0. Inleiding Het taalgebruik van NT2-leerders in Nederlandstalig België Inleiding Verticale stratificatie van het

0. Inleiding ................................................................................................................................. 4 1. Het taalgebruik van NT2-leerders in Nederlandstalig België ................................................ 7 1.0 Inleiding ........................................................................................................................... 7 1.1. Verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen ................................................ 8 1.1.1. Wat is de verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen? ........................ 8 1.1.2. Wat is tussentaal? ................................................................................................... 10 1.1.3. De beschrijving van tussentaal ............................................................................... 11 1.2. Tweedetaalverwerving .................................................................................................. 14 1.2.1. Interlanguagetheorie ............................................................................................... 14 1.2.1.1. Interlanguage ................................................................................................... 14 1.2.1.2. De vergelijking van tussentaal met interlanguage........................................... 15 1.2.1.3. Conclusie ......................................................................................................... 17 1.2.2. Interferentie en codewisseling ................................................................................ 18 1.2.2.1. Interferentie ..................................................................................................... 18 1.2.2.2. Codewisseling ................................................................................................. 19 1.2.2.3. Conclusie ......................................................................................................... 20 1.2.3. De rol van spontane input en taalcontact in het taalverwervingsproces................. 21 1.2.3.1. Ongestuurde NT2-verwerving in een NT2-omgeving .................................... 21 1.2.3.2. De rol van spontane input en taalcontact ........................................................ 21 1.2.3.3. Conclusie ......................................................................................................... 22 1.3. NT2-onderwijs .............................................................................................................. 22 1.3.1. De voor- en nadelen van tussentaal t.o.v. anderstaligen ........................................ 23 1.3.2. De houding van het NT2-onderwijs t.a.v. tussentaal ............................................. 24 1.3.3. Conclusie ................................................................................................................ 25 2. Opzet van het onderzoek ...................................................................................................... 27 2.1 Bestaand materiaal ......................................................................................................... 27 2.1.1. Een onderzoek naar de mondelinge Nederlandse taalvaardigheid van volwassen Marokkanen in Sint-Niklaas door Verhelst ...................................................................... 27 2.1.2. De verwerving van het Nederlands door Italianen van de eerste en de tweede generatie uit de streek van Zelzate door Verdoolaege ..................................................... 30 2.1.3. Bewerking van het bestaande materiaal ................................................................. 32 2.2 Eigen materiaal ............................................................................................................... 32 2.2.1. De informanten ....................................................................................................... 32 2.2.2. De interviews .......................................................................................................... 33 2.2.3 De transcripties ........................................................................................................ 34 2.2.4 Doel van het eigen materiaal ................................................................................... 34 2.2.5 Opmerkingen ........................................................................................................... 35 2.3 Methode .......................................................................................................................... 36 2.3.1. Het doel van het onderzoek .................................................................................... 36 2.3.2. Verzameling van het taalmateriaal ......................................................................... 37 2.3.3. Identificatie van de tussentaalkenmerken .............................................................. 37 2.3.4. Categorisering van tussentaalkenmerken ............................................................... 37 2.3.5. Verklaring van de frequentie en de distributie van de tussentaalkenmerken ......... 39 2.3.6. Evaluatie van de situatie ......................................................................................... 40 3. Resultaten van het onderzoek ............................................................................................... 41 3.1 Fonetische en fonologische ingrediënten van tussentaal................................................ 42 3.1.1. Apocope en syncope bij korte functiewoorden ...................................................... 43 3.1.1.1. Apocope van –t ................................................................................................ 43 3.1.1.2. Apocope van consonanten verschillend van –t ............................................... 44 3.1.1.3. Syncope ........................................................................................................... 44

1

3.1.2. H-procope ............................................................................................................... 45 3.1.3. Insertie van verbindings-n bij substantieven en werkwoorden .............................. 46 3.1.4. Auslaut-t wordt –d voor vocalen ............................................................................ 48 3.1.5. Apocope auslaut-d in werkwoordstammen eindigend op /nd/ ............................... 50 3.1.6. Apocope van eind-[∂] als het volgende woord met vocaal begint ........................ 51 3.1.7. Progressieve i.p.v. regressieve assimilatie ............................................................. 52 3.1.8 Conclusie ................................................................................................................. 54 3.2 Lexicon en woordvorming ............................................................................................. 55 3.2.1. Tussenwerpsels....................................................................................................... 55 3.2.2. Ontelbare onomasiologische alternatieven ............................................................. 61 3.2.2.1. Woorden die een uitdrukking zijn van de Belgische maatschappij................. 62 3.2.2.2. Informele verwantschapsnamen ...................................................................... 63 3.2.2.3. De invloed van het Frans ................................................................................. 64 3.2.2.4. Andere onomasiologische alternatieven .......................................................... 65 3.2.3. Persoonsnamen op –er ........................................................................................... 78 3.2.4. Gebruik van aanwijzen voornaamwoord zo’n i.p.v. zulke: .................................... 79 3.2.5. Afwijkende imperatieven van zijn.......................................................................... 80 3.2.6. Hypercorrecties ...................................................................................................... 81 3.2.7. Conclusie ................................................................................................................ 81 3.3 Morfosyntaxis................................................................................................................. 82 3.3.1.Verbuiging van lidwoorden ..................................................................................... 83 3.3.2. Beknopte bijzin met te-infinitief ingeleid door voor i.p.v. het verplichte om ........ 87 3.3.3. Afwijkingen in gebruik van persoonlijke voornaamwoorden ................................ 89 3.3.4. Enclitische vormen van persoonlijke voornaamwoorden ...................................... 94 3.3.5. Verbuiging van de bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden ....................... 96 3.3.6. Afwijkende verbuiging van de adjectieven ............................................................ 99 3.3.7. Afwijkende werkwoordsvormen .......................................................................... 102 3.3.8. Dubbele negatie .................................................................................................... 105 3.3.9. Diminuering van substantieven met –ke, -eke, -ske............................................. 108 3.3.10. Enkelvoud/meervoud bij tijdsaanduidingen ....................................................... 109 3.3.11. Subjectsreduplicatie ........................................................................................... 110 3.3.12. Afwijkend gebruik van lidwoorden .................................................................... 112 3.3.13. Afwijkende meervouden .................................................................................... 113 3.3.14. Afwijkende voegwoordconstructies van vergelijking ........................................ 115 3.3.15. Afwijkend gebruik van hebben/zijn als hulpwerkwoord .................................... 117 3.3.16. Redundant/expletief en versterkend gebruik van dat bij voegwoorden en voornaamwoorden .......................................................................................................... 121 3.3.17. Werkwoorden zonder te ..................................................................................... 123 3.3.18. Als als voegwoord van tijd i.p.v. toen ................................................................ 126 3.3.19. Presentatief t i.p.v. er ......................................................................................... 127 3.3.20. ‘Diminuering’ met -(e)ke(s) van woorden die geen substantief zijn.................. 129 3.3.21. Doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep ............................................... 130 3.3.22. Rechtse plaatsing van negatiepartikel niet ......................................................... 134 3.3.23. Als in afhankelijke vragen .................................................................................. 136 3.3.24. Afwijkend gebruik van gaan .............................................................................. 137 3.3.25. Hulpwerkwoord moeten in hypothetische zinnen .............................................. 139 3.3.26. Gebruik van de congruerende ‘bindwoorden’ als en dat ................................... 140 3.3.27. Geen –s bij adjectieven na iets, veel, … ............................................................. 141 3.3.28. Beknopte bijzin met te-infinitief ingeleid door van i.p.v. het facultatieve om ... 142 3.3.29 Gebruik van lidwoorden bij persoonsnamen ....................................................... 143

2

3.3.30. Hulpwerkwoord moeten in negatieve zinnen i.p.v. hoeven ................................ 144 3.3.31. Afwijkend gebruik van de betrekkelijke voornaamwoorden die en dat ............ 145 3.3.32. Afwijkend gebruik van voornaamwoorden ........................................................ 147 3.3.33. Voorzetsels i.p.v. achterzetsels .......................................................................... 150 3.3.34. Beknopte bijzin met vraagwoord en voltooid deelwoord .................................. 151 3.3.35. Afwijkende bezittelijke voornaamwoorden ....................................................... 152 3.3.36. Consecutieve en finale dat-zinnen ..................................................................... 152 3.3.37. Vanals i.p.v. zodra als voegwoord ..................................................................... 154 3.3.38. Zijn als passief hulpwerkwoord i.p.v. worden ................................................... 155 3.3.39. Redundant gebruik van geworden/geweest in passieve zinnen .......................... 155 3.3.40. Conclusie ............................................................................................................ 156 3.4. Conclusies ................................................................................................................... 158 4. Conclusies .......................................................................................................................... 160 4.0. Inleiding ...................................................................................................................... 160 4.1. Verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen ............................................ 160 4.2. Tweedetaalverwerving ................................................................................................ 161 4.3. NT2-onderwijs ............................................................................................................ 162 4.4. Het taalgebruik van een anderstalige informant .......................................................... 163 Bibliografie............................................................................................................................. 165

3

0. Inleiding Deze cartoon uit Knack (2007) typeert een aspect van het hedendaagse taaldebat. Het legt de nadruk op twee maatschappelijke en taalkundige fenomenen die tegenwoordig herhaaldelijk de media halen en ook het bredere publiek aanspreken.

(Ian, 2007 : 96)

Ten eerste hechten veel mensen belang aan de integratie van immigranten in onze samenleving. Een goede kennis van het Nederlands wordt vaak gezien als een bewijs van een geslaagde inburgering. Daarnaast wordt een gebrekkige kennis regelmatig aangehaald om probleemsituaties met immigranten te bekrachtigen. (Blommaert en Verschueren, 1992 : 89) Ten tweede zijn velen geboeid door het taalgebruik van de medemens. Dit resulteert in vele lezersbrieven in kranten en tijdschriften van mensen die zich ergeren of net gecharmeerd zijn door het Nederlands dat gebruikt wordt in de media of op straat. Een onderzoek dat de beide thema’s samenvoegt is opmerkelijk genoeg nog tamelijk zeldzaam. Hier lijkt wel verandering in te komen. Zo handelt het doctoraatsonderzoek van Jaspers bijvoorbeeld over variatie bij Marokkaanse jongeren in Antwerpen. (Jaspers, 2006 : 258-285)

4

De cartoon lokte bij mij een hele associatieketen aan vragen uit. Klopt het wel wat de cartoon insinueert? Spreken anderstaligen in België echt zo keurig de standaardtaal? Wat voor soort Nederlands spreken deze mensen eigenlijk? Deze scriptie gaat dieper in op deze vragen.

De sociolinguïstiek die opkwam in de jaren ’70 van de vorige eeuw beklemtoonde de heterogeniteit van de taal. Taal is een individueel verschijnsel. Elke mens spreekt op zijn eigen manier. Het is dus zeker niet de bedoeling van deze licentiaatsverhandeling om hét taalgebruik van dé anderstalige te omschrijven. Wel is het een poging enkele tendensen bloot te leggen. Wanneer een anderstalige Nederlands spreekt, valt het meestal al snel op dat het Nederlands de moedertaal niet is. Anderstaligen leven echter niet op een taaleiland, geïsoleerd van het Nederlands van autochtonen. Uit hun taalgebruik kan je veel meer afleiden dan de vreemde afkomst alleen. Een heleboel externe factoren bepalen het uiteindelijke taalgebruik: de woonplaats in België, de verschillende milieus waarmee men in contact komt, de leeftijd, de sekse, … . (Ellis, 1994 : 197-241) Alle elementen die het taalgebruik van anderstaligen kleuren, zijn interessant om te onderzoeken maar dat zou veel meer tijd vergen. In deze licentiaatsverhandeling ligt de focus dus enkel op het tussentalige gehalte van de spreektaal van volwassen anderstaligen in Oost-Vlaanderen.

Het debat over “tussentaal” is heel actueel. Tussentaal is een verzameling varianten van het Nederlands die tussen de Standaardtaal en de lokale dialecten staan. Opmerkelijk aan tussentaal is dat het door de meeste Nederlandstalige Belgen wordt begrepen en dat het bovendien steeds vaker in steeds meer stijlregisters wordt gebruikt. Er bestaan uiteenlopende meningen over deze variëteitenverzameling, variërend van natuurlijk en onvermijdelijk tot rampzalig. Deze scriptie zal hoogstens enkele tendensen weergeven. Er wordt echter geen waardeoordeel geveld. De alledaagse informele spreektaal van de gemiddelde Vlaming bevat tussentalige kenmerken. De licentiaatsverhandelingen van Walraet (2004) en Van Laere (2003) bewijzen daarnaast dat tussentaal zelfs doordringt tot domeinen waar eigenlijk de algemene Standaardtaal verwacht wordt, de school en de politiek. Anderstaligen die in het Nederlandstalige deel van België wonen, komen dus ongetwijfeld met tussentaal in contact.

5

Het is interessant om tussentaal en de tweedetaalverwerving samen te bestuderen. Tussentaal is vaak negatief beoordeeld waardoor systematische, objectieve beschrijvingen amper te vinden zijn. (Goossens, 2000 : 9) De ingrediënten van tussentaal die anderstaligen gebruiken, komen dus niet uit leerboeken maar zijn door contact met Nederlandstaligen in het taalgebruik geslopen. Onderzoek naar die ingrediënten is dus, naast een dissectie van het tussentalige karakter van de spreektaal van anderstaligen, ook een bijdrage tot het onderzoek naar het proces van tweedetaalverwerving, meer bepaald naar de rol van contact en input. Bovendien kan een combinatie van deze twee onderzoeksdomeinen ook bijdragen aan het onderzoek naar tussentaal. Hoppenbrouwers (1990 : 89) verwoordde dit eerder al. “Het regiolectonderzoek richt zich in eerste instantie op het autochtone deel van de bevolking dat immers zijn wortels heeft in het plaatselijk dialect. In de tweede plaats kan dan aandacht worden gegeven aan het taalgedrag van (de kinderen van) de inwijkelingen. Hier doet zich bijvoorbeeld de interessante vraag voor, in welke mate het ook onder de jeugd nog populaire en daarom resistente deel van het dialect door de import wordt overgenomen.” (Hoppenbrouwers, 1990 : 89)

Anderstaligen vormen volgens hem een soort spiegel dat het taalgebruik van het autochtone deel van de bevolking reflecteert. Ook Jaspers toont in zijn studie aan hoe allochtone jongeren van de tweede generatie spelen met verschillende registers en dus ook met tussentaal. Dat blijkt bijvoorbeeld uit een citaat van Jaspers in Klasse voor Leerkrachten 167 (2006). “Jonge Marokkanen spelen zó taalvaardig met gebrekkig Nederlands, het Antwerps dialect en het Algemeen Nederlands dat zij daarmee bewijzen perfect geïntegreerde Vlamingen te zijn.” (Klasse voor leerkrachten, 2006 : 10-13)

Deze scriptie verenigt dus het onderzoek naar tussentaal met het onderzoek naar NT2verwerving. Vanuit die invalshoek wordt getracht een beeld te krijgen van de taal van anderstaligen en van de taal van de Nederlandstalige Belgen. Bovendien wil ik vanuit dit perspectief meer inzicht verwerven in het NT2-verwervingsproces.

6

1. Het taalgebruik van NT2-leerders in Nederlandstalig België 1.0 Inleiding

Deze scriptie vormt een onderzoek naar de invloed van tussentaal op het taalgebruik van anderstaligen in Vlaanderen die op latere leeftijd Nederlands leren. Daarbij dienen we in het achterhoofd te houden hoe de taal van een anderstalige er globaal genomen uitziet. Zowel individuele als omgevingsgebonden factoren bepalen het NT2-verwervingsproces en dus ook het taalgebruik van de anderstalige. (Appel, 1994 : 54) Dit hoofdstuk bevat geen uiteenzetting

van

individuele

factoren

maar

wel

een

bespreking

van

enkele

omgevingsgebonden factoren. Op die manier ontstaat hopelijk een algemeen beeld van het taalgebruik. Hoewel elk individu zijn eigen taalgebruik heeft, zijn er immers toch enkele grote lijnen waar te nemen.

Ten eerste worden alle NT2-leerders in Nederlandstalig België geconfronteerd met de taal van de Vlaming. Taalcontact wordt in de literatuur over tweedetaalverwerving vaak genoemd als een belangrijke factor in het verwervingsproces. (Appel, 1994 : 75-77) Het taalgebruik van de autochtone mensen in de omgeving van de NT2-leerder zal dus het doeltaalgebruik van de NT2-leerder bepalen. In 1.1. De verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen wordt uiteengezet met welke taalvariëteiten de NT2-leerder in het Nederlandstalige deel van België in aanraking kan komen.

Ten tweede ondergaat de NT2-leerder een verwervingsproces dat gekenmerkt wordt door enkele algemene karakteristieken. Zo doorloopt elke NT2-leerder in het verwervingsproces verschillende ontwikkelingsstadia. De verzamelnaam van al deze stadia heet in de literatuur over tweedetaalverwerving interlanguage. Daarbij zal elke NT2-leerder in meer of mindere mate interfereren met zijn eigen moedertaal. Verder doet elke NT2-leerder afhankelijk van de situatie aan code-switching. Het betreft dan zowel overgangen van de moedertaal naar de doeltaal als overgangen tussen verschillende stijlregisters van de doeltaal. Bovendien ondergaat elke individuele NT2-leerder in de NT2-omgeving in zekere mate invloed via spontane input en taalcontact. Elke NT2-leerder verwerft dus gedeeltelijk op een ongestructureerde wijze de NT2. Al deze verschijnselen zijn vermeldenswaardig met

7

betrekking tot het gebruik van tussentaal bij anderstaligen en worden daarom beschreven in 1.2. Tweedetaalverwerving.

Ten derde worden vele NT2-leerders via het onderwijs op een gestructureerde manier ingeleid in het Nederlands. De wijze van instructie heeft een invloed op de verwerving van het Nederlands. Het NT2-onderwijs moet de NT2-leerders leren communiceren zodat deze mensen zich kunnen redden in een maatschappij die hen vreemd is. Hierbij dient het onderwijs rekening te houden met de verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen en met het verwervingsproces van een vreemde taal. Dit wordt beschreven in 1.3. De houding van het NT2-onderwijs in Vlaanderen.

In deze scriptie zullen de termen Nederlandstalig België en Vlaanderen door elkaar gebruikt worden. De term Vlaanderen wordt dus niet beperkt tot de provincies Oost- en WestVlaanderen.

1.1. Verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen Elke NT2-leerder die naar het Nederlandstalig deel van België komt en er Nederlands leert, komt automatisch in aanraking met verschillende variëteiten van het Nederlands. Zo horen zij in de winkel een ander Nederlands dan op het radiojournaal en spreekt de buurvrouw een ander Nederlands dan de leraar Nederlands in de klas. Om een beeld te krijgen van de invloed van tussentaal op de spreektaal van anderstaligen, is het noodzakelijk om eerst de taaltoestand in Vlaanderen kort te analyseren.

1.1.1. Wat is de verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen? Elke individuele gebruiker van het Nederlands beschikt over een aantal variëteiten dat in verschillende situaties aangewend kan worden. Sterk vereenvoudigd kunnen we die varianten beschrijven als dialect, regiolect, tussentaal, substandaardtaal en standaardtaal en kunnen de gebruikssituaties van zeer informeel tot zeer formeel gerangschikt worden. Uiteraard zijn dit geen duidelijk afgelijnde entiteiten maar zijn het verschillende varianten die in elkaar vloeien. Bovendien beheerst niet elk individu het hele arsenaal aan mogelijkheden en bestaan er geen strikte regels die bepalen welke variant bij welke situatie hoort. De verzameling van alle verschillende vormen van het Nederlands die een individu kan kennen, noemen we de verticale stratificatie van het Nederlands. 8

Het Belgische Nederlands en het Nederlandse Nederlands verschillen van elkaar. Niet alleen zijn de uitspraak en de woordenschat verschillend maar er bestaat ook een verschil tussen de verticale stratificatie van de Nederlanders en die van de Belgen. De informele omgangstaal van Nederland lijkt sterk op het Nederlandse Standaardnederlands terwijl de informele omgangstaal in Vlaanderen tussentaal is en verder af staat van het Belgische Standaardnederlands. (Geeraerts, 2001 : 339)

Deze stelling dient eerst genuanceerd te worden. Sommigen hebben immers een grotere registergevoeligheid en een bredere kennis van variëteiten dan anderen. Bovendien zijn er geen strikte regels die voorschrijven wanneer een spreker een bepaalde variëteit moet gebruiken. Daardoor zullen sommige Nederlandstalige Belgen in hun dagelijkse omgangstaal een variëteit van het Nederlands spreken dat best als Standaardnederlands gedefinieerd kan worden terwijl het omgekeerde bij Nederlanders ook mogelijk is. Geeraerts’ stelling (2001 : 339) is dus een ruwe schets van algemene tendensen.

Volgens Jaspers (2001 : 143) is het niet verwonderlijk dat de afstand tussen informeel en formeel taalgebruik in Nederlandstalig België groter is dan in Nederland. Ten eerste kunnen we het verschil geografisch verklaren. De Nederlandse standaardisatie vertrok vanuit de taal van de Randstad, een dominante regio in Nederland. In de directe omgeving van de Randstad is het verschil tussen omgangstaal en formele taal daardoor heel erg klein. Dat is logisch aangezien de standaardtaal er ontstond uit de omgangstaal van de meest prestigieuze groep en uitbreidde naar de gewone bevolking. In de meer perifere gebieden is de afstand tussen de twee registers al heel wat groter. Zelfs als we enkel rekening zouden houden met de geografische ligging van België is het dus te verwachten dat de afstand tussen Standaardtaal en informele taal in Vlaanderen groter is dan in de meeste gebieden in Nederland die dichter bij de Randstad gelegen zijn. (Jaspers, 2001 : 143) Ten tweede is het verschil in afstand tussen de twee registers in Nederland en in België ook historisch gezien niet verwonderlijk. De standaardtaal in Vlaanderen is afkomstig van Nederland. Dat impliceert dat de standaardtaal in Nederland vroeger bestond dan in België. Bovendien was er in Nederland bij het begin van het standaardiseringsproces geen alternatieve standaardtaal om mee te vergelijken zodat het Standaardnederlands er relatief vrij kon ontwikkelen. In Vlaanderen voerde men met de standaardtaal een model in waarnaar de Nederlandstaligen zich dienden te richten. De invoer van een bestaande standaardtaal impliceerde dat veel Nederlandstalige Belgen deze taal als exogeen aanvoelden. Als ze het 9

Standaardnederlands wilden spreken, moesten ze de taal eerst aanleren. Tegenwoordig is dat nog steeds zo voor mensen die in dialect of tussentaal zijn grootgebracht. Daarnaast kan het opleggen van een taal verschillende vormen van verzet oproepen waardoor de afstand tussen standaardtaal en omgangstaal zeker niet kleiner wordt. (Jaspers, 2001 : 142-143)

De informele omgangstaal in Vlaandern ligt dus algemeen gezien verder af van het Belgische Standaardnederlands

dan

de

informele

taal

in

Nederland

van

het

Nederlandse

Standaardnederlands verwijderd is. Daardoor kunnen we verwachten dat de informele spreektaal in Vlaanderen op meer vlakken afwijkt van de standaardtaal dan de spreektaal in Nederland. Dit heeft tot gevolg dat NT2-leerders die in Vlaanderen Standaardnederlands leren waarschijnlijk meer problemen zullen ondervinden wanneer ze in alledaagse situaties met autochtonen willen communiceren.

1.1.2. Wat is tussentaal? De term tussentaal wordt op twee manieren gebruikt. Soms wordt de niet-dialectische omgangstaal bedoeld die Nederlandstalige Belgen in informele situaties gebruiken. Op andere momenten verstaat men onder tussentaal de taal waarin de Nederlandstalige Belg blijft steken wanneer hij zich in een formele situatie bevindt en standaardtaal ambieert.

In beide gevallen is tussentaal een verzameling van taalvarianten die in de verticale stratificatie van het Belgische Nederlands aangetroffen wordt en die in het schema van de verticale stratificatie zowel op geografisch als op functioneel gebied tussen het pure dialect of de zuivere standaardtaal staat. (Jaspers, 2001 : 130) Op geografisch gebied betekent dit dat tussentaal, net als dialect, heel wat regionale kenmerken

bevat.

Desondanks

kan

tussentaal

in

Vlaanderen

in

bovenregionale

omstandigheden worden gebruikt omdat de ingrediënten van tussentaal in het hele Nederlandstalige gebied van België begrepen worden. Hierdoor neigt het ook naar de standaardtaal. (Goossens, 2000 : 4-5) Op functioneel gebied betekent dit dat tussentaal zowel in informele als in formele domeinen gebruikt wordt. Sommige sprekers gebruiken tussentaal in informele domeinen. Meestal kennen zij maar weinig dialect omdat zij in tussentaal opgevoed zijn. Mensen die wel met dialect zijn grootgebracht, gebruiken in deze domeinen ook het dialect van hun streek. Anderen wenden tussentaal, net als standaardtaal, in formelere situaties aan. Dit zijn meestal

10

van thuis uit dialectsprekers die in tussentaal gekuist Nederlands zien. (Jaspers, 2001 : 129130) Deze voorstelling van tussentaal komt misschien wat te simplistisch over. Tussentaal is geen afgelijnde taal maar kan afhankelijk van spreker en situatie meer bij het dialect of standaardtaal aanleunen. Het is de spreker die, bewust of onbewust, bepaalt welke variant hij op het moment van spreken het meest bruikbaar vindt. Doordat elk individu een deel van het spectrum tussen standaardtaal en dialect beheerst, heeft iedereen immers de mogelijkheid om, afhankelijk van de situatie en al dan niet bewust, de wijze waarop hij spreekt te kiezen. Zelfs sprekers met een minder breed registerspectrum passen hun taalgebruik aan de situatie aan. Het aanpassingsproces wordt code-switching of codewisseling genoemd. (zie ook: 1.2.2. Interferentie en codewisseling)

In 1.1.1. Wat is de verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen? staat dat in Nederland de omgangstaal dichter bij de standaardtaal ligt dan in Vlaanderen. Vlamingen kiezen als omgangstaal sneller voor een variëteit die dichter bij de dialecten staat terwijl een Nederlander vaker de keuze maakt voor een variëteit die meer bij de standaardtaal aanleunt.

Anderstaligen in Vlaanderen zullen dus in communicatie met Vlamingen, afhankelijk van de gesprekspartner en de gesprekssituatie, geconfronteerd worden met een variëteit uit het spectrum van het Nederlands. Omdat de ruimte tussen dialect en standaardtaal groot is en sprekers hun taal naar de situatie schikken, komen de anderstaligen regelmatig in aanraking met verschillende varianten van tussentaal. In de omgangstaal in Vlaanderen neigen die variëteiten globaal gezien toch vaker naar de dialecten dan naar de standaardtaal.

1.1.3. De beschrijving van tussentaal Zowel Jaspers (2001 : 133) als Goossens (2000 : 9) beklemtonen beiden dat een volledige gedetailleerde taalkundige beschrijving van tussentaal mogelijk is maar vooralsnog niet bestaat. Door ontwikkelingen in de linguïstiek en veranderingen in de houding van taalkundigen ten opzichte van tussentaal lijkt een dergelijke beschrijving steeds reëler. Hieronder wordt beschreven waarom deze ontwikkelingen noodzakelijk zijn om de beschrijving te kunnen realiseren.

11

Voor de jaren ’70 bestond het model van de verticale stratificatie uit twee gescheiden variëteiten. Bovenaan stond het Algemeen Beschaafd Nederlands en onderaan het dialect. Buiten deze twee polen bestond er niets. In dit model kwam er dus geen continuüm aan variëteiten voor. Met de komst van de sociolinguïstiek in de jaren ‘70 veranderde het schema van de verticale stratificatie in een geheel van verschillende variëteiten die in wisselende omstandigheden gebruikt kunnen worden. (Goossens, 2000 : 5) “In de taalwetenschap vertoonde dit een opvallende concretisering: naast de dialectologie, waarvan de Vlaamse beoefenaars tegelijk ABN-propagandisten waren, die de standaardtaal en de dialecten als verschillende taalsystemen beschouwden, die de sprekers uit elkaar moesten houden, kwam nu de sociolinguïstiek op, die op zeldzame uitzonderingen na hier nooit scherpe grenzen heeft getrokken.” (Goossens, 2000 : 5)

Met het erkennen van de verschillende variëteiten, erkende men ook het bestaan van tussentaal. Het debat over tussentaal dat erop volgde, handelde echter zelden over de linguïstische aspecten van tussentaal maar ontwikkelde eerder tot een ethisch debat dat zich toespitste op de waarde van tussentaal. Bij een objectieve beschrijving van de tussentaal zijn de verschillende oordelen over de waarde van tussentaal echter niet belangrijk. In deze scriptie wordt daarom weinig aandacht geschonken aan dit debat omdat voornamelijk de linguïstische aspecten van tussentaal centraal staan. Belangrijk is dat door de wijd verspreide negatieve houding t.o.v. tussentaal, linguïstische beschrijvingen ervan tot voor kort zeldzaam waren.

Jaspers (2001 : 136) waarschuwt wel dat een beschrijving van tussentaal geen welomlijnde taal zal blootleggen. Het is immers niet zo dat elke variëteit uit de verticale stratificatie zijn eigen talige kenmerken heeft. Om dat duidelijk te maken wordt in de literatuur over tussentaal soms voor de term ingrediënt gekozen. Een ingrediënt van tussentaal kan de taal van een spreker tussentalig kleuren maar is geen doorslaggevend criterium dat bepaalt wat tussentaal is. Zo kunnen ingrediënten van tussentaal ook in informele standaardtaal voorkomen en zijn sommige ingrediënten van tussentaal ook in de dialecten te vinden. De woonplaats en de sociale achtergrond van de spreker beïnvloeden onbewust de taal van de spreker die daarnaast bewust over de stijl en het accent kan beslissen. Op die manier wordt tussentaal telkens anders. Een zuivere taalvariant met specifieke kenmerken bestaat dus niet. (Jaspers, 2001 : 136-137) Kortom, de aan- of afwezigheid van bepaalde talige ingrediënten kunnen markeren of een spreker tussentaal gebruikt maar sluitend bewijsmateriaal is het niet.

12

Ondanks het feit dat tussentaal geen welomlijnde taal is, moet het toch voldoende systematiek bezitten om te kunnen worden beschreven. De beschrijvingen van tussentaal zijn meestal een opsomming van ingrediënten die in het taalgebruik van Nederlandstalige Belgen worden teruggevonden. Zoals de vorige alinea weergeeft is deze lijst ingrediënten niet welomlijnd, noch éénduidig. Achter de ingrediënten zelf schuilt doorgaans wel een logisch systeem. (Goossens, 2000 : 9) De verbuiging van lidwoorden, adjectieven en bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden verloopt bijvoorbeeld volgens het systeem van de drie woordgeslachten. (Vb. Het verbuigingssysteem van de lidwoorden: mannelijk: ne stoel, nen aap – vrouwelijk: ’n tafel – onzijdig: e kind, ’n aapke) De Brabantse dialecten bezitten dat systeem nog steeds. (Hoppenbrouwers, 1990 : 109) Wellicht verzeilde dit ingrediënt via het Brabants in de tussentaal van vele Vlamingen. Het nut van de beschrijving van tussentaal is meervoudig. Ten eerste toont een dergelijke studie naast de verschillen ook de gelijkenissen met de standaardtaal en de dialecten waardoor tussentaal niet louter een afwijkende vorm wordt, maar een variant op zich. Ten tweede leidt de beschrijving van tussentaal automatisch tot reflectie over de standaardtaal omdat het een vergelijking met de standaardtalige norm impliceert. Hierdoor wordt duidelijk dat het bestaan van standaardtaalnormen niet vanzelfsprekend is. Dergelijke beschrijving onthult immers ook de sterkst geïnternaliseerde normen van de standaardtaal. (Jaspers, 2001 : 148) Er wordt namelijk aangetoond dat het taalsysteem van de standaardtaal niet de enige mogelijkheid is. Een vergelijking met de dagelijkse wereld maakt alles misschien nog helderder. Door een buitenlander de Belgische maatschappij te laten schetsen, krijgt de Belg soms een beter beeld van de eigen samenleving omdat gewoonten die eerst voor de hand liggend leken, hun vanzelfsprekendheid verliezen. Door diezelfde buitenlander zijn eigen land te laten portretteren, worden ook mogelijke alternatieven zichtbaar. Welk systeem dan uiteindelijk de voorkeur verdient, is een subjectieve keuze die buiten beschouwing blijft. Ten derde geeft een beschrijving van tussentaal meer inzicht in de manier waarop Vlamingen de verschillende taalvariëteiten gebruiken. Ten vierde kunnen we het onderzoek naar tussentaal ook binnen andere taalkundige onderzoeksgebieden brengen waardoor we vanuit een vernieuwd perspectief de verschillende onderzoeksgebieden kunnen bekijken. Zo is het in deze scriptie de bedoeling het onderzoek naar tussentaal te verbinden met het onderzoek naar NT2verwerving. Op die manier krijgen we hopelijk meer inzicht in zowel het systeem van tussentaal als het proces van NT2-verwerving.

13

In deze scriptie wordt dus geprobeerd om het systeem achter enkele ingrediënten van tussentaal te beschrijven waardoor deze ingrediënten in het taalgebruik van anderstalige informanten herkend kunnen worden. Op die manier hoop ik een beetje meer inzicht te krijgen in de spreektaal van anderstaligen, in het systeem van tussentaal en in het NT2verwervingsproces.

1.2. Tweedetaalverwerving Het leerproces van elke persoon in die België Nederlands leert, wordt gestuurd door individuele en algemene factoren. (zie ook: 1.1. Het taalgebruik van NT2-leerders in Vlaanderen) Om de invloed van tussentaal op de spreektaal van anderstaligen te kunnen onderzoeken, dienen we eerst enkele algemene aspecten van tweedetaalverwerving nader te bespreken.

1.2.1. Interlanguagetheorie De begrippen interlanguage en tussentaal, die in deze scriptie elk een ander taalverschijnsel aanduiden, hebben niet toevallig een gelijklopende naam. Deze twee verschijnselen hebben namelijk een aantal overeenkomsten. Hieronder wordt het begrip interlanguage een beetje toegelicht. Daarnaast wordt het vergeleken met het begrip tussentaal dat al uitvoeriger aan bod kwam. (zie ook: 1.1. Verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen) In de literatuur over NT2 wordt interlanguage soms als tussentaal vertaald. In deze scriptie wordt dit bewust niet gedaan om het onderscheid tussen de taalverschijnselen te bewaren. 1.2.1.1. Interlanguage Interlanguage wordt hier om twee redenen beschreven. Ten eerste handelt de scriptie over de spreektaal van anderstaligen. In het onderzoek naar NT2-verwerving wordt vaak naar interlanguage verwezen. Om de ingrediënten van tussentaal in de spreektaal van anderstaligen te kunnen onderzoeken, is het nodig te weten uit welke componenten de taal van een anderstalige algemeen bestaat. Ten tweede dienen de begrippen tussentaal en interlanguage goed afgebakend te zijn zodanig dat er geen verwarring kan ontstaan. De twee verschillende taalkundige onderzoeksgebieden waaruit de termen stammen worden in deze scriptie immers samengevoegd. In deze scriptie wordt de aanwezigheid van tussentaal in de interlanguage van anderstaligen bestudeerd.

14

In de late jaren ’60 en begin jaren ’70 ontwikkelde het onderzoek naar de tweedetaalverwerving zich voor het eerst tot een systematische studie. Vele onderzoekers vroegen zich af of er geen wetenschappelijke verklaring bestond die kon duiden waarom het ene individu de doeltaal sneller en beter beheerst dan een ander. Volgens Ellis (1994, 30) was Selinker (1972) de eerste die interlanguage definieerde als een veranderlijk systeem van taalvarianten in het verwervingsproces van een doeltaal. In interlanguage worden kenmerken van de moedertaal verenigd met kenmerken van de doeltaal. Niemand slaagde er echter in een volledige verklaring te formuleren. In 1990 herformuleerde Noyau de taak van de onderzoeker die de verwerving van een tweede taal bestudeert. (Bayley, 2000 : 288) Hiervoor herzag hij het idee achter de interlanguagetheorieën. De onderzoeker moet, volgens hem, al de verschillende interlanguages die een NT2-leerder kan spreken, als onbekende talen beschouwen en ze ook als zodanig beschrijven. Bayley (2000 : 288) leidde hieruit af dat deze interlanguages gekenmerkt worden door gestructureerde heterogeniteit. “If learner varieties are “unknown languages”, it follows that, like all human languages, they must be characterized by “structured heterogeneity”.” (Bayley, 2000 : 288)

De term structured heterogeneity nam Bayley over van de sociolinguïstische studie van Weinreich, Labov en Herzog (1968) waarin linguïstische variatie een kernwoord is. Bayley verbond dus, net als dit onderzoek zal trachten te doen, de studie van taalvariatie binnen één taal met de studie van tweedetaalverwerving. (Bayley, 2000 : 288) 1.2.1.2. De vergelijking van tussentaal met interlanguage De verzameling variëteiten die in België tussen het dialect en de formele standaardtaal voorkomt, wordt tussentaal genoemd. (zie ook: 1.1. Verticale stratificatie van het Nederlands in België) Al enkele keren werd in deze scriptie vermeld dat de termen tussentaal en interlanguage in Nederlandstalige literatuur over taalkunde elkaar soms overlappen. Het feit dat we aan twee taalverschijnselen een gelijkluidende naam kunnen geven, doet vermoeden dat deze verschijnselen op enkele punten gelijkenissen vertonen. Deze gelijkenissen worden hieronder opgesomd.

Gelijkenis 1: Verzameling variaties Zowel interlanguage als tussentaal zijn geen duidelijk afgebakende talen maar zijn verzamelingen van variaties. Abstract gezien doorloopt een NT2-leerder in het leerproces verschillende stadia met een volledige beheersing van de tweede taal als doel. De verzameling

15

van de verschillende stadia wordt interlanguage genoemd. (Appel, 2001 : 484) Tussentaal is ook een verzameling van taalvariëteiten, namelijk van de variëteiten tussen de algemene standaardtaal en het dialect.

Gelijkenis 2: Afwijkingen van een tweede taal Zowel interlanguage als tussentaal worden vaak gekarakteriseerd aan de hand van afwijkingen van een andere taal(variëteit). Een stadium van interlanguage wordt meestal beschreven met behulp van verschillen met de doeltaal. Wanneer bijvoorbeeld gesteld wordt dat leerders van het Nederlands in de eerste fase van het leerproces het werkwoord niet vervoegen en het aan het einde van de zin plaatsen, dan houdt dit automatisch in dat in het Nederlands de werkwoorden wel vervoegd worden en dat ze eigenlijk niet achteraan in de zin horen te staan. (Appel, 2001 : 485) Bij tussentaal geldt hetzelfde. Kenmerken van tussentaal komen meestal niet in de standaardtaal voor. Wanneer geschreven wordt dat het gebruik van het persoonlijk voornaamwoord gij tussentaal typeert, dan impliceert dit dat gij in de standaardtaal niet voorkomt. Dit dient wel enigszins genuanceerd te worden. Apocope en syncope zijn bijvoorbeeld ingrediënten van tussentaal die ook in standaardtaal kunnen opduiken. In de meest keurige standaardtaal treedt het echter veel minder op dan in de alledaagse spreektaal.

Gelijkenis 3: Fossilisatie Zowel in interlanguage als in tussentaal kan fossilisatie optreden. Sommige NT2-leerders zullen de doeltaal nooit volledig beheersen maar blijven hangen in een bepaalde stadium van interlanguage. Sommige tussentaalsprekers zullen eveneens nooit het hele arsenaal aan variëteiten beheersen. Zij spreken een tussentaal wanneer zij in feite standaardtaal beogen te spreken.

Gelijkenis 4: Systematiek Hoewel zowel interlanguage als tussentaal afwijken van de doeltaal respectievelijk standaardtaal, zijn het er geen verbrokkelde, beperkte en onsystematische versies van. Beide verzamelingen van variëteiten vertonen een gestructureerde heterogeniteit. (Bayley, 2000 : 288)

16

Gelijkenis 5: Invloed van de geografische afkomst van de spreker Zowel bij interlanguage als bij tussentaal heeft de geografische afkomst van de spreker invloed op de variant die de spreker gebruikt. Bij interlanguage speelt de moedertaal van de spreker een rol. Bij tussentaal kan de streek waaruit de spreker afstamt de variant van tussentaal kleuren.

Ondanks het feit dat de termen ontstaan zijn om twee verschillende taalfenomenen in twee verschillende onderzoeksgebieden te beschrijven, bestaan er dus enkele gelijkenispunten. Toch komt uit de vergelijking van de twee termen ook één belangrijk verschilpunt naar voren. Dit heeft tot gevolg dat alle bovenstaande punten van gelijkenis toch niet helemaal overeenkomen. Het betreft de intentie van de spreker.

Verschil: Intentie van de sprekers Interlanguage is een transitieverschijnsel. Het is een verzameling overgangsfases die een NT2-leerder doormaakt in de hoop ooit tot een volledige beheersing van de doeltaal, de NT2, te komen. De NT2-leerder is zich bewust van zijn positie als leerder en weet dat hij de doeltaal nog niet helemaal meester is. Hoewel enkele taalkundigen van mening zijn dat tussentaal een voorbijgaande fase is die een tussentaalspreker doormaakt wanneer hij naar een algemene beheersing van de standaardtaal toe evolueert, denken vele taalkundigen tegenwoordig dat tussentaal consolideert. Steeds meer Vlamingen worden thuis met tussentaal als moedertaal opgevoed. Daarnaast is het voor veel dialectsprekers de taal voor bovenregionale informele communicatie. (Jaspers, 2001 : 135-136) Tussentaalsprekers hebben dus doorgaans niet de intentie om hun taal te verbeteren en beogen geen perfecte beheersing van de standaardtaal. Zij voelen zich geen taalleerders en weten soms niet eens dat hun taalgebruik afwijkt van de standaardtaal. 1.2.1.3. Conclusie Interlanguage is een verzamelnaam voor de verschillende stadia op weg naar een perfecte beheersing van de doeltaal. Elke NT2-leerder die Nederlands leert, spreekt een interlanguage van het Nederlands. Het taalkundige verschijnsel interlanguage komt op enkele punten overeen met het verschijnsel tussentaal. De verschillende intenties van de sprekers zorgen er echter voor dat tussentaal en interlanguage toch duidelijk van elkaar onderscheiden kunnen worden.

17

Een anderstalige in Vlaanderen spreekt dus zeker een soort van interlanguage. Deze interlanguage wordt o.a. gekenmerkt door de moedertaal van de spreker en de kennis van de doeltaal. Waarschijnlijk spreekt elke anderstalige ook een aantal variëteiten van de verticale stratificatie van het Nederlands. Deze hypothese wordt verder in de scriptie onderzocht. Het volgende deel, 1.2.2. Interferentie en code-switching, bevat onder meer een beperkte theoretische achtergrond van de keuzes die een anderstalige maakt wanneer hij Nederlands spreekt. Het raakt kort de registergevoeligheid van anderstaligen aan.

