving. Waar, Het zelfbeeld wordt gevormd, van kinds af aan, door de omgang van anderen met ons. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Op grond van wat ik te horen gekregen heb tijdens mijn identiteitsuitbouw, ben ik zelfzeker, stap ik vol vertrouwen de ander tegemoet, ga ik er automatisch van uit dat ik beter ben dan die ander. Of: ben ik angstig, beschaamd over mezelf, overtuigd dat de ander boos is op mij, mij maar niks vindt en probeer ik op voorhand al te ontsnappen aan de dreiging die ik meen te voelen. In psychiatrisch vakjargon: een hoge sociale angst. [...] Stelling: Detraditionalisering betekent dat tradities verdwijnen. Onwaar, De term betekent dat tradities hun dwingend karakter verliezen. Het worden mogelijkheden in plaats van verplichtingen.
6
Slides: “Wat kenmerkt onze maatschappij? (18)”: [...] Opmerking: detraditionalisering betekent niet dat tradities verdwijnen: “sociaal dwingende opties” → “mogelijke mogelijkheden” [...] Slides: “Wat kenmerkt onze maatschappij (15)”: [...] Detraditionalisering = “de relativering van alle traditionele normen en waarden”; “collectief gedragen opvattingen”, alledaagse handelingen en omgangsvormen verliezen hun dwingend karakter. [...] In de greep van “de moderne tijd” (p. 65): [...] Het naoorlogse individualiseringsproces bezit kortom een dubbel gezicht. Voreerst behelst het een ingrijpende ‘de-traditionalisering’ (Beck) van de leefwereld. Aan deze ‘vrijmakingsdimensie’ beantwoordt een relatief sterk toegenomen individuele beslissingsvrijheid inzake waarden, normen en alledaagse handelingen (kleding, vrije tijd, voeding,...). [...] Stelling: Individualisering betekent dat we met zijn allen ego¨ıstischer worden. Onwaar, Individualisering betekent: 1. Relativering van traditionele normen en waarden. 2. Keuzevrijheid in overtuigingen. Slides: “Wat kenmerkt onze maatschappij? (28)”: [...] Individualisering 6= toenemend ego¨ısme, individualisme of een atomisering van de leefwereld. [...] In de greep van “de moderne tijd” (p. 65): [...] Een ge¨ındividualiseerde maatschappij (leefwereld RL) is niet een maatschappij van alleenstaanden, van individualisten of van hebberige ego¨ısten. Individualisering...(betekent) in de eerste plaats de relativering van alle traditionele normen en waarden; in de tweede plaats staat zij voor de overtuiging dat er in de wereld vele mogelijkheden openliggen en dat men in principe zelf moet kunnen kiezen welke men wil gebruiken. [...] Stelling: Individualisering betekent dat sociale ongelijkheid verdwijnt. Onwaar, Sociale ongelijkheid verdwijnt niet, maar uit zich niet meer in de vorm van klassenculturen. In plaats daarvan uit sociale ongelijkheid zich nu meer in consumptiepatronen. In de greep van “de moderne tijd” (p. 67): [...] Over de ondertussen ‘ge¨ındividualiseerde keuzen’ vallen nog wel degelijk steeds zekere algemene uitspraken te doen. In de eerste plaats blijven individuele voor- en afkeuren aan materi¨ele en scolaire (on)mogelijkheden gebonden. De sociale ongelijkheid veruitwendigt zich daarom nog altijd in uiteenlopende consumptie) en participatie-patronen. [...] De ‘objectieve klassen’ blijven verder bestaan maar de klassenculturen verdwijnen, zodat aan de sociologische klassenconstructies geen duurzame sociale collectiviteiten of ‘wij-gevoelens’ meer beantwoorden. [...] Slides: “Wat kenmerkt onze maatschappij? (31)”: [...] “Identiteit is er voor wie het zich kan permitteren: iemand is wat hij of zij zich kan aanschappen” (OT, p. 64) [...] Paul Verhaeghe over identiteit (p. 2): [...] Een tweede evolutionair bepaald kenmerk sluit daar onmiddelijk bij aan: wij zijneen hi¨erarchische soort, een groep bestaat nooit uit gelijke individuen, maar bevat altijd een sociale stratificatie. [...] Stelling: Individualisering betekent in Paul Verhaeghes termen: meer mogelijkheid tot separatie. Waar, Separatie was moeilijk in de tijd waarin tradities absolute waarheden beschreven. Nu, met individualisering, deze tradities gerelativeerd worden, wordt het eenvoudig om zichzelf af te zetten tegen de spiegel die ons voorgehouden wordt. Separatie is hier het zich afzetten tegen de immer zwakker wordende dominante modellen. Separatie wordt makkelijk gemaakt door pluralisering, wat hand in hand gaat met individualisering.