1.2.2. Interferentie en codewisseling Als een NT2-leerder Nederlands spreekt, heeft hij onbewust of bewust een aantal keuzes gemaakt. Ten eerste heeft hij voor het Nederlands gekozen en niet voor de eigen moedertaal. Ten tweede kiest hij afhankelijk van de context, van zijn registergevoeligheid en van de verworven taalvaardigheid voor bepaalde klanken, woorden, zinsconstructies en stijlregisters.

Die keuzes verlopen niet altijd volledig rechtlijnig. Soms vermengen NT2-leerders de doeltaal met de eigen moedertaal. Interferentie en codewisseling zijn twee mogelijke vormen van taalmenging. (Appel, 1986b : 22) Als we de spreektaal van anderstaligen willen onderzoeken, moeten we beseffen dat de moedertaal de taaluitingen kan beïnvloeden. Hieronder worden de beide vormen van taalvermenging kort besproken. 1.2.2.1. Interferentie In Van Dale Groot woordenboek hedendaags Nederlands (2002) kunnen we lezen dat interferentie onder meer ‘de inwerking op elkaar van verschillende talen’ betekent. Bij het verwerven van een tweede taal kan bijvoorbeeld interferentie optreden wanneer de moedertaal op de NT2 inwerkt. De transfer van de moedertaal naar de NT2 resulteert in een positieve transfer als de moedertaal en de NT2 gelijkenissen vertonen waardoor een goede constructie in de NT2 tot stand komt. De transfer is negatief wanneer de verschillen tussen de twee talen interferentiefouten veroorzaken. In de literatuur over NT2-verwerving associeert men interferentie voornamelijk met fouten. “According to behaviourist learning theory, old habits get in the way of learning new habits. Thus, in L2 acquisition the patterns of the learner’s mother tongue that are different from those of the L2 get in the way of learning the L2. This is referred to as ‘interference’” (Ellis, 1994 : 709)

18

In deze scriptie wordt interferentie niet per definitie met negatieve transfer verbonden, maar wordt het eerder in de betekenis van Van Dale (2002) gebruikt.

Aan het begin van het onderzoek naar het NT2-verwervingsproces veronderstelden de onderzoekers dat de moedertaal van de NT2-leerder de belangrijkste factor in het leerproces was. Aan de hand van een contrastieve analyse van de twee talen dacht men alle voorkomende fouten te kunnen verklaren. Al snel werd duidelijk dat de moedertaal van de NT2-leerder niet altijd aan de basis van de gemaakte fouten lag. (Lalleman, 1986 : 33-34) Het is echter ook verkeerd te beweren dat de moedertaal totaal onbelangrijk is. Het NT2verwervingsproces wordt bepaald door een samenspel van verschillende factoren waarvan de moedertaal deel uitmaakt. (Lalleman, 1986 : 38)

1.2.2.2. Codewisseling De anderstaligen kunnen tijdens het spreken van de doeltaal op twee verschillende manieren van code wisselen. In 1.1.2. Wat is tussentaal? werd codewisseling gedefinieerd als de overschakeling van een stijlregister naar een ander binnen eenzelfde taal, afhankelijk van de situationele context. Daarnaast is er ook sprake van codewisseling wanneer een spreker tussen twee talen switcht. Net als bij codewisseling binnen één taal is er ook hier sprake van een bewuste of onbewuste aanpassing aan de situatie. “Taalwisseling kan optreden tussen gesprekken (gesprekssituaties), tussen grotere passages binnen gesprekken, tussen losse zinnen en zelfs binnen zinnen. Ook in het laatste geval blijkt de wisseling meestal een bepaalde functie te hebben in het gesprek, omdat de twee talen immers naar twee culturen, of naar twee waardensystemen verwijzen.” (Appel, 1986b : 23)

Doordat codewisseling zelfs binnen zinnen kan optreden, wordt het verschil met interferentie bijzonder vaag. (Appel, 1986b : 24)

NT2-leerders modificeren hun taalgebruik dus afhankelijk van de situatie. Meestal geldt het principe: een betere en voorzichtiger taal in formele situaties en een meer dagelijkse spreektaal bij informele situaties. De taal verandert doordat de aandacht die de spreker schenkt aan zijn taal ook verandert. (Ellis, 1994 : 145-146) “Thus, to examine learners’ vernacular style it is necessary to collect ‘unattended speech data’, while to investigate their careful style, data from grammaticalicity judgement tasks can be used.” (Ellis, 1994 : 146)

19

Vooral de geadresseerde blijkt een belangrijke factor bij codewisseling. Het betreft dan zowel codewisseling binnen één taal als de wisseling tussen twee verschillende talen. “It is clear that learners, like native speakers, are influenced by situational factors, and in particular, by their adressee. Learners exploit their linguistic resources in order to behave in sociolinguistically appropriate ways. Sometimes this results in more target-like behaviour and sometimes in less, depending on who their addressee is, the particular language functions they wish to perform, the topic of the discourse, and their perceptions of their own expertise on a subject.” (Ellis, 1994 : 149)

De Armeense studente van de CVO De Bargie bevestigt dat haar taalgebruik verandert afhankelijk van de geadresseerde. “Ik denk het ook ja. En eh als ik spreek met mensen die ik al ken, ik spreek beter dan met mensen die ik nie ken. K weet nie waarom. (Beter Nederla, allez, taal? Algemeen Nederlands?) Algemeen Nederlands ja. Dus als ik spreek met mensen die ik al genoeg ken, dan beginnen woorden die ik gebruik niet zo veel en eh begin ik mooier praten enzo.” (Armeense, niveau 7: r155-159)

Met deze codewisselingen dienen we ook rekening te houden bij de studie van het taalmateriaal omdat het de resultaten kan hebben beïnvloed. In het tweede hoofdstuk De opzet van het onderzoek wordt dit nog eens aangestipt. 1.2.2.3. Conclusie Elke informant kiest bij het spreken dus twee verschillende codes. Ten eerste kiest hij voor het Nederlands. Ten tweede kiest hij voor een bepaald stijlregister in het Nederlands. “In general, however, when you open your mouth, you must choose a particular language, dialect, style, register, or variety – that is, a particular code.” (Wardhaugh, 2006 : 88)

Verder kunnen al de informanten zowel via interferentie als via codewisseling door hun moedertaal beïnvloed worden. Het is echter niet altijd te achterhalen in welke mate de moedertaal effect heeft op de doeltaal van de spreker. In het volgende deel 1.2.3. De rol van spontane input en taalcontact in het taalverwervingsproces wordt de omgekeerde vorm van invloed besproken. Het belicht niet de rol van de moedertaal op de NT2-leerder maar wel de rol van de doeltaal.

20

1.2.3. De rol van spontane input en taalcontact in het taalverwervingsproces Wanneer een NT2-leerder in de NT2 spreekt met een individu dat deze NT2 als moedertaal heeft, maken beide sprekers tijdens het gesprek allerlei keuzes. (zie ook: 1.1. Verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen en 1.2.2. Interferentie en codewisseling) Het is mogelijk dat de keuzes van de moedertaalspreker op de NT2-leerder en op het proces van de taalverwerving inwerken. In het vorige deel werd de invloed van de moedertaal van de NT2leerder besproken, hieronder komt de invloed van input en taalcontact aan bod. Beide invloeden zijn belangrijk in het verwervingsproces. “It is possible, therefore, that input and transfer work jointly to shape interlanguage development. As Gass and Lakshmanan [1991, ao] put it, ‘the learner initially searches for correspondences or matches in form between the native and the second language.” (Ellis, 1994 : 272)

1.2.3.1. Ongestuurde NT2-verwerving in een NT2-omgeving De omstandigheden waaronder een taal aangeleerd wordt, kunnen van leerder tot leerder sterk verschillen. Globaal gezien kunnen de omstandigheden in vier categorieën opgedeeld worden. Ten eerste bestaat er gestuurde NT2-verwerving in een NT1-omgeving. Ten tweede komt het ongestuurd verwerven van een NT2 in een NT1-omgeving voor. Ten derde kan er gestuurde NT2-verwerving in een NT2-omgeving plaatsvinden. Tot slot is ook ongestuurde NT2verwerving in een NT2-omgeving mogelijk. (Lalleman, 1986 : 31) Aangezien de informanten in deze scriptie zich allemaal in een NT2-omgeving bevinden, beperken we ons in deze scriptie tot een korte bespreking van de laatste twee mogelijkheden. De meeste informanten leren Nederlands door een combinatie van gestuurde en ongestuurde verwerving. In 1.3. NT2onderwijs lichten we de gestuurde NT2-verwerving toe. Hieronder focussen we op de ongestuurde verwerving, meer bepaald op de rol van spontane input en taalcontact met sprekers die de NT2 als moedertaal hebben. 1.2.3.2. De rol van spontane input en taalcontact Wanneer een NT2-leerder in een NT2-omgeving intensief met de taal van de omgeving geconfronteerd wordt en zelf ook voldoende mogelijkheden krijgt om met de taal te experimenteren, zal het verwervingsproces daar baat bij hebben. “De T2 verwerver stelt als het ware hypotheses op over de structuren van de te leren taal op basis van wat hij hoort. Vervolgens probeert hij die hypotheses uit, en stelt ze bij.” (Lalleman, 1986 : 34)

Wanneer er ingrediënten van tussentaal in het taalgebruik van de anderstalige informanten voorkomen, bevestigt dat de impact die spontane input op taalverwerving kan hebben.

21

Tussentaal is immers de taal die veel Nederlandstalige Belgen in alledaagse situaties gebruiken en waarmee anderstaligen in informeel taalcontact met de Nederlandstalige Belgen zeker geconfronteerd worden. Anderzijds bestaan er nog geen systematische beschrijvingen van tussentaal waardoor de handboeken ‘Nederlands voor Anderstaligen’ gefocust zijn op het Standaardnederlands. (zie ook: 1.1. Verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen) 1.2.3.3. Conclusie Alle anderstalige informanten hebben door hun verblijf in Vlaanderen mogelijkheid tot taalcontact met Vlamingen. Alle informanten verwerven het Nederlands dus gedeeltelijk op een ongestuurde manier. Het is moeilijk te bepalen in welke mate input en taalcontact belangrijk zijn voor de taalverwerving. De aan- of afwezigheid van ingrediënten van tussentaal in het taalgebruik van anderstaligen kan hierin misschien een aanwijzing zijn. In het volgende deel wordt de rol van de gestuurde NT2-verwerving bondig omschreven en wordt de houding van het NT2-onderwijs t.o.v. tussentaal belicht.

1.3. NT2-onderwijs “Overal in het buitenland waar Nederlands onderwezen wordt, denkt men er niet aan de studenten of leerlingen noties van SV [Schoon Vlaams of tussentaal, ao] bij te brengen. Die worden er wel mee geconfronteerd wanneer ze naar Vlaanderen reizen en zetten dan, wanneer ze er vooraf niet over zijn geïnformeerd, grote ogen op.” (Goossens, 2000 : 11)

Zoals uit 1.1 Verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen blijkt bestaat hét Nederlands niet. De geografische afkomst van de spreker heeft een grote invloed op de spreektaal van de spreker. De geografische afkomst is niet enkel belangrijk voor het dialect maar bepaalt de gehele verticale stratificatie waartoe een spreker toegang heeft. De spreker beschikt immers over een scala van variëteiten waaruit afhankelijk van de situatie de gepaste variëteit gekozen wordt.

Het citaat van Goossens (2000 : 11) beklemtoont dat anderstaligen die naar Vlaanderen komen verbaasd zijn wanneer ze in aanraking komen met deze waaier van mogelijke variëteiten. Vanuit een internationaal perspectief vindt Goossens de ontwikkeling naar een geconsolideerde tussentaal eerder negatief. In wat volgt, stellen we ons de vraag of tussentaal

22

ook effectief nadelig is voor anderstaligen. Daarnaast bekijken we de houding van het NT2onderwijs t.o.v. tussentaal.

1.3.1. De voor- en nadelen van tussentaal t.o.v. anderstaligen Anderstaligen ondervinden moeilijkheden met de variatie die in het Nederlandse taalgebied heerst. Enkele anderstaligen die lessen ‘Nederlands voor Anderstaligen’ volgen in CVO De Bargie in Gent benadrukken dat zij het taalgebruik van de collega’s, dat vaak lokaal gekleurd is, niet kunnen verstaan. In Gent is een beetje moeilijk. Moeilijk, zo moeilijk. Ik heb eh veel, ik heb veel collega is is, werk me mij. Ik werk met met kringloopwinkel. Ja. Mijn collega altijd is ze praten met hen in in in dialect. Is niet verstaan. (Je verstaat ze helemaal niet?) Helemaal nie. Helemaal nie. Helemaal nie. (Somaliër, niveau 5: r108-112) Ik begrijp et niet: waarom moeten wij Nederland praten. Too praten met wie? De mensen in die straat praten dialect. Op het werk praten diare, praten diare dialect. En waarom moeten wij this algemeen praten. Ik heb ook gezien op de televisie die die burgminister van Gent. Hij praat, hij praat ook dialect. (Zimbabwaanse, niveau 7: r158-161)

Anderzijds bestaan er ook studies waarin wordt beweerd dat het bestaan van taalvariatie in een maatschappij niet nadelig hoeft te zijn. Het onderzoek van Delsing en Ǻkesson (2005 : 61) naar de onderlinge verstaanbaarheid in Scandinavië toont bijvoorbeeld aan dat de nietScandinavische immigranten in Noorwegen de andere Scandinavische talen beter verstaan dan de niet-Scandinavische immigranten in Zweden en Denemarken. Zij zijn vaak zelfs beter in Deens dan autochtone Zweden en beter in Zweeds dan autochtone Denen. De verklaring wordt onder meer gezocht in de grote hoeveelheid taalvariatie waarmee de immigranten in Noorwegen elke dag geconfronteerd worden. (Delsing en Ǻkesson, 2005 : 139)

In

Noorwegen worden immers twee officiële talen gesproken die beide een variant van het Noors zijn: Bokmål en Nynorsk. Bovendien is Nynorsk een verzameling plattelandsdialecten. De immigranten worden dus geconfronteerd met twee officiële talen waarbij één nog eens uit een verzameling dialecten bestaat. De situatie in België kan ermee vergeleken worden. Er bestaan twee grote variëteiten: Standaardnederlands en tussentaal. Bovendien is tussentaal zelf ook een verzameling taalvariëteiten van het Nederlands. Hoewel niet bewezen is dat het grote aanbod aan taalvariatie ook voor de Belgische immigranten voordelig is, hoeven we ook niet aan te nemen dat het grote aantal variëteiten per definitie negatief is.

23

Kortom, het staat buiten discussie dat tussentaal communicatieproblemen kan veroorzaken. Toch hoeft de grote hoeveelheid variatie op zich niet per definitie nadelig te zijn.

1.3.2. De houding van het NT2-onderwijs t.a.v. tussentaal Tussentaal bestaat en lijkt zich eerder te consolideren dan te verdwijnen. Het NT2-onderwijs in België moet er dus op een constructieve manier mee omgaan zodat de cursisten er minder problemen door ondervinden.

Volgens Goossens (2000 : 8) lijkt tussentaal bezig aan een standaardisering waardoor het uniformer is dan vroeger en ook een duidelijkere structuur heeft. Hoewel een gedetailleerde systematische grammatica van tussentaal vooralsnog niet bestaat, acht Goossens een dergelijke grammatica wel mogelijk. (zie ook: 1.1 Verticale stratificatie van het Nederlands) Als het systeem van tussentaal beschrijfbaar is, kunnen we veronderstellen dat het systeem ook aangeleerd kan worden. Het is echter twijfelachtig of het effectief gewenst is om NT2leerders tussentaal te onderwijzen.

NT2-leerders die door het bestaan van dialect en tussentaal in het dagelijkse leven problemen ondervinden, worden met een beetje kennis van tussentaal misschien geholpen. Toch zijn aan lessen tussentaal ook nadelen verbonden. Ten eerste is tussentaal geen duidelijk afgebakende taal. Er zit wel systematiek in maar dat aanleren vergt veel tijd. Ten tweede kan het aanleren van tussentaal voor nog meer verwarring zorgen. De NT2-leerders leren dan niet één taal maar verschillende talen tegelijkertijd. Ten derde zijn de ingrediënten van tussentaal nog steeds regionaal gekleurd. Al worden de meeste ingrediënten van tussentaal in het hele Nederlandstalige deel van België begrepen, toch zijn niet alle ingrediënten overal met gelijke frequentie verspreid. Lessen in tussentaal maken het Nederlands nog ingewikkelder. Bovendien bestaat de kans dat de cursist verhuist naar een plaats waar de tussentaal andere accenten heeft. Met kennis van het Standaardnederlands kunnen ze echter overal terecht. (Bolten, 2004 : 238) Ten vierde moeten de inburgeringscursussen de Europese richtlijnen volgen waardoor in het eerste jaar weinig ruimte is voor dialect. (Bolten, 2004 : 238)

24

Sommige onderwijsinstellingen creëren in het lessenpakket toch een plaats voor tussentaal en dialect. Zo krijgen de cursisten uit het vijfde leerjaar aan het Centrum voor Volwassenenonderwijs Sité in Antwerpen dialectles. Als oefening herschrijven zij bijvoorbeeld een dialoog van een Vlaams televisieprogramma naar het Standaardnederlands. Op die manier worden zij geconfronteerd met de verschillende registers van het Nederlands. Bovendien leren ze tegelijkertijd op welke manier ze die registers kunnen gebruiken. (Bolten, 2004 : 238)

Vele cursussen Nederlands bieden echter enkel Standaardnederlands aan. Dit betekent dat de meeste ingrediënten van tussentaal die de anderstalige informanten in het onderzoek gebruiken niet via onderwijs gestuurd aangeleerd zijn maar via input ongestuurd verworven. (zie ook: 1.2.3. Input en taalcontact) Al vormt de aanwezigheid van ingrediënten van tussentaal in het Nederlands van de anderstalige informanten misschien geen sluitend bewijs voor de rol van input in het verwervingsproces, het vermoeden wordt er wel door bevestigd.

1.3.3. Conclusie Tussentaal maakt de communicatie voor de anderstaligen in België soms moeilijk. In principe is het mogelijk om de NT2-leerders ook tussentaal aan te leren maar in de praktijk levert dat een aantal bezwaren op. De onderwijsinstellingen die een NT2-pakket aanbieden dienen idealiter een gezond evenwicht te vinden waarbij met die bezwaren rekening gehouden wordt maar waardoor de problemen van de cursisten toch verkleinen.

In het derde hoofdstuk Resultaten worden enkele mogelijke ingrediënten van tussentaal in de spreektaal van een aantal anderstalige informanten besproken. Door de focus op tussentaal hoop ik in de eerste plaats een beeld te krijgen van de spreektaal van de anderstalige informanten. De spreektaal wordt bij de meeste informanten door drie grote factoren beïnvloed: de andere moedertaal en culturele achtergrond, eventueel lessen Nederlands die een algemeen Nederlands aanreiken en het taalcontact met Vlamingen die in informele situaties tussentaal hanteren. In de tweede plaats hoop ik vanuit het perspectief van tweedetaalverwerving een besluit te kunnen formuleren over de verticale stratificatie van het Nederlands in België. Ten derde probeer ik met het onderzoek naar de ingrediënten van tussentaal meer zicht te krijgen op het verwervingsproces van een tweede taal. Ten vierde hoop ik op een bescheiden manier te besluiten welke rol het NT2-onderwijs kan spelen bij het

25

oplossen van de problemen die door de aanwezigheid van tussentaal in de samenleving ontstaan. De algemene besluiten zullen in het vierde hoofdstuk Conclusies gepresenteerd worden. Voordat de resultaten en de conclusies kunnen worden weergegeven, wordt in het tweede hoofdstuk De opzet van het onderzoek de gebruikte methode beschreven en verklaard.

26

2. Opzet van het onderzoek 2.1 Bestaand materiaal Het grootste deel van het onderzochte taalmateriaal werd overgenomen uit bestaand taalmateriaal verzameld voor scriptieonderzoek. Het betreft interviews met Italianen uit Zelzate, afgenomen door Verdoolaege (1997) en met Marokkanen uit Sint-Niklaas, afgenomen door Verhelst (1992). (zie ook: Bijlage A: Bestaand materiaal)

Om een overzicht te geven van het gebruikte taalmateriaal worden beide scripties hieronder kort besproken. Hierbij wordt nader ingegaan op het doel van hun onderzoek, de conclusies en de manier waarop zij hun taalmateriaal verzameld en verwerkt hebben. Vervolgens wordt uitgelegd hoe het bestaande materiaal tot mijn onderzoek heeft bijgedragen.

2.1.1. Een onderzoek naar de mondelinge Nederlandse taalvaardigheid van volwassen Marokkanen in Sint-Niklaas door Verhelst Verhelst (1992) onderzocht met behulp van een foutenanalyse de mondelinge Nederlandse taalvaardigheid van volwassen Marokkanen in Sint-Niklaas. Daarnaast bestudeerde ze de taalvaardigheid vanuit een sociolinguïstisch perspectief. Leeftijd, verblijfsduur, sekse en thuisblijvend of buitenhuiswerkend waren de sociale factoren die voor de sociolinguïstische studie als uitgangspunt dienden.

Bij een foutenanalyse worden doorgaans 5 stappen doorlopen. Ten eerste wordt een corpus van taalmateriaal verzameld. Ten tweede worden de fouten in het corpus geïdentificeerd. Ten derde worden deze fouten geclassificeerd. Ten vierde worden ze verklaard. Ten slotte worden ze in de vijfde en laatste stap geëvalueerd en gecorrigeerd. Verhelst (1992: 8-11) volgde deze procedure met uitzondering van de vijfde stap. Deze stap is volgens haar nuttig voor pedagogische doeleinden maar weinig relevant in een onderzoek naar het proces van de taalverwerving van vreemde talen.

Verhelst (1992: 36) verzamelde het taalmateriaal door 34 volwassen Marokkanen op een informele wijze te interviewen. Op die manier hoopte zij de spontane mondelinge taalproductie van deze Marokkanen te kunnen registreren. De interviews werden vervolgens

27

uitgeschreven en in een bijlage aan de scriptie toegevoegd. Volgens Verhelst (1992 : 36) spraken de meeste Marokkanen dialect. Zij verkoos de dialectklanken naar het Algemeen Nederlands om te zetten. Klanken die wegvielen, gaf ze wel weer door ze tussen haakjes te zetten. Dit corpus vormt de basis voor de uitgevoerde foutenanalyse.

De volgende stap in de foutenanalyse is de identificatie van de fouten. Uit elk interview werden de fouten gedestilleerd, gedefinieerd en geteld. Verhelst (1992 : 38) beperkte zich tot de “errors of competence” of ontwikkelingsfouten. Dit betekent dat zij geen rekening hield met eventuele “errors of performance” in haar onderzoek. Versprekingen en valse starts werden dus niet meegerekend. Verder beperkte ze zich tot de 26 meest frequente fouten.

De derde stap is de classificatie van de behandelde fouten. Verhelst (1992: 38-39) concentreerde zich op grammaticale fouten en deelde deze in volgens de aard van de fout. Zo ontstonden vier grote categorieën fouten: flexiefouten, fouten bij functiewoorden, weglatingsfouten en woordvolgordefouten. Binnen elke categorie werden de fouten volgens woordsoort besproken.

De vierde stap is de verklaring van de fouten. Hierin werden twee pistes gevolgd. Ten eerste werd een verklaring gezocht in algemene kenmerken van het NT2-verwervingsproces. Hier maakte Verhelst (1992 : 11) een onderscheid in interferentiefouten en ontwikkelingsfouten. Interferentiefouten zijn intertalige fouten die veroorzaakt worden door het verschil tussen de moedertaal van de NT2-leerder en de doeltaal. Ontwikkelingsfouten zijn intratalige fouten die eigen zijn aan taalverwerving. Zo maken ook kinderen dit soort fouten wanneer ze de moedertaal verwerven. Vele fouten kunnen echter zowel een ontwikkelingsfout, een interferentiefout als een combinatie van de twee zijn. Ten tweede werd ook de invloed van de sociale factoren ‘leeftijd’, ‘verblijfsduur’, ‘sekse’ en ‘thuisblijvend of buitenhuiswerkend’ onderzocht. (Verhelst, 1992 : 39)

Verhelst (1992 : 147) besluit dat de Marokkanen in hun spontaan mondeling taalgebruik vooral de volgende fouten maken: geen persoonlijk voornaamwoord als subject, geen koppelwerkwoord, geen zelfstandig werkwoord, geen bepaald lidwoord en een onvervoegd werkwoord i.p.v. o.t.t. Meer dan één derde van de fouten schrijft Verhelst toe aan interferentie, een derde van de fouten zijn ontwikkelingsfouten en de rest wordt veroorzaakt door een combinatie van de twee. 28

Uit het sociolinguïstische onderzoek leidt Verhelst (1992 : 146) vooral de invloed van contact en acculturatie af. De factor leeftijd heeft een impact op de taalleerder. Zo speken de oudere Marokkaanse mannen van 50 jaar of ouder beduidend slechter Nederlands dan de mannen met een leeftijd tussen 30 en 40 jaar en de jongste mannen van 20 tot 25 jaar. Hierbij mag niet uit het oog verloren worden dat het leerproces van de ouderen ongestuurd verliep terwijl dat van de jongeren en de mannen van 30 tot 40 gericht verliep. Bovendien zijn de jongste mannen in België geboren, waren de mannen van 30-40 jaar ongeveer 10 jaar oud toen ze naar België kwamen, terwijl de oudste mannen bij hun aankomst in België ongeveer 25 tot 30 jaar oud waren. (Verhelst, 1992 : 129-139) De factor verblijfsduur vertoont 2 patronen. De eerste tendens luidt: hoe langer de verblijfsduur, hoe minder fouten er gemaakt worden. De tweede tendens is verrassender en toont aan dat een Marokkaan met een verblijfsduur van 15 jaar vaak meer fouten maakt dan een Marokkaan met een verblijfsduur van maximum 10 jaar. De oorzaak van de eerste tendens schrijft Verhelst (1992 : 140-142) aan de contacthoeveelheid toe. De verklaring van de tweede tendens zoekt Verhelst in de moeilijkere constructies waarmee de Marokkanen die al 15 jaar in België wonen, experimenteren. Uit het onderzoek blijkt dat de invloed van de sekse niet echt een grote rol speelt. De resultaten vertonen een iets kleinere distributie van fouten bij mannen. Ook hier ziet Verhelst (1992 : 144) de contacthypothese bevestigd. Het verschil in sociale positie van man en vrouw, leidt tot verschillen in contacthoeveelheid waarbij vrouwen in vergelijking met de mannen minder kans hebben op contact met Nederlandstaligen. Uit de resultaten met de laatste factor buitenhuiswerkend/thuiswerkend blijkt dat buitenhuiswerkende vrouwen veel minder fouten maken dan thuisblijvende vrouwen. Ook hier verklaart volgens Verhelst (1992 : 145) de contacthoeveelheid de verschillen. Parallellen met Verhelst De werkwijze die in dit onderzoek gevolgd wordt, toont gelijkenissen met de foutenanalyse uit het onderzoek van Verhelst. Zo zullen in deze scriptie dezelfde vijf stappen doorlopen worden. Om te beginnen wordt het taalmateriaal verzameld waarbij ik grotendeels dezelfde werkwijze als Verhelst volg. Een meer uitgebreide uitleg hierover volgt verder in het deel 2.2 Eigen materiaal. Vervolgens worden de tussentaalkenmerken in het taalmateriaal opgespoord en geïdentificeerd. Daarna worden ze geclassificeerd en worden er verklaringen gezocht voor

29

de verschillen in distributie. Meer gedetailleerde informatie hierover is terug te vinden in het deel 2.3 Methode. Toch zal de foutenanalyse in deze scriptie zelden Verhelsts en Verdoolaeghes analyse overlappen omdat er een ander soort “fout” centraal staat. De fouten waarop Verhelst en Verdoolaeghe focussen zijn afwijkingen van de standaardtaal die door veel anderstaligen gemaakt worden maar niet door Nederlandstaligen. De “fouten” die ik onderzoek zijn afwijkingen die veel Vlamingen maken en die door de anderstaligen worden overgenomen. Ik maak dus enkel gebruik van de structuur van de foutenanalyse, maar onderzoek niet hetzelfde onderwerp.

2.1.2. De verwerving van het Nederlands door Italianen van de eerste en de tweede generatie uit de streek van Zelzate door Verdoolaege Verdoolaege (1997 : 30) gebruikte drie methodes om de mondelinge Nederlandse taalvaardigheid van Italianen uit de streek van Zelzate te analyseren. Het betreft de performance analysis, de discourse analysis en de error analysis. Met de error analysis wordt onderzocht welke aspecten van het Nederlands de anderstaligen nog niet beheersen. Daarnaast worden met de performance- en de discourse analysis veeleer positieve facetten van het Nederlands van anderstaligen en pragmatische aspecten van de NT2-verwerving belicht. Verder onderzoekt ze enkele factoren die de resultaten kunnen bepalen. Ze bekijkt in welke mate het taalgebruik van mannen van de eerste generatie verschilt van dat van vrouwen van de eerste generatie en vergelijkt het taalgebruik van mannen van de eerste generatie met het taalgebruik van mannen van de tweede generatie.

Verdoolaege (1997 : 59-61) verzamelde een corpus taalmateriaal door 44 Italiaanse informanten uit de streek van Zelzate te interviewen. Daarna splitste ze de informanten op in een groep informanten van de eerste generatie en een groep van de tweede generatie. De groep informanten van de eerste generatie werd vervolgens nog onderverdeeld in een groep informanten die rechtstreeks naar Zelzate kwamen en een groep informanten die eerst in Frankrijk of Wallonië gewoond hebben. Verder werden de informanten van de eerste generatie ingedeeld volgens sekse. Omdat er slechts drie vrouwelijke informanten gevonden konden worden, is de groep vrouwen erg klein in vergelijking met de groep mannen. De groep informanten van de tweede generatie werd nog eens onderverdeeld volgens leeftijd. Met de performance analysis bestudeerde Verdoolaege (1997 : 66-67) de syntactische, morfologische en fonologische complexiteit en code-switching tussen moedertaal en doeltaal. 30

Met de discourse analysis onderzocht Verdoolaege (1996 : 67) het soort input dat de informanten krijgen en het belang van output. Met de error analysis analyseerde Verdoolaege (1996 : 67-69) de grammaticale fouten uit de interviews. Voor de verklaring van de fouten werd een onderscheid gemaakt tussen interferentiefouten en ontwikkelingsfouten. (zie ook: 2.1.1 Een onderzoek naar de mondelinge Nederlandse taalvaardigheid van volwassen Marokkanen in Sint-Niklaas door Verhelst)

Verdoolaege (1997 : 275-277) besluit dat de taal van de mannen van de eerste generatie die rechtstreeks naar Vlaanderen kwam minder gebrekkig is dan de taal van de mannen die eerst in Wallonië of Frankrijk gewoond hebben. Bovendien is de taal van de mannen die rechtstreeks naar Vlaanderen kwamen syntactisch en morfologisch complexer. Codeswitching tussen het Nederlands en het Frans of Italiaans komt bij de meeste Italianen van de eerste generatie geregeld voor. De meeste Italianen van de eerste generatie ontvangen weinig Nederlandse input en produceren in het dagelijkse leven ook niet veel Nederlandse output. De taal van de vrouwen van de eerste generatie is op syntactisch en morfologisch vlak minder complex dan de taal van de mannen van de eerste generatie. Net zoals de mannen vermengen ze geregeld Nederlands, Frans en Italiaans en ze maken ongeveer dezelfde fouten. De Italiaanse vrouwen ontvangen heel weinig Nederlandse input en ze praten zelf ook erg weinig Nederlands. (Verdoolaege, 1997 : 277-278) De taal van de mannen van de tweede generatie lijkt erg op de taal van Nederlandstaligen, al is hun taal misschien minder complex dan de taal van Nederlandstaligen. (Verdoolaege, 1997 : 278-279) Parallellen met Verdoolaege Verdoolaege (1997 : 59-61) verzamelde net als Verhelst (1992 : 36) het nodige taalmateriaal door anderstalige informanten op informele wijze te interviewen. Ook ik heb deze methode gekozen om het eigen materiaal te verzamelen. Bovendien maakte Verdoolaege net als Verhelst gebruik van een foutenanalyse. Aangezien Verdoolaege meerdere analyses op het taalmateriaal toepast, is de foutenanalyse bij Verdoolaege slechts een klein onderdeel van de scriptie. Op die manier probeert ze niet enkel te onderzoeken in welke mate het Nederlands van anderstaligen afwijkt van het Standaardnederlands. Ze probeert ook de verworven kennis te belichten. Mijn scriptie is eveneens een poging om de kennis van anderstaligen te tonen, namelijk de kennis van tussentaal zoals die in Vlaanderen soms gesproken wordt. Zoals eerder al vermeld werd, komt

31

de structuur van het onderzoek uit deze scriptie wel overeen met de foutenanalyse, maar wordt niet hetzelfde onderwerp onderzocht. (zie ook: 2.1.1 Een onderzoek naar de mondelinge Nederlandse taalvaardigheid van volwassen Marokkanen in Sint-Niklaas door Verhelst)

2.1.3. Bewerking van het bestaande materiaal De twee scripties leverden 334 bladzijden getranscribeerd materiaal op. In dit materiaal werden mogelijke ingrediënten van tussentaal opgespoord en geïdentificeerd. De bewerking van het getranscribeerde taalmateriaal staat bijna helemaal los van het onderzoek van Verhelst en Verdoolaeghe. Beiden hebben in hun scriptie het regionale taalgebruik vermeld maar hebben het niet gedetailleerd onderzocht. In mijn scriptie zal ik wel geregeld naar hen verwijzen. Niet alle informanten behoorden tot mijn doelgroep, namelijk anderstaligen die als volwassenen in Vlaanderen het Nederlands leren. De analyses van de interviews met informanten die nog niet volwassen waren op het ogenblik dat ze naar Vlaanderen emigreerden, zijn daarom niet in de resultaten van deze scriptie opgenomen. De transcripties van de interviews die ik in deze scriptie gebruikt heb, zijn opgenomen in de bijlagen. (zie ook: Bijlage A: Bestaand materiaal)

2.2 Eigen materiaal Een kleiner deel van het onderzochte taalmateriaal bestaat uit eigen verzameld materiaal. Dit zijn twintig interviews met twintig anderstaligen die de cursus “Nederlands voor Anderstaligen” volgen in CVO De Bargie in Gent. De transcripties van de interviews zijn gebundeld in de bijlagen. (zie ook: Bijlage B: Eigen materiaal)

2.2.1. De informanten 20 mensen stelden zich kandidaat voor een interview. Dit leverde 20 gesprekjes op van ongeveer 10 minuten. Al de informanten volgen de cursus “Nederlands voor Anderstaligen” in CVO De Bargie in Gent en hebben daar de hoogste niveaus bereikt, namelijk de niveaus 5, 6 en 7. Zij zijn allemaal in een ander land dan België geboren en op latere leeftijd naar België geëmigreerd. Verder is de groep informanten zeer heterogeen. Er is een verschil in

32

nationaliteit, sociale achtergrond, leeftijd en verblijfsduur. Bovendien werd bij de selectie van kandidaten geen rekening gehouden met de sekse. CVO De Bargie VZW Hieronder volgt een omschrijving van de aandachtspunten die centraal staan in CVO DE BARGIE VZW. De informatie is afkomstig van de website van de school: http://mambo.cvodebargie.be. In haar verklaring van de algemeen pedagogische visie wordt de school beschreven als een onderwijsinstelling voor volwassenen waar sociaal engagement, verdraagzaamheid en brede belangstelling voor het socio-culturele gebeuren geïntegreerd worden in de vorming en opleiding. Zowel kennisoverdracht als het ontwikkelen van vaardigheden wordt er belangrijk geacht. Zo wordt beklemtoond dat het pedagogische project aan de cursisten de kans wil geven om competenties te verwerven waarmee ze op professioneel en persoonlijk gebied hun taken kunnen vervullen in de maatschappij. De school vertrekt immers uit de veronderstelling dat leren communiceren in het Nederlands de belangrijkste behoefte is van de cursisten en wil daarom praktijkgericht onderwijs aanbieden zonder het belang van kennisoverdracht uit het oog te verliezen. Cursisten met uitspraakproblemen hebben de mogelijkheid om hulp te vragen aan stagiairs logopedisten die uitspraaklessen “Nederlands in Vlaanderen” aanbieden. Zij leren de cursisten om de klanken van het Nederlands te onderscheiden en uit te spreken. Verder proberen ze die kennis te automatiseren door het te oefenen in dagelijkse omgangsvormen waar spontaan gesproken wordt. Voor de cursisten met cultuurgerichte problemen staat een team stagiairs orthopedagogen ter beschikking die de cursisten bijstaan in hun integratie in onze maatschappij. CVO De Bargie wil in het NT2-onderwijs dus niet louter focussen op taalverwerving, maar wil ook informatie over de maatschappij meegeven.

2.2.2. De interviews Om de spontane spreektaal te testen heb ik geopteerd voor het informele interview. De methode van Verhelst (1992) en Verdoolaege (1997) komt overeen met de methode die ik gebruik. (zie ook: 2.1 Bestaand materiaal) Er moeten echter wel enkele verschilpunten benadrukt worden. Verhelst en Verdoolaege probeerden om het meest spontane taalgebruik uit te lokken de taalgebruikssituatie zo natuurlijk mogelijk te maken. De interviews werden om die reden bij de informanten thuis afgenomen. Het zou een verkeerd beeld scheppen om te spreken van een natuurlijke setting in de interviews die ik heb afgenomen. Ten eerste kenden

33

de informanten mij niet op voorhand. Verder mochten de informanten de Nederlandse les verlaten voor een gesprek van tien minuten. Zij bevonden zich dus al in een omgeving waar de Nederlandse taal centraal staat en waardoor hun taalgebruik wellicht niet de meest alledaagse spreektaal was. Bovendien kan in een tijdspanne van slechts tien minuten onmogelijk een vertrouwensband opgebouwd worden. Ook werd de interviewer aangekondigd als een studente Germaanse Talen van de universiteit Gent dus wisten de informanten dat het om een taalkundig onderzoek ging. Tot slot kon om praktische redenen de dictafoon niet onopvallend worden opgesteld. Deze methode heeft dus enkele beperkingen waarmee verder rekening moet worden gehouden. De interviews mogen niet omschreven worden als een exhaustieve weergave van de alledaagse spreektaal. In dit onderzoek kunnen de nadelen desondanks ook positief benaderd worden. Door de formelere situatie kuisen de informanten hun taal. De kenmerken die het langst overblijven zijn waarschijnlijk in het Nederlandstalige deel van België in die mate verspreid zijn dat ze zelfs in gekuist taalgebruik overeind blijven. Deze kenmerken kunnen dus een beeld geven van het tussentaalgebruik in België. Als we ons bewust zijn van het feit dat het taalgebruik geen weergave is van de alledaagse spreektaal, kunnen de interviews als geschikt taalmateriaal dienen.

2.2.3 De transcripties Bij de transcripties werd zoveel mogelijk de werkwijze van Verhelst (1992) en Verdoolaege (1997) gevolgd. Dit wil zeggen dat de interviews in een grove fonetische spelling neergeschreven werden. De voorkeur ging uit naar deze spelling omdat de interviews leesbaar blijven terwijl de lezer toch te weten komt hoe de taal van de informant klinkt. (zie ook: Bijlage B: Eigen materiaal)

2.2.4 Doel van het eigen materiaal Het materiaal van Verhelst (1993) en van Verdoolaege (1997) is al een basis waaruit een hypothese over het gebruik van tussentaal afgeleid kan worden. Tussentalige kenmerken uit de spreektaal van Marokkanen uit Sint-Niklaas die overlappen met tussentalige kenmerken uit de spreektaal van Italianen uit Zelzate, kunnen kenmerken zijn die ook Vlamingen regelmatig gebruiken en die door anderstaligen overgenomen worden. Het eigen materiaal kan dan dienst doen als test.

34

Bovendien kan het eigen materiaal gezien worden als een bescheiden bijdrage aan het bestaande materiaal. Op deze manier kunnen nieuwe hypothesen geformuleerd worden die de eventuele invloed van het NT2-onderwijs kunnen onderstrepen.

2.2.5 Opmerkingen Wanneer het eigen materiaal gebruikt wordt om gemaakte besluiten en hypothesen te toetsen en nieuwe af te leiden, moet er wel rekening gehouden worden met onderstaande opmerkingen.

Ten eerste bestaat de groep informanten slechts uit 20 mensen. Dit kleine aantal is niet representatief voor de hele groep anderstaligen die lessen Nederlands volgen in België. Bovendien volgen al deze mensen de cursus “Nederlands voor anderstaligen” in dezelfde school. Het zou dus kunnen dat interviews met scholen die andere lesmethodes verkiezen andere resultaten zouden opleveren.

Ten tweede brengt het interview als onderzoeksmethode ook een aantal beperkingen met zich mee. Zo moeten we rekening houden met de ‘paradox van de onderzoeker’. De kans bestaat dat de proefpersonen hun taalgebruik (onbewust) aanpassen omdat ze weten dat het interview geregistreerd wordt. Hoppenbrouwers (1990 : 90) spreekt bovendien over de ‘observatieparadox’. Hij wijst op de tegenstrijdigheid in de methode voor het verzamelen van het taalmateriaal. De formele onderzoekssituatie contrasteert met het informele taalgebruik dat van de informanten gevraagd wordt. Daarnaast kunnen de informanten geïntimideerd zijn door de manier van interviewen. De geïnterviewde en interviewer kennen elkaar niet, wat het formele karakter van de situatie verhoogt. De duidelijke aanwezigheid van de dictafoon kan ook bedreigend overkomen waardoor de informanten misschien meer dan anders hun best deden om netjes te praten. Al deze factoren kunnen het taalgebruik een formelere vorm geven.

Anderzijds zijn er ook een aantal factoren die het taalgebruik van de informanten tussentaliger kunnen maken. Uit de interviews blijkt dat het taalgebruik afhankelijk van de situatie kan veranderen. Zo veranderde mijn taalgebruik tijdens de interviews geregeld zonder dat ik me ervan bewust was waardoor ook mijn taal geregeld ingrediënten van tussentaal bevat. Omdat

35

dit aanpassingsproces in twee richtingen verloopt, kan dit ook de geïnterviewde beïnvloed hebben. Daarnaast kan de aanwezigheid van de dictafoon de informanten ook zenuwachtiger en onzekerder gemaakt hebben waardoor het taalgebruik eventueel gebrekkiger werd dan normaal.

2.3 Methode Het onderzoek vertoont parallellen met de foutenanalyse die Verhelst (1992) in haar scriptie gebruikte. Vijf stappen vormen hierin de basis voor het onderzoek. Ten eerste wordt een corpus van taalmateriaal verzameld. Ten tweede worden de fouten in het corpus geïdentificeerd. Ten derde worden deze fouten geclassificeerd. Ten vierde worden ze verklaard. Ten slotte worden ze in de vijfde en laatste stap geëvalueerd. (zie ook: 2.1. Bestaand materiaal) Het verschil met de foutenanalyse is het begrip ‘fout’. Het is betwistbaar te stellen dat het gebruik van tussentaalkenmerken in de informele spreektaal fout is. (Goossens, 2000 : 5-6). Ondanks die onenigheid is er wel een duidelijk verschil in het foutieve karakter van afwijkingen tegen de Algemene Nederlandse taal gemaakt door anderstaligen die het taalsysteem nog niet volledig beheersen en in het foutieve karakter van afwijkingen tegen de Algemene Nederlandste taalnorm door sprekers die bewust of onbewust de tussentalige norm als leidraad nemen. De eerste soort fouten kunnen probleemloos als fout gedefinieerd worden. Bij de tweede soort ligt het begrip ‘fout’ gevoeliger. Het verschil schuilt vooral in de intentie van de spreker. (zie ook: 1.2.1.2. De vergelijking van tussentaal met interlanguage) Dit onderzoek behandelt vooral de tweede soort afwijkingen van de Algemene Nederlandse taalnorm, de ingrediënten van tussentaal. De gebruikte methode is echter oorspronkelijk ontwikkeld voor onderzoek naar de eerste soort afwijkingen.

2.3.1. Het doel van het onderzoek In dit onderzoek wil ik in het informele mondelinge taalgebruik van anderstaligen op zoek gaan naar ingrediënten van tussentaal. Op die manier wil ik te weten komen welke kenmerken tot in de taal van anderstaligen doorgedrongen zijn. Dit onderzoek bevat geen statistische gegevens. Er wordt dus niet berekend welke groep anderstaligen het meest tussentalig spreekt of welke tussentaalkenmerken statistisch het meeste voorkomen. Met dit onderzoek wordt louter in kaart gebracht welke ingrediënten van tussentaal in het taalgebruik van anderstaligen opduiken. 36

2.3.2. Verzameling van het taalmateriaal Het onderzochte taalmateriaal bestaat uit 2 componenten: bestaand materiaal en eigen materiaal. Dit werd al uitgebreid besproken in 2.1 Bestaand materiaal en in 2.2 Eigen materiaal. We kunnen de onderzochte informanten dus indelen in drie grote groepen: Italianen, Marokkanen en de anderstaligen van CVO De Bargie. (zie ook: Bijlage A: Bestaand materiaal En ook: Bijlage B: Eigen materiaal)

2.3.3. Identificatie van de tussentaalkenmerken Bij elke informant werd het taalgebruik nagekeken op tussentaalkenmerken aan de hand van een lijst mogelijke ingrediënten van tussentaal opgesteld door De Caluwe. De lijst diende als illustratiemateriaal bij de hoorcolleges over tussentaal in de eerste licentie (2005-2006).

De lijst “Mogelijke ingrediënten van tussentaal” gemaakt door De Caluwe bestaat uit een opsomming van 51 tussentalige elementen. De Caluwe beklemtoont dat regionaal gekleurde klanken bewust niet in de lijst opgenomen zijn. Bovendien benadrukt hij dat het overzicht niet exhaustief is en dat de categorisering tentatief is. De lijst is onderverdeeld in drie grote delen. Deel 1 bevat de fonologische en fonetische tussentalige elementen. In deel 2 worden de tussentalige elementen opgesomd die met het lexicon en woordvorming te maken hebben. Tot slot komen in deel 3 de morfosyntactische elementen aan bod. In het getranscribeerde materiaal werden dus de tussentaalkenmerken van deze lijst opgespoord. Met rood werden de fonologische en fonetische kenmerken aangeduid, met blauw de lexicale en met paars de morfosyntactische. In het verdere onderzoek zal deze driedeling eveneens gebruikt worden.

2.3.4. Categorisering van tussentaalkenmerken De categorisering van fouten in de foutenanalyse is niet helemaal hetzelfde als de categorisering die hier zal worden toegepast. Bij de foutenanalyse worden de fouten eerst aangeduid, dan volgens bepaalde criteria verenigd en daarna verklaard. In dit onderzoek is doelgericht gezocht naar kenmerken die al op voorhand bepaald waren. Eerst werden de tussentaalkenmerken van de drie groepen informanten afzonderlijk bestudeerd. Later werden alle resultaten samengebracht. (zie ook: Bijlage C: Categorisering)

37

Categoriseren van de tussentaalkenmerken per deelonderzoek De informanten vormen drie grote groepen: Italianen, Marokkanen en de cursisten van de Bargiekaai. De tussentaalkenmerken worden eerst voor elke groep afzonderlijk bestudeerd.

Het categoriseren van de tussentaalkenmerken komt neer op het aankruisen van de aanwezige tussentaalkenmerken in tabellen. Als een tussentalig kenmerk uit de lijst De Caluwe minstens 1x voorkwam werd een kruisje (x) gezet in de tabel. (zie ook: Bijlage C: Categorisering) Deze fase van de categorisering verliep zo goed als gelijktijdig met de identificatie van de tussentaalkenmerken. Hierboven werd al vermeld dat de tussentalige kenmerken in drie categorieën onderverdeeld worden: fonetische en fonologische kenmerken, lexicale kenmerken en morfo-syntactische kenmerken. Alles bij elkaar genomen leidt dit voor elke groep anderstaligen tot drie categorieën waarin de tussentalige kenmerken gestructureerd worden. Opmerkingen 1) Bij twijfel is een kruisje en een vraagteken achter het kenmerk gezet (x?). Bij twijfelgevallen heerst onzekerheid over de verklaring van het kenmerk. Het gebruik van het kenmerk kan veroorzaakt worden door gebrekkig Nederlands of invloed van tussentaal of kan gewoon puur toevallig ontstaan. Het zijn kenmerken die maar één of enkele keren voorkomen en waarbij het mogelijk is dat de moedertaal van de informant de oorzaak van de fout tegen de Algemene Nederlandse taalnorm is. Verder kunnen het ook kenmerken zijn die zelden voorkomen en die een tussentalig karakter hebben maar die niet overeenstemmen met het systeem van de tussentaal.

Italiaan v3, Zelzate: Op vakantie, oui en iene kiere vore assistele voor mijne skoenmoeder, nie eh, oui skoenmoeder.

Deze Italiaanse vervoegt het bezittelijke voornaamwoord mijn volgens het tussentalige systeem voor mannelijke substantieven hoewel het substantief schoonmoeder vrouwelijk is. Dit zou erop kunnen wijzen dat de informant het systeem van tussentaal niet begrijpt. Daarbij komt nog dat het bezittelijke voornaamwoord bij de mannelijke opponent van schoonmoeder, schoonvader normaliter niet verbogen wordt. (Vb. mijn schoonvader niet: mijne schoonvader) Bovendien vervormt de informant ook andere woorden tot woorden die eindigen op –e: iene, kiere, vore, … Het is dus mogelijk dat de informant hier toevallig een tussentalige variant van 38

het bezittelijke voornaamwoord produceert. Anderzijds valt de invloed van tussentaal toch niet uit te sluiten. De informant beheerst dan gewoon het systeem achter het mogelijke ingrediënt van tussentaal niet.

2) De ingrediënten van tussentaal moeten in het gesprek passen. Sommige kenmerken worden door de informanten niet gebruikt omdat ze in de context van het interview niet relevant zijn. Zo komen tussentalige imperatiefvormen geen enkele keer voor. De standaardtalige imperatiefvorm komt in de interviews echter ook zelden voor omdat in interviews imperatiefvormen weinig gebruikelijk zijn. De volgorde van frequentie moet dus gerelativeerd worden.

3) Vermijdingsstrategie Sommige kenmerken vragen een vergevorderde kennis van het Nederlands. Zo gebruiken tussentaalsprekers in passieve zinnen het hulpwerkwoord zijn i.p.v. worden. De informant moet al in staat zijn passieve zinnen te construeren. Voor vele informanten is de passieve zinsconstructie nog te complex. Zij zullen dus niet snel geneigd zijn passieve zinnen te maken waardoor dit tussentaalkenmerk bij hen ook niet zal voorkomen. Vergelijken tussentaalkenmerken uit de verschillende deelonderzoeken Bij het vergelijken van de tussentaalkenmerken worden de drie aparte analyses samengebracht. In deze fase worden de tussentaalkenmerken van de Italianen, de Marokkanen en de cursisten van de CVO De Bargie met elkaar vergeleken. Vervolgens wordt ook hier een rangschikking volgens frequentie gemaakt. De ordening rangschikt de informanten niet op een

schaal

volgens

exacte

percentages

tussentaligheid

maar

rangschikt

de

tussentaalkenmerken volgens het aantal informanten waarbij het tussentaalkenmerk minstens 1x voorkomt. Deze rangschikking zal dan in de volgende stap de uitgangssituatie zijn voor mogelijke verklaringen. (zie ook: Bijlage C: Categorisering)

2.3.5. Verklaring van de frequentie en de distributie van de tussentaalkenmerken In de volgende stap van de analyse proberen we te verklaren waarom sommige mogelijke ingrediënten van tussentaal zo ver doorgedrongen zijn en waarom anderen zelden tot nooit gebezigd worden. Daarbij wordt ook onderzocht in welke mate er zekerheid kan zijn dat tussentaal het taalgebruik van de informanten beïnvloed heeft. In deze fase moet rekening

39

gehouden worden met alle voorgaande bemerkingen. Bovendien mogen we niet uit het oog verliezen dat deze verklaringen slechts hypothesen zijn. (zie ook: 3. Resultaten)

2.3.6. Evaluatie van de situatie In deze fase van de analyse wordt nagegaan wat de resultaten en de mogelijke verklaringen van het onderzoek kunnen betekenen in een ruimer verband. Er worden parallellen gezocht met wat eerder in het eerste hoofdstuk 1. Taaltoestand in Vlaanderen werd geschreven. Ten eerste worden de resultaten vergeleken met de verticale stratificatie van de Vlamingen. Ten tweede bekijken we wat de resultaten ons vertellen over het NT2-verwervingsproces. Ten derde wordt de rol van het NT2-onderwijs belicht. Tot slot zal het globale taalgebruik van de anderstalige informant nog eens kort worden samengevat. (zie ook: 4. Conclusies)

40

3. Resultaten van het onderzoek In dit hoofdstuk volgt een beschrijving van de ingrediënten van tussentaal, ingedeeld in drie categorieën: fonetiek/fonologie, lexicon/woordvorming en morfosyntaxis. Deze mogelijke ingrediënten van tussentaal zijn afkomstig van een lijst die De Caluwe opstelde als illustratiemateriaal bij het hoorcollege over tussentaal in de eerste licentie (2005-2006). (zie ook: 2.3.2 Identificatie van de tussentaalkenmerken) Deze lijst is een verzameling ingrediënten van tussentaal die in enkele studies over tussentaal worden aangestipt. Hier horen ook volgende onuitgegeven licentiaatsverhandelingen bij die voor deze scriptie eveneens geraadpleegd zijn. (zie ook: Bijlagen)

Everaert, Stijn. 1998. De opmars van tussentaal: een onderzoek naar registervariatie bij de openbare omroep. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Lebbe, Dominique. 1996. ‘Schoon Vlaams’. Een onderzoek naar syntactische en morfosyntactische aspecten van ‘tussentaal’ zoals die door Ieperlingen wordt gesproken. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Van Laere, Annelies. 2003. Tussentaalelementen in de taal van Vlaamse politici. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Walraet, Bert. 2004. Tussentaal in de klas. Een onderzoek naar het taalgebruik van leerkrachten in het middelbaar onderwijs. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. De volgorde waarin de ingrediënten in dit hoofdstuk aan bod komen, komt overeen met een rangschikking volgens frequentie. Het ingrediënt dat door het grootste aantal informanten minstens één keer gebruikt werd, staat op de eerste plaats. Daarna volgen de andere ingrediënten in dalende lijn.

In de bespreking van de ingrediënten van tussentaal betekent het begrip tussentaalspreker ‘een persoon die het besproken kenmerk in zijn taalgebruik heeft opgenomen’. Een tussentaalspreker kan in deze betekenis ook de standaardtaal beheersen en afhankelijk van de context voor één van de variëteiten van het Nederlands kiezen.

41

3.1 Fonetische en fonologische ingrediënten van tussentaal Zoals al vele malen is vermeld, is tussentaal een spreektaalvariant. De fonetische en fonologische ingrediënten van tussentaal zijn dus heel kenmerkend. De ingrediënten van tussentaal die de uitspraak karakteriseren, zijn voornamelijk bedoeld om die uitspraak te vergemakkelijken.

Het materiaal dat afkomstig is uit de scripties van Verhelst (1992) en Verdoolaege (1997) moet zeker in dit hoofdstuk enigszins genuanceerd worden aangezien auditief materiaal hier erg belangrijk is. Beiden hebben in hun transcripties geprobeerd zo getrouw mogelijk de woorden weer te geven volgens de wijze waarop ze uitgesproken werden. Toch zal de geschreven weergave nooit helemaal overeenkomen met de uitgesproken klanken. In deze scriptie wordt enkel rekening gehouden met de transcripties en niet met de geluidsopnames. Daardoor zullen enkele van onderstaande ingrediënten van tussentaal misschien niet helemaal tot hun recht komen. Klanken en letters mogen immers niet verward worden. Zo is bijvoorbeeld het verschil tussen een auslaut-t en een auslaut-d niet altijd even duidelijk te onderscheiden. Uit eigen ervaring weet ik dat afwijkingen van de standaardtaal vaak gefilterd worden zodat het resultaat van een eerste luisterbeurt helemaal niet overeenkomt met latere transcripties. De eerste luistersessie van het eigen materiaal resulteerde bij elke informant min of meer in een transcriptie in de vertrouwde spelling. Toch levert de gebruikte spelling in de transcripties ook betrouwbare informatie op. Woorden die afwijken van de standaardspelling doordat letters niet weergegeven worden of doordat letters door andere vervangen worden, lijken mij een betrouwbare bron omdat daar met zekerheid een afwijking van de standaardtaal is opgetreden. Bij woorden die niet van de standaardspelling afwijken, kunnen we echter niet met zekerheid stellen dat de anderstalige informant ze ook zo uitgesproken heeft.

In onderstaande bespreking werd wel rekening gehouden met het geluidsmateriaal dat de cursisten van CVO De Bargie betreft. De geluidsopnames van de interviews met deze cursisten worden op een cd als bijlage aan de scriptie toegevoegd. Uit deze opnames blijkt vaak dat het accent van de informanten de Gentse woonplaats verraadt. Specifieke dialectische kenmerken worden hier echter niet besproken omdat het onderzoeksdomein de tussentaal is. Het verdient echter wel een opmerking omdat het accent soms zo opvallend is en

42

omdat het bewijst dat input van de omgeving op fonologisch vlak de taal van de anderstaligen kan beïnvloeden.

3.1.1. Apocope en syncope bij korte functiewoorden In formeler taalgebruik heeft een spreker meer aandacht voor zijn uitspraak dan in het taalgebruik op informele momenten. In formele situaties zorgt een spreker er dus voor dat alle woorden duidelijk en volledig uitgesproken worden. In informele situaties is een spreker zich meestal niet zo bewust van zijn uitspraak. Klanken zullen er dus sneller verdwijnen. Apocope en syncope kunnen optreden. Er kan dus gesteld worden dat apocope en syncope kenmerken van spreektaal zijn. Apocope en syncope bij korte functiewoorden vinden we dan ook bij alle informanten minstens 1 keer terug. Zelfs bij de Turkse cursist 1 uit niveau 5 komt 1 keer een apocope van –t voor hoewel hij in het interview weinig sprak en verder geen andere ingrediënten van tussentaal gebruikte. Sommige informanten zijn zich ervan bewust dat in verzorgder taalgebruik een volledige uitspraak verwacht wordt. Zo corrigeren sommigen zichzelf af en toe.

Somaliër, niveau 5: r.61 Ik ik, ik zal, ik zal, ik zal. … ik juli, k ga naar daa. Daarr. Ik wil daar gaa, daar gaan. 3.1.1.1. Apocope van –t In tussentaal is apocope van –t heel gebruikelijk in woorden met een vocaal en een alveolaire t op het einde. Wanneer dit woord voorkomt vóór een consonant of vóór een pauze, gebeurt het vaak dat de –t wegvalt. Voor vocalen gebeurt het iets minder frequent. Ook Van Laere (2003 : 116-117) signaleert dit in het taalgebruik van politici. Soms treedt een extra verandering op wanneer de consonant die op de weggevallen -t volgt, stemhebbend is. Deze stemhebbende consonant assimileert met de weggevallen -t en wordt daardoor stemloos. (Van Laere, 2003 : 116-117) De auslaut-t zorgt m.a.w. eerst voor progressieve assimilatie alvorens ze door een deletieregel wegvalt: dat volk → dat folk → da folk. (De Schutter en Taeldeman, 1986 : 100)

De meest voorkomende vormen bij de anderstalige informanten zijn nie en da voor niet en dat. Verder komen ook volgende vormen regelmatig voor: me i.p.v. met, wa i.p.v. wat en omda i.p.v. omdat. 43

Boliviaan, niveau 6: r77-78 Voor ons he, voor alle vreemdelingen, is dialect is eh is moeilijk omda we gaan naar de school en daar leren wij Nederlands.

Das is een samensmelten van de woorden dat en is waarbij dat de auslaut-t verliest. We treffen het met hoge frequentie aan bij vrijwel alle informanten. Slechts bij 4 van de 19 Marokkanen uit Sint-Niklaas komt das geen enkele keer voor. Ook 15 van de 20 cursisten van de Bargiekaai gebruiken minstens 1 maal das.

Apocope van –t vinden we niet uitsluitend terug bij functiewoorden. Ook bij adjectieven, adverbia en pronomina komt het soms voor: o.a. goe i.p.v. goed, altij i.p.v. altijd, nooi i.p.v. nooit, nieman i.p.v. niemand en direc i.p.v. direct.

Engelsman, niveau 5: r69-70 de mensen daar spreken ves heel verschil is “g g g” altij. Turk 2, niveau 5: r123 Ik kom direc van et werk. 3.1.1.2. Apocope van consonanten verschillend van –t Het is niet enkel de auslaut-t die vaak verdwijnt, ook andere consonanten aan het einde van een woord kunnen in de spreektaal onuitgesproken blijven. Zo vinden we in de spreektaal van de meeste anderstalige informanten o.a. ma i.p.v. maar, na i.p.v. naar, tusse i.p.v. tussen, no i.p.v. nog, jama i.p.v. jamaar terug.

Armeense, niveau 7: r173 Ja. Ma ik zou proberen. Ja. Ma ik denk niet dat ga ik niets niets begrijpen, toch iets zal ik zeker begrijpen. Tsjechische, niveau 5: r78 Maar die anderen zeggen “A jama die infinitieven” of zoiets, ja. 3.1.1.3. Syncope Naast apocope treedt ook syncope op in de spreektaal van de anderstaligen. Dit komt eveneens het meest voor bij korte functiewoorden, voornamelijk as i.p.v. als, maar ook bij

44

adverbia, adjectieven en werkwoorden, zelfs als die iets langer zijn, doet het zich voor: vb. eilijk i.p.v. eigenlijk, es i.p.v. eens, a(l)maal i.p.v. allemaal en geten i.p.v. gegeten

Egyptenaar, niveau6: r75 “Ja je moet eerst leren Nederlands eilijk en dan daarna dialect.” Turk 1, niveau 6: r95-96 en deze morgen ben ik ongeveer tien uur opgestaan en een beetje geten, ontbijt gedaan.

Naast syncope van d vindt in sommige regio’s een variant van syncope plaats. Tussen twee vocalen verschuift [d] er naar [j]. Dit ontstond oorspronkelijk in Limburg en in Brabant. (Van Bree, 1987 : 167, 202) Deze verschuiving naar [j] heeft zich echter verder over het taalgebied verspreid. Zo vinden we er bijvoorbeeld sporen van terug bij de Italianen uit Zelzate. Italiaan m5: r34-35 Ja, ja, de RAI, van de goeie program, eh, ne goeie, de foetbol o goeie fielm, ik kijke na de RAI, ma. Conclusie Apocope en syncope zijn taalverschijnselen die in de spreektaal heel vaak voorkomen. De anderstalige informanten vormen hierop geen uitzondering. Zij hebben dit allemaal in meer of mindere mate in hun Nederlandstalige spreektaal opgenomen.

3.1.2. H-procope In de standaardtaal is de h aan het begin van woorden een geaspireerde h. Enkel bij het en hij wordt h-procope als standaardtalig beschouwd. In tussentaal gebeurt het echter vaak dat ook bij andere woorden de begin-h weggelaten wordt. Verder wordt ook deletie van h aan het begin van een suffix of een substantief binnen een samenstelling of een afgeleide als tussentalige h-procope beschouwd. (Van Laere, 2003 : 115)

Wat dit kenmerk betreft lijken de transcripties van Verdoolaege (1997) en Verhelst (1992) betrouwbaar omdat uit de transcripties duidelijk blijkt dat de informanten de h soms niet articuleren.

45

55 van de 63 anderstalige informanten laten minstens 1 keer de h weg. H-procope komt zowel in Gent als in Sint-Niklaas op de tweede plaats in de rangschikking van de fonologische ingrediënten. Slechts bij 8 informanten komt h-procope geen enkele keer voor. Bij de Italianen uit Zelzate is h-procope opvallend vaak aanwezig. Bij elke Italiaan doet het zich minstens 1 maal voor. Volgens Verdoolaege (1997 : 128) kan de h-procope bij Italianen veroorzaakt worden door interferentie en/of door het dialect. Het dialect is een mogelijke verklaring omdat h-procope ook bij Zelzatenaren voorkomt. Interferentie is mogelijk omdat in het

Italiaans

de

klank

[h]

nooit

uitgesproken

wordt.

Zij

verantwoordt

de

interferentiehypothese met het argument dat ook de Italianen die hun best doen om standaardtaal te praten, de [h] toch vaak niet uitspreken. Als voorbeeld verwijst ze naar Italiaan m2.

Zoals al werd gezegd komt h-procope niet enkel bij de Italianen veelvuldig voor. 14 van de 19 Marokkanen uit Sint-Niklaas en 17 van de 20 cursisten van CVO De Bargie laten ook minstens 1 keer [h] vallen. Dit gebeurt voornamelijk bij korte functiewoorden als ier, em, un i.p.v. hier, hem, hun, maar ook bij lexicale woorden is h-procope niet vreemd.

Marokkaanse, niveau 6: r 81 Lijk gewoonte naar mijn werk en daarna naar uis. Conclusie Na apocope en syncope is h-procope de afwijking van verzorgde standaardtaal die bij de meeste informanten minstens 1 maal voorkomt. De h kan wegvallen omdat de uitspraak moeilijk is maar door de grote frequentie bij een groot aantal informanten kan toch ook aangenomen worden dat de anderstalige informanten beïnvloed worden door tussentaal. Uit de gegevens blijkt dat h-procope zowel in Zelzate, als in Sint-Niklaas en Gent te horen is.

3.1.3. Insertie van verbindings-n bij substantieven en werkwoorden In spreektaal komt het voor dat een woord dat op een vocaal eindigt een verbindings-n krijgt wanneer het volgende woord met een vocaal begint. Ook Everaert (1998 : 99-100) vermeldt dit kenmerk in zijn scriptie over tussentaal bij de openbare omroep. 16 van de 63 anderstalige informanten voegen minstens 1 keer -n toe op plaatsen waar volgens de standaardtaal geen –n hoort te staan. De geluidsopnamen van de cursisten van CVO De Bargie bevatten zelfs maar 1 keer een verbindings-n: nl. bij de Marokkaanse vrouw

46

uit niveau 6. Dit kenmerk komt er, samen met afwijkende progressieve assimilaties, op de laatste plaats wat frequentie betreft. In vergelijking met de apocope en syncope of de hprocope komt het dus bij veel minder informanten voor. Bij elke informant waar we insertie van verbindings-n kunnen vaststellen, is bovendien apocope, syncope en soms ook h-procope met een grotere frequentie aanwezig.

Al deze voorbeelden moeten met enige voorzichtigheid benaderd worden. Zij zijn allen met een “?” aangeduid in de analyse. De extra -n verschijnt wel, maar het is niet zeker dat een fonologisch ingrediënt van tussentaal dit veroorzaakt. Omdat er per interview vaak maar één verbindings-n verschijnt, is het moeilijk om de precieze oorzaak aan te duiden.

Zo kan het bij de werkwoorden evengoed zijn dat de informant de werkwoorden nog niet automatisch juist kan vervoegen. In het voorbeeld is het evengoed mogelijk dat de Marokkaan 9 de infinitiefvorm gebruikt omdat hij de juiste verbuigingsvorm niet kent.

Marokkaan 9, Sint-Niklaas: r7 In /…/ vroeger ik werken in Lokeren

Ook bij de substantieven verschijnt regelmatig een –n waar in verzorgde standaardtaal geen –n voorkomt. Dit mag echter niet altijd als een verbindings-n geïnterpreteerd worden. Zo hoort de extra -n soms samen met een tussentalig morfeem. De –n in scooterken heeft waarschijnlijk geen verbindingsfunctie maar hoort eerder bij het diminutiefsuffix, –ken.

Marokkaan 22, Sint-Niklaas: r52 Ja / maar ik (h)eb een /…/ scooterken / ik heb een beetje geld en een scooterken gekocht. Marokkaan 29, Sint-Niklaas: r64 ‘k (h)eb per paar da(t) was azo wa(t) een dingsken / allé / voor hand te wassen

Deze hypothese lijkt te kloppen omdat niet alleen substantieven met het diminutiefsuffix dat op –n eindigt, voorkomen.

Marokkaan 9, Sint-Niklaas: r87 Pak nu azo ietsken en dan nooit spreken nie(t) /…/ me(t) Berbers (h)ier in die klas. 47

Anderzijds vinden we ook woorden terug waarbij toch een extra –n verschijnt hoewel ze zonder diminutiefsuffix voorkomen en verschillend van het substantief of het werkwoord zijn. Ook hier zijn echter een aantal bezwaren te formuleren die de verbindende functie in vraag stellen.

Zo kan de extra –n in het onderstaande voorbeeld ook het gevolg zijn van de verbuiging van het pronominale element. (zie ook: 3.3.1.Verbuiging van lidwoorden, 3.3.5. Verbuiging van de bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden en 3.3.6. Afwijkende verbuiging van de adjectieven)

Marokkaanse, niveau 6: r 40 Elken dag bijna tajine. Conclusie In de spreektaal van de anderstalige informanten verschijnt geregeld een –n op plaatsen waar we in de standaardtaal geen –n zouden verwachten. Het is echter te weinig genuanceerd om deze volledig toe te schrijven aan een tussentalige verbindings-n bij werkwoorden en substantieven.

3.1.4. Auslaut-t wordt –d voor vocalen In Standaardnederlands verscherpt een stemhebbende obstruent tot een stemloze obstruent in de auslaut. Stemhebbende obstruenten in de auslaut zijn in regel uitgesloten. (Van Bree, 1987 : 196)

Een auslaut-t kan in tussentaal echter wel als een stemhebbende [d] uitgesproken worden als het volgende woord met een vocaal begint of vóór het clitische [∂k] en [∂t]. Dit fonologische verschijnsel wordt ook wel voicing genoemd. (Van Laere, 2003 : 118, De Schutter en Taeldeman, 1986 : 99) Na de stamvocaal kan in een aantal dialecten ook een stemhebbende frikatief [v] of [γ] verschijnen, vb. in het Brabants: hij doe-γ-ət/doe-v-ət. Verder valt op dat voicing vóór een aantal clitica niet optreedt, vb. vóór het clitische subjectspronomen 3e persoon enkelvoud -[∂m] of -[∂r]. (Vb. Wa doet-em?) (De Schutter en Taeldeman, 1986 : 99, 111)

48

Daar de meeste voorbeelden van voicing bij de anderstalige informanten voorkomen wanneer een auslaut-t door een vocaal gevolgd wordt, vertonen de informanten op dit vlak meestal gelijkenissen met de Nederlandstaligen.

Equatoriaal-Guineeër, niveau5: r55 Ik wee no niet wa voor opleiding moed ik doen.

We kunnen dus stellen dat ook de informanten deze omgeving als de meest natuurlijke omgeving voor voicing aanvoelen. Het gebeurt echter ook af en toe dat een auslaut-t als [d] wordt uitgesproken wanneer het vóór een consonant staat.

Boliviaan niveau 6: r121 Ik ben hiere bijna drie jaar, dad vin ik nie zo veel.

Korte functiewoorden met auslaut-t kunnen in principe voicing ondergaan hoewel bij hen vaker apocope optreedt. (De Schutter en Taeldeman, 1986 : 111) Bij de anderstalige informanten gebeurt het inderdaad heel vaak dat de auslaut-t wegvalt terwijl voicing minder frequent terug te vinden is. Bij slechts 14 van de 63 informanten wordt de auslaut-t minstens 1 keer als [d] uitgesproken. Bij de Marokkanen uit Sint-Niklaas komt het geen enkele keer voor. Gezien de geluidsopnames van deze groep niet werden geraadpleegd, is het twijfelachtig of bij hen effectief nooit voicing optreedt. Bovendien moeten we hier opmerken dat hierdoor voicing zo pas als vierde in de rangschikking voorkomt. Uit de interviews met de cursisten van de Bargiekaai blijkt immers dat bij 8 van de 20 cursisten wel eens voicing voorkomt. Voicing komt bij hen zelfs met een veel grotere frequentie voor dan insertie van verbindingsn die we maar bij 1 cursist terugvinden. Voicing komt hierdoor bij deze informanten op de derde plaats. Ook bij de Italianen uit Zelzate komt dit ingrediënt eigenlijk op de derde plaats.

Armeense, niveau7: r151 Ik denk het dad ik heb nie zo veel dialect Boliviaan, niveau 6: r69 Bij een vrien, een vrien die me gezegd dat i, dad ik moe moet na, moest naar hier komen.

49

Net zoals bij Nederlandstaligen gebruiken de anderstalige informanten niet consequent één vorm voor één woord. Bij de informant van Equatoriaal-Guinea uit niveau 5 kunnen we zowel voicing (a), als de volledig uitgesproken vorm (b), als apocope (c) terugvinden. (a) r39 As je ik denk dad as je die regel nie afzegt, dan ja, krijgen ze volgende jaar minder minder mensen krijgen die die willen nog eh integreren. (b) r47 Ik heb dat ook gedaan (c) r60-61 Dus eh ik wee no nie wa voor opleiding da ik nog volgen maar. Conclusie Net als tussentaalsprekers spreken sommige anderstalige informanten een auslaut-t af en toe als [d] uit. We kunnen de oorzaak niet met zekerheid aan tussentaal toeschrijven maar we kunnen wel zeker stellen dat apocope, syncope en h-procope bij de informanten uit Gent, Zelzate en Sint-Niklaas vaker en duidelijker voorkomt dan dit kenmerk. Hoewel er dus een aantal beperkingen zijn, kan tussentaal mogelijk verklaren waarom bij enkele informanten uit Zelzate en Gent de auslaut-t zo nu en dan stemloos wordt.

3.1.5. Apocope auslaut-d in werkwoordstammen eindigend op /nd/ Dit verschijnsel komt niet frequent voor. Bij slechts 13 van de 63 informanten vinden we het minstens 1x terug telkens bij het werkwoord vinden. Deze beperkte distributie kan voor een stuk de lage frequentie verklaren.

Italiaan m2, Zelzate: r23 trouwens de eerste keer dat ik daar naartoe ging fon ik wel prettig om mensen terug te zien die ik kende van froeger en noem maar op Italiaan m16, Zelzate: r137 ’t iez meer ja, wat iek interessanter vien zijn bijvoorbeeld historische romans Filipijn, niveau 7: r19 Ik vin et graaf om Neder eh ander taal eh meer te spreken.

Onderstaande voorbeelden hebben in de analyse een vraagteken gekregen omdat niet zeker is dat het hier louter om apocope van auslaut-d gaat. In deze gevallen is het ook mogelijk dat [t]

50

zich aanpast aan de [d] die erop volgt. Bij de Spaanse vrouw, de Italiaanse man en de Marokkaanse vrouwen uit Sint-Niklaas verloopt dit zoals de standaardtaalnorm het vereist. Het voorbeeld van de Marokkaanse cursiste van de CVO De Bargie wordt later nog besproken in 3.1.7. Progressieve i.p.v. regressieve assimilatie.

Spaanse, niveau 5: r39 En ik vin dat goh verschrikkelijk. Italiaan m3, Zelzate: r58 Natuurlijk, tazze Italia ik fin da beter, mare. Marokkaanse 31, Sint-Niklaas: r63 Zoals ‘t /… / Vlaams blok hé /// zijn / ‘k vin(d) da(t) racis(tische) mensen. Marokkaanse 32, Sint-Niklaas: r74 Ik vin(d) da(t) ook ik vin(d) da(t) ook die /… / a(l)s nu /… / ne Marokkaan ofzo Marokkaanse, niveau 6: r89 Jama ik von toch leuk he. Toch leuk. Te komen studeren. Conclusie Apocope van auslaut-d in werkwoordstammen eindigend op /nd/ is geen veelvoorkomend verschijnsel. Aangezien het bij de informanten enkel bij vinden optreedt, kan de lage frequentie onder meer verklaard worden door de beperkte distributie. Het komt zowel in Sint-Niklaas, als in Zelzate en Gent voor. Doordat de frequentie zo laag is en doordat er in een heleboel gevallen ook andere oorzaken mogelijk zijn, moeten we de eventuele invloed van tussentaal enigszins nuanceren. Het is echter wel mogelijk dat tussentaal een rol speelt. 3.1.6. Apocope van eind-[∂] als het volgende woord met vocaal begint Apocope van [∂] zorgde al in het Nieuwnederlands voor veranderingen. Heel wat woorden die in die periode veranderden, zijn nu Standaardnederlands geworden. Zo werd het Middelnederlandse webbe het woord web dat ook vandaag in de standaardtaal gebruikt wordt. (Van Bree, 1987 : 202) In de dialecten lijkt deze evolutie niet ten einde. Apocope ∂van [ ] vindt er nog steeds plaats bij woorden die tegenwoordig volgens de standaardtaalnorm op∂[ ] eindigen, als het volgende woord met een vocaal of met een h begint. Ook in tussentaal vinden we dit mogelijkerwijs terug. Everaert (1998 : 100) neemt dit kenmerk ook op in zijn scriptie.

51

12 van de 63 informanten laten op zijn minst één maal de eind-[∂] weg vóór een woord dat met een vocaal begint. Bij deze informanten vinden we het echter niet frequent terug. Vaak komt het per informant slechts enkele keren voor. Als het voorkomt lijkt het wel altijd waarschijnlijk dat het om apocope van eind-[∂] gaat. In de analyse komen daarom geen vraagtekens voor.

Engelsman, niveau 5: r21 de die eerste vijf jaar ik woond in België, ik woond in Brussel,

Marokkaanse, niveau 6: r131 Ma soms me d auto, ik ben een beetje stout. Conclusie Apocope van eind-[∂] komt bij de informanten vrij weinig voor. Als het voorkomt, kunnen we wel nagenoeg zeker stellen dat het om apocope van eind-[∂] gaat.

3.1.7. Progressieve i.p.v. regressieve assimilatie Wanneer een stemloze en een stemhebbende consonant samenkomen, passen zij zich gewoonlijk qua articulatiewijze aan elkaar aan. Zo worden beide consonanten stemloos. Enkel wanneer [d] en [b] op de tweede plaats staan, gebeurt het omgekeerde proces. De consonantcluster wordt dan stemhebbend. Dit verschijnsel bij [d] en [b] heet regressieve assimilatie. In de standaardtaal kan ook progressieve assimilatie af en toe voorkomen. Het gebruik van progressieve assimilatie heeft zich voornamelijk gespecialiseerd tot enkele registers: o.a. emotioneel taalgebruik en nadrukkelijke spraak. (De Schutter en Taeldeman, 1986 : 97)

In tussentaal treedt regelmatig progressieve assimilatie op bij [d]. Dit is wellicht een overblijfsel uit ouder Nederlands. Zo was de situatie in het Middelnederlands veel minder éénduidig. Voor [b] is de situatie anders omdat regressieve assimilatie wellicht vrij vroeg in het Middelnederlands de strijd gewonnen heeft van progressieve assimilatie. (De Schutter en Taeldeman, 1986 : 97) Onterechte progressieve assimilatie vindt voornamelijk plaats wanneer een [d] op een [t] volgt. In de standaardtaal verandert [t] onder invloed van [d] zodat enkel [d] te horen is. In

52

tussentaal komt het echter vaak voor dat de [d] een [t] wordt waardoor we enkel een [t] waarnemen. (Van Laere, 2003 : 116)

Volgens De Schutter en Taeldeman (1986 : 100) situeert progressieve assimilatie zich algemeen in Vlaanderen en Zuid-Brabant. In de overige gebieden van België en in het zuiden van Nederland is het ook aanwezig, al wordt het daar iets minder vaak aangetroffen. De anderstalige informanten zijn dus met grote waarschijnlijkheid met progressieve assimilatie in aanraking gekomen.

Toch werd het zeer weinig in het taalmateriaal aangetroffen. Slechts bij 7 van de 63 informanten komt progressieve assimilatie voor waar men in de standaardtalige uitspraak regressieve assimilatie verwacht. Ook hier komt het vooral door de Marokkanen uit SintNiklaas dat de score zo laag is. Hoewel de verschillen tussen de informanten uit de verschillende streken kleiner is dan bij de verschuiving van [t] naar [d] aan het einde van een woord. In het geluidsmateriaal van de informanten uit Gent komt afwijkende progressieve assimilatie ook weinig voor. Enkel de insertie van een verbindings-n bij substantieven en werkwoorden komt bij hen nog minder vaak voor. Bovendien dienen we enkele mogelijke voorbeelden van progressieve assimilatie te relativeren. In het onderstaande voorbeeld zou het kunnen dat de [d] van vond assimileerde tot een [t] waardoor we geen [d] meer kunnen onderscheiden. In de analyse staat bij dit voorbeeld een vraagteken omdat apocope van de auslaut-d een tweede mogelijke verklaring vormt omdat dit bij het werkwoord vinden wel vaker voorkomt.

Marokkaanse, niveau 6: r89 Jama ik von toch leuk he. Toch leuk. Te komen studeren.

Ook in het voorbeeld van de Turkse informant uit niveau 5 is het niet zeker dat het om progressieve assimilatie gaat. r166

Da was nie genoeg nog duizend vijfhonderd euro was nodig en eh mijn vrouw heeft haar vriend gevraagd, is Belgische madam. Amai zeg, met te contract, handtekening.

Er zijn drie argumenten te vinden die tegen de mogelijkheid van progressieve assimilatie pleiten. Ten eerste komt slechts 1 keer in het hele interview afwijkende progressieve assimilatie voor. Ten tweede is het lidwoord van contract eigenlijk het terwijl we hier de moeten gebruiken om de hypothese te doen kloppen. Ten derde zou het kunnen dat de Turkse 53

informant met een contract bedoelde en niet met de contract. Anderzijds komen er in het interview wel andere vormen van assimilatie voor die op invloed van tussentaal kunnen wijzen. r110

Was de mensen hier studenten daar gaan denk dad ongelofelijk zo moeilijk tijd hebben.

Bovendien is het mogelijk dat de informant zich van lidwoord vergist of dat hij het juiste lidwoord niet kent. Ook dat gebeurt namelijk een aantal keren in het interview. r152

maar geld is beetje zo iedereen zo zitten op de geld.

Conclusie Ondanks alle beperkingen en de lage frequentie kan de invloed van tussentaal ervoor zorgen dat de anderstalige spreker vormen van progressieve assimilatie produceert waar in verzorgde standaardtaal eerder regressieve assimilatie verwacht wordt.

3.1.8 Conclusie Het Noord-Nederlandse patroon van verticale stratificatie is anders dan het Vlaamse patroon. Migranten in Vlaanderen leren de Vlaamse omgangstaal. Deze omgangstaal staat verder van de standaardtaal dan de omgangstaal in Nederland. Uit de analyse van de mogelijke fonologische en fonetische ingrediënten van tussentaal blijkt dat de anderstalige informanten een Nederlands spreken dat heel wat overeenkomsten vertoont met de Vlaamse omgangstaal.

Alle mogelijke ingrediënten van tussentaal werden in het corpus aangetroffen. Hieruit kan niet met honderd procent zekerheid gesteld worden dat tussentaal de enige beïnvloedende factor is maar het speelt zeker wel een rol. We kunnen besluiten dat anderstaligen in hun spreektaal fonologische en fonetische elementen uit de tussentaal incorporeren.

De fonologische en fonetische ingrediënten van tussentaal leren ons bovendien iets over de rol van input en taalcontact bij de verwerving van het Nederlands bij anderstaligen. De geluidsopnames van de cursisten in Gent tonen dat aan. Zo verraadt het accent van sommige informanten dat deze informanten in de buurt van Gent wonen. Dit bewijst dat de anderstalige informanten via input fonologische kenmerken uit de omgeving opnemen en dit ook zelf gaan produceren. Uit de geluidsopnames van de cursisten uit Gent blijkt verder dat de mate waarin dit gebeurt zeer sterk verschilt van cursist tot cursist.

54

3.2 Lexicon en woordvorming De woordenschat van de anderstalige informanten bevat heel wat informatie. Het betreft dan voornamelijk tussenwerpsels en woorden die typisch zijn voor het informele register van het Belgisch Nederlands. De andere ingrediënten van tussentaal die betrekking hebben op het lexicon en de woordvorming worden veel minder vaak aangetroffen.

3.2.1. Tussenwerpsels Het aantal tussenwerpsels dat voorkomt in het verzamelde materiaal is enorm groot. 58 van de 63 volwassen anderstalige informanten gebruikt minstens 1x een tussenwerpsel dat typisch is voor de Belgische spreektaal. Het gebruik van tussenwerpsels is kenmerkend voor spreektaal. In informele spreektaal zijn ze heel gebruikelijk, in formelere spreektaal wordt het gebruik zoveel mogelijk beperkt. De gebruikte tussenwerpsels tonen heel duidelijk of de spreker uit België of uit Nederland komt. Bovendien blijkt uit het gebruik van tussenwerpsels de invloed van input. Tussenwerpsels worden in de handboeken zelden grondig beschreven. Bovendien is de betekenis van tussenwerpsels moeilijk precies weer te geven door de grote afhankelijkheid van context en intonatie. Hieronder volgt een lijst met tussenwerpsels die voornamelijk in België voorkomen en die de anderstalige informanten in hun taalgebruik hebben opgenomen. Daaronder volgt een korte omschrijving en eventueel enkele opmerkingen in verband met het gebruik van de anderstaligen. Bovendien wordt vermeld hoeveel informanten het tussenwerpsel gebruikt hebben. Na de lijst volgen enkele algemene conclusies.