7
Paul Verhaeghe over identiteit (p. 5): [...] Separatie betekent altijd een keuzer voor een andere indentificatie dan de dominante. [...]
Slides: Wat kenmerkt onze maatschapij? (19): [...] Individualisering gaat hand in hand met de pluralisering: [...]
Onderbroken traditie (p. 48): [...] Radicale pluraliteit is de basiskarakteristiek van onze tijd. Fundamenteel voor de postmoderniteit is de basiservaring dat een zelfde gegeven met evenveel recht vanuit volledig onderscheiden perspectieven kan beschouwd worden. [...] Stelling:
Volgens Paul Verhaeghe leidt meer vrije markt tot meer vrijheid.
Stelling: Volgens Paul Verhaeghe gaan meer vrije markt en meer democratie hand in hand. Stelling: Empathie vraagt om sterk ontwikkelde cognitieve vermogens en komt bijgevolg slechts bij weinig dieren voor. Stelling: Gerichte hulp is wijdverbreid in het dierenrijk en moet bijgevolg reeds vroeg in de evolutie van het leven ontstaan zijn. Stelling:
Volgens de cursus is een gezonde dosis egocentrisme noodzakelijk.
Stelling: Het feit dat de priester en de leviet in de parabel van de Barmhartige Samaritaan met een wijde boog om de gewonde man heen lopen maakt duidelijk dat ze hem niet hebben zien liggen. Stelling:
De verschijning van de lijdende ander leidt tot het einde van mijn vrijheid.
Stelling:
Naastenliefde betekent dat je iedereen even sympathiek moet vinden.
Stelling:
Volgens de cursus is het absurd om van de naastenliefde een gebod te maken.
Stelling:
De naastenliefde is een gebod omdat ze tegennatuurlijk is.
Stelling: De parabel van de Barmhartige Samaritaan leert ons alles over de ethische verhouding tussen mensen. Stelling: De parabel van de Barmhartige Samaritaan presenteert de Samaritaan waar de parabel naar genoemd is als een model van totale barmhartigheid. Stelling: Gelovige wetenschappers zijn volgens het koofmodel eigenlijk schizofreen want je kan niet tegelijk een goede wetenschapper en een goede gelovige zijn. Stelling: Wie vandaag een harmonie tussen geloof en natuurwetenschap nastreeft, bevordert volgens Taede Smedes eigenlijk het conflict tussen beide. Stelling: Volgens het differentiemodel moeten gelovigen rekening houden met de resultaten van wetenschappelijk onderzoek. Stelling: Volgens het differentiemodel zijn de resultaten van wetenschappelijk onderzoek irrelevant voor het geloof. Stelling: Taede Smedes is een aanhanger van het kloofmodel want hij verdedigt een complete “boedelscheiding” tussen beide.