Allé : Van Dale (2002) : allee : (zonder label) ‘komaan’. Dit tussenwerpsel wordt door de informanten voornamelijk gebruikt wanneer zij het juiste woord niet kunnen vinden of wanneer zij zichzelf verbeteren.

Armeense, niveau 7: r15-16 Want eh in mijn land studenten zijn altijd eh ze zitten altijd best om mooi uit allez eh eruit te zien, ja?

55

Aantal Marokkanen

11/19

Sint-Niklaas Italianen

M8, m11, m13, m14, m15, m20, m21, m22, m23, v29, v33

15/24

Zelzate

M4, m5, m6, m8, m10, m11, m12, m13, m14, m15, m17, m18, m20, m21, v2

Cursisten

9/20

CVO De Bargie

Arm7, Bol6, Mar 6, Mar7, Spa5, Tsje5, Tur6, Turkse5, Tur5.2

Amai : Van Dale (2002) : (in België, informeel) uitroep van verbazing of teleurstelling

Turk 2, niveau 5: r164-166 Da was nie genoeg nog duizend vijfhonderd euro was nodig en eh mijn vrouw heeft haar vriend gevraagd, is Belgische madam. Amai zeg, met te contract, handtekening.

Aantal Marokkanen

3/19

M12, m15, v29

1/24

M18

3/20

Tur5.2, Zim5, Tur6

Sint-Niklaas Italianen Zelzate Cursisten CVO De Bargie

Awel : Van Dale (2002) : (in België, informeel) wel, nu dan, nou (ter inleiding van een vraag), (in België, informeel) wel, nou (ter inleiding van een antwoord)

Marokkaanse 32, Sint-Niklaas: r46 Wij zijmen geen Berber awel maar we zijn voor de Berber ook vreemd.

56

Aantal Marokkanen

1/19

V32

2/24

M4, m12

Sint-Niklaas Italianen Zelzate Cursisten

0/20

CVO De Bargie

Chapeau : Van Dale (2002) : (formeel) uitroep van bewondering voor een knappe prestatie

Turk2, niveau 5: r166-167 Ik zeg: “Eh, chapeau. Voor gewoon duizend vijfhonderd euro. Hop.”. Da was heb ik gezien.

Aantal Marokkanen

0/19

Sint-Niklaas Italianen

0/24

Zelzate Cursisten

2/20

Tsje5, Tur5.2

CVO De Bargie

Dinge(n)(s) : Van Dale (2002) : (zonder label) woord dat men zegt in plaats van een woord waar men niet op kan komen.

Somaliër, niveau 5: r100-101 De tweede is de praten met eh med dingen. Wad je heb vandaag gedaan? Wad heb je vandaag zo, wat heb je geleerd?

57

Aantal Marokkanen

4/19

M15, m22, m24, v32

Sint-Niklaas Italianen

0/24

Zelzate Cursisten

2/20

Equa5, Som5

CVO De Bargie

Enfin : Van Dale (2002) : (zonder label) : kortom (ter aanduiding dat men niet verder op iets ingaat of wil ingaan)

Marokkaan, niveau 7 : r88-89 En voor eh voor een Marokkaan, vooral voor een Marokkaan, om eh enfin om allez om van zijn situatie te legaliseren of ik weet nie.

Aantal Marokkanen

0/19

Sint-Niklaas Italianen

5/24

M1, m8, m14, m19, m21

1/20

Mar7

Zelzate Cursisten CVO De Bargie

Azo, azjuu, ezo :

Armeense, niveau 7: r16-17 En eh en ze zitten niet op de grond ezo.

58

Aantal Marokkanen

12/19

Sint-Niklaas Italianen

M8, m11, m12, m14, m15, m20, m22, m24, v29, v31, v32, v33

7/24

M9, m10, m14, m15, m17, m20, m21

3/20

Som5, Arm7, Maro7

Zelzate Cursisten CVO De Bargie

He : Dit tussenwerpsel komt heel vaak voor en kan ook op heel veel verschillende manieren gebruikt worden. Van Dale (2002) zet de meest voorkomende situaties op een rijtje. Uitgesproken als [hee] kan het gebruikt worden om aan te duiden dat men de aandacht wil hebben, dat men verbaasd is, dat men aangenaam verrast is of om een vraag extra te beklemtonen. Uitgesproken als [he] kan het betekenen dat men zich bezeerd heeft, dat men teleurgesteld, ontgoocheld is, dat men opgelucht is en zich voldaan voelt, dat men een vraag of situatie niet begrijpt of kan het na een vraag aanduiden dat men een bevestigend antwoord verwacht. Bij de informanten komt het ook met verschillende betekenissen voor. Het meest wordt het gebruikt om bevestiging te vragen. Bij de Italianen kwam geen enkele keer he voor omdat Verdoolaege (1997) het tussenwerpsel niet opneemt in haar transcripties.

Tsjechische, niveau 5: r143-144 A, doe maar he. Da, da ga nie he. Dat, da ga zo half maar nie boven de limiet.

Aantal Marokkanen

15/19

Sint-Niklaas Italianen

M7, m8, m11, m12, m13, m14, m15, m20, m21, m22, m23, m24, v31, v33, v34

0/24

Zelzate Cursisten CVO De Bargie

18/20

Arm7, Bol6, Egy6, Fil7, Iran6, Mar7, Mar6, Spa5, Tsje5, Tur6, Turkse5, Vie5, Zimb7, Som5, Fran5, Eng5, Tur5.2, Equa5

59

Ofzo : Van Dale (1999 : 4091) : of zo (zonder label) ‘of iets dat erop lijkt’

Turk 2, niveau 5: r101-103 (Wa voor nationaliteiten hebben ze daar meer?) Rusland, Polen, Chinezen, een beetje alles, Afrikaanse, Marokkanen ofzo, maar hier Turken zijn veel, das positief.

Aantal Marokkanen

1/19

V33

Sint-Niklaas Italianen

0/24

Zelzate Cursisten

7/20

CVO De Bargie

Turk6, Turkse5, Bol6, Egy6, Mar7, Fra5, Tur5.2

Soit : Van Dale (2002) : ‘het zij zo, goed’. Het woord komt zowel in België, als in Nederland voor, maar de uitspraak kan verschillen. In Nederland wordt het altijd als [swa] uitgesproken. In België wordt ook [swat] aangetroffen.

Tsjechische, niveau 5: r57-58 Ik kom hier toerist ja. Mag je zeggen. Ik heb eh. Allez soit. Ik ga da.

Aantal Marokkanen

0/19

Sint-Niklaas Italianen

0/24

Zelzate Cursisten

1/20

Tsje5

CVO De Bargie

60

Voilà : ‘Ziedaar, kijk!’ Zowel in Van Dale (2002), als in Van Dale (2005) verschijnt het zonder label.

Tsjechische, niveau5 : r125-126 (Het is hier duurder dan in Tsjechië.) Voilà. En nu beginnen. Ja, in Tsjechië … hebben mensen in mijn land, is duur.

Aantal Marokkanen

0/19

Sint-Niklaas Italianen

6/24

M6, m7, m8, m11, m13, m17

4/20

Egy6, Spa5, Tsje5, Tur5.2

Zelzate Cursisten CVO De Bargie

Conclusie Het tussenwerpsel is een taalfenomeen dat zelden beschreven staat in handboeken. De betekenis van een tussenwerpsel is ook moeilijk te omschrijven omdat het zo sterk samenhangt met de context. Toch gebruiken de anderstalige informanten regelmatig tussenwerpsels op een manier die met het taalgevoel van een Nederlandstalige Belg overeenkomt. Zoals eerder werd vermeld, zijn bovenstaande tussenwerpsels kenmerkend voor het Nederlands in België. Typisch Nederlandse tussenvoegsels als nou en hoor komen in het verzamelde corpus niet voor. Aan de tussenwerpsels kan je dus goed zien in welk deel van het taalgebied de anderstalige informant woont.

3.2.2. Ontelbare onomasiologische alternatieven Bij het opsporen van de tussentalige woorden in de transcripties werd in eerste instantie op taalintuïtie vertrouwd. De woorden uit de selectie die hieronder volgt, werden één voor één opgezocht met behulp van de Cd-rom Van Dale Groot Woordenboek Hedendaags Nederlands (2002). Woorden die hierin niet voorkwamen of waarvan de omschrijving te beperkt leek werden nog eens nagekeken in Van Dale Groot Woordenboek Der Nederlandse Taal (2005).

61

Verder werd soms ook Cockx’ Taalwijzer (1998) geraadpleegd en een zeldzame keer ook de taaldatabanken van de VRT die online beschikbaar zijn.

Alle Italiaanse en alle Marokkaanse informanten gebruiken minstens één keer een woord met een tussentalige inslag. Bij de cursisten uit Gent gebeurt dit iets minder vaak. Bij 16 van de 20 cursisten komt minstens 1 maal een tussentalig woord voor. De informanten uit Gent en de andere informanten verschillen het meest in het aantal tussentalige woorden per informant. Hoewel het exacte aantal woorden per informant niet gekend is, vallen deze verschillen tussen de verschillende groepen informanten toch meteen op bij het lezen van de interviews. Verschillende oorzaken kunnen de verschillen verklaren. Ten eerste kan de verblijfsduur een rol spelen. Enkel de cursist uit Engeland is al 11 jaar in België. Alle andere cursisten uit Gent wonen hier minder dan 10 jaar. De meeste informanten uit Sint-Niklaas en Zelzate verblijven daartegenover al minstens 10 jaar in België. Slechts 1 Italiaanse vrouw (v3) en 5 Marokkaanse mannen (m7-11) wonen minder dan 10 jaar in België. Ten tweede zijn alle cursisten uit Gent momenteel aan een opleiding Nederlands bezig waardoor zij al minstens 1 keer per week intensief met de Nederlandse standaardtaal bezig zijn. Ten derde kunnen andere factoren, bv. het sociale milieu en het geslacht, een rol spelen. In deze scriptie wordt er om praktische redenen verder niet op ingegaan.

Hieronder volgt een overzicht van woorden die getuigen van regionaal taalgebruik. Dit kan gaan van lokaal tot meer algemeen Belgisch-Nederlands. De woorden zijn overgenomen uit de transcripties en meestal in de getranscribeerde vorm bewaard. Hierdoor wordt soms tegen de officiëlere spellingsregels gezondigd. Woorden kunnen verschillende betekenissen hebben. De betekenis die in het overzicht gegeven wordt, is steeds de betekenis zoals die door de informant bedoeld werd.

3.2.2.1. Woorden die een uitdrukking zijn van de Belgische maatschappij Sommige woorden zijn typisch voor Belgisch-Nederlands omdat ze uitdrukkingen zijn van de Belgische maatschappij. Nederlanders hebben andere termen omdat hun maatschappij anders georiënteerd is. Dit heeft vooral betrekking op politieke en sociale zaken. Onderstaande woorden zijn typisch Belgisch, maar behoren niet per definitie tot een informeel register.

62

(Het) lager : Dit woord komt met de betekenis ‘de lagere school, het lager onderwijs’ niet in Van Dale (2002), noch in Van Dale (2005) voor. Marokkaan m20 uit Sint-Niklaas

(Het) middelbaar : Van Dale (2005 : 2150) : (van onderwijsvormen) tussen lager en hoger onderwijs in. Het zelfstandige gebruik van middelbaar als synoniem van het middelbaar onderwijs blijft echter onvermeld. Spaanse cursiste uit Gent: niveau 5; Italiaan m10 uit Zelzate; Marokkanen uit Sint-Niklaas: m9, m11, m14, m20, v31

Kindergeld : Van Dale (2002) : (in België, niet algemeen) kinderbijslag. Marokkaan m24 uit Sint-Niklaas

Stempelgeld, dopgeld, stempelen, dop, doppen : Van Dale (2002) : stempelgeld, dopgeld : (in België, informeel) werkloosheidsuitkering, doppen : (in België, informeel) van de bijstand leven, stempelen, dop : (in België, informeel) het stempelen. Enkel stempelen krijgt in Van Dale de label (in België) zonder de label (informeel) : zich als werkloze aanmelden bij de stempelcontrole (in België) werkloos zijn. Turkse cursiste uit Gent: niveau 5; Italiaan m5 uit Zelzate; Marokkanen uit Sint-Niklaas: m8, m11, m14, m21, m23, m24, v29, v33

Ziekenbond : Van Dale (2005 : 4246) : (gew.) ziekenfonds. Marokkaan m29 uit Sint-Niklaas 3.2.2.2. Informele verwantschapsnamen Veel informanten gebruiken informelere alternatieven van verwantschapsnamen. Dit komt voornamelijk voor bij de Italianen uit Zelzate. Bij de Marokkanen uit Sint-Niklaas komt herhaaldelijk zuster voor. Hoewel Van Dale (2002) en Van Dale (2005) broeder formeel labelen, komt het toch regelmatig in de informele spreektaal voor. Zuster heeft noch in Van Dale (2002), noch in Van Dale (2005) een label, hoewel volgens mij in vlotte, gesproken standaardtaal zus eerder de voorkeur verdient. De invloed van tussentaal moet wel enigszins gerelativeerd worden. Eventueel kan interferentie met o.a. het Italiaans een rol spelen. In het Italiaans eindigen de meeste woorden

63

immers op een klinker. Desondanks bestaan alle onderstaande vormen in tussentaal en is invloed van tussentaal dus reëel.

Broe(de)r(e) : Van Dale (2002) : (formeel) broer. Van Dale (2005 : 553) : (arch.) broer. Italianen uit Zelzate: m1, m4, m6, m7, m10, m15, m17, m18, m20, m21, v1, v3

Moedere: Italianen uit Zelzate: m6, m7, m9, m11, m12, m15

Vadere: Italianen uit Zelzate: m7, m9, m11, m17, m21

Zuster(e) : Van Dale (2005 : 4293) : vrouwelijk kind of persoon in betrekking tot andere kinderen van dezelfde ouders, syn. zus, tgov. broer. Italianen uit Zelzate: m1, m7, m8, m13, m14, m15, m17, m18, v2; Marokkanen uit SintNiklaas: m7, m8, m13, m15, m21, m24, v29, v34

Kozijn : Van Dale (2002) : (in België, informeel) neef, zoon van iemands oom of tante Italianen uit Zelzate: m7, m12, m13, m14, m21 3.2.2.3. De invloed van het Frans Woorden als diplom, program, polies en vakanse verdienen ook aandacht omdat deze woorden vanuit het Frans onze dialecten zijn binnengedrongen. Diploma, programma, politie en vakantie zijn de algemenere alternatieven. Italianen uit Zelzate: m4, m6, m7, m15, m18; Marokkanen uit Sint-Niklaas: m12, m23, Somaliër uit Gent: niveau 5 Somaliër: r151 Ik heb eh ik heb interesseert in met altijd met de program van politiek.

64

Televi(e)s(e) vertoont op het eerste zicht gelijkenissen met vakanse en met polies. Wanneer we het echter met het Franse equivalent vergelijken, merken we toch een verschil. Het Franse woord television verschilt qua uitgang sterk van police en vacances. Hieruit blijkt ook dat het tussentalige woord niet op het Franse woord lijkt. De standaardvarianten in het Nederlands lijken in uitgesproken vorm wel op elkaar maar aan de geschreven vorm komt het verschil weer aan het licht: televisie, vakantie en politie. Hieruit kunnen we afleiden dat de woorden televi(e)s(e), vakanse en polies hun vorm niet enkel te danken hebben aan het Frans, maar ook aan de dialecten. Woorden die in de standaardtaal op –ie eindigen, eindigen in het dialect vaak op –e. Italianen uit Zelzate m5, m6, m13, m14, m15; Marokkaan m12 uit Sint-Niklaas

Heel wat onomasiologische alternatieven verraden overigens hun Franse afkomst of de invloed van het Frans: juust, d’accord, bassein, bie(l)jaar(s), … 3.2.2.4. Andere onomasiologische alternatieven Ten slotte zijn er in de interviews nog veel meer onomasiologische alternatieven met een tussentalige inslag terug te vinden. Hoewel uit pragmatische overwegingen niet eens alle alternatieven hieronder opgesomd worden, is de lijst heel lang. Woorden hebben vaak meerdere betekenissen. Hieronder wordt enkel de betekenis gegeven zoals die in de context van het interview bedoeld wordt.

Achter (drie jaar) : Van Dale (2002) (2005 : 57) : ter aanduiding van een tijdelijke betrekking. In Van Dale wordt aan dit voorzetsel geen label gegeven. In vlot gesproken standaardtaal is het echter niet heel gebruikelijk. Marokkaan m24, Sint-Niklaas

Achtermiddag : Van Dale (2005 : 61) : namiddag. Dit zelfstandig naamwoord wordt in hedendaags Standaardnederlands echter zelden gebruikt. Italiaan m11, Zelzate

D’accord : Cockx (1998 : 39) keurt het gebruik van ’t akkoord af omdat het een gallicisme is gebaseerd op het Franse d’accord. Akkoord vindt hij wel correct. Van Dale (2005 : 161) : (gew.) ’t akkoord zijn: het eens zijn.

65

Bij de informant in het corpus is het mogelijk dat de invloed van het Frans een rol speelt. Doordat deze informant in de rest van het interview, op enkele gallicismen na, zelden met het Frans interfereert; weet hij vermoedelijk toch dat d’accord in het Belgische Nederlands kan voorkomen. Marokkaan m24, Sint-Niklaas: r68 Moet werken d’accord / nie(t) werken bye-bye.

Akkoord zijn met : Volgens Cockx (1998 : 39) zijn akkoord gaan met iemand of iets of het eens zijn de correcte vormen. Toch bevestigt hij dat ook akkoord zijn vaak voorkomt. Akkoord zijn betekent in de eerste plaats ‘in orde zijn’. In Van Dale (2005 : 161) wordt ’t akkoord zijn als gewestelijk bestempeld. Italianen uit Zelzate: m2 en m11, Marokkaan uit Sint-Niklaas: m13 en m15.

Alle jare(n), alle dagen, alle twie jaar : Cockx (1998 : 230) beschouwt alle vier weken als een gallicisme. Hij raadt om de vier weken aan als alternatief. In Van Dale (2005 : 163) wordt het gebruik van al(le) in tijdsbepalingen niet afgekeurd. Italianen uit Zelzate: m7, m8, m9, m11, m14, m15, m18, m20, m21

Ambras : Van Dale (2005 : 186) : (gew.) drukte, herrie, ophef, poeha. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m11, m13

Arbeidersmeden : Cockx (1998 : 216) vindt dat ‘een groep personen of een maatschappelijke groep’ een milieu of een kring is in plaats van midden. Italiaan m2 uit Zelzate

Bassein : Van Dale (2005 : 307) : bassin: zwembad in een zweminrichting. Italiaan m13 uit Zelzate

Bekan(s) : In Van Dale (2005 : 340, 421) komt bekan(s) niet voor. Wel treffen we bekant aan wat een dialectische nevenvorm van bijkans is. Bijkans is een synoniem van bijna, vrijwel. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m11, m21, v33

66

Bie(l)jaar(s) : In Van Dale (2005, 428) wordt naar het Franse billard verwezen wanneer de etymologie van het woord wordt uitgelegd. Mogelijk hebben de dialecten de Franse uitspraak behouden. Italianen uit Zelzate: m4, m5

Boel : Van Dale (2005 : 479) : (bw. van graad) (inform.) veel. Marokkaan m12 uit Sint-Niklaas

Buiten : Van Dale (2005 : 574) : (Belg. N., spreekt.) naar buiten, eruit. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m23, m24:

Buitenvliegen, buitenschuppen : Van Dale (2005 : 574) : ook als eerste lid in scheidbaar samengestelde overg. ww. die als alg. Belg. N. worden beschouwd, ter aanduiding dat het object naar buiten gebracht wordt door de in het tweede lid genoemde handeling. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m15, v32

(Op) bureau (werken) : Volgens Cockx (1998 : 83-84) is een bureau ‘een schrijftafel’. Drie informanten gebruiken bureau voor een kantoorruimte waar mensen werken. Cockx (1998 : 180) noemt een dergelijke ruimte kantoor of kamer. Volgens Van Dale (2005 : 582) kan bureau ‘kantoor waar een administratie wordt gevoerd, waar men plaatsbiljetten e.d. kan kopen; - werkkamer’ betekenen. Marokkaanse uit Gent niveau6, Italianen uit Zelzate: m7, m22

Camion : Van Dale (2002) : (in België, informeel) vrachtauto Italianen uit Zelzate: m6, m13

Ça va : Deze uitspraak komt uit het Frans. Het is niet in Van Dale opgenomen. Toch hoor je het tegenwoordig vaak in de dagelijkse omgangstaal in de betekenis ‘Het gaat wel’. Het is waarschijnlijk niet toevallig dat ça va enkel bij de Fransman voorkomt. Toch is het vermoedelijk geen zuivere interferentie van het Frans. Hij weet wellicht dat deze uitdrukking ook in Vlaanderen gebruikelijk is aangezien hij voor de rest geen Franse woorden gebruikt. Fransman uit Gent niveau 5: r134 Sowieso oké ça va, maar ik ik blijf niet daar een jaar ofzo ...

67

Chance : Dit woord met betekenis ‘geluk’ staat niet in Van Dale (2002) en niet in Van Dale (2005). Italianen uit Zelzate: m11, m20, Marokkaanse uit Sint-Niklaas: v29

Chape : Van Dale (2002) : (in België) ondervloer, slijtlaag. Italiaan m12 uit Zelzate:

Coiffure : Van Dale (2002) : (formeel) kapsel. Italiaan m7 uit Zelzate:

Commerce : Van Dale (2005 : 656) : (gew.) handel. Italianen uit Zelzate: m4, m18; Marokkaan m23 uit Sint-Niklaas

Commissies (doen), komisse : Van Dale (2005 : 656) : (Belg. N.) provisie, boodschap. Italiaan m17 uit Zelzate; Marokkaanse v33 uit Sint-Niklaas

Compagnie : Van Dale (2005 : 659) : (Belg. N., spreekt.) gezelschap. Italiaan m3 uit Zelzate

Congé : In Van Dale (2005 : 670) krijgt congé met betekenis ‘vakantie, verlof’ de label (gew.). Volgens Cockx (1998 : 90) is congé niet gangbaar in de betekenis van vakantie, maar kan het wel ‘ontslag’ betekenen. Vakantie is gedefinieerd als ‘de buiten de normale dagelijkse en wekelijkse rusttijden en niet op een feestdag vallende wettelijk of contractueel geregelde onderbreking van de arbeid, bestemd voor het genieten van rust en ontspanning, met behoud van loon of onder genot van een loonvervangende uitkering’. (Cockx, 1998 : 338) Italiaan m14 uit Zelzate:

Content : In Van Dale (2002) en in Van Dale (2005 : 679) draagt het woord content geen label. Het synoniem tevreden klinkt echter meer als standaardtaal. Italiaanse v2 uit Zelzate, Marokkanen uit Sint-Niklaas: m15, m24

68

Daarachter : Niet in Van Dale (2002), noch in Van Dale (2005). De informanten gebruiken daarachter als ‘daarna’ in temporele uitdrukkingen. Dit is vergelijkbaar met de eerder besproken uitdrukkingen achter drie jaar en achtermiddag. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m11, m13, m15

Dactylo : Van Dale (2002) : (in België, niet algemeen) typist. De Italiaan m15 uit Zelzate gebruikt dactylo eerder als ‘de activiteit van het typen’: r114 Ier in Zelzate, fore, allez maken alles foo de boereau, foor di kantoor, voo alles, dactylo, boekhouden

Das niks : Deze uitdrukking wordt niet vermeld in Van Dale (2002) of in Van Dale (2005). Het komt overeen met ‘graag gedaan’ en is een antwoord op een dankwoord. Cursisten uit Gent: niveau 5: Iraanse, Turkse, Turk2, Marokkaanse v34 uit Sint-Niklaas

Drei: Deze term is een zeer dialectisch alternatief voor ‘drie’. Italianen uit Zelzate: m6, m8, m17

Duust: Dit is een dialectische vorm van ‘duizend’. Italianen uit Zelzate: m13, m18

(Mijn, uw, ulder) eigen: Van Dale (2002): (informeel) zelf. Italianen uit Zelzate: m2, m10, m19; Marokkanen uit Sint-Niklaas: m15, v32

Enigst : Cockx (1998 : 119) raadt het gebruik van enigst als emfatische versterking van enig niet aan, maar stipt wel het voorkomen aan. Van Dale (2002) labelt enigst als (informeel). Marokkaan m13 uit Sint-Niklaas

Frigo : Van Dale (2002) : (in België, informeel) koelkast Vietnamese uit Gent: niveau 5

Gans : Volgens Cockx (1998 : 129) is de betekenis ‘geheel, heel’ nogal deftig en oud, hoewel hij wel bevestigt dat men het ook in modern proza nog geregeld terugvindt. Italiaan m13 uit Zelzate

69

Gast : Deze term komt in het corpus met twee verschillende betekenissen voor. 1) Van Dale (2002) : (informeel) persoon. Italiaan m21 uit Zelzate, Marokkanen uit Sint-Niklaas: m21 Marokkaan m21: r44 (Welke godsdienst hebben uw zonen?) Mijn gasten dat is Islamiet 2) Van Dale (2002) : (in België, informeel) knecht van een ambachtsman of fabrikant, gezel. Marokkaan m24 uit Sint-Niklaas: r26-26 Ik moet werken en dan waarom ik weg ee(r)ste keer ee(r)ste gast 20 frank af. Dat is van dies / zij zeggen / dobben / één maand / en dan meestergast

Gazet : Van Dale (2002) : (in België, informeel) krant. Door de gelijkenis met het Italiaans is het mogelijk dat de Italianen deze term verkiezen boven krant. Toch kunnen we veronderstellen dat ze ook beïnvloed zijn door tussentaal omdat ze de Nederlandse vorm gebruiken. Italianen uit Zelzate: m9, m20, m21

Geiren : Niet in Van Dale (2002), noch in Van Dale (1999). De informanten gebruiken het i.p.v. ‘graag’. Italiaan m21 uit Zelzate; Marokkanen uit Sint-Niklaas: m15, m22

(Ge)lijk : Van Dale (2002) : (archaïsch of in België, informeel) zoals. Deze term wordt verder uitgediept in 3.3 Morfosyntaxis: Afwijkende voegwoordconstructies van vergelijking. Cursisten uit Gent: Marokkaanse niveau 6, Turkse niveau 5; Italianen uit Zelzate: m3, m8, m15, m20; Marokkanen uit Sint-Niklaas: m11, m20, v29, v32

Ginter, hintere, jintere : Van Dale (2002) : (informeel) daar in de verte. Van Dale (2005 : 1195) : (bw. van plaats) (spreekt.) ginder. Italianen uit Zelzate: m4, m7, m14, m20, m21

Goeste, goesting : In de plaats van goesting kan volgens Cockx (1998 : 327, 388) beter trek, zin of lust gebruikt worden. Van Dale (2002) : (in België, informeel) lust, zin. Italianen uit Zelzate: m11, m21; Marokkanen m8 uit Sint-Niklaas 70

Hof : Van Dale (2002) : (archaïsch of in België, informeel) tuin. Italiaan m7 uit Zelzate, Marokkaanse m34 uit Sint-Niklaas

Interim : Van Dale (2002) : (in België, niet algemeen) tussentijds ambt, tijdelijke betrekking. Egyptenaar uit Gent: niveau 6

Italiaander : Van Dale (2005 : 1560) : (veroud.) Italiaan. Italiaan uit Zelzate: m10

Klappen : Van Dale (2005 : 1714) : 1) (ongelabeld) druk babbelen, syn. snateren 2) (gew.) genoeglijk samen praten, syn. keuvelen, 3) (gew.) praten. Italiaan m6 uit Zelzate; Marokkaan m15 uit Sint-Niklaas

Kliniek: Cockx (1998: 184) houdt de betekenis van kliniek, hospitaal en ziekenhuis strikt gescheiden. Een kliniek is dan ‘een inrichting (m.n. van hoog, eventueel specialistisch niveau) waar patiënten worden verpleegd’. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m8, m13

Kop : Van Dale (2002) : (informeel) hoofd van een mens. Italiaan m13 uit Zelzate, Marokkaan m15 uit Sint-Niklaas

Kuisen, kuisvrouw : Van Dale (2002) (in België, informeel) schoonmaken. Volgens Cockx (1998 : 191) betekent kuisen ‘het zuiveren van verkeerdheden’. Het is dus geen synoniem van schoonmaken, reinigen of poetsen. Italianen uit Zelzate: m3, v2; Marokkanen uit Sint-Niklaas: m24, v29, v34 Marokkaanse 29 verbetert zich: r62 Ge moet ook kui(sen) poetsen hé.

Labo : Van Dale (2002) : (in België) laboratorium. Cockx (1998 : 194) keurt het gebruik van labo af in het voordeel van lab. Marokkaan m22 uit Sint-Niklaas gebruikt eerst labo maar hij verbetert zich in tweede instantie: r59 Daar /… / ik staat in’t labo / in’t lab gewerkt.

71

(De) la(a)t(e), de vroeg(e) : Deze woorden komen met de betekenissen ‘de late shift’ en ‘de vroege shift’ niet in Van Dale (2002), noch in Van Dale (2005) voor. Marokkaan v33 uit Sint-Niklaas

Leutig : Van Dale (2002) : (ongelabeld) grappig, amusant Italiaan m19 uit Zelzate

Madam : Van Dale (2002) : 1) (pejoratief) vrouw die men niet voor vol aanziet. 2) (in België, informeel) getrouwde vrouw (ook als aanspreektitel). Van Dale (2005 : 2057) geeft een uitgebreidere beschrijving die de werkelijkheid beter weergeeft. 1) (Belg. N., spreekt.) aanspreektitel voor iedere gehuwde, en voor iedere onbekende oudere vrouw, syn. mevrouw. 2) (Belg. N., spreekt.) gehuwde dame. Al deze gebruikswijzen van madam behoren in de regel tot een informeel taalregister en kunnen dus tussentaal kenmerken. De informanten gebruiken madam voornamelijk om te verwijzen naar een mevrouw, dus niet noodzakelijkerwijs als aanspreektitel. Deze context is dus nog ruimer dan de context die in Van Dale beschreven wordt. Ook hier is sprake van een informeel taalregister. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m12, m23; Turk 2 uit Gent: niveau 5

Magazijnier : Van Dale (2002) : 1) (in België) magazijnmeester. 2) (in België) magazijnbediende. Cursisten uit Gent: Turk niveau 6, Fransman niveau 5

Marchand : Van Dale (2005 : 2082) : marchand : (gew.) koopman. Italiaan m11 uit Zelzate

Meestergast : Van Dale (2002) : (in België) ploegbaas, voorman, meesterknecht. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m22, m24

Miser(i)e : Van Dale (2002) : 1) miserie :

(in België, informeel) ellende. 2) misère :

(ongelabeld) ellende, nood. Italiaan m11 uit Zelzate

(Twintig) na (zes) : Cockx (1998 : 251) : in tijdsaanduidingen is over gebruikelijk (niet: na). Marokkaan m8 uit Sint-Niklaas 72

Naasteen : Van Dale (2005 : 2242) : (bw. van plaats) (gew., Belg. N., niet alg.) naast elkaar. Tsjechische uit Gent: niveau 5

Naftstation : In Van Dale (2005 : 2249) komt naftstation niet voor maar naft wel. Naft (gew.) benzine. In Van Dale (2002) worden wel tankstation en benzinestation vermeld. Dit zijn de standaardtalige alternatieven voor naftstation. Marokkaan m21 uit Sint-Niklaas

Neig : Dit woord staat niet in Van Dale (2002), noch in Van Dale (2005). Dit woord komt voor met de betekenis ‘veel, sterk’. Marokkaan m15 uit Sint-Niklaas

Nevest : In Van Dale (2005 : 2292) wordt het woord nevest niet genoemd, maar het woord nevens komt er wel in voor: (gew.) naast. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m13, v32

Noemen : Cockx (1998 : 226) definieert noemen als ‘een naam geven’ terwijl heten ‘een naam hebben’ betekent. Cursisten uit Gent: Marokkaan niveau 7, Marokkaanse niveau 6, Somaliër niveau 5; Italianen uit Zelzate: m3, m8, m20 Marokkaan, niveau 7: r68-69 Een keer ik was, eh ja, was ik op weg naar een tram en de, hoe noemt da, Turnhoutse baan ofzo.

Nou : Van Dale (2002) : (informeel) nu. De gebruikssituatie van deze term komt niet overeen met het tussenwerpsel nou dat het Nederlands uit Nederland zo typeert. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m12, v29; Engelsman uit Gent: niveau 5 Marokkaan m12: r76 Want /… / als ge moete nou zien hé / da(t) is nog nie(t) allemaal hé / want wij me(t) zeven / en ik (h)eb vier / gij twee / mijn ander zuster ook twee. De Engelsman kan echter net zo goed door het Engels beïnvloed zijn: now. r61

Ik heb gewoon in Brussel en eh Mekhelen en Vilvoord en nou Ghent.

Bij hem dringen immers regelmatig Engelse woorden en klanken door. r13

Is heel heel moeilijk when je wanneer je kan niet de taal spraken spreken. 73

Oftewel : Van Dale (2002) : (formeel) het voorafgaande verklarend of nader toelichtend. Van Dale (2005 : 2341) : (voegw.) (spreekt.) met andere woorden, anders gezegd. Deze twee verschillende omschrijvingen lijken met elkaar te contrasteren. Van Dale (2002) noemt immers enkel het formele register en Van Dale (2005) enkel het informele. In België is oftewel in spreektaal goed mogelijk, hoewel ofwel vlotter klinkt. Het is in ieder geval zeker dat het gebruik niet beperkt blijft tot het formele register. Italiaan m10 uit Zelzate

Onderschrift : Cockx (1998 : 234) waarschuwt voor mogelijke verwarring met ondertiteling. Onderschrift is ‘de tekst die onder een afbeelding geschreven of gedrukt staat’ terwijl ondertiteling ‘de tekst is die onderaan het scherm verschijnt bij films of tv-programma’s’. Er heerst echter verdeeldheid over deze term. Apeldoorn noemt ondertitels onderschriften. Volgens Cockx is dat onterecht. Van Dale (2005 : 2396) : (Belg. N., niet alg.) (alleen mv.) ondertitels, ondertiteling. Armeense uit Gent: niveau 7: r31-32 Altijd zat ik op tv, eh, naast de tv en eh kijken naar kanalen en eh naar filmen en daar onderschrift altijd Nederlands.

Op café : Cockx (1998 : 85) verkiest in het café boven op café. Volgens hem is het tweede minder gebruikelijk. Marokkaanse uit Gent: niveau 6

Patatjes : Van Dale (2002) : (in België, informeel) aardappel. Zimbabwaanse uit Gent: niveau 5

Patroon : Volgens Cockx (1998 : 258) mag patroon niet met werkgever verward worden. De patroon is ‘de chef van een zaak of de eigenaar van een bedrijf’. In Van Dale (2005 : 2630) lijkt dat onderscheid niet zo strikt : 1) eigenaar van een bedrijf, tgov. personeel. 2) (vand.) hoofd, chef van een zaak, syn. baas. Italiaan m11 uit Zelzate

74

Pinken : Deze term betekent ‘met de lampen van de auto aantonen dat je wilt afslaan’. Van Dale (2002) noemt pinken niet, wel pinker : (in België, niet algemeen) richtingaanwijzer, knipperlicht. Marokkaan v32 uit Sint-Niklaas

(Zijn) plan trekken : Van Dale (2002) : (in België) zich weten te redden. Italiaan m5 uit Zelzate, Marokkanen uit Sint-Niklaas: m11, m22, v33

Plezant : Van Dale (2002) : (in België) aangenaam, prettig, (in België) vrolijk, opgewekt, grappig, lollig. Fransman uit Gent: niveau 5

Pompier : Van Dale (2002) : (in België, niet algemeen) brandweerman. Cockx (1998 : 266) vermeld dat het meestal afgekeurd wordt, maar ook dat pompier ook af en toe in het noorden van het taalgebied voorkomt. Marokkaan m22 uit Sint-Niklaas

Precies dat : Van Dale (2005 : 2768) : (Belg. N., spreekt.) net of, alsof Marokkaan m15 uit Sint-Niklaas

Rechtendoor : Het staat niet in Van Dale (2002), noch in Van Dale (2005) met de betekenis ‘rechtdoor’. Marokkaan m12 uit Sint-Niklaas

Saluut : Van Dale (2005 : 3050) : (tussenw.) (inform.) afscheidsgroet Iraanse uit Gent: niveau 5: r90-92 Nee veel, alleen “Salut zeggen”, “Hoe gaat het?”, ja, nie veel me boeren. Ja. Buiten eh aan zee, ja “Salut.” zeggen, “Hoe is t?”, “Koude weer.” of eh “Slechte weer.” Alleen over die praten. Ja.

75

Schoon : Volgens Cockx (1998 : 291) kan schoon in een hoger of dichterlijk register mooi betekenen. Het duidt dan op iets verfijnds. In een spreektalig register verdient mooi de voorkeur. Schoon betekent dan ‘goed gereinigd, netjes, proper’. Vietnamese uit Gent: niveau 5; Italianen uit Zelzate: m1, m4, m8, m9, m11, m13; Marokkanen uit Sint-Niklaas: m11, m21, m22, v31, v32

De ser(re) : Deze term heeft een andere betekenis in België dan in Nederland. Cockx (1998 : 294) beschrijft het verschil. In Nederland is een serre ‘een glazen veranda aan een café of een huis’ terwijl het in België ‘een broeikas voor groenten en bloemen’ is. Marokkaanse uit Gent: niveau 6

Smooskens : Van Dale (2005 : 3242) : smos : (Belg.N., spreekt.) broodje met ham, sla, mayonaise, schijfjes hardgekookt ei en tomaat (als broodbeleg) Vietnamese uit Gent: niveau 5

Statie : Van Dale (2005 : 3363) : (gew.) spoorwegstation Marokkanen uit Sint-Niklaas: m14, m21, m22

Surtout : Van Dale (2005 : 3486) : (bw.) (gew.) vooral Italiaan m8 uit Zelzate

Terug : Van Dale (2002) (in België, niet algemeen) weer, opnieuw. Terug drukt de beweging uit die naar het punt van vertrek of uitgang gaat. Cockx (1998 : 318) waarschuwt voor verwarring met weer of opnieuw. Turk uit Gent: niveau 6; Marokkanen uit Sint-Niklaas: v29, v33

(Een tijd) uitdoen : Van Dale (2002) : (in België) afmaken, volbrengen, uitzitten Marokkaan m22 uit Sint-Niklaas

Uitsteken : Van Dale (2002) : (in België, informeel) uithalen, uitspoken Marokkaanse v32 uit Sint-Niklaas

76

Vaneigen : Van Dale (2005 : 3784) : (bw.) vaneigens. Vaneigens : (bw.) (volkst.) vanzelfsprekend, natuurlijk Marokkaanse v32 uit Sint-Niklaas

Verlof : Cockx (1998 : 90, 338, 348) neemt de definities van het Sociaalrechtelijk woordenboek over om te wijzen op de verschillen tussen verlof, vakantie en congé. Verlof betekent ‘de toestemming van de werkgever aan de werknemer, c.q. van de overheid aan de ambtenaar, om al dan niet met behoud van loon of wedde de arbeid gedurende kortere of langere tijd anders dan wegens vakantie te ontbreken.’ Hiernaast is verlof ook gebruikelijk in militair jargon. Van Dale (2005 : 3863) : (bij uitbr.) (in de sociale wetgeving niet meer gebruikt) vakantie, vrijaf. De betekenis van vakantie kan hierboven teruggevonden worden bij de bespreking van congé. Marokkanen uit Sint-Niklaas: m24, v32, v33

Verschieten : Van Dale (2005 : 3879) : (Belg. N., spreekt.) schrikken Marokkaan m21 uit Sint-Niklaas

Vlieger : Van Dale (2005 : 3954) : (Belg. N., spreekt.) vliegtuig Italianen uit Zelzate: m3, m6, m9, m11, m12, m13, m15

Voor de moment : Van Dale (2002) : (in België, niet algemeen) voor /het/de/ moment ‘voorlopig’ Italianen uit Zelzate: m17, m20, m21

(In die) Waole : Van Dale (2005 : 4048) Waal : (gew.) in de Walen, in Wallonië Italiaan m11 uit Zelzate

Zagen : Van Dale (2002) (in België, informeel) zeuren Marokkaan m24 uit Sint-Niklaas:

Zelzatenaire : Verdoolaege (1997 : 225) vermeldt in haar scriptie dat het dialect aan de basis ligt

voor

deze

vorm.

In

het

AN

wordt

de

vorm

Zelzatenaar

gebruikt.

(http://vrttaal.net/taaldatabanken_master/taalkwesties/z-zz/tk-zi011.shtml) Italiaan m4 uit Zelzate 77

Zodus : Van Dale (2002) : (in België, niet algemeen) daarom, dus, vandaar (in België, niet algemeen) zo, aldus Fransman uit Gent: niveau 5, Marokkaan m29 uit Sint-Niklaas Conclusie Uit de onomasiologische keuzes die de anderstalige informanten maken, kan afgeleid worden dat de woordenschat heel sterk beïnvloedbaar is door de omgeving.

In de tussentaal van Nederlandstalige Belgen komen vaak woorden voor die uit de dialecten opgeklommen zijn maar die verstaanbaar zijn voor mensen uit verschillende regio’s in België. De anderstalige informanten nemen deze woorden op en gebruiken ze zelf ook.

Uit de enorme hoeveelheid woorden kunnen we besluiten dat de informanten via contact met sprekers van tussentaal veel woorden overnemen. De kans is immers klein dat de informanten deze woorden uit leerboeken kennen omdat daarin voornamelijk algemeen Nederlands wordt opgenomen dat zowel in Nederland als in België gebruikt kan worden. Bovendien komen heel informele woorden ook niet vaak aan bod. Sommige woorden zijn typisch Belgisch maar hebben een neutrale connotatie. Daardoor kunnen ze in België ook in formelere situaties voorkomen: o.a. bediende, interim, zijn plan trekken en plezant. Ze komen in de lijst voor omdat tussentaal wordt beschouwd als een typisch Belgisch fenomeen. Andere woorden zijn ook in Nederland bekend maar behoren tot het informelere stijlregister en kunnen daardoor op tussentaal wijzen: o.a. boel en kop.

De taal van de Italianen uit Zelzate en de Marokkanen uit Sint-Niklaas bevat meer tussentalige woorden dan de taal van de cursisten uit Gent. De langere verblijfsduur van de informanten uit Zelzate en Sint-Niklaas en de lessen Nederlands van de informanten uit Gent zijn twee mogelijke oorzaken. Toch komen ook bij 16 van de 20 cursisten uit Gent woorden voor die op invloed van tussentaal kunnen wijzen.

3.2.3. Persoonsnamen op –er De persoonsnamen op –er zijn eigenlijk een deelverzameling van de onomasiologische alternatieven.