8
3
Korte open vragen
Welke twee belangrijke misvattingen over identiteit bestaan er volgens Paul Verhaeghe? Waarom zijn het misvattingen? 1. Een identiteit is biologisch vastgelegd. Dit is fout omdat identiteit een constructie van onze omgeving is. 2. Een identiteit is onveranderlijk, diep in mij verborgen. Die constructie kan gevoelige wijzingen ondergaan in functie van die omgeving. Bovendien zit zij niet diep in ons, maar bestaat zij uit vier typische verhoudingen tegenover belangrijke anderen. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Wij koesteren twee belangrijke misvattingen over onze identiteit. De eerste is typisch hedendaags: identiteit zit hem in de genen, in de hersenen en is dus grotendeels biologisch gedetermineerd. De tweede sluit daar bij aan: mijn identiteit is een essenti¨ele en dus grotendeels onveranderlijke kern die ergens diep in mij verborgen ligt, en dat min of meer vanaf mijn geboorte. Beide opvattingen zijn fout, [...] Wat leert adoptie ons volgens Paul Verhaeghe over identiteit? Adoptie toont ons dat iemands identiteit ook, en zelfs veel, afhangt van de omgeving waarin die persoon opgroeit. Het leert ons dus dat identeit veranderlijk en een constructie van de omgeving is en neit die in ons zit. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Mijn identiteit is een constructie van dergelijke verhoudingen tegenover de ander. Het woord constructie impliceert dat ik iemand anders had kunnen worden, mocht het constructieproces anders verlopen zijn. Het meest overtuigende bewijs daarvoor is adoptie. Een kind geboren uit Indiase ouders maar als baby geadopteerd en opgevoed door Vlaamse ouders, wordt een Vlaamse volwassene. Begrijp: zij zal die typisch Vlaamse verhoudingen uitbouwen, niet de Indiase. Vervang Vlaamse ouders door Hollandse en je krijgt weer een andere constructie. Ook het omgekeerde geldt, en dat is een veel moeilijker gedachtenexperiment. Beeld u even in dat u, als Nederlandse baby, geadopteerd werd door een moslimkoppel en opgevoed in Soedan. Uw identiteit zou er helemaal anders uitzien, dat wil zeggen, u zou heel andere verhoudingen aannemen tegenover die belangrijke anderen. [...] Welke drie evolutionaire karakteristieken heeft de mens volgens Paul Verhaeghe verworven? 1. We behoren tot de sociale diersoorten. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] De belangrijkste bepaling daarvan is dat wij tot de sociale diersoorten behoren, niet tot de solitaire. Aristoteles wist dat al toen hij de mens benoemde als een zo¨ on politicon, een dier dat deel uitmaakt van de polis (stadstaat). [...] 2. We zijn een hi¨erarchische diersoort. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Een tweede evolutionair bepaald kenmerk sluit daar onmiddellijk bij aan: wij zijn een hi¨erarchische soort, een groep bestaat nooit uit gelijke individuen, maar bevat altijd een sociale stratificatie. [...] 3. We beschikken over twee verschillende gedragsclusters: ´e´en gericht op samenleving en ´e´en gericht op autonomie. Waarvan er ´e´en dominant is. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Frans de Waal (2009) heeft heel mooi en heel overtuigend aangetoond dat primaten twee verschillende gedragsclusters kunnen vertonen. De ene cluster is gericht op samenwerking en delen, de andere op autonomie en nemen. In de eerste kunnen we de basis vinden voor solidariteit, in de andere voor ego¨ısme. [...] Onze identiteit is volgens Paul Verhaeghe het resultaat van twee processen. Welke? Wat houden ze in?
9
Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Om daar duidelijkheid in te krijgen, moet ik ingaan op de twee processen die aan het werk zijn binnen de constructie van onze identiteit, meer bepaald identificatie en separatie. [...] 1. Identificatie. Identificatie is het proces waarin we ‘onszelf’ worden door ons te spiegelen aan onze omgeving. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Identificatie heeft dezelfde etymologische grond als identiteit, met name het Latijnse idem, gelijk. Wij worden ’onszelf’, tussen aanhalingstekens, door zoveel mogelijk te gelijken op de spiegel die ons voorgehouden wordt. De moderne wetenschappelijke benaming voor identiteit is dan ook spiegeling of ‘mirroring’. [...] 2. Separatie. Separatie is het proces waarin we ‘onszelf’ worden door ons af te zetten tegen onze omgeving. Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Het separatieproces en het bijbehorend streven naar autonomie zijn even belangrijk voor onze identiteit als de identificatie, omdat we daarmee een eigenheid ontwikkelen door ons af te zetten en actief een keuze te maken. [...] Dirk De Wachter pleit voor een beetje ongelukkig zijn. Waarom doet hij dat? Wat is er dan mis met gelukkig willen zijn? Welke paradox stelt De Wachter vast met betrekking tot de manier waarop mensen omgaan met geluk en ongeluk? Het obsessief bezig zijn met geluk, zoals onze maatschappij dat doet, is ongezond. Hij, als psychiater, merkt op dat mensen niet meer om kunnen gaan met ongelukkig zijn. Met gelukkig zijn op zich is niets mis, het is de ziekelijke obsessie die een probleem vormt. De paradox is dat geluk onze verdienste is maar ongeluk een ziekte die genezen moet worden (door anderen). Dirk de Wachter: Pleidoor voor een beetje ongelukkig zijn.: [...] Wij willen zo nodig zo gelukkig zijn, dat is een probleem. Dat is niet meer normaal hoe gelukkig wij willen zijn. [...]
Dirk de Wachter: Pleidoor voor een beetje ongelukkig zijn.: [...] Geluk is een verdienste De illusie van de maakbare mens, dat is de meritocratie. We hebben ook merite, we hebben verdiensten aan het geluk. En de gelukkigen onder ons, die kloppen zich op de borst, die staan vooraan op de speedboot van de snelle maatschappij. Die zijn bruingebrand, omringd door langbenige blondines en zij zeggen: kijk eens, ik heb het zelf gedaan. Mijn geluk is mijn verdienste. [...]
Dirk de Wachter: Pleidoor voor een beetje ongelukkig zijn.: [...] De meeste pati¨enten aan wie ik vraag ‘hoe is het met u?’ reageren raar. Wat vraagt die man nu, wat een rare vraag. Die psychiaters zijn toch rare mensen, ‘hoe is het met u?’ Het gaat natuurlijk slecht met mij, anders was ik hier niet. Geef mij een pil en vlug. Dan kan ik mij goed voelen en terug in de wereld doordenderen alsof er niets aan de hand is. De pillenmaatschappij lijkt de prijs te zijn die we betalen om de illusie van het geluk hoog te houden. Het lastige van pillen is dat ze werken, tijdelijk, een beetje. Ze kunnen inderdaad de illusie soms nog wat hoog houden. Ik zie zeer veel succesvolle mensen, niet pati¨enten, die dankzij deze pillen kunnen doen alsof ze niet pati¨enten zijn. Het is een merkwaardige paradox. [...] Wat zegt Dirk De Wachter over identiteit vandaag? Volgens Dirk De Wachter zorgt de hedendaagse samenleving ervoor dat we allemaal verlatingsangst hebben. Hoe hebben we dit aannemelijk proberen te maken? Volgens Dirk De Wachter zorgt de hedendaagse samenleving ervoor dat we allemaal instabiele en intense relaties hebben. Hoe hebben we dit aannemelijk proberen te maken? Volgens Dirk De Wachter zorgt de hedendaagse samenleving ervoor dat we ons allemaal afvragen wie we zijn, wat we hier doen en waartoe het allemaal eigenlijk dient. Hoe hebben we dit aannemelijk proberen te maken? 10
Volgens Dirk De Wachter vertonen we allemaal kenmerken van impulsiviteit. Hoe hebben we dit aannemelijk proberen te maken? Volgens Dirk De Wachter is zelfdestructie een eigenschap van onze samenleving. Hoe hebben we dit aannemelijke proberen te maken? Volgens Dirk De Wachter zijn we allemaal affectlabiel. Hoe hebben we dit aannemelijk proberen te maken? Volgens Dirk De Wachter hebben we allemaal last van zinloosheid en leegte. Hoe hebben we dit aannemelijk proberen te maken? Volgens Dirk De Wachter leven we in een tijd die doordrenkt is van onaangepaste gressieregulatie. Hoe hebben we dit aannemelijk proberen te maken?
Volgens Dirk De Wachter vertonen we allemaal voorbijgaande, stressgebonden parano¨ıde/dissociatiesym Hoe hebben we dit aannemelijk proberen te maken? Wat kenmerkt volgens Paul Verhaeghe het neoliberalisme? Wat doet het neoliberalisme met het ego¨ısme? Welk moreel onderscheid maakt het neoliberalisme? Wat wil Paul Verhaeghe duidelijk maken met de metafoor van het “call center”? Welke drie argumenten biedt Paul Verhaeghe om te onderbouwen dat het neoliberalisme negatieve gevolgen heeft? Waarom is het volgens Paul Verhaeghe een misvatting te geloven dat meer markt zorgt voor meer democratie? Waarom zorgt meer markt volgens Paul Verhaeghe voor meer regelgeving en procedures? Hoe sluit onze bespreking van Frans De Waal (begin van thema 3) aan op de bespreking van het neoliberalisme (einde van thema 2)? Hoe hebben we met andere woorden de overgang tussen beide thema’s gemaakt? Waarom kreeg het derde thema als titel “Kwetsbaar geluk” mee? Wat zijn volgens Frans De Waal de drie lagen van empathie? Wat is altru¨ısme en op welke manier is empathie hiervan het evolutionair fundament? Leg uit: “Het is niet omdat biologen het voortdurend over concurrentie hebben dat ze concurrentie aanbevelen” (Frans De Waal). De aanleiding voor het vertellen van de parabel van de Barmhartige Samaritaan is de vraag van een wetgeleerde. Om welke vraag gaat het hier? Waarom is dat een strikvraag? Hoe ontsnapt Jezus aan de valstrik? Wat wordt bedoeld met “het