78

We kunnen met zekerheid stellen dat de persoonsnamen die hieronder opgesomd worden in het Nederlandstalige deel van België nog levendig zijn waardoor ook sommige anderstalige informanten ze kennen en gebruiken. Dit komt overeen met de realiteit. Sommige woorden komen bijvoorbeeld niet voor in Van Dale maar worden wel op de website van de VDAB (http://www.vdab.be/) genoemd.

Bekister : Dit woord staat niet in Van Dale (2002), noch in Van Dale (2005). Italiaan m20 uit Zelzate, Marokkaan m11 uit Sint-Niklaas

Bezetter : Dit woord komt niet met deze betekenis in Van Dale (2002), noch in Van Dale (2005) voor. Marokkaan m11 uit Sint-Niklaas

Eletrieker : Van Dale (2005 : 928) : (Belg. N., veroud.) elektricien. Volgens Cockx (1998 : 118) is enkel elektricien correct. Italiaan m20 uit Zelzate

Monteerder : Dit woord staat niet in Van Dale (2002) en evenmin in Van Dale (2005) Marokkaan m22 uit Sint-Niklaas

Vloerder : Dit woord komt niet voor in Van Dale (2002). In Van Dale (2005) werd het wel opgenomen: vakman voor het leggen of metselen van vloeren Marokkaan m11 uit Sint-Niklaas Conclusie Sommige anderstalige informanten hebben de persoonsnamen op –er actief in hun taalgebruik opgenomen. Hieruit kunnen we afleiden dat ook Vlamingen deze varianten gebruiken.

3.2.4. Gebruik van aanwijzen voornaamwoord zo’n i.p.v. zulke: In het AN hebben zo’n en zulke elk een eigen distributie. Zulke wordt in het AN aangetroffen vóór niet-telbare de-woorden en vóór substantieven in het meervoud terwijl zulk verschijnt vóór niet-telbare het-woorden. Zo’n staat in het AN vóór telbare substantieven in het enkelvoud en kan eventueel ook voorkomen bij enkelvoudige niet-telbare substantieven op

79

voorwaarde dat deze in combinatie met voor- en/of nabepalingen het onbepaald lidwoord een kunnen krijgen. (E-ANS, 2004 : [5·6·6]) Zulk een kan in het AN zo’n vervangen omdat het voor substantieven in het enkelvoud kan staan. Het klinkt dan wel archaïsch en vormelijk. (Cockx, 1998 : 392) In tussentaal wordt zo’n frequenter gebruikt en verschijnt het dus ook op plaatsen waar volgens de standaardtalige norm zulk(e) wordt verwacht. (E-ANS, 2004 : [5·6·6])

In de interviews met de anderstalige informanten komt zo’n en zulke maar heel zelden voor.

Marokkaan m11, Sint-Niklaas: r5 Ja ik (h)eb /… / zulke werk wa(t) kunnen zoeken RVA in Brussel

Meteen in dit zeldzame geval valt op dat de informant afwijkt van de standaardregel, maar niet op dezelfde manier als een spreker van tussentaal. Een spreker van tussentaal generaliseert gewoonlijk het gebruik van zo’n terwijl deze informant het gebruik van zulke veralgemeent.

De anderstalige informanten kunnen veel minder dan Nederlandstaligen op hun intuïtie vertrouwen wanneer ze tussen zo’n en zulke moeten kiezen. Bovendien worden zij in de talige realiteit geconfronteerd met een standaardtalige en een tussentalige gebruikswijze. Het is dus niet verrassend te constateren dat anderstaligen de constructie vermijden of niet volgens de standaardtaalnorm gebruiken. Conclusie De woorden zo’n en zulke zijn zeldzaamheden in het taalgebruik van anderstalige informanten. Als het toch voorkomt, worden er vaak van de standaardregel afgeweken. Het zou kunnen dat tussentaal de verwarring vergroot.

3.2.5. Afwijkende imperatieven van zijn De enige standaardtalige imperatief van zijn is wees. In tussentaal bestaat ook een alternatieve vorm, namelijk zij(t). In het verzamelde corpus komt dit geen enkele keer voor. Dit betekent niet per definitie dat de informanten dit tussentalige gebruik niet kennen of beheersen. Imperatieven komen algemeen genomen amper voor in het corpus. Dat ligt voornamelijk aan de manier waarop het

80

taalmateriaal verzameld is. Het zou dus best kunnen dat de informanten in andere situaties wel een afwijkende imperatief van zijn gebruiken. Dit ingrediënt van tussentaal zal in deze scriptie dus niet verder worden uitgespit.

3.2.6. Hypercorrecties In het corpus wordt in verband met lexicon en woordvorming geen enkele hypercorrectie opgemerkt waarvan met grote waarschijnlijkheid kan worden gesteld dat de invloed van de tussentaal aan de oorzaak ligt. Op hypercorrecties zal dus in deze scriptie niet dieper worden ingegaan.

3.2.7. Conclusie Het lexicon levert een heldere bijdrage aan de analyse van de spreektaal van anderstaligen. De vele interjecties maken duidelijk dat de anderstalige informanten een spreektaalvariant gebruiken en dat ze in het Belgische deel van het Nederlandse taalgebied wonen. De lange lijst met onomasiologische alternatieven en de lijst met persoonsnamen op –er geeft weer dat de informanten regelmatig voor een typisch Belgische of informele variant kiezen. Het ontbreken van zo’n en zulke of het afwijkend gebruik ervan toont aan dat de informanten deze woorden niet echt beheersen. Hoewel het niet bewezen kan worden, is het mogelijk dat tussentaal bijdraagt aan die onkunde.

Bovendien geeft het lexicon van de anderstalige informanten informatie over de spreektaal in het Belgische deel van het Nederlandse taalgebied. Tussenwerpsels geven een Belgische toets aan de spreektaal. Bovendien bewijst de lange lijst met onomasiologische alternatieven dat de Nederlandstalige Belg regelmatig woorden gebruikt die enkel in België bruikbaar zijn.

Ten slotte kunnen we uit het lexicon ook afleiden dat input en taalcontact een grote rol speelt in de verwerving van het Nederlands.

81

3.3 Morfosyntaxis Er bestaan heel wat morfosyntactische structuren in de tussentaal die afwijken van de standaardtaalnorm. In 2000 bestond er volgens Goossens (2000 : 9) nog geen systematische beschrijving van de grammaticale structuren die tussentaal typeren. In dit deel wordt uitgebreid aandacht gegeven aan de verschillen tussen tussentaal en de standaardtaal. Pas als duidelijk is hoe de ingrediënten van tussentaal eruit zien en hoe ze zich in het taalgebruik van Vlamingen openbaren, kunnen we ze op een zo nauwkeurig mogelijke manier in de spreektaal van de anderstalige informanten opsporen. Voor de bespreking van de standaardtaal wordt voornamelijk de E-ANS (2004) als leidraad gebruikt. Daarnaast hebben ook de colleges over de Nederlandse syntaxis en woordsoorten uit de eerste kandidatuur (2003-2004) en de colleges Historische syntaxis uit de tweede licentie (2006-2007) bijgedragen tot een beter begrip van de morfosyntaxis in de standaardtaal en in de dialecten.

Verder wordt net als in de delen 3.1 Fonetiek/fonologie en 3.2 Lexicon en woordvorming de aanwezigheid van de ingrediënten van tussentaal in de spreektaal van de informanten besproken. Er wordt verwacht dat de morfosyntactische ingrediënten van tussentaal bij minder informanten aanwezig zullen zijn omdat een lager bewustzijn van deze ingrediënten de perceptie kleurt. Wanneer aan de cursisten uit Gent gevraagd werd of ze zich bewust waren van verschillen tussen dialecten of verschillen tussen Nederland en België, verwezen ze doorgaans naar de verschillen in uitspraak of in lexicon, maar nooit naar morfosyntactische elementen.

Turk2, niveau 5: r39-40 Ja, waarom mijn schoonma, moeder, da is echt een Gentenaar. In de plaats van e tafel ‘tofel’ of … ‘sjestig’ of ‘seeftig’ … Spaanse, niveau 5: r95-99 Maar ik weet dat ze hebben andere woorden he, e was zeer geestig omdat allez ja het is al enkele jaren geleden, wij vroegen voor: “Waar is de stadhuis?”. En ze begrijpen ons niet en eindelijk de mevrouw zei “Aa, de trouwerij. De trouwerij.”

Bovendien wordt in de handboeken Nederlands voor anderstaligen enkel de morfosyntaxis van het Standaardnederlands systematisch besproken. De morfosyntaxis van tussentaal blijft

82

meestal onvermeld. Het cijfermateriaal bevestigt de verwachtingen. Het ingrediënt dat eerst in de rangschikking staat, wordt door 33 informanten minstens één keer gebruikt. In vergelijking met de fonologische ingrediënten, met 63 informanten voor het eerste ingrediënt in de rangschikking, en de lexicale ingrediënten, met 59 informanten in deze situatie, zijn de ingrediënten dus minder verspreid aanwezig. Toch komt enkel bij de Turkse cursist 1 uit het vijfde niveau van CVO De Bargie op morfosyntactisch gebied geen enkel ingrediënt van tussentaal voor. Verschillende factoren kunnen dit resultaat veroorzaken. De man woont nog maar 1 jaar in België. Hij komt onzeker over en praat nogal geremd. Bovendien draagt het sociale milieu waarin hij zich bevindt misschien ook bij tot dit resultaat. De man geeft Turks aan de hogeschool Gent. Hij komt dus regelmatig in contact met hoger opgeleide mensen met een interesse voor taal en daardoor misschien minder met tussentaal.

Het cijfermateriaal geeft niet weer hoe tussentalig de verschillende informanten exact spreken. Bovendien wordt geen rekening gehouden met de verhoudingen tussen tussentalige en standaardtalige varianten. Het cijfermateriaal geeft wel een beeld van welke kenmerken minstens één keer per informant voorkomen.

3.3.1.Verbuiging van lidwoorden De verbuiging van lidwoorden is een relict uit het systeem van drie woordgeslachten (mannelijk, vrouwelijk en neutraal) dat het ouder Nederlands kenmerkte. Bij de standaardisering werd dit systeem herleid tot een tweedelig systeem van de- en het-woorden. In sommige dialecten bleef dit systeem nog wel bewaard en ook in de tussentaal van vele Vlamingen komt het voor. Goossens (2000 : 9-10) beschrijft de adnominale flexie om aan te tonen dat de grammatica van tussentaal systematisch genoemd kan worden. De beschrijving van de verbuiging van de lidwoorden is op Goossens’ beschrijving gebaseerd.

33 van de 63 informanten gebruiken een tussentalige vorm van het onbepaalde lidwoord. Hierdoor komt de verbuiging van het onbepaalde lidwoord op de 1ste plaats in de rangschikking volgens frequentie. De verbuiging van het bepaalde lidwoord komt slechts bij 20 informanten voor en zou in de rangschikking dus eigenlijk op de 9de plaats staan. Om pragmatische redenen bespreken we beide lidwoorden samen.

83

Het onbepaalde lidwoord een In het Standaardnederlands wordt de vorm van het onbepaalde lidwoord niet verbogen. In schrijftaal wordt altijd een gebruikt. In spreektaal komt ook ‘n voor. In tussentaal bestaan er verschillende vormen die bepaald worden door het geslacht van het substantief waarbij het onbepaalde lidwoord voorkomt. Voor mannelijke substantieven bestaan er twee vormen: ne (ne stoel) of nen (nen aap, nen hoge stoel, nen dikke steen) wanneer het woord dat na het lidwoord komt met een klinker, een h, d of t begint. (Goossens, 2000 : 9-10) Walraet (2004 : 38) voegt nog toe dat ook voor b het lidwoord nen voorkomt. Door assimilatie wordt n als [m] uitgesproken. (ne[m] bok) Bij vrouwelijke substantieven is de vorm ‘n (’n tafel, ’n school) gebruikelijk. Onzijdige substantieven kennen twee vormen: e (e kind, e tafelke) of ‘n (’n aapke, ’n hondsje of ’n hondeke, ’n open vuur) wanneer het volgende woord met een klinker of een h begint. (Goossens, 2000 : 9-10) Kortom, het onbepaalde lidwoord wijkt af van het Standaardnederlands voor mannelijke substantieven (ne en nen i.p.v. een) als het woord na het lidwoord met een klinker, h, d, t of b begint en voor onzijdige substantieven (e i.p.v. een) als het woord na het lidwoord met een klinker of een h begint. d, t of b begint.

Ook bij de anderstalige informanten komt de verbuiging van het onbepaalde lidwoord voor. Vooral veel Italianen uit Zelzate gebruiken de tussentalige vormen van het onbepaalde lidwoord, 79% van de informanten. Daarnaast gebruiken 53% van de Marokkanen wel eens een tussentalig onbepaald lidwoord. Ten slotte gebruiken slechts 20% van de cursisten uit Gent minstens 1 keer een dergelijk lidwoord.

Iraniër, niveau 6: r31 En als ne jongen met een meisje praten, niet gewoon praat, ja speciale praten ja, vriendelijke praten

Deze verbuiging wordt niet als algemeen aanvaard en wordt dus in geen enkel handboek uitgelegd. Daarnaast is de verbuiging afhankelijk van het genus van het substantief. Dit genus is lexicaal bepaald en zelden uit uiterlijke kenmerken af te leiden. Bovendien levert de distributie van de lidwoorden ook in de standaardtaal problemen op. Daardoor wordt verwacht dat de anderstalige informanten heel wat fouten zullen maken tegen de verbuiging. Jaspers (2004 : 160) vermeldt dat zelfs Marokkaanse jongeren die al heel hun leven in België wonen,

84

de lidwoordsystemen van het Standaardnederlands en het dialect mengen en fouten tegen het genus maken. Het onderstaande voorbeeld illustreert dit. Uur is een onzijdig woord dat ook in tussentaal met het onbepaalde lidwoord een samengaat. Toch gebruikt de Italiaan nen. Dag is dan weer een mannelijk woord dat met een d begint waardoor het in tussentaal wel met nen kan voorkomen. De Italiaan weet dat zowel een als nen bestaan maar hij beheerst de juiste distributie nog niet.

Italiaan m13, Zelzate: r118 op een dag zijn daar eh en met de vliege op nen uur zijn wij daar eh,

Uit alle voorbeelden kunnen we afleiden dat alle anderstalige informanten die een zuiver tussentalig onbepaald lidwoord gebruiken met deze vorm in aanraking zijn gekomen en het in hun mentale grammatica hebben opgenomen. Het bepaalde lidwoord de en het In de standaardtaal komt het bepaalde lidwoord in twee vormen voor. De wordt gebruikt bij mannelijke en vrouwelijke substantieven in het enkelvoud en bij substantieven in het meervoud, ongeacht het genus. Bij onzijdige substantieven in het enkelvoud vindt men het, in de spreektaal ‘t,. (Goossens, 2000 : 10) In tussentaal is het systeem vergelijkbaar met het systeem van het onbepaalde lidwoord. Mannelijke substantieven krijgen de (de stoel) of den (den aap) wanneer het volgende woord met een klinker, een h, d, of t begint. (Goossens, 2000 : 10) Walraet (2004 : 38) vermeldt nog dat het bepaalde lidwoord als de[m] kan klinken wanneer het volgende woord b als beginletter heeft. Vrouwelijke substantieven krijgen de (de tafel) als lidwoord en onzijdige substantieven worden door ‘t voorafgegaan (’t kind). In het meervoud wordt gewoon de (de stoelen, de tafels) gebruikt. (Goossens, 2000 : 10) Kortom, het bepaalde lidwoord wijkt minder vaak af van de standaardnorm dan het onbepaalde lidwoord. Enkel voor mannelijke substantieven en als het woord na het lidwoord met een klinker, h, d, t of b begint, kunnen we een verschil tussen standaardtaal en tussentaal opmerken. (den i.p.v. de) Doordat het bepaalde lidwoord in minder omgevingen afwijkt van de standaardtaal, is het niet verbazend dat de tussentalige vorm van het bepaalde lidwoord ook bij de anderstalige informanten minder vaak voorkomt dan die van het onbepaalde lidwoord.

85

Den komt bij 20 van de 63 informanten voor. Het zijn vooral de Marokkanen die den in hun taalgebruik hebben opgenomen. 58% gebruikt deze vorm wel eens. Den komt bij hen zelfs vaker voor dan een tussentalige vorm van het onbepaalde lidwoord. Bij de Italianen en de cursisten uit Gent komt het patroon wel overeen met de voorspelling dat de tussentalige onbepaalde lidwoorden bij meer informanten voorkomen dan de bepaalde lidwoorden. 29% van de Italianen uit Zelzate en slechts 10% van de Gentse informanten gebruiken den minstens 1 keer.

Italiaan m6, Zelzate: r46 Ik ê Vlaomse geliede directe aon den tuuge Turk 2, niveau 5: r138 Dem broer geeft niks.

Om dezelfde redenen als bij het onbepaalde lidwoord wordt verwacht dat de anderstalige informanten regelmatig fouten zullen maken tegen de verbuiging van de bepaalde lidwoorden. In het onderstaande voorbeeld gebruikt de informant de twee vormen van het standaardtalige de. Briefke hoort volgens de standaardtaalnorm met het samen te gaan omdat het onzijdig is. De Marokkaan wijkt dus af van de regel door den te gebruiken. Bij stempel gebruikt hij wel de correcte standaardtalige vorm, de. Ook in tussentaal zou hier de voorkomen omdat het woord na het lidwoord, hier stempel, met een s begint. Deze informant kent dus tussentalige vormen van het lidwoord maar beheerst het systeem nog niet.

Marokkaan m11, Sint-Niklaas: r21 Voor de stempel azo te geven van den briefken a(l)s da(t) / da(t) kante krijgt azo nen paspoort.

Ook hier bewijzen alle voorbeelden dat de anderstalige informanten die een tussentalig bepaald lidwoord gebruiken met deze vorm in aanraking zijn gekomen en het in hun mentale grammatica hebben opgenomen. Conclusie De verbuiging van het onbepaalde lidwoord is het morfosyntactische ingrediënt van tussentaal dat we bij het grootste aantal informanten terugvinden. De verbuiging van het bepaalde

86

lidwoord komt bij minder informanten voor, hoewel dat niet geldt voor de Marokkaanse informanten. De informanten die vormen van de verbuiging in hun taal hebben opgenomen, spreken een tussentalige variant van het Nederlands. Het systeem achter de verbuiging beheersen ze echter niet echt. De uiterlijke vormen kunnen dus via input en taalcontact verworven worden. Voor de verwerving van het achterliggende systeem lijkt input en taalcontact niet voldoende.

3.3.2. Beknopte bijzin met te-infinitief ingeleid door voor i.p.v. het verplichte om Sommige beknopte bijzinnen met te-infinitief worden in het Standaardnederlands verplicht door om ingeleid. Zo kan om niet worden weggelaten als de beknopte bijzin satelliet van doel is. (Vb. Hij ging om kwart over elf weg, om de laatste bus nog te kunnen halen.) Verder is om verplicht als de beknopte bijzin gezegde in de zin is. (Vb. Het is echt om te huilen.) Daarnaast is om verplicht als de beknopte bijzin een bijvoeglijke nabepaling is bij een substantivistische kern (Vb. Het is een kind om te zoenen.). Bovendien kan om niet weggelaten worden als het een beknopte bijzin inleidt die een bijwoordelijke nabepaling is bij een viertal soorten adjectieven

en

hoeveelheidswoorden.

Dit

zijn

bestemmingsadjectieven

(bestemd,

(on)geschikt, klaar, bevoegd) (Vb. Ik vind hem niet erg geschikt om mee op reis te gaan.), adjectieven en hoeveelheidswoorden die naar een norm verwijzen ((on)toereikend, genoeg, (on)voldoende) (Vb. Je hebt hard genoeg gewerkt om eens even te mogen uitrusten.), adjectieven die een eigenschap van het subject weergeven (Vb. Die jongen is leuk om mee te praten.) en adjectieven en hoeveelheidswoorden die door te voorafgegaan worden (Vb. Dat boek is te dik om (het) in één avond uit te lezen.). (E-ANS, 2004 : [10·3·6], [14·5·3·8·i], [15·3·4], [19·3·3])

Kortom, om is in bovenstaande situaties verplicht en kan dus in de standaardtaal noch weggelaten, noch door voor vervangen worden. In tussentaal komt het echter wel voor dat voor de plaats van om inneemt. Dit gebeurt in de regel enkel in situaties waar om niet facultatief, maar verplicht voorkomt. In realiteit vervangt voor soms ook het facultatieve om. Bij het ontstaan van de voor-constructie verving voor om enkel bij doelaanduiding. Later nam voor ook de plaats van om met andere semantische functies in. (Lebbe, 1996 : 21-32) Het gebruik van voor was oorspronkelijk eerder een oostelijk verschijnsel maar volgens Lebbe (1996 : 31-32) wordt het gebruik van om ook in West- en Oost-Vlaanderen teruggedrongen door het gebruik van voor. In een groot deel van Vlaanderen wordt om en

87

voor door elkaar gebruikt. (Lebbe, 1996 : 22-23, 31-32) Het is dus denkbaar dat de anderstalige informanten uit Oost-Vlaanderen deze constructie al gehoord hebben en erdoor beïnvloed werden. De constructie wordt inderdaad door een heleboel informanten gebruikt. Bij 31 van de 63 informanten vinden we het terug. Bij de Marokkanen (58%) en de Italianen (58%) is de frequentie ongeveer even groot. Bij de cursisten uit Gent ligt het percentage (30%) lager.

Engelsman, niveau 5: r18-19 Alle mensen op mijn work spreken Engels and ik heb geen no nodig voor Nederlands te praten. Turk 1, niveau 6: r66 In Turkije, natuurlijk, je betaalt niks voor te studeren maar as je naar universiteit gaan, universiteit.

Ook Verdoolaege (1997 : 184) vindt het gebruik van voor in de beknopte bijzin door de Italiaanse informanten een vermelding waard. Ze zoekt onder andere een verklaring in de Vlaamse dialecten. Daarnaast geeft ze interferentie van het Italiaans als mogelijke verklaring. Beknopte bijzinnen in het Italiaans worden ingeleid door het voegwoord per dat vertaald naar het Nederlands voor oplevert. Lebbe (1996 : 22-23) schrijft dat de constructie met voor te overeenkomsten vertoont met het Frans. (Il partait plus tôt pour être à la maison à temps) Net als per komt pour overeen met het Nederlandse voor. Bovendien vertoont de constructie ook gelijkenissen met het Engels.

Iraniër, niveau 6: r84 (Ben je al eens in Nederland geweest?) Enkel voor reizen.

In het Nederlands zou hier normaliter ‘Enkel om te reizen’ staan. Voor lijkt dus het tussentalige alternatief voor om. Toch mogen we dit niet te voorbarig besluiten. De zin vertoont immers veel gelijkenissen met het Engelse ‘Only for travelling’. Bovendien gebruikt de man wel vaker Engels. Zo spreekt hij o.a. work met een Engels accent uit. Interferentie van het Engels kan dus net zo goed aan de basis liggen van deze zin.

88

Conclusie Hoewel de anderstalige informanten niet erg vaak complexe zinnen maken, komen beknopte bijzinnen met te-infinitief regelmatig voor. Heel vaak gebruiken de informanten voor om deze beknopte bijzinnen in te leiden hoewel in de standaardtaal om verplicht is. Het is moeilijk te bepalen in welke mate invloed van tussentaal beslissend is voor het frequente optreden van de voor-constructie omdat ook factoren als interferentie hierin een rol kunnen spelen. In verscheidene talen komen immers soortgelijke constructies voor.

3.3.3. Afwijkingen in gebruik van persoonlijke voornaamwoorden Het onderstaande schema bevat de persoonlijke voornaamwoorden die in het AN mogelijk zijn.

Enkelvoud 1e persoon 2e persoon Vertrouwelijk Beleefd Plechtig e 3 persoon Mannelijk Vrouwelijk Onzijdig Gegeneraliseerd e Meervoud 1 persoon 2e persoon Vertrouwelijk Beleefd Plechtig e 3 persoon

Onderwerp Vol Dof Ik ‘k Jij Je u gij Ge Hij Ie zij ze het/’t Men Wij We jullie Je u gij Ge Zij Ze

Voorwerp Vol Dof Mij Me jou Je u u hem ‘m haar ze (d’r-’r) het/’t Ons jullie Je u u hen/hun Ze

Ikke voor 1ste persoon enkelvoud In AN kan enkel ik de subjectsvorm van het persoonlijk voornaamwoord in de 1ste persoon enkelvoud uitdrukken. In tussentaal komt ook ikke voor.

Ikke komt bij de anderstalige informanten veelvuldig voor. In de analyses werden ikke, welle en zelle samen bestudeerd. De cijfers betreffen dus niet ikke alleen. Omdat welle, zelle en varianten in de interviews zo zeldzaam zijn, geven de cijfers toch voornamelijk een beeld van de verspreiding van ikke. Ongeveer 46,03% van de informanten gebruikt minstens één keer ikke. We vinden het vooral bij de Italianen herhaaldelijk terug, namelijk bij 75,00% van de informanten. Hoewel er een grote kloof zit tussen de frequentie bij de Italianen en de anderen, 89

komt het ook bij de Marokkanen uit Sint-Niklaas vrij vaak voor, namelijk bij 36,84% van de informanten. Ten slotte sluiten de Gentse informanten het rijtje met slechts 20,00%.

Spaanse, niveau 5: r26 Denk ik zij zijn beter daar dan hier omdat als ikke spreek ik met de mensen. Tsjechische, niveau 5: r70 Ikke proberen om Nederlands te praten. Het gij-systeem voor de 2de persoon (en de bijhorende u-vorm als object of reflexief) De standaardtaal bevat twee standaardtalige paradigma’s om iemand aan te spreken. Het ene paradigma, u-u-uw, komt voor in situaties waar de beleefdheidsvorm vereist wordt terwijl het andere, jij-jou-jouw, in informelere situaties kan voorkomen. (Walraet, 2004 : 40) Het paradigma gij-u-uw klinkt in de standaardtaal erg plechtig en archaïsch. (Van Dale, 2005 : 1087) De standaardtalige beleefdheidsvorm, u-u-uw, overlapt gedeeltelijk met het tussentalig paradigma, gij-u-uw. Tussentaalsprekers gebruiken het tussentalige paradigma met de bijhorende tussentalige werkwoordvormen in plaats van het informelere standaardtalige paradigma, jij-jou-jouw. (Walraet, 2004 : 40)

Na ikke komt het gij-systeem bij de anderstalige informanten het meeste voor. Ongeveer 33% van de informanten gebruikt minstens één keer een vorm van het paradigma gij-u-uw.

Marokkaan m7, Sint-Niklaas: r1 Gij spreekt Frans? Italiaan m3, Zelzate: r64 Waar logeerde gij van tas in fakantie, op ien otel of in een caravan, ‘k wee nie

Net als bij ikke is de kloof tussen de drie verschillende groepen informanten groot. In dit geval is het echter de groep Marokkanen uit Sint-Niklaas die met 74% het hoogst scoort. Daarnaast komt het slechts bij 29% van de Italianen voor en bij de cursisten uit Gent zelfs helemaal niet. Deze cijfers geven het aantal anderstaligen weer waarbij het ingrediënt van tussentaal in het interview minstens één maal voorkomt. De exacte verhouding tussen de aanwezigheid van elementen uit het gij-systeem en elementen uit het jij-systeem is echter niet berekend. Daardoor kunnen we niet met zekerheid stellen dat de informanten uit Sint-Niklaas daadwerkelijk meer gij dan jij gebruiken in verhouding tot de andere twee groepen

90

anderstalige informanten. Toch weerspiegelt de kloof tussen de informanten uit Sint-Niklaas en de anderen, het tussentalige landschap in Vlaanderen. Gij is immers een persoonlijk voornaamwoord uit Brabant dat zich langzaamaan over het hele Nederlandse taalgebied in België verspreidt. Sint-Niklaas is door zijn ligging in vergelijking met Zelzate en Gent het sterkst beïnvloed door het Brabants. Het oostelijke derde van de provincie (het Waasland in het noordoosten en de Denderstreek in het zuidoosten) hoort daar duidelijk niet bij door het ontbreken van een aantal typisch Oost-Vlaamse dialectkenmerken, vooral op het fonologisch vlak. (Taeldeman, 2002 : 96) Inconsequent gebruik van voornaamwoorden: Tussentaalsprekers houden het paradigma van jij-je-je en het paradigma van gij-u-uw soms niet strikt gescheiden wat tot een nieuw paradigma, jij-u-uw, leidt. Hoewel dit nieuwe paradigma dus standaardtalige kenmerken bevat en door sommige sprekers wordt gebruikt wanneer ze standaardtaal ambiëren, wordt dit paradigma eveneens als tussentalig beschouwd. (Walraet, 2004 : 41)

Dit ingrediënt van tussentaal komt eigenlijk weinig voor bij de informanten. 5 cursisten uit Gent verwarren minstens één maal duidelijk de twee paradigma’s.

Turkse 1, niveau 5: r146 Als je iets wil, soms je kan niet aankunnen he, soms zo grote dromen zo, maar is uw droom he. Turk 2, niveau 5: r148 T is echt waar, je kunt alles doen voor uw zus of uw broer of uw papa of mama.

Slechts één Italiaan, m8, gebruikt twee paradigma’s. Al kan betwist worden of hij de twee werkelijk inconsequent gebruikt. Het gemengde paradigma jij-u-uw komt immers niet voor. Hij gebruikt soms u en soms een clitische vorm van gij als subject. Dit kan echter ook beschouwd worden als code-switching. Hij spreekt de interviewer consequent met u aan. Dit voorbeeld kreeg “?” in de analyse.

91

Italiaan m8, Zelzate: r155-157 Daz iz twee, drei jaar eh mare dat is inne, oe noeme da, otobiografie, verstaat u da, … r162 das een beetsje, oe noemde, comment je peux dire ça, beetsje stronk

De Marokkanen uit Sint-Niklaas gebruiken de voornaamwoorden nooit inconsequent. Zij gebruiken enkel het paradigma gij-u-uw. Het paradigma jij-je-je komt niet voor.

Marokkaan m15, Sint-Niklaas: r49-50 ge moogt zoveel steken geven hé / maar // ge moet er wel tegen kunnen hé. Daarvoor kunnen ze u al // speciaal / automatisch / kunnen kunnen u respecteren.

Vormen als em voor de 3de persoon enkelvoud in onderwerpsfunctie In de standaardtaal kunnen enkel de vormen hij, zij en het in onderwerpsfunctie voorkomen. (Vb. Wat zegt hij?) In tussentaal kan nog een vierde vorm voorkomen, het enclitische -em. Net als hij wordt –em gebruikt om te verwijzen naar mannelijke personen in de 3de persoon enkelvoud. Deze vorm komt oorspronkelijk uit Brabant. (Vb. Wa zegt em?) In de standaardtaal is hem een mannelijk persoonlijk voornaamwoord van de 3e persoon enkelvoud in de niet-onderwerpsvorm. (Vb. Ik geef hem een boek.) (E-ANS, 2004 : [5·2·5·1])

In het corpus van de anderstalige informanten komt dit ingrediënt bij slechts 1 informant voor.

Marokkaan m22, Sint-Niklaas : r8 En dan gezeet tegen mij /… / ik me(t) de nacht / en (h)em me(t) den dag en zo.

Zelle, welle als meervoudspronomen De meervoudspronomina die tot de standaardtaal gerekend worden, zijn we of wij, jullie en ze of zij. In tussentaal zijn er echter veel meer mogelijkheden. Zelle en welle zijn daar twee voorbeelden van. Deze vormen zijn relicten van oude meervoudsvormen van persoonlijke voornaamwoorden met –liede(n) of –lui als achtervoegsel: bv. gijlieden, ulieden. (Van Bree, 1987 : 252) Deze

92

oude meervoudsvormen vormen de basis van de verschillende vormen die we vandaag nog steeds, o.a. in tussentaal, kunnen aantreffen. De combinatie jij + lie(d)e(n)/ lui > jullie is de enige vorm die tot de standaardtaal gerekend wordt.

In de analyses werden ikke, welle en zelle samen bestudeerd. De cijfers geven dus een ongenuanceerd beeld. Omdat welle, zelle en varianten in de interviews zo zeldzaam zijn, geven de cijfers vooral informatie over de verspreiding van ikke. We kunnen wel met zekerheid vaststellen dat welle door één Marokkaanse vrouw gebruikt wordt.

Marokkaanse v29, Sint-Niklaas: r25 Maar /… / dan krijge(n) welle ne papier voor bloedonderzoek hé Afwijkend gebruik van reflexieve voornaamwoorden Het reflexief voornaamwoord verwijst in principe naar het onderwerp van de zin waar het in staat. Het heeft enkel een objectsvorm. Voor de 3de persoon enkelvoud en meervoud bestaat er slechts één vorm, zich. (Vb. Hij wast zich.) In tussentaal bestaan er meer reflexieve voornaamwoorden in de 3de persoon dan zich alleen doordat ook de niet-subjectssvormen van de persoonlijke voornaamwoorden 3de persoon, hem, haar en hun, als reflexief voornaamwoord voorkomen. (Vb. Hij wast ‘m. Zij wast haar. Zij wassen hun.) (Van Bree, 1987 : 256)

De informant in het onderstaande voorbeeld was nog niet volwassen wanneer hij naar België kwam. De resultaten van de analyse van zijn taalgebruik werden dus nooit in het geheel opgenomen. Dit voorbeeld dient enkel ter illustratie dat het afwijkende gebruik van reflexieve voornaamwoorden bij sommige leden van de Marokkaanse gemeenschap in Sint-Niklaas gekend is.

Marokkaan m19, Sint-Niklaas: r69 terwijl dat het R.I.C. (h)em eigenlijk bezighoudt met / … / met organisaties. Conclusie Het tussentalige persoonlijk voornaamwoord ikke en de voornaamwoorden van het tussentalige gij-paradigma zijn de afwijkingen van de standaardtaal die we het meest opvallen bij de anderstalige informanten. De andere afwijkingen komen bij veel minder informanten voor. Als een informant een tussentalig persoonlijk voornaamwoord gebruikt, is het tamelijk

93

zeker dat tussentaal de betreffende informant heeft beïnvloedt. Bij inconsequent gebruik van de voornaamwoorden (jij-u-uw) bestaat die zekerheid niet omdat ook een onvoldoende beheersing van het systeem door de vreemde moedertaal ervoor kan zorgen dat de spreker de verschillende paradigma’s mengt. Hoewel we het niet met exact cijfermateriaal kunnen bewijzen, komen de resultaten van de informanten overeen met de regionale verschillen die we in tussentaal kunnen onderscheiden. Vooral bij het gij-paradigma voor de 2de persoon komt dit duidelijk naar voren.

3.3.4. Enclitische vormen van persoonlijke voornaamwoorden In de standaardtaal zijn het werkwoord en het persoonlijk voornaamwoord twee duidelijk gescheiden taalelementen. In tussentaal bestaat echter de mogelijkheid dat het persoonlijk voornaamwoord versmelt met het werkwoord. Ook in het Middelnederlands bestond zowel de proclitische als de enclitische vorm van het subject.

Subject

1e p enk 2e p enk 3e p enk 3e p enk

3e p enk

Man

Vrouw

Onzijdig

1e p mv

2e p mv

3e p mv

Proclitisch

Ic

Du

hi

si (soe)

Het

wi

Ghi

Si

Enclitisch

-(e)k

-de>-te

-ie

-se

-et

-we

-di

-se

-me

Net als bij de fonetische en fonologische ingrediënten van tussentaal dient het cijfermateriaal hier wel genuanceerd te worden omdat de gegevens over de Marokkanen uit Sint-Niklaas en de Italianen uit Zelzate enkel afgeleid zijn uit de transcripties en niet uit de geluidsopnamen.

Bij 43% van de informanten komt minstens één keer een enclitische vorm van het persoonlijke voornaamwoord voor. Bij de Marokkanen (58%) en de Italianen (46%) vinden we het geregeld terug. Bij de informanten uit Gent minder (25%). Deze resultaten komen overeen met de resultaten over de afwijkende persoonlijke voornaamwoorden, i.v.m. ikke en het gij-paradigma. Het zijn telkens grotere groepen Marokkanen en Italianen die de tussentalige varianten verkiezen. Het feit dat de groep uit Gent op het moment van het interview in opleiding is, vormt wellicht een mogelijke verklaring voor het terugkerende verschil.

94

Marokkaan 9, Sint-Niklaas: r59 Ostes, lingua, apotekere, foor apotheek en iere ‘k weeteke nie, missjkiene dokteur. Marokkaan m11, Sint-Niklaas: r178 Menier wie zijde gij Italiaan m10, Zelzate: r6 wij zijme eilijk de enige allez van Sicilië walle, maar van ons dorp eilijk niemand nie

Clitische vormen van persoonlijke voornaamwoorden komen vrij frequent voor. Het systeem erachter blijkt echter niet eenvoudig. De Tsjechische uit niveau 5 gebruikt regelmatig een clitisch voornaamwoord als subject. r25

Da weette.

r151

Waarom hedde da nodig

Het achterliggende morfosyntactische systeem lijkt ze echter nog niet te beheersen. Zo gebruikt zij bij sommige werkwoorden een enclitische vorm die niet overeenstemt met het getal van het subject. In het voorbeeld hieronder gebruikt zij een enclitische vorm die eigenlijk bij de tweede persoon enkelvoud hoort. r76

Ik weette da nie.

Verder wijkt ze eigenlijk op alle gebieden van werkwoordsvervoeging af van de standaardnorm. Correcte vervoegde werkwoordsvormen wisselen af met onvervoegde of met verkeerd vervoegde vormen. (zie ook: 3.3.7. Afwijkende werkwoordsvormen)

De enclitische vormen van voornaamwoorden bij de Italianen volgen ook niet altijd het verwachte morfosyntactische patroon. Bovendien voegen zij aan zoveel woorden ∂ toe, dat het onduidelijk wordt wanneer er werkelijk sprake is van dergelijke enclitische vorm.

Italiaan m12, Zelzate: r14-16 Ja, das met de famielje, omdat die kozijn ier was en anders zoude misschien nie geweest, ja ‘k wete nie of soms via een vriend offe.

Het lijkt dus waarschijnlijk dat anderstaligen die in contact komen met tussentalige morfosyntactische structuren deze in hun taalgebruik zullen opnemen en gebruiken. Het valt binnen de verwachtingen dat ze afwijken van de structuren die niet tot de standaardtaal behoren omdat anderstaligen ze nooit gestuurd aangeleerd krijgen. Deze tussentalige 95

structuren verschillen immers met de standaardtalige grammatica die ze in de handboeken terugvinden. Conclusie De informanten die enclitische persoonlijke voornaamwoorden gebruiken, kunnen door tussentaal beïnvloed zijn. Doordat zij niet altijd de regels van het tussentalige morfosyntactische systeem volgen, moeten we deze hypothese wel relativeren. Als we ervan uitgaan dat de invloed van tussentaal hier wel degelijk een rol speelt, volgt hieruit dat anderstaligen er niet altijd in slagen om via input het morfosyntactische systeem achter de tussentalige vormen te verwerven.

3.3.5. Verbuiging van de bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden Bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden worden in de standaardtaal op verschillende wijzen verbogen. Hieronder volgt eerst een kleine bespreking van de verbuiging van de nietzelfstandige bezittelijke voornaamwoorden gevolgd door de bespreking van de nietzelfstandige aanwijzende voornaamwoorden.

Het niet-zelfstandige bezittelijke voornaamwoord drukt een bezitsrelatie uit tussen een substantief dat bezeten wordt en een antecedent dat bezit. (Vb. Het is mijn dikste boek.) Het substantief dat bezeten wordt, vormt de kern van de naamwoordelijke constituent waarin het niet-zelfstandige bezittelijke voornaamwoord determinator is. (Vb. boek) De vorm van het niet-zelfstandige bezittelijke voornaamwoord hangt niet af van deze kern, maar van het antecedent dat bezitter is. (Vb. ik) Enkel bij ons/onze speelt de kern van de naamwoordelijke constituent wel een rol. Het getal en het geslacht van alle bezittelijke voornaamwoorden wordt bepaald door het aantal (één bezitter: mijn, jouw, uw, zijn, haar – meerdere bezitters: ons, onze, jullie, hun) en soms ook door het geslacht (3de persoon: mannelijke bezitter: zijn – vrouwelijke bezitter: haar) van het antecedent dat bezit. (E-ANS, 2004 : [5·5·4]) Bij de keuze tussen ons en onze is bovendien de kern van de naamwoordelijke constituent bepalend. Het antecedent dat bezit is bij ons en onze derde persoon meervoud. Ons hangt samen met enkelvoudige het-woorden (ons kind). Onze gaat gepaard met enkelvoudige de-woorden (onze stoel, onze aap, onze tafel) en meervoudige substantieven (onze kinderen, onze stoelen, onze apen, onze tafels). (E-ANS, 2004 : [5·5·5·1])

96

Het niet-zelfstandige aanwijzende voornaamwoord verwijst nadrukkelijk naar het substantief waarbij het voornaamwoord determinator is. Deze en die komen voor bij enkelvoudige dewoorden (deze/die stoel, deze/die aap, deze/die tafel) en bij meervoudige substantieven (deze/die kinderen, deze/die stoelen, deze/die apen, deze/die tafels). Dit en dat horen bij enkelvoudige het-woorden (dit/dat kind). (E-ANS, 2004 : [5·6])

Volgens Hoppenbrouwers (1990 : 113) richten in de dialecten met een systeem van drie woordgeslachten de voornaamwoorden die voor mannelijke woorden staan zich naar de vormen van het lidwoord en het bijvoeglijke naamwoord. Dit betekent dat ze op –en eindigen als het volgende woord met een klinker, h, d of t begint (mijnen/dienen aap) en anders op –e (uitgesproken: [ə]) (mijne/diene stoel). Bij vrouwelijke en onzijdige woorden heeft het bezittelijke en aanwijzende voornaamwoord geen uitgang (mijn/die tafel, mijn/dat kind). Bij het meervoud, ook bij de mannelijke vormen, ontbreekt de uitgang eveneens (mijn/die kinderen, mijn/die stoelen, mijn/die apen, mijn/die tafels). Er dient wel opgemerkt te worden dat de verschijningsvormen van die kunnen verschillen afhankelijk van de geografische afkomst van de spreker. Zo kunnen bij mannelijke substantieven o.a. de vormen dieje en diene voorkomen. Volgens Walraet (2004 : 39) wordt de vorm met -n ook gebruikt bij mannelijke woorden wanneer het volgende woord met een b begint. (Vb. alleen naar diejen boterham kijken gaat uwen (h)onger nie stillen.) Vaak is het zo dat n door assimilatie in de richting van [b] als [m] klinkt. (Vb. dieje[m] boterham)

In de standaardtaal hebben bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden dus minder verbuigingsmogelijkheden dan in tussentaal waar we nog restanten van het oude systeem uit de dialecten terugvinden.

Ook bij de anderstalige informanten vinden we voorbeelden van bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden die verbogen zijn volgens het oude systeem.

Turk 2, niveau 5: r60 Maar onzen eh verleden tijd of van eh toekomst of alles volledig anders. Zimbabwaanse, niveau 7: r55 Je zou zo gemakkelijk aanpassen met ons mensen. Marokkaan m20, Sint-Niklaas: r32 Ik ben /… / in dien tijd begost te werken in textielfabriek 97

Er treden echter bij heel veel informanten fouten op die erop wijzen dat de informanten wellicht wel weten dat het mogelijk is aan bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden –e, en of helemaal niets toe te voegen. Ze doorgronden echter het precieze systeem niet. In het onderstaande voorbeeld weet de informant niet dat het bezittelijk voornaamwoord zijn in tussentaal enkel vóór mannelijke substantieven met ə verbogen wordt. Marokkaan m11, Sint-Niklaas: r17 A(l)s getrouwd / zijne vrouw azo / da(t) komt naar / stadhuis.

Uit dit voorbeeld blijkt dat de verbuiging van voornaamwoorden voor mannelijke woorden waarbij de uitgang als [ə] uitgesproken wordt niet altijd probleemloos verloopt. Bovendien moeten we de invloed van tussentaal nuanceren. Zo merkt Verdoolaege (1997 : 130) op dat Italianen aan bijna elk woord dat eindigt op een medeklinker een [ə] toevoegen. Verdoolaege geeft hier twee mogelijke verklaringen voor. Eén verklaring betreft de interferentie van het Italiaans waarin de meeste woorden eindigen op een consonant + vocaal. Deze oorzaak is voor het onderzoek naar tussentaal weinig relevant en zal hier dus niet nader bekeken worden. We moeten echter wel onthouden dat er ook beïnvloedende factoren mogelijk zijn die niets met tussentaal te maken hebben. De tweede verklaring zoekt zij in de invloed van het dialect waarin vaak een [ə] toegevoegd wordt. De Italianen zouden dit te sterk generaliseren waardoor zij bijna elk woord laten eindigen op een [ə]. Paradoxaal genoeg relativeert ook deze factor de invloed van tussentaal bij de verbuiging van de bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden omdat hier mogelijkerwijs helemaal geen sprake is van verbuiging. [ə] had dan evengoed met een andere woordsoort gecombineerd kunnen worden. Het is dus denkbaar dat de informanten bij toeval een vorm produceren die overeenkomt met een verbogen bezittelijk en aanwijzend voornaamwoord. Ook in dat geval is de invloed van tussentaal bepalend hoewel die enkel tot de uiterlijke vorm doordringt en slechts schijnbaar leidt tot een reproductie van het morfosyntactische systeem van tussentaal. Het morfosyntactische systeem wordt dan gereduceerd tot een fonologisch kenmerk. Conclusie Ook bij dit morfosyntactische ingrediënt van tussentaal is het dus moeilijk te bepalen of de morfosyntactische constructie die de informanten gebruiken werkelijk tussentalig is. Zelfs als er sprake is van tussentalige invloed dan nog is het onduidelijk of overdreven generalisatie van de klank [ə] dan wel een morfosyntactische structuur aan de oorsprong ligt.

98

3.3.6. Afwijkende verbuiging van de adjectieven Goossens (2000 : 10) beschrijft niet enkel de lidwoorden (zie ook: 3.3.1.Verbuiging van lidwoorden) maar ook de (eenlettergrepige) adjectieven. In de standaardtaal kan het adjectief twee vormen aannemen: een vorm met uitgang –e en één zonder uitgang. De vorm zonder uitgang heeft een beperkte distributie omdat er aan drie voorwaarden voldaan moet zijn. Ten eerste moet het substantief dat op het adjectief volgt, onzijdig zijn. Ten tweede moet dit substantief in het enkelvoud staan. Ten derde mag er geen voornaamwoord of bepaald lidwoord aan het adjectief voorafgaan. Een onbepaald lidwoord kan dus wel. (een grote stoel, een kleine tafel en hoge huizen maar een hoog huis, een lief kind) In alle andere gevallen krijgt het adjectief een –e. (de grote stoel, de kleine tafel, dat hoge huis, mijn lieve kinderen). (Goossens, 2000 : 10) In tussentaal is dit onderscheid niet belangrijk maar bepaalt het genus van het substantief de vorm van het adjectief. Bij mannelijke substantieven in het enkelvoud is de uitgang –en voor een klinker, h, d of t (die groten aap, mijnen schonen hond, nen dikken tand), en –e (den, nen, mijnen, dien of dienen hoge stoel) in andere gevallen. (Goossens, 2000 : 10) Volgens Walraet (2004 : 39) krijgt het adjectief bij mannelijke substantieven ook voor een b de uitgang –en. Door assimilatie in de richting van [b] kan n als [m] klinken. (Vb. met zo’n witte[m] boord) (Walraet, 2004 : 39) Het enkelvoud onzijdig kent geen uitgang (e klein tafelke, da[t] groot kind). Vaak wordt in goed de d weggelaten (da’s goe nieuws). (zie ook: 3.1.1.1. Apocope van –t) In het enkelvoud vrouwelijk hebben we nog met een ander verbuigingssysteem te maken. De vorm van het adjectief wordt niet enkel door het genus van het substantief bepaald, maar ook door de vorm van het adjectief zelf. De klank waarop het adjectief in onverbogen vorm eindigt, is beslissend. Als die een p, t of k is, dan krijgt het adjectief uitgang –e (een rappe mus, die witte deur, mijn dikke buis), anders is er geen uitgang (die schoon tafel, mijn stijf hand). Als het adjectief op een d eindigt, dan verschuift in het Brabants de klank d naar een i (j). (een goei vrouw). (zie ook: 3.1.1.3. Syncope) Het verbuigingssysteem bij substantieven in het meervoud is gelijk aan dat van het vrouwelijke enkelvoud (dus grote deuren en dikke honden, maar schoon tafels en lief kinderen). (Goossens, 2000 : 10) Er zijn dus twee grote verschillen tussen tussentaal en standaardtaal. Ten eerste komt in tussentaal de uitgang –en voor bij mannelijke substantieven. Ten tweede heeft de vorm zonder uitgang een grotere distributie, namelijk bij alle onzijdige substantieven en bij vrouwelijke substantieven en substantieven in het meervoud wanneer het adjectief niet op –p, –t of op –k eindigt.

99

In de spreektaal van 26 van de 63 anderstalige informanten vinden we voorbeelden terug van de tussentalige verbuiging van adjectieven.

Marokkaan m21, Sint-Niklaas: r94 Ik kom hier als van bekan / negentien jaar ja / juist nog schonen tijd hé.

In het AN komen adjectieven met uitgang -en enkel bij stofadjectieven voor (een houten stoel, een gouden tafel, een stenen huis). (E-ANS, 2004 : [12·4·2·3·4]) Hoewel toeval nooit volledig uit te sluiten valt, is het dus waarschijnlijk dat de aanwezigheid van de uitgang –en bij andere adjectieven op invloed van tussentaal wijst.

Als het onzijdige enkelvoud na een bepaald lidwoord of voornaamwoord geen buigings-e krijgt (het groot huis), bestaat de kans dat de informant geleid werd door de afwijkende verbuigingsregels van tussentaal. We moeten hier wel beklemtonen dat de afwezigheid van een buigings-e evenzeer kan veroorzaakt worden door een verspreking of door een gebrekkige kennis van het Nederlandse verbuigingssysteem. Het kan immers voor verwarring zorgen dat de vorm zonder buigings-e in andere omgevingen wel voorkomt (een groot huis). De invloed van tussentaal is hier dus minder duidelijk dan bij adjectieven met uitgang -en. In het corpus komen echter geen voorbeelden voor die wijzen op tussentalige invloed van dit type.

Wanneer een buigings-e ontbreekt bij de enkelvoudvorm van vrouwelijke woorden of bij een meervoudsvorm van een woord, is het mogelijk dat de informant een tussentaalvorm gebruikt. In het AN krijgt het adjectief bij de enkelvoudvorm van een vrouwelijk substantief of bij de meervoudsvorm altijd een buigings-e. Als een informant geen buigings-e toevoegt aan een adjectief dat vóór een vrouwelijk substantief of vóór een substantief in meervoudsvorm staat én dat niet eindigt op -p, -t of -k, kan dat drie zaken betekenen. Het kan zijn dat de informant zich verspreekt of dat hij het Nederlandse verbuigingssysteem nog niet volledig beheerst maar het is evengoed mogelijk dat hij de tussentaalnorm hanteert.

100

Egyptenaar, niveau 6: r56 Behalve da jullie kijken naar die ander mensen raar. Marokkaanse v29, Sint-Niklaas: r76 en ik (h)eb vier / gij twee / mijn ander zuster ook twee. Turkse, niveau 5: r191 Ik woon in sociaal woning.

Walraet (2004 : 39) noemt het weglaten van de buigings-e typisch Brabants. Uit zijn onderzoek blijkt dat deze afwijkende vorm zonder uitgang in het vrouwelijke enkelvoud en in het meervoud nog niet door andere dialectregio’s is overgenomen. Hij rekent deze afwijking van de standaardtaal dus niet tot de ‘algemene’ kenmerken van tussentaal. In Sint-Niklaas spreken de autochtone inwoners een dialect met Brabantse kenmerken. In Gent en Zelzate spreekt de autochtone bevolking echter oorspronkelijk een niet-Brabants dialect en komen de anderstalige informanten normaliter minder in contact met deze vorm dan de informanten uit Sint-Niklaas. Dit onderzoek laat ons niet toe hierover een uitspraak te doen.

Hoewel in alle voorgaande voorbeelden de adjectieven volgens de tussentaalnorm verbogen lijken, is het toch niet mogelijk om te bepalen of de adjectiefvorm daadwerkelijk door tussentaal beïnvloed is. Het genus van het substantief is lexicaal bepaald en kan meestal niet uit de vorm van het substantief afgeleid worden. Vlamingen die het adjectief verbuigen volgens de tussentaalnorm voelen dit intuïtief aan. Anderstaligen missen die intuïtieve kennis. Dat maakt het vrij waarschijnlijk dat anderstaligen die onder invloed van de tussentaal de tussentalige vormen gebruiken toch het achterliggende systeem niet kennen en deze vormen dus niet consequent zullen toepassen. Elke anomalie wordt daardoor een denkbare aanwijzing van tussentaal. In het volgende voorbeeld ontbreekt de uitgang –e. Een tussentaalspreker zou ook deze vorm, maatschappelijk, hanteren want oriëntatie is een vrouwelijk substantief en maatschappelijk eindigt met -k. De Egyptenaar kan echter net zo goed de grondvorm maatschappelijk kennen maar de grammatica van de standaardtaal nog niet beheersen.

Egyptenaar, niveau 6: r12 Ik heb maatschappelijk oriëntatie gestudeerd, zes maanden,

101

Het aantal twijfelgevallen is dus groot. Bij 9 van de 26 informanten werd in de analyse “?” geplaatst. Conclusie De informanten die adjectiefvormen op -en in hun taal hebben opgenomen, spreken ontegensprekelijk een tussentalige variant van het Nederlands omdat deze vorm in de standaardtaal niet voorkomt. Andere verbuigingen van adjectieven die overeenkomt met de tussentalige verbuiging, kunnen echter niet met zekerheid aan de invloed van tussentaal toegeschreven worden.

Hoewel vele anderstaligen op een tussentalige manier adjectieven verbuigen, betekent dit niet dat ze het systeem achter de verbuiging beheersen. De uiterlijke vormen kunnen via input en taalcontact verworven worden. Voor de verwerving van het achterliggende systeem lijkt input en taalcontact niet voldoende. Dat kunnen we afleiden aan de vele vormen die van het systeem afwijken.

3.3.7. Afwijkende werkwoordsvormen Als een tussentaalspreker het persoonlijke voornaamwoord ge of gij als subject neemt, gebruikt hij een bijhorende tussentalige werkwoordvorm die sterk kan verschillen van de standaardtalige vorm. (Walraet, 2004 : 40) Zo wordt het werkwoord zijn dat in de standaardtaal in het presens 2de persoon enkelvoud tot bent verbogen wordt, zij(t) bij tussentaalsprekers.

Standaardtaal: Als je hier geboren bent en moeder is Belg / automatisch ben je Belg. Marokkaan m13, Sint-Niklaas: r44 Als gij zijt hier geboren en moeder is Belg / automatisch zij de gij Belg.

Daarnaast zijn er nog drie andere afwijkingen die tussentaal kunnen kenmerken: vormen op – n bij 1ste persoon enkelvoud, gebiedende wijs met –t en deletie van eind-t in 2de/3de persoon enkelvoud. Deze afwijkingen worden hieronder besproken.

Ook in het onderzoek naar fouten in het Nederlands van anderstaligen vormen afwijkende werkwoordsvormen een belangrijke component. De Marokkanen uit het onderzoek van

102

Verhelst (1992 : 40-41) maken verschillende soorten fouten tegen het Nederlandse werkwoordsysteem, o.a. fouten tegen de woordvolgorde of tegen de vervoegingregels. Het is dus mogelijk dat een informant bij toeval een werkwoord gebruikt dat vormelijke overeenkomt met een tussentalig verbogen werkwoord omdat hij eigenlijk de grammaticale regels niet kent.

Hieronder worden drie afwijkende werkwoordsvormen besproken. Eerst wordt vermeld hoe de werkwoordsvorm eruitziet in de standaardtaal, daarna wat de tussentalige variant kenmerkt en ten slotte wordt de afwijking besproken vanuit een perspectief dat de anderstalige centraal stelt. Deletie van eind-t in 2de/3de persoon enkelvoud: In de standaardtaal wordt de 2de persoon enkelvoud presens gevormd door stam + t als het onderwerp voor het werkwoord staat (je werkt) en enkel stam bij inversie (werk je). De 3de persoon enkelvoud bestaat in het enkelvoud presens altijd uit stam + t (hij werkt). (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·ii]) In tussentaal komt het echter voor dat de eind-t vóór consonanten niet uitgesproken wordt terwijl men volgens de standaardtaalnorm een t zou verwachten. (Vb. Hij kom feel.) 23 van de 63 anderstaligen spreken minstens één keer [t] niet uit bij werkwoorden in 2de en 3de persoon enkelvoud. De Spaanse vrouw uit niveau 5 laat regelmatig de eind-t weg bij het werkwoord gaan in het presens 3de persoon enkelvoud. r45

Omdat anders da ga weg he

r78

Dat ga nie meer goed of

De vrouw kent echter wel de standaardtalige werkwoordsvorm van het presens 3de persoon enkelvoud. Dat blijkt uit enkele zinnen waar de –t niet weggelaten wordt. Het is dus niet zo dat de informant denkt dat ga de juiste vorm. r65

Dat gaat. Dat gaat.

Als in het corpus deletie van eind-t in het presens wordt aangetroffen, is dat meestal bij de 3de persoon enkelvoud en voornamelijk wanneer het onderwerp da(t) is. Een zeldzame keer komt het ook bij de 2de persoon enkelvoud voor.

103

Tsjechische, niveau 5: r88 Ja, hier op school ja, das weinig maar als je ga boodschappen of a. Het komt geregeld voor dat anderstaligen geen –t aan de stam toevoegen wanneer de 2de of de 3de persoon enkelvoud gevormd moet worden. Verhelst (1992 : 53) bijvoorbeeld constateert de afwijking in haar onderzoek bij Marokkanen. Vormen op –n bij presens 1ste persoon enkelvoud: Het presens 1ste persoon enkelvoud wordt in de standaardtaal gevormd door de stam (Vb. Ik ga zo graag naar het theater.). In tussentaal komt het echter voor dat –n aan de stam wordt gehecht. (Vb. Ik gaan zo graag naar het theater.).

We vinden dit ook terug bij de anderstalige informanten. 15 van de 63 informanten voegen minstens 1 keer een –n toe aan het presens 1ste persoon enkelvoud.

Somaliër, niveau 5: r26 Ik gaan k gaan leren met de Nederlands altijd. Egyptenaar, niveau 6: r85 Ik verstaan vijftig procent van

De Marokkanen bij Verhelst (1992: 43) vervoegen de werkwoorden niet altijd waardoor de infinitiefvorm soms gebruikt wordt waar eigenlijk de werkwoordsvorm van de 1ste persoon enkelvoud verwacht wordt. Vormen op –n bij 1ste persoon enkelvoud kunnen dezelfde vorm hebben als de infinitief. Verder acht Verhelst (1992: 53) het ook mogelijk dat de Marokkanen soms de meervoudsvorm gebruiken i.p.v. de enkelvoudvorm. Deze vorm komt overeen met de infinitiefvorm en kan dus ook overeenkomen met de vorm op –n bij de 1ste persoon enkelvoud. De gelijkenis met de tussentalige vorm bewijst dus niet dat de anderstalige tussentaal geïncorporeerd heeft in zijn taalgebruik. Het kan ook zijn dat een gebrekkige kennis van de congruentieregels aan de oorsprong ligt van de gelijkenis met de tussentalige werkwoordsvorm.

Zo kan de Tsjechische vrouw uit niveau 5 door tussentaal beïnvloed zijn hoewel het ook mogelijk is dat ze het Nederlandse systeem van werkwoordsvervoegingen nog niet helemaal 104

begrepen heeft. We vinden voorbeelden terug waar het presens 1ste persoon enkelvoud een –n krijgt hoewel dat in tussentaal niet past. r59

Maar ik staan alleen.

r55

Mag je zeggen, ik beginnen klossen.

Het eerste voorbeeld zou kunnen wijzen op tussentaal, terwijl het tweede voorbeeld eerder op een onvolledige beheersing van het verbuigingsprincipe wijst. Gebiedende wijs met –t In zinnen zonder subject bestaat in de standaardtaal slechts één mogelijke vorm, die zowel voor enkelvoud als voor meervoud geldt. Deze imperatiefvorm komt overeen met de stam van het werkwoord (Kom maar binnen.). Stam + t komt ook voor maar is zeldzamer. Deze vorm past voornamelijk in formeel taalgebruik (Bataven, kent uw spraak en heel haar overvloed!) of in imperatiefzinnen met u als subject (Gaat u zitten.). (E-ANS, 2004 : [2·3·2·5]) In tussentalig taalgebruik heeft de imperatiefvorm stam + t meer gebruiksmogelijkheden.

In het corpus komt het geen enkele keer voor. Het is dus onduidelijk of de informanten deze vorm kennen en in de dagelijkse omgangstaal gebruiken. Conclusie Het formuleren van een oorzakelijk verband tussen afwijkende werkwoordsvormen en de tussentaal in Vlaanderen, vraagt enige voorzichtigheid. Werkwoordsvormen blijken immers voor vele anderstaligen moeilijk te verwerven en kunnen daardoor bij toeval de tussentalige werkwoordsvorm opleveren. De enige werkwoordsvormen waarbij de invloed van tussentaal ontegensprekelijk is, komen voor wanneer werkwoorden met gij congrueren.

3.3.8. Dubbele negatie Om een zin ontkennend te maken, is in principe één negatie-element nodig. Als een zin toch twee negatie-elementen telt, dan moeten deze volgens de standaardtaalnorm een verschillend bereik hebben. (Vb. Hij heeft de deur niet met opzet niet dichtgedaan. De 1ste niet zegt iets over met opzet, terwijl de 2de niet betrekking heeft op Hij heeft de deur dichtgedaan.) (EANS, 2004 : [29·1]) Af en toe komt het toch voor dat in een zin twee negatie-elementen met hetzelfde bereik optreden. Het effect van het ene negatie-element wordt dan tenietgedaan door het andere negatie-element. Dit verschijnsel heet dubbele negatie. Wanneer een spreker met dit doel 105

twee negatie-elementen met hetzelfde bereik gebruikt, is dit niet in strijd met de standaardtaalnorm. (Vb. Niet dat het niet belangrijk was.) (E-ANS, 2004 : [29·1]) Tussentaalsprekers gebruiken soms twee negatie-elementen hoewel het niet de bedoeling is dat het ene element het effect van het andere opheft. De combinatie van twee elementen wordt dan eigenlijk als één negatiepartikel beschouwd. Dit soort dubbele negatie komt oorspronkelijk uit de dialecten. In de standaardtaal is het uitgesloten. (Vb. Hij heeft nooit geen geld. In Standaardnederlands luidt deze zin, hij heeft nooit geld.) (E-ANS, 2004 : [29·1] ) Lebbe (1996 : 125-129) onderscheidt vijf types dubbele negatie in de tussentaal van de Ieperse informanten: niet … niet meer, nooit/nergens + niet + onbepaalde NC, niet veel geen + substantief, en … niet en nooit/nergens/niemand + niet. In het onderzoek van Walraet (2004 : 57) komt dubbele negatie enkel voor bij leerkrachten met een hoog tussentaalgehalte.

Hieronder worden de types die door Lebbe onderscheiden werden, elk apart besproken. Dit wil niet zeggen dat een zin met negatie slechts één type kan bevatten. In tussentaal is het mogelijk om de verschillende types te combineren. Bovendien zijn er nog meer types dan enkel deze vijf.

22 van de 63 informanten gebruiken minstens één keer dubbele negatie. In de analyse werd geen rekening gehouden met de verschillende types, maar werden alle vormen van dubbele negatie bij elkaar opgeteld. Tussentaal is mogelijk een factor die het gebruik van meerdere negatiepartikels stimuleert. Bij een aantal informanten is interferentie met een andere taal evenzeer mogelijk. Zo bevat een ontkennende zin in het Franse altijd meer dan één negatiepartikel: Je ne sais pas. Type 1: Niet … niet meer In de standaardtaal zou dit type vervangen worden door een variant van niet meer. Afhankelijk van het te ontkennen element komen de vormen niet … meer, geen … meer, niets meer, niemand meer, nooit meer of nergens meer voor. Dit type dubbele negatie kan voorkomen als niet en meer door het te ontkennen element gescheiden zijn. De kaart van Vanacker (1965) toont aan dat het syntagma niet veel niet meer gebruikt wordt in het noordoosten van West-Vlaanderen, in Brabant, in zuidelijk Antwerpen en in OostVlaanderen. Het is dus goed mogelijk dat de anderstalige informanten deze vorm van dubbele negatie al gehoord hebben. (Lebbe, 1996 : 134)

106

Marokkaan m13, Sint-Niklaas: r22 Volgende dag allemaal naar jury van de college en dan moesten wij gewoon / boekentassen naar huis / niets nie(t) meer / geen kans nie(t) meer voor terug. Type 2: nooit/nergens + niet + onbepaalde NC In het Standaardnederlands is het bruikbare alternatief voor dit type nooit/nergens + onbepaalde NC. (Vb. Ik heb nog nooit iemand geslagen. Of: Wij hebben nooit ruzie.) Het tussentalige type kan twee vormen aannemen afhankelijk van de onbepaalde nominale constituent. Als deze constituent een onbepaald voornaamwoord is, dan versmelten niet en de onbepaalde NC tot niets of niemand. Op die manier ontstaat nooit/nergens + niets/niemand. (Vb. Ik heb nog nooit niemand geslagen.) Als de constituent een onbepaald substantief is, dan krijgen we nooit/nergens + geen + substantief. (Vb. Wij hebben nooit geen ruzie.) Het syntagma nooit geen komt voor in Zuidoost-Vlaanderen, in Frans-Vlaanderen, in WestVlaanderen, in het westen van Antwerpen, in Klein-Brabant en in Brabant. Er bestaat dus een kans dat de anderstalige informanten dit type kennen. (Lebbe, 1996 : 134-135)

Italiaan m2, Zelzate: r5 ‘k eb namelijk nooit geen ouders gad Type 3: niet veel geen + substantief In de standaardtaal zou de constructie niet veel + substantief dit type vervangen. (Vb. Standaardtaal: Ik heb niet veel geluk in mijn leven. Tussentaal: Ik heb niet veel geen geluk in mijn leven.) Het is zeker dat deze constructie voorkomt in Frans-Vlaanderen. Bovendien komt dit type ook in de kuststreek en in het zuidwestelijk deel van West-Vlaanderen voor. Over andere gebieden in het Zuidnederlandse taalgebied vermeldt Lebbe (1996 : 135) echter niets.

In het corpus komt het geen enkele keer voor. Type 4: en … niet Dit type wordt in de standaardtaal gewoon vervangen door niet of een van de varianten als niet met het te ontkennen element versmelt. (Vb. Ik kan niet naar buiten.) Het tussentalig en komt in de constructie vlak voor de vervoegde werkwoordsvorm. (Vb. Ik en kan niet naar buiten.) Voor de studie van de geografische verspreiding van dit type verwijst Lebbe (1996 : 135) naar Koelmans (1967). Daaruit blijkt dat dit type dubbele negatie voorkomt in Zuidoost107

Vlaanderen, in Zuidwest-Vlaanderen, in Noord-Vlaanderen en in Frans-Vlaanderen. De anderstalige informanten kunnen dit type dus al gehoord hebben.

Geen enkele informant gebruikt in het corpus een dubbele negatie met het negatie-element, en. Type 5: nooit/nergens/niemand + niet Bij dit type wordt niet gebruikt om de negatie te versterken. (Vb. Ik heb dat nog nooit niet gezien.) In de standaardtaal wordt niet weggelaten zodat alleen nooit, nergens of niemand overblijft. (Vb. Ik heb dat nog nooit gezien.) Volgens Lebbe (1996 : 135-136) is het syntagma nooit niet zeker bekend in Antwerpen, Brabant en in het zuidoosten van Oost-Vlaanderen. In de rest van Oost-Vlaanderen en in het noorden van West-Vlaanderen wordt nooit niet minder vaak gebruikt en in het zuidwesten van West-Vlaanderen en in Frans-Vlaanderen nog minder. De informanten uit Sint-Niklaas hebben dus de grootste kans om dit type al te hebben opgevangen. Voor de andere informanten is het minder vanzelfsprekend hoewel de kans wel bestaat dat ook zij dit type al gehoord hebben.

Somaliër, niveau 5: r 13 Ik heb nooit niet problemen gehad. Conclusie Anderstalige informanten die in een ontkennende zin twee of meer negatiepartikels verwerken, kunnen door tussentaal beïnvloed zijn. Dit is niet met zekerheid te stellen omdat ook interferentie aan de basis van de dubbele negatie kan liggen.

3.3.9. Diminuering van substantieven met –ke, -eke, -ske In de standaardtaal eindigen alle diminutieven op het suffix –je of één van de varianten -kje, pje, -tje en –etje. Het suffix –ke en de varianten –eke en –ske komen in de standaardtaal enkel voor in meisjesnamen en in affectief en literair taalgebruik. In tussentaal kan het suffix –ke aan elk substantief gehecht worden. Tussentaalsprekers opteren niet per definitie voor één soort diminutiefsuffix. De distributie van het suffix –ke (en varianten) of en van het suffix –je (en varianten) lopen vaak door elkaar. (E-ANS, 2004 : [12·3·1·4·ii])

108

Bij 21 van de 63 informanten krijgt een substantief minstens één keer het tussentalige verkleiningssuffix –ke aangehecht.

Marokkaanse, niveau 6: r 62 daar komen kleine plantjes in dooskes zo in gel Conclusie Informanten die het tussentalige suffix –ke gebruiken, zijn ontegensprekelijk door tussentaal beïnvloed.

3.3.10. Enkelvoud/meervoud bij tijdsaanduidingen In de standaardtaal staan seconde, minuut, dag, week, maand, decennium en eeuw altijd in het meervoud als ze op hoeveel, zoveel, een paar of een bepaald telwoord volgen. (Vb. vijf/hoeveel/zoveel/een paar secondEN, minutEN, dagEN, wekEN, maandEN, decenniA, eeuwEN) Jaar, uur en kwartier kunnen dan echter in het enkelvoud blijven staan. (Vb. zes/hoeveel/zoveel/een paar jaar, uur, kwartier) Enkel als het tijdsduuraspect beklemtoond wordt en de betekenis dus pregnant wordt, krijgt de meervoudsvorm de voorkeur. (Vb. Ik moest daar wel drie uren wachten.) Verder is de meervoudsvorm ook verplicht als er een adjectief tussen het telwoord en jaar, uur of kwartier staat. (Vb. We zaten drie angstige uren in de schuilkelder.) (E-ANS, 2004 : [7·2·4]) Het lijkt Cockx (1998 : 176, 207, 336) echter niet te storen dat de meervoudsvorm van jaar, uur en kwartier in de praktijk frequenter voorkomt. Mensen die tussentalig spreken, zeggen vaak maand waar volgens de standaardtaalnorm maanden had moeten staan. Ze gebruiken dus een enkelvoudvorm waar eigenlijk het meervoud de voorkeur verdient. (E-ANS, 2004 : [7·2·4])

Ook 21 van de 63 informanten wijken af van de standaardtaalnorm.

Iraanse, niveau 5: r14-15 Misschien ja één ouders eh nie gezien kinderen voorbeeld acht maand, vijf maand of misschien jaren. Tsjechische, niveau 5: r130 wij hebben na drie maand dan wat jij betaalt voor één huis.

109

Misschien is het te radicaal deze afwijkingen door de anderstalige informanten helemaal toe te schrijven aan de invloed van tussentaal. Verhelst (1992 : 56) merkt immers op dat de Marokkanen uit haar onderzoek drie soorten fouten tegen de verbuiging van het substantief maken. De eerste fout, het gebruiken van een enkelvoudvorm waar eigenlijk meervoud vereist is, komt het frequentst voor. De tweede en derde fout zijn zeldzamer. De Marokkanen gebruiken af en toe een meervoudsvorm waar in AN enkelvoud verwacht wordt en soms kenden ze de juiste vorm van het meervoud niet. De tussentalige afwijking komt hiermee overeen met de eerste fout. Verhelst stipt aan dat Marokkanen

de

meervoudsuitgang

vaak

laten

vallen

als

er

telwoorden

of

hoeveelheidswoorden die zelf ook meervoud aanduiden, aan het substantief voorafgaan. Door de aanwezigheid van deze alternatieve meervoudsaanduidende woorden levert het weglaten van het meervoudssuffix

geen

noemenswaardige communicatieproblemen op. De

Marokkanen lijken het dan ook niet meer nodig te vinden het substantief te verbuigen. Conclusie Bij de informanten verschijnen substantieven regelmatig in enkelvoudvorm in plaats van in de verwachte meervoudsvorm. Hierdoor kunnen we niet met zekerheid stellen dat het de invloed van tussentaal is die ervoor zorgt dat de informanten vaak maand gebruiken als de standaardtaalnorm eigenlijk maanden voorschrijft.

3.3.11. Subjectsreduplicatie In de standaardtaal komt een persoonlijk voornaamwoord dat in een zin als subject fungeert slechts één maal in de zin voor. (E-ANS, 2004 : [20·2·2·2·i]) In de tussentaal zijn er soms meerdere persoonlijke voornaamwoorden te vinden die één en hetzelfde subject uitdrukken. Dit wordt subjectsreduplicatie genoemd. De reduplicatievorm wordt gevormd met een doffe vorm en een volle vorm van het persoonlijk voornaamwoord. (Lebbe, 1996 : 115) In het onderstaande voorbeeld gebruikt de Franse cursist uit Gent het dubbele subject ekik of ek ik, waarbij ek de doffe vorm is en ik de volle.

Fransman, niveau 5: r13 Ja, roekeloos, of auto, of wat is, weetekik niet.

110

In hoofdzinnen zonder inversie staat de doffe vorm vlak voor de persoonsvorm en de volle vorm net erachter.

Tsjechische, niveau 5 : r122 En ik wil ik ook een beetje verdien geld.

In de hoofdzinnen met inversie staan de twee persoonlijke voornaamwoorden net na de persoonsvorm waarbij de doffe vorm net voor de volle staat. De doffe vorm gaat dus steeds aan de volle vorm vooraf.

Marokkaan m11, Sint-Niklaas: r178 Menier wie zijde gij

In bijzinnen geldt dezelfde volgorde. De subjectvormen verschijnen dan vlak na de bijzinsinleider. (Lebbe, 1996 : 116) Ook hiervan vinden we voorbeelden in het corpus.

Marokkaan, niveau 7: r114 geloof me as kik zeg t is een poëtische taal

Subjectsreduplicatie verschijnt amper in het taalgebruik van de Vlaamse leerkrachten uit Walraets (2004 : 42) onderzoek. Als het al voorkwam, was het meestal in zinnen met inversie. In zijn bespreking van de verspreiding van het ingrediënt van tussentaal verwijst Lebbe (1996: 117-122) naar Willemyns (1979) en Paardekooper (1952). Volgens Willemyns (1979) bestaan reduplicatievormen enkel in de Zuid-Nederlandse dialecten en dan voornamelijk in het WestVlaams. (Lebbe, 1996 : 121-122) Bij Lebbes (1996 : 117-121) informanten uit Ieper komt subjectreduplicatie inderdaad vaak voor. In Oost-Vlaanderen zou subjectsreduplicatie ook bekend moeten zijn. Paardekooper (1952) merkte op dat subjectsreduplicatie in een groot deel van het Zuid-Nederlandse taalgebied voorkomt, namelijk in Midden- en Zuid-Brabant, in heel Vlaanderen en in enkele plaatsen in Zeeland. Enkel over de situatie in westelijk Limburg kon hij niets met zekerheid stellen. (Lebbe, 1996 : 121) De informanten uit Sint-Niklaas, Zelzate én Gent zijn dus waarschijnlijk al met subjectsreduplicatie in aanraking gekomen. De 20 informanten bij wie subjectsreduplicatie voorkomt, kunnen dus door tussentaal beïnvloed zijn.

111

Helemaal zeker is dat echter niet. De informanten kunnen ook bij toeval een zin twee subjecten geven. Bij drie informanten kwamen wel zinnen voor waarin het subject uit twee delen bestond maar waarin de invloed van tussentaal twijfelachtig leek. Het voorbeeld van de Spaanse vrouw uit Gent toont bijvoorbeeld aan dat twee subjecten niet noodzakelijk tussentalige subjectsreduplicatie moet inhouden. Ten eerste is het eerste deel van het dubbele subject geen doffe vorm. Ten tweede maakt zij hier een fout tegen de woordvolgorde in de bijzin waardoor het tweede deel van het dubbele subject op de verkeerde plaats staat. Deze twee factoren zorgen ervoor dat de zin niet tussentalig aanvoelt.

Spaanse, niveau 5: Denk ik zij zijn beter daar dan hier omdat als ikke spreek ik met de mensen. Iedereen of veel mensen zeggen: “Oo, waarom ben jij hier? En is zo mooi daar en tedede” en voila. Conclusie Tussentaal bevordert mogelijkerwijs de subjectsreduplicatie bij anderstaligen. Wanneer het eerste deel van het dubbele subject een doffe vorm is en het tweede deel een volle is deze invloed zeer waarschijnlijk. Omdat ook andere factoren hiertoe kunnen bijdragen, is de invloed van tussentaal niet helemaal te bewijzen.

3.3.12. Afwijkend gebruik van lidwoorden In tussentaal hebben substantieven soms een lidwoord dat niet overeenkomt met het lidwoord dat volgens de standaardtaalnormen wordt voorgeschreven. (Vb. Standaardtaal: de school – tussentaal: t school) Deze afwijking kan beschouwd worden als een relict uit de dialecten omdat de substantieven daar een ander genus of meerdere genera kunnen hebben. (Walraet, 2004 : 57) Ook Verdoolaege (1997 : 203) wijst erop dat Zelzatenaars die dialect spreken, regelmatig de verkeerde keuze van het bepaald lidwoord maken.

De keuze tussen de en het is voor anderstaligen niet eenvoudig. De vorm van het bepaalde lidwoord hangt samen met het genus van het substantief dat lexicaal bepaald is en niet uit de vorm van het substantief af te leiden valt. De anderstalige moet het lidwoord dus uit het hoofd leren. Dat anderstaligen fouten tegen de lidwoorden maken, ligt dus in de lijn van de verwachtingen. De verschillen tussen de moedertaal en het Nederlands zorgen er dus soms

112

voor dat informanten een lidwoord gebruiken dat van de standaardtaalnorm afwijkt. (Verhelst, 1992 : 73; Verdoolaege, 1997 : 208; Jaspers, : 160) (zie ook: 3.3.1. Verbuiging van lidwoorden) De Marokkaanse informant in het volgende voorbeeld gebruikt een afwijkende vorm van het lidwoord die ook afwijkt van het systeem van tussentaal. De kans is dus groot dat hij niet weet dat college zowel in de standaardtaal als in tussentaal onzijdig is.

Marokkaan m 13, Sint-Niklaas: r19 En ja wij waren nog te jong en ja wij volgen die jongens die die groter dan ons in de college hé.

In de analyse werd enkel rekening gehouden met afwijkende lidwoorden als het betrokken substantief ook door tussentaalsprekers met een afwijkend lidwoord gecombineerd kan worden. In het corpus worden afwijkende lidwoorden voornamelijk bij de substantieven school en straat aangetroffen. Bij 18 informanten komt minstens één maal een dergelijk afwijkend lidwoord voor.

Marokkaan m8, Sint-Niklaas: r66 Dat is / … / ‘k heb geen tijd voor altijd in ’t school. Marokkaan m9, Sint-Niklaas: r64 Ik / ik ben leraar van Arabisch in de moskee / maar die kinderen willen niet goed volgen Arabisch / waarom / die kinderen gebruiken veel in Nederlands in die school / thuis / in ’t straat / soms bij mij ook in de klas. Conclusie Anderstalige informanten gebruiken vaak een lidwoord dat afwijkt van de standaardtaalnorm. Bij een aantal substantieven is het denkbaar dat de informanten weten dat het substantief soms met het afwijkende lidwoord voorkomt. Met zekerheid kan dit echter niet vastgesteld worden. Anderstaligen maken immers doorgaans fouten tegen de lidwoorden omdat ze het genus van de substantieven niet intuïtief aanvoelen.

3.3.13. Afwijkende meervouden Het AN kent twee grote groepen endogene meervoudsuitgangen: -s en –en. Daarnaast komen ook enkele kleinere inheemse groepen voor: –eren en –lieden, -lui of –mensen. Deze laatste drie uitgangen horen bij woorden die in het enkelvoud op –man eindigen. Verder telt de

113

standaardtaal ook een beperkt aantal gevallen met een onregelmatige meervoudsuitgang. Ten slotte zijn er ook een aantal exogene meervoudsuitgangen te vinden die bij woorden van vreemde afkomst voorkomen. (E-ANS, 2004 : [3·5]) Sommige substantieven hebben meer dan één meervoudsuitgang. Soms zijn het geografische of persoonlijke factoren die bepalen welke meervoudsuitgang de voorkeur krijgt. (Vb. aardappel: aardappelen/aardappels) In andere gevallen is er een stilistisch verschil. (Vb. historie: histories klinkt minder formeel dan historiën.) (E-ANS, 2004 : [3·5·5·1]) Bovendien hangen bij sommige substantieven de verschillende meervoudsuitgangen samen met een verschil in betekenis. (Vb. bal: ballen (rond voorwerp) - bals ('feest')) (E-ANS, 2004 : [3·5·5·2]) Het substantief kan dus wel met meerdere meervoudsuitgangen voorkomen maar het gebruik ervan blijkt niet altijd vrijblijvend te zijn. Hieronder worden enkele casussen beschreven die betrekking hebben op het verschil tussen standaardtaal en tussentaal.

Wanneer een substantief in het enkelvoud op een onbeklemtoond –ie eindigt, wordt het meervoud gewoonlijk gevormd door er een –s aan toe te voegen. Er zijn echter ook substantieven die in het meervoud met –iën voorkomen: bacteriën, poriën, chemicaliën, genitaliën, de drie Gratiën en financiën. Daarnaast zijn er ook een aantal woorden met een dubbel meervoud. Het stijlregister bepaalt daar of het substantief met –ies of met –iën gecombineerd wordt. Hoewel financiën in de standaardtaal op –iën eindigt, wordt in tussentaal ook wel financies gebruikt. Dit wordt als regionaal en Belgisch bestempeld. (E-ANS, 2004 : [3·5·5])

De meervoudsuitgang –ers klinkt in deze tijd verouderd. Alleen de woorden, kinders en hoenders, komen tegenwoordig in informeel Standaardnederlands nog voor. In regionaal taalgebruik wordt deze meervoudsvorm wel nog gebruikt. (E-ANS, 2004 : [3·5·4·1]) Ook sommige informanten gebruiken kinders i.p.v. kinderen.

Italiaan m21, Zelzate: r80 en groete skole juuk foor liere Italiaons ee Vlaams uuk, Italiaans juuk, Italiaans aan di kinders Italiaan ja

Bij sommige substantieven kunnen we aan de hand van de meervoudsuitgang afleiden of een spreker uit Nederland of uit België komt. Zo wordt leraren voornamelijk door Nederlanders 114

gebruikt terwijl leraars hoofdzakelijk in België voorkomt. Hetzelfde patroon kenmerkt de inwonersnamen op –aar. De ANS stelt dat de meervoudsvormen van deze woorden in België bijna altijd op –s eindigen: Brusselaars, Gentenaars. In Nederland zijn beide vormen gebruikelijk: Hagenaars of Hagenaren, Nijmegenaars of Nijmegenaren. (E-ANS, 2004 : [3·5·5]) Beide vormen worden echter tot de standaardtaal gerekend.

In tussentaal bestaan er veel meer woorden waarbij meerdere meervoudsuitgangen mogelijk zijn. De volgende voorbeelden die in het corpus voorkomen, treden ook bij tussentaalsprekers op.

Armeense, niveau 7: r31 Altijd zat ik op tv, eh, naast de tv en eh kijken naar kanalen en eh naar filmen en daar onderschrift altijd Nederlands. Somaliër, niveau 5: r65-66 As als je daar gaat, is twee keers. De als je moslim bent, is drie keers.

Hoewel het gebruik van een verkeerde vorm van het meervoud volgens Verhelst (1992 : 56) in haar onderzoek weinig voorkomt, is het toch één van de drie fouten tegen de verbuiging van het zelfstandige naamwoord die zij bij de Marokkanen vaststelt. Ook hier is het dus mogelijk dat de spreektaal van de informanten toevallig gelijkenissen met tussentaal vertoont omdat ze het Nederlands nog niet volledig beheersen. Conclusie Wanneer de vorm van een substantief in het meervoud overeenkomsten vertoont met een vorm die in tussentaal mogelijk is, kan dat betekenen dat de informant deze vorm al gehoord heeft in de taal van tussentaalsprekers.

3.3.14. Afwijkende voegwoordconstructies van vergelijking D’r waren d’r zo geen lusters lijk of dat wij hier hebben.

Dit voorbeeld dat in de lijst van De Caluwe de afwijkende voegwoordconstructie van vergelijking illustreert, is overgenomen uit de scriptie van Lebbe (1996 : 66).

115

De afwijkende voegwoordconstructies die hier bestudeerd zullen worden, luiden lijk of dat, lijk als dat en varianten. Om het te kunnen analyseren, wordt lijk of dat en lijk als dat opgesplitst in een aantal factoren. Ten eerste drukt het een vergelijking uit tussen de hoofdzin en de bijzin. Ten tweede is het een voegwoordelijke uitdrukking die op dat eindigt.