lichamelijk fundament van de intermenselijke ethiek”? Wat is de ethische grondervaring? Waarom is de naastenliefde een gebod? Op welke manier maakt het verschijnen van de noodlijdende ander mij uniek? Wat zijn de kenmerken van de barmhartigheid? In de hedendaagse bewerking van de parabel van de Barmhartige Samaritaan die tijdens de les getoond werd, wordt ons aangeraden iedereen lief te hebben alsof ze dood zullen zijn tegen middernacht. Hoe kunnen we dit begrijpen? Bespreek de grenzen van de barmhartigheid in verwijzing naar Genesis, hoofdstuk 12. Wat is de band tussen de parabel van de Barmhartige Samaritaan en Schindler’s List? Waarom werden tijdens de les fragmenten uit Schindler’s List getoond? Wat hebben we geleerd uit deze fragmenten? Wat is de visie van Francis Collins op de verhouding tussen geloof en wetenschap? Hoe probeert Stephen Jay Gould het conflict tussen geloof en wetenschap op te lossen? Slaagt hij in zijn opzet? 11
Wat is de visie van Herman De Dijn op de verhouding tussen geloof en wetenschap? Formuleer een mogelijke kritiek op zijn visie. Hoe probeert John F. Haught het conflict tussen evolutietheorie en christendom op te lossen? Formuleer een mogelijke kritiek op zijn poging. Hoe denkt het differentiemodel over de verhouding tussen geloof en wetenschap?
12
4
Synthesevragen
Schets de rode draad van het argument dat we doorheen de ganse cursus ontwikkeld hebben. Tijdens de lessen hebben we het proces van individualisering gebruikt als leessleutel om de hedendaagse samenleving te begrijpen. Bespreek dit proces. Wat houdt het in? Welke oorzaken heeft het en welke gevolgen voor onszelf als individu en voor onze relaties? Bespreek het debat tussen Paul Verhaeghe en Paul De Grauwe. Leg hierbij onder meer uit waarom het nuttig kan zijn een onderscheid te maken tussen twee betekenissen van “neoliberalisme”. Hoe kunnen we de inzichten van Frans De Waal en de parabel van de Barmhartige Samaritaan met elkaar in verband brengen? E´ en van de kernbegrippen van de cursus was het begrip “verantwoordelijkheid”. Leg uit hoe we dat begrip in de loop van de volledige cursus ontwikkeld hebben. In het cursusdeel over ’identiteit’ hebben we dit behandelt tijdens de bespreking van separatie. De relatieve keuzevrijheid van separatie impliceert een bepaalde mate van verantwoordelijkheid voor de gemaakte keuzes. Verder aanvullen Paul Verhaeghe over identiteit: [...] Onze identiteit is zonder twijfel sterk gedetermineerd, maar er is geen totale determinatie. Wij zijn vermoedelijk de enige diersoort die op grond van reflectie over zichzelf bewuste keuzes kan maken. Dat betekent meteen dat elk van ons ook een bepaalde mate van verantwoordelijkheid draagt voor die keuzes. [...] In de cursus hebben we een onderscheid gemaakt tussen drie vormen van verantwoordelijkheid. Elke vorm van verantwoordelijkheid hebben we verbonden met een bepaalde invulling van vrijheid en een bepaalde invulling van schuld. Leg dit uit. Maak ook duidelijk hoe dit ons geholpen heeft het neoliberale begrip van vrijheid en schuld zowel ernstig te nemen alsook te nuanceren. Wat zijn alteriteitservaringen? Waarom zijn ze belangrijk? Wat kenmerkt ze? Van welke andere, typisch hedendaagse ervaringen moeten we alteriteitservaringen onderscheiden? Maak in je antwoord gebruik van de fragmenten uit Schindler’s List die we tijdens de les bekeken hebben. Bespreek de verschillende modellen om de verhouding tussen geloof en wetenschap te denken die in de cursus besproken werden. In de cursus hebben we het gehad over “resonanties” tussen geloof en wetenschap. Beantwoord hierover volgende vragen: • Wat wordt bedoeld met “resonanties” tussen geloof en wetenschap? • Op welk model om de verhouding tussen geloof en wetenschap te denken vormt het zoeken naar resonanties tussen geloof en wetenschap een aanvulling? Waarom? • Op welke resonantie tussen geloof en wetenschap zijn we tijdens de collegesuitgebreid blijven stilstaan?
13