Het deel lijk leunt aan bij het voegwoord gelijk. Wanneer gelijk in een zin voorkomt, wijst dat ofwel op formeel en soms archaïsch taalgebruik, ofwel op de Belgische afkomst van de spreker. In België komt het voornamelijk in informeel taalgebruik voor. (E-ANS, 2004 : [10·3·14·2]) Gelijk kan in situaties die standaardtaal vereisen het best vervangen worden door zoals. (Van Dale, 2002) Zoals het voorbeeld laat zien, geldt dit ook voor voegwoordconstructies die geen bijzin inleiden.

Marokkaanse, niveau 6: r 81 Lijk gewoonte naar mijn werk en daarna naar uis. In standaardtaal klinkt deze zin anders. Zoals gewoonlijk naar mijn werk en daarna naar huis.

Het Standaardnederlands bezit een aantal voegwoordelijke uitdrukkingen die met het woord dat eindigen: in plaats (van) dat, behalve dat. Deze voegwoordelijke uitdrukkingen leiden steeds bijzinnen in. De distributie ervan vertoont regionale verschillen. In de E-ANS (2004 : [10·1]) wordt opgemerkt dat dit in het zuidelijke deel van het taalgebied meer voorkomt dan in het noordelijke deel. Voegwoordconstructies met dat zijn dus niet vreemd in de standaardtaal. Ze worden voornamelijk in het zuidelijke deel van het Nederlandse taalgebied gebruikt. In de tussentalige voegwoordelijke uitdrukkingen, lijk of dat en lijk als dat, is dat expletief gebruikt waardoor het toch niet helemaal in overeenstemming met de bovenstaande voegwoordelijke uitdrukkingen met dat. De constructie kan dus ook als (ge)lijk of als (ge)lijk of voorkomen. (Vb. D’r waren d’r zo geen lusters lijk (of) wij hier hebben.)(Lebbe, 1996 : 61) In het corpus komt enkel de voegwoordelijke uitdrukking zonder dat voor in een heleboel verschillende vormen. Het verdient wel een opmerking dat de informanten de voegwoordelijke uitdrukking altijd met een constituent combineren. Ze gebruiken het dus nooit om een bijzin in te leiden.

116

Marokkaan m29, Sint-Niklaas: r114 Lijk nu hé /ik gaane kik zeggen / lijk nu jong kindere die / hiere hé gegroeid hé / te weinig hé / die / azo wa(t) gelijk of mensen van allé / pak nu ne mensen van …

Italiaan m8, Zelzate: r144 BRT iene, of twieë of VTM, feu mij das gelijk offe Frans of RAI, of Duitsland oek. Marokkaan m20, Sint-Niklaas: r19 In’t begin wij hebben die voorbeeld sommig vakken gelijk als wiskund(e) gelijk als /…/ /…/ gelijk als /…/ aardrijkskund(e) aardrijkskunde.

Hoogstwaarschijnlijk zijn deze voegwoordconstructies door middel van contact met tussentaalsprekers tot in de spreektaal van de informanten doorgedrongen. Conclusie De anderstalige informanten gebruiken nooit afwijkende voegwoordconstructies van vergelijking om een bijzin in te leiden. Ze kennen wel verschillende afwijkende voegwoordconstructies van vergelijking met gelijk als kernwoord. Het is zeer reëel dat deze constructies verworven zijn door contact met tussentaalsprekers.

3.3.15. Afwijkend gebruik van hebben/zijn als hulpwerkwoord Bij de vorming van de voltooide werkwoordstijden worden zowel het hulpwerkwoord hebben als het hulpwerkwoord zijn gebruikt. De keuze verloopt echter niet willekeurig. Hieronder volgt een samenvatting van de uitgebreide beschrijving uit de ANS zodat duidelijk wordt wanneer in de standaardtaal zijn wordt gebruikt, wanneer hebben de voorkeur krijgt of wanneer beide werkwoorden kunnen. Dit is nodig omdat in tussentaal het gebruik van hebben en zijn kan afwijken van de standaardtaalnorm. (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv])

Alle onovergankelijke werkwoorden die uitdrukken dat de toestand van het onderwerp verandert, worden met zijn vervoegd. (Vb. Hij is zojuist aangekomen.) Daarnaast vervoegt men ook de werkwoorden blijken, blijven, gebeuren, geschieden, (ge)lukken, mislukken, slagen, zijn, beginnen, kwijtraken, naderen en tegenkomen met zijn. Verder krijgen ook bijna alle samengestelde onovergankelijke werkwoorden zijn als hulpwerkwoord. Zo worden de samengestelde onovergankelijke werkwoorden met als tweede deel blijven, gaan, komen en vallen vervoegd met zijn, zelfs als de toestand van het onderwerp niet verandert waardoor

117

normaal hebben verwacht wordt. (Vb. Ik ben maar eens een dag thuisgebleven.) (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv])

Hebben is het hulpwerkwoord bij alle overgankelijke werkwoorden (Vb. Ik heb een kast gemaakt.) en alle onovergankelijke werkwoorden die geen verandering van toestand van het onderwerp uitdrukken (Vb. Hij heeft een uurtje op bed gelegen.). Daarnaast krijgen wederkerende werkwoorden doorgaans hebben als hulpwerkwoord. (Vb. Je hebt je vandaag zeker niet geschoren?) Werkwoorden die normaal met zijn vervoegd worden maar die zich occasioneel als wederkerend of overgankelijk gedragen, blijven wel zijn behouden. (Vb. Zij is op hoge leeftijd gestorven.) (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv])

Er zijn ook een heleboel werkwoorden die in de standaardtaal door hebben en zijn vervoegd kunnen worden. In de eerste alinea hieronder worden de werkwoorden die voornamelijk met zijn vervoegd worden, besproken. De tweede alinea bevat de werkwoorden die meestal hebben krijgen. De daaropvolgende alinea’s beschrijven de werkwoorden waar de keuze tussen hebben en zijn afhangt van de betekenis van het werkwoord. Tot slot wordt in de laatste alinea de gecompliceerde situatie in de meerledige werkwoordsgroepen samengevat.

Hoewel ophouden (‘eindigen, stoppen, niet doorgaan’), bevallen (‘behagen, aanstaan’) en oversteken voornamelijk met zijn vervoegd wordt, kan het toch met beide werkwoorden vervoegd worden. (Vb. Eind 1991 is/heeft de Sovjet-Unie officieel opgehouden te bestaan.) Hetzelfde geldt voor optreden dat doorgaans met zijn vervoegd wordt, maar ook met hebben kan voorkomen. Voornamelijk wanneer ‘het optreden van een artiest’ bedoeld wordt, kunnen beide mogelijkheden gebruikt worden. (Vb. Is die pijn al vaker opgetreden? ('zich voordoen'), Die groep is/heeft hier vorig jaar ook al opgetreden. ('op toneel optreden')) (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv]) Nágaan, verliezen en verleren worden voornamelijk met hebben vervoegd maar de vervoeging met zijn is ook gebruikelijk. (Vb. We hebben/zijn een en ander nagegaan aan de hand van corpora.) (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv]) Werkwoorden die overgankelijk en onovergankelijk gebruikt kunnen worden, krijgen bij overgankelijk gebruik het hulpwerkwoord hebben (Vb. Hij heeft hem eindelijk bedaard.) en zijn bij onovergankelijk gebruik (Vb. Hij is eindelijk bedaard.). (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv]) Werkwoorden van beweging ondergaan een nuanceverschil, afhankelijk van het gebruik van hebben en zijn. Wanneer de klemtoon op het handelingskarakter van het werkwoord ligt, 118

wordt hebben gebruikt (Vb. Zo lang heb ik nog nooit gevlogen.). Het hulpwerkwoord is zijn als de klemtoon op de plaatsverandering en het einddoel ligt (Vb. Ik ben van Amsterdam naar Stockholm gevlogen.). Het bewegingswerkwoord opschieten kan echter enkel met zijn voorkomen. (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv]) Ook bij een aantal andere werkwoorden, gaan, vergeten, verliezen en volgen, hangt de keuze tussen hebben en zijn af van de bedoelde betekenis van het werkwoord. Gaan wordt meestal met zijn vervoegd (Vb. Na een kwartier zijn we maar gegaan.), tenzij het in de betekenis ‘functioneren’ optreedt (Vb. Onze telefoon heeft gisteren de hele avond niet gegaan.). Vooral in België kan hebben ook gebruikt worden als gaan bedoeld wordt in de zin van ‘verkering hebben’ (Vb. Is/heeft jouw broer niet ooit met de dochter van onze bakker gegaan?) of in de zin van ‘geluid maken/geven’ als de klemtoon op ‘niet-verandering’ ligt (Vb. De telefoon is/heeft daarnet een kwartier lang gegaan. (= 'heeft gerinkeld')). (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv·d·1]) Bij vergeten hangt de keuze af van de activiteit van de persoon die vergeet. Bij hebben is die persoon actiever betrokken (Vb. Ik heb nog nooit mijn paraplu in de tram vergeten. (= 'verzuimd mee te nemen') ) dan bij zijn waarbij de betekenis ‘uit het geheugen kwijtraken’ is en dus als passiever beschouwd kan worden (Vb. Hij is de naam van die beroemde taalkundige vergeten.). (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv·d·2]) Verliezen wordt voornamelijk met hebben vervoegd. De vervoeging met zijn is ook mogelijk, al geldt dat voornamelijk in gesproken taal. Verder is zijn heel gewoon bij de uitdrukking iemand/iets uit het oog verliezen. (Vb. Na al die jaren ben ik hem uit het oog verloren.) (EANS, 2004 : [2·3·2·8·iv·d·3]) Volgen en zijn afleidingen worden met hebben vervoegd. In een aantal gevallen kan echter ook zijn gebruikt worden. Als volgen 'achter iemand aan gaan' betekent, behoort zijn tot de mogelijkheden (Vb. Toen hij dat vroeg ben ik hem maar gevolgd.). Ook bij opvolgen in de betekenis van 'komen na iemand' is zijn denkbaar (Vb. Wie is/heeft Willem

III

opgevolgd?)

hoewel dat in de betekenis van 'gevolg geven aan' niet zo is. (Vb. Je hebt mijn bevel niet opgevolgd.) (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv·d·4]) Tot slot is het gebruik van hebben en zijn bij meerledige werkwoordsgroepen vrij gecompliceerd. In tweeledige werkwoordsgroepen wordt het groepsvormende werkwoord gewoon met hetzelfde hulpwerkwoord van tijd gecombineerd als in situaties waar het werkwoord niet groepsvormend is. (Vb. Petra heeft de hele middag in bed gelegen. Dus: Petra heeft de hele middag in bed liggen lezen.) In meerledige werkwoordsgroepen kunnen echter zowel zijn als hebben gebruikt worden als één van de werkwoorden uit de 119

werkwoordsgroep in een niet-groepsvormende functie met zijn wordt vervoegd en een ander met hebben. (Vb. Petra is nog wat in bed gebleven. en Petra heeft nog wat in bed gelegen. Dus: Petra is/heeft nog wat in bed blijven liggen lezen.) Bovendien kunnen durven, kunnen, moeten, hoeven, mogen, proberen, trachten, weten en willen, die normaliter met hebben vervoegd worden, ook met zijn vervoegd worden als het zelfstandige werkwoord in de werkwoordsgroep met zijn vervoegd wordt (Vb. Hij is niet langer dan een uur durven blijven.). Bij meerledige werkwoordsgroepen treft men de constructie met zijn vaker in België dan in Nederland aan. (E-ANS, 2004 : [2·3·2·8·iv·e])

In tussentaal komt hebben vaak voor bij werkwoorden die in de standaardtaal eigenlijk zijn als hulpwerkwoord van tijd hebben. Dit doet zich in het hele taalgebied voor, dus niet enkel in België. Toch zijn er ook enkele voorbeelden te vinden die enkel in het zuiden van het taalgebied voorkomen: o.a. opstaan, tegenkomen, …. (Lebbe, 1996 : 94)

Dit ingrediënt van tussentaal komt in 12 interviews voor. Het gebruik van hulpwerkwoorden wijkt bij de informanten wel vaker af van de standaardtaal. Enkel wanneer het afwijkende gebruik gelijkenissen vertoont met het tussentalige systeem werd het in de analyse opgenomen. De constructie die in het corpus het meest voorkomt, is de constructie met het hulpwerkwoord hebben en het voltooid deelwoord van zijn, geweest.

Zowel Verhelst (1992) als Verdoolaege (1997) vermelden het afwijkende gebruik van de hulpwerkwoorden hebben en zijn. De Marokkaanse informanten van Verhelst (1992 : 52-70) laten soms het hulpwerkwoord weg waardoor enkel een voltooid deelwoord v.t.t. uitdrukt. De verklaring zoekt Verhelst zowel bij interferentie met het Marokkaans, waarin voltooide tijd zonder hulpwerkwoord uitgedrukt wordt, als bij het Nederlandse taalsysteem, waarin de distributie van hebben en zijn obscuur lijkt. (Verhelst, 1992 : 52-70) Marokkanen die wel een hulpwerkwoord gebruiken, wijken inderdaad regelmatig af van de standaardnorm. Invloed van tussentaal is hierbij een mogelijke verklaring.

Marokkaan m12, Sint-Niklaas: r80 Ja, in Gent ja, ‘k eb gisteravond uuk nog geweest.

120

Ook de Italiaanse informanten uit Zelzate gebruiken af en toe een ander hulpwerkwoord dan de standaardtaal voorschrijft. Zoals bij de Marokkanen uit Sint-Niklaas kunnen tussentaal en dialect beïnvloedende factoren zijn. (Verdoolaege, 1997: 213-214)

Italiaan m2, Zelzate: r5 Ik eb verschillende keren geweest op vakantie.

Ten slotte vinden we het ook bij enkele cursisten uit Gent terug. Ook bij hen ontstaan hierdoor constructies die tussentalig lijken en die dat mogelijkerwijs ook effectief zijn. In het onderstaande voorbeeld betekent vergeten ‘niet meer in het geheugen opgeslagen zitten’. Zoals vermeld, raadt de E-ANS (2004 : [2·3·2·8·iv·d·2]) in die context het gebruik van zijn aan. In tussentaal wordt dat onderscheid niet altijd gerespecteerd. Contact met tussentaal kan dus de keuze van de Engelsman beïnvloed hebben.

Engelsman, niveau 5: r24 Ja maa nu, nu ik heb zoveel Frans vergeten. Conclusie Wanneer de informanten hebben en zijn verwarren, is tussentaal een mogelijke factor die de verwarring in de hand werkt. In het corpus zijn verschillende afwijkingen te vinden die ook bij tussentaalsprekers voorkomen. De hypothese is echter moeilijk te staven omdat anderstaligen in ieder geval moeilijkheden ondervinden bij de vervoeging van werkwoorden.

3.3.16. Redundant/expletief en versterkend gebruik van dat bij voegwoorden en voornaamwoorden In de standaardtaal worden betrekkelijke bijzinnen door een (bijvoeglijk of zelfstandig) betrekkelijk voornaamwoord of een betrekkelijk bijwoord ingeleid. Afhankelijke ja/neevragen

worden

door

het

onderschikkend

voegwoord

of

ingeleid.

Afhankelijke

vraagwoordvragen worden ingeleid door een (bijvoeglijk of zelfstandig) vragend voornaamwoord, door een vragend bijwoord of een vragend onbepaald telwoord. Voegwoorden en voegwoordelijke uitdrukkingen leiden voegwoordelijke bijzinnen in. (Lebbe, 1996 : 41)

121

Wanneer dat voorkomt aan het begin van een afhankelijke zin, is dat normaliter noodzakelijk en dus niet expletief. Als zelfstandig betrekkelijk voornaamwoord kan het betrekkelijke bijzinnen met een het-antecedent inleiden (Vb. Het paard, dat bij boer Jan in de wei staat, is ziek.) en als onderschikkend voegwoord staat het aan het begin van afhankelijke zinnen die een feitelijke omstandigheid noemen (Vb. Ik stel vast dat Thomas mijn kaas heeft opgegeten.) of die bijzin van doel zijn (Vb. Laat hem met rust, dat hij de hele avond niet verstoort.). In het AN komt het een aantal keren voor dat voegwoorden en voegwoordelijke uitdrukkingen met expletief dat gecombineerd worden. Sommige voegwoorden en voegwoordconstructies krijgen dus facultatief dat erbij: o.a. eer(dat), voor(dat), tot(dat), in geval (dat), naargelang (dat) en volgens (dat). (Vb. Wacht hier tot hij belt. Of: Wacht hier totdat hij belt.) Uitgezonderd bij deze voegwoorden, wordt het gebruik van expletief dat volgens de standaardtaalnorm afgekeurd. (Lebbe, 1996 : 41)

In tussentaal gebeurt het echter vaak dat een expletief dat samen met een ander woord een bijzin inleidt. (Vb. De vraag wie dat het wou doen, werd gesteld, maar niet beantwoord. ) (E-ANS, 2004 : [5·7·1]; Lebbe, 1996 : 41) Dit kenmerk wordt ook met een hoge frequentie aangetroffen bij de leerkrachten die Walraet (2004 : 57-58) onderzocht. Bijna allemaal hebben ze dit kenmerk in hun taalgebruik opgenomen. Bovendien gebruiken ze het ook in contexten waar verder weinig of geen tussentaal gesproken wordt. Walraet besluit hieruit dat het een kenmerk is waarvan weinig mensen beseffen dat het tussentalig is. Ook bij de informanten uit Ieper die Lebbe (1996 : 45-47) onderzocht, komt het expletief dat in alle soorten bijzinnen heel vaak voor.

Uit het onderzoek van Verhelst (1992 : 100) blijkt dat de Marokkaanse informanten weinig ondergeschikte zinnen gebruiken. Verwacht wordt daardoor dat dit ingrediënt van tussentaal in het corpus niet snel wordt aangetroffen. We vinden het terug bij 11 informanten.

Italiaan m2, Zelzate: r32 En dan zijn er nog, als ik me nie vergis een paar die van dezelfde streek komen alhoewel dat ze daar toch wel ferschillende kilometers ferder vandaan komen. Egyptenaar, niveau 6: r14 Ik weet niet of dat ij weet het zijn of niet?

122

Het woord dat komt bij de meeste informanten een groot aantal keer voor. Zelfs al gebruiken de anderstaligen de vorm niet altijd volgens de standaard- en/of tussentaalnorm, indiceert dit wellicht dat de autochtone inwoners van het Nederlandstalige deel van België regelmatig dat gebruiken. De informanten die dat expletief gebruiken om een bijzin in te leiden, zijn waarschijnlijk door tussentaal beïnvloed. Dit leid ik af uit het specifieke karakter van de grammaticale omgeving waarin de constructie bij Nederlandstalige Belgen én bij anderstaligen voorkomt. Conclusie Het is zeer waarschijnlijk dat de informanten die dat expletief aan het begin van de bijzin gebruiken door tussentaal beïnvloed zijn. Hoewel de informanten niet veel complexe zinnen maken, komt expletief gebruik van dat bij 11 informanten voor. Wat bijzinnen betreft, komt enkel de beknopte bijzin ingeleid door voor i.p.v. om vaker voor. (zie ook: 3.3.2. Beknopte bijzin met te-infinitief ingeleid door voor i.p.v. het verplichte om)

3.3.17. Werkwoorden zonder te De aanwezigheid van te bij een infinitief is afhankelijk van het hulpwerkwoord dat de toevoeging van de infinitief vraagt. Voor de meeste groepsvormende werkwoorden is het principe simpel: ofwel wordt het hulpwerkwoord altijd met te-infinitief gecombineerd, ofwel nooit. Af en toe kunnen de beide mogelijkheden voorkomen. Meestal bepalen syntactische en/of semantische factoren dan of het hulpwerkwoord met te-infinitief moet aangevuld worden. Soms zijn het regionale verschillen die het voorkomen van te beïnvloeden. Zo zijn er verschillen tussen het Nederlands van het noorden en dat van het zuiden en horen een aantal combinaties zonder te tot de tussentaal. (E-ANS, 2004 : [18·5·4·1·ii])

De constructie durven zonder te komt vaak voor in België. Volgens de E-ANS kan durven in het AN slechts in enkele gevallen zonder te voorkomen. In eindgroepen van twee werkwoorden is het mogelijk in volgende drie situaties: als het zelf afhangt van een ander hulpwerkwoord dat een infinitief als aanvulling oproept (Vb. Met die jurk heeft ze zich nooit in het openbaar durven (te) vertonen.), als het achter-pv met een meervoudsvorm van het indicatief presens is want dan komt het in vorm en plaatsing overeen met een infinitief zonder te (Vb. Als ze zich met die jurken nooit in het openbaar durven (te) vertonen, moet er toch wel iets mee aan de hand zijn.) of als een ander hulpwerkwoord eerst te + durven oproept, dus

123

ook een te-infinitief vereist. (Vb. Met die jurk schijnt ze zich nooit in het openbaar te durven (te) vertonen.) In die drie gevallen volgt op durven een infinitief zonder te. In eindgroepen van meer dan drie werkwoorden is het zelfs verplicht te voor het zelfstandig werkwoord weg te laten. (Vb. Als je nu eens zou durven roepen, dan zouden ze wel luisteren.) Hetzelfde principe geldt voor de werkwoorden (be)hoeven, liggen, zitten, staan en lopen, die normaal ook verplicht te-infinitief vragen. Bij andere werkwoorden die normaal te-infinitief vereisen, o.a. beginnen en proberen, kan volgens de standaardtaalnorm te nooit worden weggelaten. (E-ANS, 2004 : [18·5·4·1·ii])

In tussentaal kan beginnen zonder te voorkomen in situaties die vergelijkbaar zijn met de toegelaten vormen van durven, (be)hoeven, liggen, zitten, staan en lopen. De voorwaarde is dat beginnen in de eindgroep staat: als het als infinitief of als vervangende infinitief optreedt of als het een achter-pv met een meervoudsvorm van de indicatief presens is. Volgens de ANS hoort men deze tussentalige vorm vooral in het westelijke deel van België. (E-ANS, 2004 : [18·5·4·20])

Bij de anderstalige informanten komt beginnen vaak zonder te voor. 8 informanten voegen net als tussentaalsprekers aan bepaalde werkwoorden geen te toe. In 6 van de 8 gevallen gebeurt dit met het werkwoord beginnen. Bij drie informant volgt de constructie het systeem van tussentaal omdat beginnen er in de werkwoordelijke eindgroep staat.

Italiaan m5, Zelzate: r45 Ik eb ene kiendern, ebbe negentien jaar, is skol gewist en nu das begienne werke Italiaan m4, Zelzate: r3 tazze begin werken en tan blijven iere. Marokkaan m29, Sint-Niklaas: r42 En mijn zuster zegt / gij moest beginnen bij ons werken.

Andere informanten laten weliswaar te vallen maar omdat beginnen niet in de werkwoordelijke eindgroep voorkomt, strookt het niet met het tussentalig systeem.

Armeense, niveau 7: r158-159 Dus als ik spreek met mensen die ik al genoeg ken, dan beginnen woorden die ik gebruik niet zo veel en eh begin ik mooier praten enzo. 124

Tsjechische, niveau 5: r119 Nu ik beginnen zoeken werk.

Verder wordt ook het werkwoord proberen in het Standaardnederlands verplicht aangevuld met een te-infinitief terwijl het in de tussentaal ook zonder te kan voorkomen. Het principe en de mogelijke situaties zijn hier dezelfde als bij beginnen. Ook proberen zonder te is volgens de ANS een fenomeen dat voornamelijk in het westelijke deel van België aangetroffen wordt. (E-ANS, 2004 : [18·5·4·17])

Het corpus bevat 2 voorbeelden van proberen zonder te. Bij beide informanten komt het niet helemaal overeen met het systeem van tussentaal omdat het werkwoord niet in de werkwoordelijke eindgroep staat.

Marokkaan, niveau 7: r138-139 Ik eh ik probeer zelf gedichten schrijven in t Nederlands. Marokkaanse, niveau6: Ja ja ja, ik doe da ééne keer per maand probeer ik toch wel ééne keer klaarmaken.

De aanvaardbaarheid van de constructie met proberen en beginnen zonder te, kan bediscussieerd worden. De algemene verspreiding in België pleit voor acceptatie van de vorm. Bovendien komt het in België niet enkel in tussentaal maar ook in informele standaardtaal voor. Toch beschouwen velen het nog als een afwijking van de standaardtaal. Zo geeft de E-ANS (2004 : [18·5·4·17], [18·5·4·20]) de constructie de label . Over de aanvaardbaarheid van de constructie met te bestaat echter wel consensus. Die constructie wordt algemeen aanvaard.

Eerder werd al vermeld dat Italianen beknopte bijzinnen die in standaardtaal ingeleid worden door het verplichte om vaak voor gebruiken. (zie ook: 3.3.2. Beknopte bijzin met te-infinitief ingeleid door voor i.p.v. het verplichte om) Interferentie van het Italiaans werd toen door Verdoolaege (1997 : 184) als mogelijke oorzaak geopperd. Italianen gebruiken in deze constructie immers het voegwoord per wat letterlijk vertaald naar het Nederlands in voor resulteert. In het Italiaans en in het Frans wordt de beknopte bijzin enkel ingeleid door dit voegwoord en meteen gevolgd door de infinitief. Zij hebben in hun moedertaal de teconstructie niet. Dit maakt dat deze constructie erg moeilijk is voor alle mensen met een 125

moedertaal waarin geen te-constructie voorkomt, o.a. de Romaanse talen. (Verdoolaege, 1997 : 184) De afwezigheid van te voor een infinitief kan dus evengoed veroorzaakt worden door interferentie van de moedertaal en een onvolledige beheersing van het Nederlands. Conclusie Beginnen en proberen zijn werkwoorden die in tussentaal in bepaalde grammaticale omgevingen zonder te kunnen voorkomen. Ook bij 11 anderstalige informanten ontbreekt te minstens één keer. Dit kan eventueel door invloed van tussentaal gestimuleerd worden. Doordat de constructie echter in een aantal talen onbekend is, is de mogelijkheid reëel dat de afwezigheid van te wijst op een onvolledige beheersing van het Nederlands.

3.3.18. Als als voegwoord van tijd i.p.v. toen Als en toen zijn beide onderschikkende voegwoorden van tijd. In de standaardtaal kan als niet gelijkgesteld worden met toen. Een bijzin met toen heeft een werkwoord in verleden tijd en geeft één welbepaald feit in het verleden weer. (Vb. Toen hij voorbijkwam, zwaaide hij naar ons.) Een bijzin met als kan ook een werkwoord in verleden tijd hebben, maar beschrijft dan een herhaling of een gewoonte in het verleden. (Vb. Bij mijn ouders thuis zaten we, als het mooi weer was, altijd in de tuin.) Een bijzin met toen kan nooit een werkwoord in de tegenwoordige tijd bevatten. Een bijzin met als kan dat wel. Het kan dan zowel een toekomstig feit (Vb. Als hij voorbijkomt, roep hem dan even.) als een herhaling of gewoonte in het heden uitdrukken. (Vb. Als hij voorbijkomt, zwaait hij altijd.) (E-ANS, 2004 : [10·3·3·3])

In tussentaal wordt als soms onterecht gebruikt op plaatsen waar eigenlijk toen de bijzin zou moeten inleiden. De combinatie als en een werkwoord in verleden tijd, drukt in tussentaal dus niet noodzakelijkerwijs herhaling uit. (Vb. Als ik nog een kleine jongen was, ging ik dikwijls naar mijn grootouders. ) (E-ANS, 2004 : [10·3·3·3])

Volgens Verhelst (1992 : 100) gebruiken Marokkanen in het algemeen weinig ondergeschikte zinnen. Hierdoor is er weinig kans om het voegwoord als terug te vinden. Wanneer het toch wordt aangetroffen is dat voornamelijk in voorwaardelijke bijzinnen. De vorm van het voegwoord is dan wel hetzelfde als het hier beschreven voegwoord van tijd, maar het woord kent een andere betekenis. De enkele keren dat als verschijnt op plaatsen waar eigenlijk toen

126

hoort te staan, is de kans groot dat het om overname van tussentaal gaat. 7 informanten gebruiken minstens één keer als waar toen beter op zijn plaats zou zijn.

Italiaan m2, Zelzate: r3 ik was net twintig jaar as ik naar ier kwam Marokkaanse v32, Sint-Niklaas: r25 Mijnen man die (h)ad /… / a(l)s (h)ij (h)ier a(l)s (h)ij (h)ier kwam / die was (h)ier /… / zonder werk. Conclusie De anderstalige informanten die met als en een werkwoord in verleden tijd één welbepaald feit in het verleden uitdrukken, zijn waarschijnlijk beïnvloed door tussentaal. Volgens de standaardnorm is toen in die context het enige correcte woord.

3.3.19. Presentatief t i.p.v. er Presentatief er helpt om de informatie die door een zin uitgedrukt wordt, te structureren. Het onderwerp van de zinnen waarin het presentatief er voorkomt, is meestal een onbepaalde constituent die achteraan in de zin staat. Er fungeert dan als ‘plaatsontwerp’ dat het informatief belangrijkere onderwerp aankondigt. (Vb. Er is vanmorgen op de Oranjesingel een vreselijk ongeluk gebeurd.) Er kan eveneens voorkomen in vraagwoordvragen (Vb. Wat is er gebeurd?) en in passieve zinnen zonder onderwerp. (Vb. Er wordt gezongen.) In passieve zinnen met een bijzin als onderwerp kan er ook verschijnen op voorwaarde dat het gezegde van de rompzin non-factief is. (Vb. Er kan niet gezegd worden dat hij hard gewerkt heeft.) (E-ANS, 2004 : [8·6·3·2·ii], [20·2·1], [20·2·2·4·iii·2], [21·3·2·1·i])

In de standaardtaal zijn er weinig alternatieven te vinden die de plaats van presentatief er innemen. In enkele bijzondere gevallen gebeurt het wel dat er door daar vervangen kan worden. Het begin van een sprookje (Vb. Er/daar was eens een klein jongetje...) of het begin van een liedje (Vb. Daar was laatst een meisje loos), zijn volgens de E-ANS (2004 : [8·6·3·1]) zulke situaties. (E-ANS, 2004 : [8·6·3·2·ii]) In passieve zinnen met een bijzin als onderwerp komt het als onderwerp voor wanneer het gezegde van de rompzin factief is. (Vb. Het wordt niet erg gewaardeerd dat hij hard gewerkt heeft.) (E-ANS, 2004 : [20·2·2·4·iii·2])

127

In tussentaal wordt presentatief er in mededelende zinnen zonder inversie soms door t vervangen. (Lebbe, 1996 : 106)

Ieperlingen zeggen: T is nowwers etwat te doene. Standaardtaalsprekers zeggen: Er is nergens iets te doen.

Presentatief t wordt gebruikt in een groot gebied van Frans-Vlaanderen, West-Vlaanderen en westelijk Oost-Vlaanderen. Bovendien komt het ook voor in een kleiner gebied aan de Duitse grens in het zuidoosten van het Nederlandse taalgebied. Dat blijkt uit een kaart van Koelmans (1975) en ook uit een kaart van De Schutter (1989). (Lebbe, 1996 : 108-109) Het zou dus best kunnen dat de informanten uit Oost-Vlaanderen al geconfronteerd werden met presentatief t. Toch zal dat eerder zeldzaam voorgevallen zijn. Dit kan een mogelijke verklaring zijn waarom presentatief t niet voorkomt in het corpus.

In zinnen met inversie en in voegwoordzinnen wordt presentatief er door tussentaalsprekers wel eens vervangen door ter of der. Ter verschijnt wanneer het voorgaande woord op een stemloze consonant eindigt terwijl der voorkomt na een stemhebbende consonant. (Lebbe, 1996 : 106) Deze constructie komt wel meermaals voor in het taalmateriaal. 5 Italianen uit Zelzate en de Spaanse cursiste uit Gent gebruiken minstens één keer ter of der ter vervanging van presentatief er. Wellicht zijn deze mensen beïnvloed door tussentaal omdat noch ter noch der in handboeken voorkomen.

Italiaan m2, Zelzate: r137: we zijn al bijna alf november en t’r staan d’r nog altijd groen bladeren aan de bomen. r167: der is een beetje van mijn art gebleven daar in die stad Italiaan m6, Zelzate: r65 in Zelzate zijn der viele café Italiane en ik ê noeit in één binnengewist. Italiaan m8, Zelzate: r42 ma ie zijn fele, allez der zijn vele zijn van Zuid-Italië Italiaan m12, Zelzate: r72 Ja, ma dat is froegere geweest, ma nu is, ‘k wee nie ja, dis ter noh mare, in Gent is ter uuk zo’n Italiaanse, daar ê ‘k uuk altijd, das Bel Italia 128

Italiaan m16, Zelzate: r69-70 Der ies ook een, oe zou ek zeggen, ja d’r is een lager niveau voor begieners Spaanse, niveau 5: r71 T is ja, denk ik, der zal ook geen probleem zijn.

Constructies met er vormen dikwijls een probleem voor anderstaligen die Nederlands leren. (Appel, 2001 : 491) Verhelst (1992 : 104) neemt dit ook bij de Marokkaanse informanten waar. Er wordt bij introducerend gebruik vaak weggelaten of vervangen door daar of die. Marokkaan m15 is de enige informant uit Sint-Niklaas bij wie er voorkomt. r16:

Ik probeer te sparen maar daar komt er nikske van hé.

Conclusie Geen enkele informant gebruikt presentatief t om presentatief er te vervangen. De tussentalige constructies ter en der nemen wel bij een aantal informanten de plaats van er in. Er staat bekend als een Nederlands woord waar anderstaligen moeite mee hebben. Het komt daardoor niet erg vaak voor in de spreektaal van de informanten. De informanten die ter en der gebruiken, zijn wellicht beïnvloed door tussentaalsprekers.

3.3.20. ‘Diminuering’ met -(e)ke(s) van woorden die geen substantief zijn In de standaardtaal kunnen adjectieven een diminutiefsuffix –je (of één van zijn varianten) krijgen. Deze adjectieven met diminutiefuitgang kunnen predicatief (Vb. Het optreden was maar zwakjes.) of adverbiaal (Vb. Hij doet het kalmpjes aan.) gebruikt worden. In de tussentaal kunnen deze adjectieven ook met –ke (of één van de varianten) voorkomen. (Vb. Het optreden was maar zwakskes. En: Hij doet het wa kalmkes aan.) Verder wordt dit mogelijke ingrediënt van tussentaal in deze scriptie niet beperkt tot bijwoorden maar uitgebreid tot alle woordsoorten. (zie ook: 3.3.9. Diminuering van substantieven met –ke, eke, -ske) Informanten die aan de onbepaalde voornaamwoorden, iets of niks, het diminutiefsuffix –ke toevoegen, worden bijvoorbeeld ook in de analyse opgenomen. Bij 4 informanten, 4 Marokkanen uit Sint-Niklaas, vinden we er voorbeelden van.

129

Marokkaan m18, Sint-Niklaas: r29 A(l)s ’t stad er niets tegen ging doen dan hadden da(t) ’t Vlaams ’t Vlaams Blok (h)ad gezegd van / dan game wij da(t) wel eens efkens regelen. Marokkaanse v33, Sint-Niklaas: r40 A(l)s ik moet ietske / lezen of zo / ik nie(t) lezen mar die kinder da(t) (i)s dan lezen.

Net als bij de tussentalige diminuering van substantieven ontstaan deze vormen zeker door contact met tussentaalsprekers. Doordat het niet tot het Standaardnederlands wordt gerekend, komt het niet in handboeken Nederlands voor. Hierdoor kunnen we met zekerheid stellen dat invloed van tussentaal aan de oorsprong ligt voor deze afwijking van de standaardtaal. Conclusie Informanten die een tussentalig diminutiefsuffix aan een woord toevoegen, zijn beïnvloed door tussentaal.

3.3.21. Doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep Zowel hoofd- als bijzinnen bezitten een werkwoordelijke eindgroep die steeds ver achteraan in de zin terug te vinden is. In de hoofdzin bevat de werkwoordelijke eindgroep alle onvervoegde

werkwoordsvormen:

eventuele

hulpwerkwoorden

en

het

zelfstandige

werkwoord. De persoonsvorm staat dan in de eerste pool vooraan in de zin. In de bijzin bevat de werkwoordelijke eindgroep alle werkwoordsvormen, dus ook de persoonsvorm. De werkwoordelijke eindgroep is volgens de standaardtaalnorm ondoordringbaar.

Door hun vreemde afkomst hebben anderstaligen vaak problemen met werkwoorden. Zo laten ze regelmatig de hulpwerkwoorden weg. Bovendien plaatsen ze het hoofdwerkwoord vaak onvervoegd achteraan in de zin. (Appel, 2001 : 485) Doordat ze het Nederlands nog niet volledig beheersen, komt de werkwoordelijke eindgroep dus vaak op een afwijkende manier voor. Hierdoor is het niet altijd vanzelfsprekend om tussentalige doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep te detecteren. Bovendien bestaat de werkwoordelijke eindgroep bij de anderstalige informanten zelden uit meer dan 2 werkwoorden waardoor doorbreking bijna onmogelijk wordt. Doorbreking door niet-werkwoordelijke elementen Slechts enkele niet-werkwoordelijke elementen kunnen in het Standaardnederlands tussen de werkwoorden van de werkwoordelijke eindgroep voorkomen. 130

Zo mag de te van een te-infinitief de werkwoordelijke eindgroep doorbreken. (Vb. Ik hoorde dat Nora de knoop heeft proberen te ontwarren.) Daarnaast kan ook het eerste deel van een scheidbaar samengesteld werkwoord in de werkwoordelijke eindgroep voorkomen als het aaneengeschreven wordt met het werkwoord waar het bij hoort. (Vb. Zou je me het boek kunnen aangeven. Naast: Zou je me het boek aan kunnen geven.) In combinatie met een teinfinitief kan het eerste deel van het scheidbare werkwoord zelfs los van het werkwoord in de werkwoordelijke eindgroep voorkomen. (E-ANS, 2004 : [18·5·1·2], [21·6]) Zinsdelen die inherent met het hoofdwerkwoord verbonden zijn, worden beter niet in de werkwoordelijke eindgroep aangetroffen. De E-ANS (2004 : [21·6]) is hierin echter vrij tolerant. Hoewel beklemtoond wordt dat plaatsing vlak voor de werkwoordelijke eindgroep vaker voorkomt en ook de voorkeur geniet, aanvaardt de E-ANS toch een redelijk groot aantal uitzonderingen. Het blijkt niet eenvoudig een duidelijke regel te formuleren. Adjectieven die bepaling van gesteldheid zijn (Vb. Hij zei dat de Sovjetunie zich niet zal laten bang maken.), sommige richtingaanduidende bijwoorden (Vb. Het is gebleken dat het gebruik van thee je tannine doet binnen krijgen.) en andere elementen die samen met het werkwoord een min of meer vaste verbinding vormen (Vb. Ze lieten weten dat ze de pers pas na afloop van de bespreking zouden te woord staan.), kunnen ook in standaardtaal de werkwoordelijke eindgroep binnendringen. (E-ANS, 2004 : [21·6])

In andere gevallen is doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep door nietwerkwoordelijke elementen volgens de standaardnorm uitgesloten, hoewel het in regionaal taalgebruik wel gebeurt. (E-ANS, 2004 : [21·6·3·3]) Zo moet het tweede deel van een gesplitst voornaamwoordelijk bijwoord volgens de standaardtaalnorm vóór alle werkwoordelijke elementen voorkomen. In België is dit type van doorbreking echter algemeen verspreid. (Vb. Misschien zal Mark er op het laatste moment nog wat moeten aan veranderen.) (E-ANS, 2004 : [21·6·3·3]) Verder wordt ook doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep door een object (Vb. Ze vonden dat die mannen maar moesten Nederlands leren.) of door een bijwoordelijke bepaling (Vb. Hij zei dat hij dat wilde op zijn gemak doen.) als regionaal bestempeld. Ook dit type van doorbreking komt veel voor in België, al is het minder algemeen verspreid als het vorige type. (E-ANS, 2004 : [21·6·3·3])

Hoewel er dus geen duidelijke regels bestaan die bepalen welke niet-werkwoordelijke elementen de werkwoordelijke eindgroep mogen doorbreken, kunnen we toch tot besluiten 131

dat doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep door niet-werkwoordelijke elementen in België vaker voorkomt dan in Nederland. In formele situaties is het altijd veiliger om de werkwoordelijke eindgroep niet te doorbreken. Het niet-werkwoordelijke element voor de werkwoordelijke eindgroep plaatsen is immers altijd correct volgens de standaardtaalnorm.

Wanneer informanten de werkwoordelijke eindgroep doorbreken gebeurt dat meestal met niet-werkwoordelijke elementen. Dit vindt bij 4 informanten plaats. Het is onduidelijk of de doorbreking door tussentaal, door gebrekkige beheersing van het Nederlands of door toeval veroorzaakt wordt. Wellicht spelen al deze factoren een rol.

Egyptenaar, niveau6: r56-59 Ik heb die voor beginne gehad as ik geen Vlaamse spreken mensen kijken wat wa wa wat hij hij doen hier, dus eerste ik die mensen moeten leren Nederlands en beetje aanpassen met de Belgische mensen end eh als ze willen hier blijven wonen. Equatoriaal-Guineeër, niveau 5: r69-70 En ja, en mensen zijn zo aardiger tegen jou doen dat je nog zou mag bang kun zijn Spaanse, niveau 5: r40-41 Wij zullen nooit kunnen goed goed goette spreken omdat jullie structuren zijn totaal anders. Doorbreking door deelwoorden In een werkwoordelijke eindgroep van drie werkwoorden staan de hulpwoorden in regel altijd bijeen. In bijzinnen levert dat twee mogelijke combinaties op: VD + pv + inf (Vb. Ze denken dat hij niets gezien kan hebben.) en pv + inf +VD (Vb. Ze denken dat hij niets kan hebben gezien.). In hoofdzinnen vinden we nagenoeg hetzelfde patroon terug: VD + inf + inf (Vb. Zou je niet opnieuw gekozen willen worden?) en inf + inf + VD (Vb. Zou je niet opnieuw willen worden gekozen?). Het patroon met het VD voorop komt in beide gevallen het frequentst voor maar beide volgordes zijn toegestaan. (E-ANS, 2004 : [18·5·7·3·iii]) In België komt bij werkwoordelijke eindgroepen met drie werkwoorden nog een derde volgorde voor: pv + VD + inf in bijzinnen (Vb. Ze denken dat hij niets kan gezien hebben.) en inf + VD + inf in hoofdzinnen (Vb. Zou je niet opnieuw willen gekozen worden?). Als een spreker standaardtaal wil spreken, wordt de tussenplaatsing van het deelwoord toch vermeden. (E-ANS, 2004 : [18·5·7·3·iii])

132

In werkwoordelijke eindgroepen van meer dan drie werkwoorden geldt hetzelfde principe. Voorop- en achteropplaatsing worden in het Standaardnederlands het meest aanvaard. (Vb. De kans is groot dat de werkzaamheden gestaakt zullen moeten worden. Of: De kans is groot dat de werkzaamheden zullen moeten worden gestaakt.) In Vlaanderen komt tussenplaatsing echter ook frequent voor. (Vb. De kans is groot dat de werkzaamheden zullen moeten gestaakt worden.) (E-ANS, 2004 : [18·5·7·3·iv])

Geen enkele informant doorbreekt de werkwoordelijke eindgroep van een hoofdzin met een deelwoord. Slechts twee informanten doen dit wel één keer in een bijzin. In het eerste voorbeeld plaatst de informant het voltooid deelwoord betaald tussen de hulpwerkwoorden zullen en worden. In het tweede voorbeeld staat gedaan tussen kan en worden. Het is niet zeker of de doorbreking steeds door tussentaal veroorzaakt wordt omdat toeval en een gebrekkige beheersing van het Nederlands ook kunnen meespelen. In het tweede voorbeeld is de gelijkenis met tussentaal echter wel frappant.

Equatoriaal-Guineeër, niveau 5: r33 Kijk he, twee maanden geleden, we hebben hier een papiertje gekregen dat eh volgende jaar eh die lessen worden nog zullen nog betaal worden. Italiaan m16, Zelzate: r130 ’t ies alleen misschien een kwestie van tijd, da tegelijkertijd nie aalles kan gedaan worden. Doorbreking door infinitief In werkwoordelijke eindgroepen van drie of meer werkwoorden waar het zelfstandige werkwoord een infinitief zonder te is, staat het zelfstandige werkwoord in regel achteraan in de eindgroep. In zinnen met een werkwoordelijke eindgroep die uit drie of meer werkwoorden bestaat en die een te-infinitief bevat, zijn volgens de standaardtaalnorm twee volgordes gepast: met teinfinitief vooraan (Vb. Ik denk dat ze nog heel wat teleurstellingen te verwerken zullen krijgen.) en met te-infinitief achteraan. (Vb. Ik denk dat ze nog heel wat teleurstellingen zullen krijgen te verwerken.). De volgorde waarbij de te-inf achteraan staat is niet altijd mogelijk. (Vb. Hij zei dat hij met haar niets meer wilde hebben te maken. <>) In Vlaanderen kan bij bepaalde hulpwerkwoorden een derde volgorde, pv + te-inf + inf, gebruikt worden. Het betreft de hulpwerkwoorden liggen, zitten, hangen, staan, lopen, vinden,

133

hebben, krijgen, geven, zijn, leggen, zetten en stellen en de combinaties te weten komen en duur te staan komen. (Vb. Ik denk dat ze nog heel wat teleurstellingen zullen te verwerken krijgen.) (E-ANS, 2004 : [18·5·7·4·ii])

In het corpus wordt de werkwoordelijke eindgroep geen enkele keer door een infinitief doorbroken. Conclusie Veel informanten ondervinden moeilijkheden met het Nederlandse werkwoordsysteem. Hierdoor vinden

veel

afwijkingen

tegen

de woordvolgorde

plaats.

Doordat

de

werkwoordelijke eindgroepen niet dikwijls meer dan twee werkwoorden bevatten, komt doorbreking weinig voor. Hierdoor is het erg moeilijk te bepalen welke rol tussentaal speelt in de doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep.

3.3.22. Rechtse plaatsing van negatiepartikel niet Grammaticaal gezien bestaan er twee soorten negatie; zinsnegatie (Vb. Bartje wou de bruine bonen niet opeten.) en partiële negatie (Vb. Niet Bártje wou de bruine bonen opeten, maar zijn broertje.). Bij zinsnegatie wordt de inhoud van de hele zin ontkent terwijl de ontkenning bij partiële negatie slechts betrekking heeft op een deel van de zin (Vb. Bártje). In de standaardtaal kunnen deze twee soorten op basis van woordvolgorde onderscheiden worden. (Lebbe, 1996 : 123)

Bij zinsnegatie komt het negatiepartikel niet in de regel zo ver mogelijk achteraan binnen de tang, vlak voor de V-pool. Slechts enkele zinsdelen worden tussen niet en de V-pool geplaatst. Voorzetselconstituenten die voorzetselobject (Vb. Hij had niet op de tram hoeven te wachten.) of indirect object (Vb. Moeder had de trui niet voor Loesje gekocht.) zijn, kunnen er staan. Inherente zinsdelen verschijnen er ook: het adverbiaal complement (Vb. We zijn niet naar zee geweest.), het semicopulatief complement (Vb. Die vakantie zal niet zo lang duren.) en ook het niet-copulatief gezegde als het een adjectief of een voorzetselconstituent is. (Vb. Hij zal morgen niet fit zijn.) Deze inherente elementen moeten volgens de standaardtaalnorm immers vlak voor de werkwoordelijke eindgroep geplaatst worden waardoor het negatiepartikel er niet kan staan. Tot slot kan ook het direct object tussen niet en de V-pool verschijnen als het tenminste door een niet-specifieke onbepaalde constituent gevormd is. Het negatiepartikel, niet, krijgt dan wel een andere vorm. Samen met de onbepaalde constituent

134

vervormt het tot niemand, niets of geen + substantief. (Vb. De studenten hoefden geen tien boeken te lezen.) (E-ANS, 2004 : [21·4·9·2·i]) Bij partiële negatie komt het negatiepartikel niet in de standaardtaal vlak voor het deel dat ontkend wordt, dus links ervan. (Vb. Niet Bártje wou de bruine bonen opeten, maar zijn broertje.) (E-ANS, 2004 : [29·1])

In tussentaal zijn twee soorten rechtse plaatsing van niet mogelijk. De eerste heeft betrekking op partiële negatie. De tweede komt voor bij zinsnegatie. Vlamingen, vooral West- of Oost-Vlamingen, plaatsen het negatiepartikel bij partiële negatie niet altijd volgens de standaardtaalnorm. Het negatiepartikel wordt dan rechts van het ontkende zinsdeel geplaatst, dus erachter in plaats van ervoor. Op die manier vervaagt het vormelijke verschil tussen zinsnegatie en partiële negatie. Dit komt voornamelijk in het zuiden van het taalgebied voor. (Vb. Toen is Ján niet gekomen , maar Kárel.) (E-ANS, 2004 : [21·4·9·2·ii], Lebbe, 1996 : 123-124)

Ook enkele informanten uit Zelzate zetten bij partiële negatie het negatiepartikel wel eens achter het te ontkennen zinsdeel. Slechts bij twee informanten komt de woordvolgorde helemaal overeen met de tussentalige rechtse plaatsing. Toch wordt de informant uit het tweede voorbeeld in de analyse met “?” aangeduid omdat de rest van de zin ook niet overeenkomt met de Nederlandse woordvolgorde.

Italiaan m2, Zelzate: r54-55 want met mijn werk is ’t nog zo makkelijk nie om televisie te kijken Italiaan m13, Zelzate: r178 ja sprieke ikke misschien zuu goed nie, maar liezen das goed

Ook bij de andere twee informanten staat in de analyse “?”. De Italiaan uit het eerste onderstaande voorbeeld plaatst alle negatiepartikels volgens de woordvolgorde van de standaardtaal. Slechts één keer plaatst hij niet na het zinsdeel dat ontkend wordt. Hier betreft het waarschijnlijk eerder de standaardtalige manier om een contrast uit te drukken.

135

Italiaan m16, Zelzate: r2-5 duus Bergamo ies nie zover van Milaan duus, duus een sestig kilometer ongeveer en liegt, ja, mien of meer zo noordooste van Italië, nei bedoel, van Italië nie, vanne Milaan zelf

Daarnaast treft Lebbe (1996 : 124) bij zijn informanten ook de tweede vorm van rechtse plaatsing aan. Bij zinsnegatie kunnen Ieperlingen niet zowel links als rechts van een inherente bepaling zetten hoewel er in de standaardtaal eigenlijk geen plaats is voor een zinsdeel tussen een inherente bepaling en de werkwoordelijke eindgroep. Voor hen gaat dit probleemloos omdat de plaats van niet er niet noodzakelijk de betekenis van de zin bepaalt.

De tussentalige rechtse plaatsing bij zinsnegatie hebben we niet duidelijk bij de informanten kunnen ontdekken.

Lebbe (1996 : 131, 133) leidt uit kaarten van Koelmans (1970) af dat de rechtse plaatsing van niet in heel Vlaanderen gebruikelijk is, en dan voornamelijk in het midden en het westen. Er bestaat dus een kans dat de informanten uit Oost-Vlaanderen ermee in aanraking kwamen. Conclusie Het negatiepartikel wordt door enkele informanten uit Zelzate bij partiële negatie af en toe rechts van het ontkende zinsdeel geplaatst. De kans bestaat dat de invloed van tussentaal hierbij een rol speelt. Dit kan niet steeds met zekerheid gesteld worden omdat het net zo goed kan gaan om een onvoldoende beheersing van de Nederlandse woordvolgorde.

3.3.23. Als in afhankelijke vragen Een afhankelijke vraag is een soort afhankelijke zin. Een onderschikkend voegwoord verbindt de hiërarchisch hogere zin met de afhankelijke vraagzin. In de standaardtaal kunnen afhankelijke vragen ingeleid worden door het onderschikkende voegwoord of omdat de zinnen die door dit voegwoord ingeleid worden, een onzekerheid noemen. Zelf heeft of in deze zinnen amper een lexicale betekenis. (Vb. Ik vroeg of hij thuis was.) (E-ANS, 2004 : [10·3·2·1]) Als kan ook als een onderschikkend voegwoord gebruikt worden maar is, in tegenstelling tot of, een semantisch rijker voegwoord. Het leidt in de regel geen afhankelijke vragen in maar kan wel gebruikt worden om bijzinnen van tijd (Vb. Als hij voorbijkomt, zwaait hij altijd.),

136

bijzinnen van vergelijking (Vb. U spreekt over die diefstal als was het een kleinigheid.) en bijzinnen van voorwaarde (Vb. Als je je ziek voelt, moet je thuis blijven.) in te leiden. (E-ANS, 2004 : [10·3]) Hoewel als in de standaardtaal eigenlijk geen afhankelijke vraagzin kan inleiden, kan dit in tussentaal wel voorvallen. (Vb. Ik weet niet als je nog vragen hebt.) Als in afhankelijke vragen wordt over heel Vlaanderen teruggevonden. Het meest komt het echter in West-Vlaanderen voor. (Lebbe, 1996 : 55-56)

In het corpus treffen we het slechts bij 2 informanten aan. In beide gevallen staat in de analyse “?”. In het eerste voorbeeld gaat het namelijk niet echt om een vraag. In het tweede voorbeeld heeft de bijzin twee bijzininleiders.

Egyptenaar, niveau 6: r47 Altijd altijd, ja, elk jaar moet ik mijn familie bezoeken eh maar dat hangt ervan af als ik holiday heb, vakantie ofzo en bellen af en toe bijna elke week. Italiaan m12, Zelzate: r9 en die heef mij gevraagd vore aske wil, allez, naar ier komm’n. Conclusie Het taalmateriaal volstaat niet om volwaardige conclusies te formuleren. Het afwijkende gebruik van als in afhankelijke vraagzinnen komt in dit corpus zelden voor.

3.3.24. Afwijkend gebruik van gaan In het AN kent gaan als futuraal hulpwerkwoord een beperkte distributie. In feite kan het drie verschillende betekenissen uitdrukken. Ten eerste kan het betekenen ‘zich verplaatsen om te doen wat door de infinitief wordt uitgedrukt.’. (Vb. Opa gaat een eindje wandelen in het park.) Ten tweede kan het de betekenis ‘(geleidelijk) overgaan tot’ of ‘beginnen te’ hebben. (Vb. Ik voel de eerste druppels al: het gaat regenen.) Ten derde wordt het gebruikt om te verwijzen naar een verandering van toestand waarvan de spreker veronderstelt dat die zeker zal plaatsvinden. (Wat voor weer is het morgen? Het gaat regenen.) (E-ANS, 2004: [18·5·4·3·iii]) Het futuraal hulpwerkwoord gaan is in twee gevallen geschikter dan presens en futurum: bij werkwoorden die een weersgesteldheid noemen (Vb. Het gaat sneeuwen.) en bij een

137

verandering van status, werkkring, woonplaats, … (Vb. Jasper en Laura gaan volgende maand trouwen.). (E-ANS, 2004: [18·5·4·3·iii]) In andere gevallen hoort het futuraal hulpwerkwoord gaan vooral in de spreektaal thuis. In België, vooral in West-Vlaanderen, heeft gaan meer gebruiksmogelijkheden dan in Nederland. Zo is de combinatie van gaan als futuraal hulpwerkwoord met als verbaal complement gaan (inclusief afleidingen en samenstellingen), hebben, zijn, een modaal hulpwerkwoord, (be)horen, dienen of durven typisch Vlaams. Het wordt niet tot de standaardtaal gerekend. (Vb. Volgend jaar gaan we een nieuwe burgemeester hebben.) Meestal wordt het aangeraden om in die gevallen gaan door zullen te vervangen (Vb. Volgend jaar zullen we een nieuwe burgemeester hebben.) of door in de plaats van gaan de presensvorm van het hoofdwerkwoord te gebruiken (Vb. Volgend jaar hebben we een nieuwe burgemeester.). (E-ANS, 2004 : [18·5·4·3·iii]) Het gebruik van zullen is bij Lebbes (1996 : 97) informanten uit Ieper inderdaad beperkt. De Ieperlingen gebruiken gaan niet alleen als futuraal hulpwerkwoord maar zelfs als modaal hulpwerkwoord in de plaats van zullen.

2 informanten gebruiken het futuraal hulpwerkwoord gaan op een manier die ook tussentaal typeert. Het eerste voorbeeld klinkt erg natuurlijk. Het tweede voorbeeld zou evengoed een verspreking kunnen bevatten. In de analyse staat bij deze informant “?”.

Marokkaan 12, Sint-Niklaas: r79 Soms de zondag ‘k ga ne kee gaan fietsen ezuë. Somaliër, niveau 5: r63 Ik heb plan, med daar gaat gaan. Ja.

Naast de invloed van tussentaal kan bij sommige informanten de constructie ook door interferentie geïnspireerd zijn. Zo vertoont de futurale constructie met gaan als hulpwerkwoord bijvoorbeeld gelijkenissen met de Franse futurale constructie met aller. (Lebbe, 1996 : 98-99) Conclusie Informanten die het futuraal hulpwerkwoord gaan met gaan (inclusief afleidingen en samenstellingen), hebben, zijn, (be)horen, dienen, durven of een modaal hulpwerkwoord combineren gebruiken een typisch Vlaamse constructie. Het is mogelijk dat deze informanten

138

deze constructie van tussentaalsprekers hebben overgenomen. In een aantal gevallen kan ook interferentie de constructie verklaren.

3.3.25. Hulpwerkwoord moeten in hypothetische zinnen Het AN kent eigenlijk geen hypothetisch moest. Een veronderstelling (hypothese) kan zelden met moest uitgedrukt worden. Moest(en) wordt enkel aanvaard in conditionele zinnen als het een verplichting of een noodzaak uitdrukt. We gaan er dan van uit dat een voorwaarde (conditie) een specifieke soort veronderstelling is omdat een voorwaarde altijd vanuit een veronderstelling vertrekt. Verder komt in de standaardtaal de uitdrukking x moest eens weten voor. (Vb. Ze moest eens weten dat we op dit ogenblik zo dicht bij haar in de buurt zijn!) In tussentaal kan moest(en) ook in andere hypothetische zinnen staan, meer bepaald als potentialis (Vb. Moest ik ziek worden, zoek dan een vervanger.) en als irrealis (Vb. Moest je naar hem geluisterd hebben, dan was je nu ontzettend rijk.) In standaardtaal kan de potentialis beter worden uitgedrukt door een als-zin zonder moest(en) (Vb. Als ik ziek word, zoek dan een vervanger.) of door een zin zonder voegwoord en met een vóór-pv als eerste zinsdeel (Vb. Word ik ziek, zoek dan een vervanger.). Wanneer de veronderstelling volstrekt onzeker is maar wel werkelijkheid kan worden, mag ook mocht(en) gebruikt worden. (Vb. Mocht ik ziek worden, zoek dan een vervanger.) De irrealis kan in standaardtaal bijvoorbeeld beter met m.b.v. plusquamperfectum uitgedrukt worden. (Vb. Als je naar hem geluisterd had, dan was je nu ontzettend rijk.) (E-ANS, 2004 : [18·5·4·4·ii·b], [18·5·4·4·ii·d], [28·2·3·1]) Vlamingen gebruiken wel eens mocht als irrealis om het foutieve moest te vermijden. Mocht is in dat geval echter even afwijkend van de standaardtaalnorm als moest. (Vb. Mocht ik groter zijn, dan zou ik over de schouders heen kunnen kijken.) (E-ANS, 2004 : [18·5·4·4·ii·d])

De constructie met moest wordt soms bestempeld als een gallicisme aangezien een veronderstelling in het Frans wél met devoir kan worden aangeduid. Het Frans heeft waarschijnlijk de verspreiding van moest wel vergemakkelijkt, toch is het wellicht geen zuiver gallicisme te noemen. Moeten kwam al voor in hypothetische zinnen nog voor het zelf drager werd van de hypothetische functie. Bovendien is de betekenis en de gebruikswijze bij het hypothetisch moeten niet helemaal hetzelfde als bij devoir. (Lebbe, 1996 : 86-87) Hoe dan ook zijn er parallellen met het Frans te vinden waarmee wel rekening moet worden gehouden wanneer het taalgebruik van de anderstaligen geanalyseerd wordt. Het gebruik van moest in

139

hypothetische zinnen zou dus ook te wijten kunnen zijn aan interferentie door kennis van het Frans.

Slechts twee informanten drukken met moest een hypothese uit. Het zou kunnen dat deze informanten door interferentie voor moest kiezen. Toch is de kans groot dat zij door taalcontact weten dat moest in deze functie ook voorkomt.

Marokkaan m17, Sint-Niklaas: r58 Moest ik nu gewoon de telefoon opnemen hé / ja ge kent mij nie(t) / da(t) (i)s ’t verschil hé / en ik praat me(t) u hé / weette gij da(t) nie(t). Italiaan m16, Zelzate: r126-130 mare moeste ze de mogelijkheid zijn om andere, ‘k wee nie, andere hobby’s te kunen beoefenen of andere activiteiten te kunen doen, doe die gewoon eel graag en, ’t ies alleen misschien een kwestie van tijd, da tegelijkertijd nie alles kan gedaan worden. Conclusie De informanten die in hypothetische zinnen het hulpwerkwoord moeten gebruiken, zijn wellicht door tussentaal beïnvloed.

3.3.26. Gebruik van de congruerende ‘bindwoorden’ als en dat In het AN heeft het voegwoord steeds een vaste vorm maar in tussentaal is dat niet altijd zo. Sommige tussentaalsprekers gebruiken congruerende voegwoorden. De vorm van deze voegwoorden schikt zich naar de persoonsvorm in de bijzin die door het congruerende voegwoord ingeleid wordt. Voor de 1e persoon enkelvoud en de 1e en 3e persoon meervoud wordt als verbogen tot on en dat tot dan. Voor de 2e en 3e persoon enkelvoud en de 2e persoon meervoud verandert als in ot en blijft de oorspronkelijke vorm van dat behouden. Vervolgens kan assimilatie deze gecongrueerde vormen nog verder veranderen. (Lebbe, 1996 : 33-36)

Lebbe merkt op dat de oostgrens van het gebied waar de congruerende ‘bindwoorden’ in het westen van Oost-Vlaanderen ligt. Het is dus weinig waarschijnlijk dat de informanten uit Sint-Niklaas deze constructie regelmatig horen. Bovendien wordt de oostgrens van de congruerende bindwoorden bedreigd door de Brabantse vormen as en da waardoor de constructie ook voor de informanten uit Gent en uit Zelzate waarschijnlijk weinig gebruikelijk is. (Lebbe, 1996 : 38-40) Verder gebruiken de informanten in hun taalgebruik in ieder geval

140

weinig bijzinnen. (Verhelst, 1992 : 100) Het is dus niet vreemd dat dit kenmerk van tussentaal niet voorkomt in het taalgebruik van de informanten uit Sint-Niklaas en Gent.

We vinden slechts bij één informant één mogelijk voorbeeld van een congruerend bindwoord. Doordat het niet zeker is of in dit voorbeeld daadwerkelijk sprake is van een congruerend bindwoord en doordat het in dit corpus maar één keer voorkomt, kunnen er weinig uitspraken gedaan worden.

Italiaan m19, Zelzate Hiel weinig, heel weinig, en dan natuurliek wanneer dan ware se klein hadde se contact met die skool ê spraken ze Nederlands. Conclusie Het taalmateriaal biedt geen zekerheid over de kennis en het gebruik van congruerende bindwoorden.

3.3.27. Geen –s bij adjectieven na iets, veel, … Heel wat adjectieven die een eigenschap of een toestand aanduiden, kunnen samen met onbepaalde voornaamwoorden, vb. iets, niets, wat, of met hoeveelheidswoorden, vb. veel, weinig, meer, minder, genoeg, voldoende, heel wat, voorkomen. Het adjectief krijgt dan een buigings-s als uitgang. (Vb. Het is niets bijzonders.) (E-ANS, 2004 : [6·4·2·1]). Als een spreker tussentaal spreekt, laat hij de –s wel eens weg. (Vb. Het is niets bijzonder.)

In het corpus wordt dit ingrediënt van tussentaal slechts bij één informant vastgesteld. Het zou kunnen dat de informant door tussentaal beïnvloed is. Eventueel is het ook mogelijk dat de informant niet weet dat in de standaardtaal een –s toegevoegd moet worden. Tot slot is het ook niet uitgesloten dat hij –s bij toeval heeft laten vallen. Zoals duidelijk werd uit 3.1.1. Apocope en syncope bij korte functiewoorden, blijven in spreektaal immers veel klanken onuitgesproken.

Italiaan m4, Zelzate: r40 Ja, bezoeken friende ovve, ja zijn ne moto misskien same rijen mê ne moto so,mare niets speciaal.

141

Conclusie Als informanten aan geen buigings-s toevoegen aan een adjectief dat op een onbepaald voornaamwoord of een hoeveelheidswoord volgt, zijn ze misschien door tussentaal beïnvloed. Doordat het corpus slechts één voorbeeld bevat, is het niet gerechtvaardigd algemene besluiten te formuleren.

3.3.28. Beknopte bijzin met te-infinitief ingeleid door van i.p.v. het facultatieve om Zoals al eerder gezegd worden sommige beknopte bijzinnen met een te-infinitief ingeleid door een voorzetsel, namelijk door om, door met, na, van, zonder en in plaats van. (zie ook: 3.3.2. Beknopte bijzin met te-infinitief ingeleid door voor i.p.v. het verplichte om) Het grote verschil tussen om en de andere voorzetsels is dat om in een aantal gevallen weggelaten kan worden. Het is de functie van de beknopte bijzinnen in de zin die bepaalt of om verplicht of facultatief is. In volgende situaties leidt om facultatief een beknopte bijzin in. Als de beknopte bijzin het subject in de hoofdzin is (Vb. Het valt niet mee (om) zo hard te moeten lopen.) of een object in de hoofdzin is (Vb. Je moet me beloven (om) nu eens op tijd naar bed te gaan.), kan om voorkomen. Verder is het gebruik van om mogelijk als de bijzin een bijvoeglijke nabepaling bij een zelfstandig naamwoord is (Vb. De mogelijkheid (om) het voegwoord weg te laten is niet altijd aanwezig.), tenzij de bijvoeglijke nabepaling de waarde van een betrekkelijke bijzin heeft en een doel, bestemming of geschiktheid uitdrukt. In dat geval is om immers verplicht. (zie ook: 3.3.2. Beknopte bijzin met te-infinitief ingeleid door voor i.p.v. het verplichte om) Ten slotte is om ook facultatief als de beknopte bijzin een bijwoordelijke bepaling is bij de adjectieven begerig, geneigd, bereid, nieuwsgierig, …, die een neiging of een begeerte uitdrukken. (Vb. Hij is steeds bereid (om) nadere uitleg te geven.) (E-ANS, 2004 : [19·3]; Lebbe, 1996 : 21)

Vaak wordt de constructie met van als een gallicisme beschouwd en dus afgekeurd. Lebbe (1996 : 22) merkt echter op dat de constructie van+te evengoed een endogeen verschijnsel kan zijn. Het komt immers al vroeg in het Nederlands voor en werd misschien later uit de standaardtaal verdreven. Hoe dan ook, de constructie van+te wordt volgens de standaardtaalnorm afgekeurd maar wordt soms wel in tussentaal opgemerkt. In de standaardtaal kan van enkel gebruikt worden om beknopte bijzinnen die satelliet van oorzaak zijn, in te leiden. (Vb. Van zoveel te roken worden je longen zwarte kooltjes.)

142

In het corpus gebruikt slechts één informant deze constructie. Zij is mogelijk beïnvloed door tussentaal.

Marokkaanse v32, Sint-Niklaas: r29 Daar is (h)ij dan een diploma van te leren bouwen

Er heerst discussie over de herkomst van de constructie met van. Sommigen beweren dat de constructie uit het Frans ontleend werd. Anderen spreken dit tegen. De discussie bewijst in ieder geval dat er gelijkenissen bestaan met het Frans waar bijzinnen soms met de ingeleid worden. (Vb. Ce n’est pas facile d’arriver à temps. Nederlands: Het is niet gemakkelijk (om) op tijd te komen.) De invloed van de tussentaal moet dus genuanceerd worden omdat er mogelijk sprake is van interferentie met het Frans. Conclusie De informant die een beknopte bijzin begint met van i.p.v. met het facultatieve om is misschien beïnvloed door tussentaal. Doordat er maar één voorbeeld in het corpus voorkomt en doordat de invloed van tussentaal genuanceerd moet worden, kunnen geen algemene besluiten afgeleid worden.

3.3.29 Gebruik van lidwoorden bij persoonsnamen In AN krijgen persoonsnamen nooit een bepaald lidwoord. Alleen wanneer de persoonsvorm met een bijvoeglijke bepaling voorkomt, is het gebruik van een bepaald lidwoord toegestaan. Aangezien eigennamen van personen de-woorden zijn, krijgen ze in die gevallen het bepaalde lidwoord de. (Vb. De in 1983 overleden Tennessee Williams was een bekend Amerikaans toneelschrijver.) (E-ANS, 2004 : [4·6·1·2·iii]) In tussentaal komen mannelijke persoonsnamen soms met het bepaalde lidwoord de voor. (Vb. Geeft de Mark er nog ene op mijn kosten.)

Eén Marokkaanse informant geeft de eigennaam van een persoon een lidwoord. Zelfs al komt het maar één keer in het corpus voor, toch kan met zekerheid gesteld worden dat deze informant door tussentaal beïnvloed is. In standaardtalig taalgebruik komt op de plaats van het lidwoord normaal geen enkel ander woord voor. Het is dus onmogelijk dat de informant per ongeluk een verkeerde constructie gebruikt of dat hij zich verspreekt.

143

Marokkaan m16, Sint-Niklaas: r49 Ja / ik moet ee(n)s bellen naar /… / de Gregg. Conclusie Slechts één informant combineert een persoonsnaam met een lidwoord. Deze informant is zeker beïnvloed door tussentaal.

3.3.30. Hulpwerkwoord moeten in negatieve zinnen i.p.v. hoeven De hulpwerkwoorden moeten en hoeven kunnen in het AN beide voorkomen in zinnen met een ‘negatief element’, maar het zijn geen synoniemen. De verschillen in gebruik zijn moeilijk éénduidig te bepalen. Ook de E-ANS (2004 : [18·5·4·4·iii·c])

wijst op de

complexiteit. Hieronder beschrijven we op welke manier moeten en hoeven in de standaardtaal verschillen. Bovendien belichten we de situatie in tussentaal waar hoeven eigenlijk niet voorkomt. Het overzicht is echter niet volledig.

Het grootste verschil tussen niet moeten en niet hoeven is dat niet moeten meestal een noodzaak impliceert terwijl niet hoeven die noodzaak net ontkent. (Vb. Je moet niet naar hem luisteren. ‘Het is noodzakelijk/beter dat je niet naar hem luistert.’ terwijl: Je hoeft niet naar hem te luisteren. ‘Het is niet noodzakelijk dat je naar hem luistert.’) (E-ANS, 2004 : [18·5·4·4·iii·c]) Niet moeten wordt in volgende situaties toegestaan. Wanneer een spreker wil uitdrukken dat er geen sprake is van verplichting maar wel van een mogelijkheid, dan kan de spreker niet moeten gebruiken. Uit de constructie moet dan wel duidelijk worden dat moeten met wel mogen contrasteert. Het woord moeten dient hierbij sterk benadrukt te worden. (Vb. Je moet niet komen, maar je mag.) Daarnaast kan ook bij een negatief bevel niet moeten voorkomen. Niet moeten krijgt dan meestal een morele bijklank en lijkt inhoudelijk op niet mogen. (Vb. Je moet niet zo met de deuren slaan.) Verder kan een spreker met niet moeten een negatief advies uitdrukken. (Vb. Je moet niet naar hem luisteren. ‘Het is beter dat je niet naar hem luistert’) (E-ANS, 2004 : [18·5·4·4·ii·c], [18·5·4·4·iii·c]) Voor veel Vlamingen klinkt hoeven onnatuurlijk. Daardoor vervangen zij hoeven door moeten waar volgens de norm van het Standaardnederlands toch hoeven hoort te staan. (Vb. Daarvoor moet je het al niet meer doen.) (Lebbe, 1996 : 85)

144

Slechts één informant in het corpus gebruikt één maal moeten in een ontkenning. In de analyse werd een “?” geschreven omdat de geluidsopname van het betreffende interview misschien had bijgedragen tot een andere beoordeling. Wanneer de informant moest sterk beklemtoont, wijkt de constructie immers niet af van de standaardtaal. Bovendien is het niet duidelijk of tussentaal de informant effectief beïnvloed heeft. Het onderscheid tussen niet moeten en niet hoeven is immers niet eenvoudig te bepalen. Zodoende dient het gebruik ervan aangeleerd te worden. Een gebrekkige kennis van het Nederlands kan dus evengoed aan de basis van de geproduceerde constructie liggen. Hoewel de constructie op het eerste zicht dus onder invloed van de tussentaal lijkt gevormd, kan dat niet met zekerheid gesteld worden.

Marokkaanse v29, Sint-Niklaas: r98 En da(t) was / ja / en da(t) was / moest a(lle)maal / … / terug doppen / en hij moest nie(t) trekken hé. Conclusie Hoewel in eerste instantie tussentaal aan de basis van de constructie lijkt te liggen, zijn er ook andere factoren die kunnen bijdragen aan de afwijkende constructie. Zo zijn de verschillen tussen niet moeten en niet hoeven niet éénduidig te bepalen waardoor de oorzaak van de afwijking niet éénduidig vast te stellen is. Bovendien maakt de complexe gebruiksituatie ook dat anderstaligen van de standaardtaal kunnen afwijken doordat zij het Nederlands nog niet volledig beheersen.

3.3.31. Afwijkend gebruik van de betrekkelijke voornaamwoorden die en dat Die en dat zijn twee zelfstandige betrekkelijke voornaamwoorden die beide met een expliciet antecedent kunnen voorkomen. Die verwijst naar de-antecedenten en dat naar hetantecedenten die geen zin zijn. De distributie van de twee betrekkelijke voornaamwoorden is dus

strikt

gescheiden.

Slechts

in

enkele

gevallen

kunnen

beide

betrekkelijke

voornaamwoorden in éénzelfde situatie voorkomen. Ze worden hieronder opgesomd opdat duidelijk zou worden wanneer het afwijkende gebruik werkelijk op tussentaal wijst.

Wanneer het antecedent een verkleinwoord is van een eigennaam die een persoon noemt, dient dit gecombineerd te worden met een betrekkelijk voornaamwoord dat naar een deantecedent verwijst. Nochtans zijn verkleinwoorden eigenlijk onzijdig en dus een het-

145

antecedent. In dit geval verschijnt dus die waar men normaliter dat zou verwachten. (Vb. Kareltje, die gejokt had, kreeg een standje.) (E-ANS, 2004 : [5·8·3·2]) Wanneer het antecedent een het-woord is dat naar een persoon verwijst, is het gebruik van een betrekkelijk voornaamwoord dat met het-antecedenten correspondeert mogelijk. (Vb. Weet jij hoe het meisje heet dat daar loopt?) Evengoed is echter het gebruik van een betrekkelijk voornaamwoord dat in regel met de-woorden gecombineerd wordt. (Vb. Zijn meisje, die bij ons op kantoor werkt, is met vakantie.) Zowel die als dat zijn dus mogelijk. (E-ANS, 2004 : [5·8·3·2]) Tot slot is er nog één mogelijkheid waar die én dat gebruikt kunnen worden. Als het antecedent een collectivum is dat gevolgd wordt door een substantief in het meervoud, dan kan het betrekkelijke voornaamwoord ofwel naar dat collectivum verwijzen, ofwel naar het substantief. Het substantief staat in het meervoud en vraagt dus een betrekkelijk voornaamwoord dat naar een de-antecedent verwijst. Het collectivum staat in het enkelvoud en kan, afhankelijk van het genus van het collectivum, een het-antecedent zijn. Als het collectivum een het-antecedent is, kunnen zowel die als dat de functie van betrekkelijk voornaamwoord innemen. (Vb. Een aantal mensen, dat al lang gewacht had, kon niet meer toegelaten worden./ Een aantal mensen, die al lang gewacht hadden, konden niet meer toegelaten worden.) (E-ANS, 2004 : [5·8·3·2]) In alle andere gevallen hoort volgens de standaardtaalnorm die naar de-antecedenten te verwijzen en dat naar het-antecedenten. (E-ANS, 2004 : [5·8·3·2])

In tussentaal worden die en dat soms door elkaar gebruikt. Walraet (2004 : 58-59) merkt op dat veel Vlamingen het moeilijk vinden om de betrekkelijke voornaamwoorden die en dat volgens de standaardtalige norm te gebruiken. Volgens hem verwisselen zij die en dat zonder aanwijsbare reden. Hij kan dus geen systeem achter de verwarde distributie vinden.

Uit het onderzoek van Verhelst (1992 : 100) bleek dat ondergeschikte zinnen zelden voorkomen in het taalgebruik van de onderzochte Marokkanen. Ze meldt wel dat betrekkelijke bijzinnen met dat soms voorkomen. Daaruit blijkt dat enkelen het betrekkelijk voornaamwoord dat zeker kennen.

Uit de verbuiging en het afwijkende gebruik van de lidwoorden werd al duidelijk dat anderstaligen een substantief moeilijk met het juiste lidwoord kunnen verbinden. Bovendien konden we uit de verbuiging van lidwoorden, bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden 146

en adjectieven opmaken dat anderstaligen vaak het geslacht van een substantief niet kennen. Het is dus niet verrassend dat veel informanten de betrekkelijke voornaamwoorden die en dat door elkaar gebruiken. (Zie ook: 3.3.1.Verbuiging van lidwoorden, 3.3.5. Verbuiging van de bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden, 3.3.6. Afwijkende verbuiging van de adjectieven, 3.3.12. Afwijkend gebruik van lidwoorden) Het afwijkende gebruik van die en dat mag dus niet te snel met tussentaal geassocieerd worden.

Italiaan m2, Zelzate: r46 Het meisje die woont al samen met een jongen in Rozendaal in Nederland. Boliviaan, niveau 6: r59-60 in mijn stad bestaat een kleine dorp die Belgica noemt. Conclusie In het corpus komt weliswaar een groot aantal afwijkingen voor, toch is het nooit zeker dat tussentaal dit mee veroorzaakt. Doordat er geen enkele vorm typisch is voor tussentaal en er ook bij Vlamingen geen duidelijk systeem achter de verwarde distributie zit, is het onmogelijk een besluit te vormen. Het enige wat hier gesteld kan worden is dat ook bij anderstaligen een verwarde distributie plaatsvindt en dat tussentaal die verwarring misschien mee vergroot.

3.3.32. Afwijkend gebruik van voornaamwoorden Het betrekkelijke dat in plaats van het betrekkelijke waar: Aan het begin van een betrekkelijke bijzin is waar ofwel een betrekkelijk voorbijwoord (Vb. De stad waar ik geboren ben, is erg vuil.) ofwel het eerste deel van een betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord (Vb. Het huis waar hij in woont, wordt weldra gesloopt.). Dat is aan het begin van een betrekkelijke bijzin een betrekkelijk voornaamwoord. (Vb. Het huis dat je daar ziet, is van mijn oom.) Zowel dat als waar verbinden als betrekkelijk woord een hoofdzin met een afhankelijke zin en beide woorden hebben een grammaticale en lexicale functie in de hoofdzin én in de afhankelijke zin. (E-ANS, 2004 : [5·8], [8·3], [8·7]) Het betrekkelijke voorbijwoord waar kan gebruikt worden om een betrekkelijke bijzin met uitgedrukt antecedent in te leiden en verwijst dan naar een plaats. (Vb. De stad waar ik geboren ben, is erg vuil.) (E-ANS, 2004 : [8·3]) Het betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord bestaat uit twee delen. Het eerste deel is altijd waar. Het tweede deel is een voorzetselbijwoord. Deze twee delen kunnen samen of gesplitst voorkomen. Het betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord wordt gebruikt om betrekkelijke

147

bijzinnen in te leiden die in de dieptestructuur uit een voorzetsel en een betrekkelijk voornaamwoord (Vb. De hond waar hij mee gaat wandelen, bijt nooit.) of voorbijwoord (Vb. Het huis waar hij in woont, wordt weldra gesloopt.) bestaan. In beide gevallen kan waar in het AN niet door dat vervangen worden. (E-ANS, 2004 : [8·7]) Dat leidt als betrekkelijk voornaamwoord betrekkelijke bijzinnen in die nabepaling zijn bij een expletief het-antecedent dat geen zin is. (Vb. Vertel me eens een verhaaltje dat je zelf mooi vindt.) (E-ANS, 2004 : [5·8]) Kortom, het verschil tussen het betrekkelijke waar en het betrekkelijke dat ligt eigenlijk bij datgene waarheen ze verwijzen. Het betrekkelijke voorbijwoord waar verwijst naar een plaats. (Vb. De stad waar ik geboren ben, is erg vuil.) Het betrekkelijke voornaamwoord dat verwijst naar een entiteit. (Vb. Het huis dat je daar ziet, is van mijn oom.) Het betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord waar kan naar omstandigheden én entiteiten verwijzen. Het kan immers de transformatie van de combinatie voorzetsel+voornaamwoord zijn en in die hoedanigheid naar entiteiten verwijzen (Vb. De hond waar hij mee gaat wandelen, bijt nooit.) maar evengoed kan het een combinatie van voorzetsel+voorbijwoord zijn en naar omstandigheden verwijzen (Vb. Het huis waar hij in woont, wordt weldra gesloopt.). (EANS, 2004 : [5·8], [8·3], [8·7]) Dat en waar kunnen in verzorgde standaardtaal niet door elkaar gebruikt worden.

In tussentaal is het wel mogelijk dat het betrekkelijke voornaamwoord dat op de plaats van het betrekkelijk voorbijwoord waar staat. In het onderzoek van Lebbe (1996 : 43) gebeurt dit echter zelden. Daarnaast kan dat in tussentaal ook het eerste deel van het betrekkelijk voornaamwoordelijk

bijwoord

vervangen

als

en

alleen

als

het

een

gesplitst

voornaamwoordelijk bijwoord betreft. Dit komt in Lebbes onderzoek vaker voor.

Bij de informanten uit het corpus komt dit niet voor. De Boliviaanse cursist lijkt aanvankelijk dat te gebruiken zodat hij uiteindelijk zowel dat als waar in de zin opneemt. Dit werd niet in de analyse opgenomen. Het toont wel aan dat sommige informanten het betrekkelijke voornaamwoord waar wel kennen en kunnen gebruiken.

Boliviaan, niveau 6: r81 Ja, de winkel da waar ik ga, ze spreken altijd Nederlands. Echt waar.

148

Zoals al enkele keren werd vermeld, zijn complexe zinnen in het taalgebruik van de informanten eerder zeldzaam. Hierdoor is het te verwachten dat dit ingrediënt van tussentaal niet in het corpus aanwezig is. Dat in plaats van waarvan: Waarvan is een betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord.(Vb. De stoel waarvan ik de poten geschilderd heb, komt op mijn studeerkamer te staan.) Dat is een betrekkelijk voornaamwoord. (Vb. Het boek dat ik aan het lezen ben, gaat over het Politburo.) Een betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord en een betrekkelijk voornaamwoord hebben gemeen dat ze beide naar entiteiten kunnen verwijzen. Bovendien kunnen ze beide een hoofdzin met een afhankelijke zin verbinden. Toch kan een betrekkelijk voornaamwoord niet zomaar op de plaats van een voornaamwoordelijk bijwoord voorkomen. (E-ANS, 2004 : [5·8·5·4], [5·8·6]) Een betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord dient om een onmogelijke combinatie van voorzetsel en voornaamwoord of voorbijwoord te vervangen. Het vervangt m.a.w. de combinatie vz + betrekkelijk voornaamwoord: die, dat, wat of de combinatie voorzetsel + voorbijwoord: waar. (E-ANS, 2004 : [8·7]) Het betrekkelijk voornaamwoord dat wordt dan weer gebruikt om betrekkelijke bijzinnen die nabepaling bij een het-antecedent zijn, in te leiden. (E-ANS, 2004 : [5·8]) Beide hebben in de standaardtaal dus hun eigen functie en kunnen niet onderling verwisseld worden. In tussentaal kan dit wel voorkomen. (Vb. Da zijn zo van die zaken da ge denkt waar komt da toch vandaan.)

Ook hier is het niet verwonderlijk dat het ingrediënt van tussentaal niet in het corpus aanwezig is. De informanten bouwen immers voornamelijk eenvoudige zinsconstructies. Conclusie In het corpus wijkt het gebruik van voornaamwoorden regelmatig af van de standaardtaal maar geen enkele keer gebeurt dat op dezelfde manier als bij sprekers van tussentaal. Waarschijnlijk duidt de afwezigheid van dit mogelijke ingrediënt van tussentaal eerder aan dat de informanten eenvoudigere constructies verkiezen.

149

3.3.33. Voorzetsels i.p.v. achterzetsels De achterzetsels af, binnen, door, in, langs, om, op, over, rond, uit en voorbij komen voornamelijk voor in combinatie met werkwoorden die een beweging uitdrukken. Ze geven dan de richting van de beweging aan. (Vb. Hij holde de trap af.) Deze achterzetsels, behalve af, kunnen ook als voorzetsels voorkomen. (Vb. Hij sprong meteen het water in. Of: Hij sprong meteen in het water.) Af heeft wel een corresponderend voorzetsel, van. (Vb. Hij holde de trap af. Of: Hij viel van de trap.) (E-ANS, 2004 : [9·3·3]) Hoewel de achterzetsels en voorzetsels corresponderen is de distributie toch niet willekeurig. Duidelijke regels die het gebruik van achterzetsels kunnen onderscheiden van het gebruik van voorzetsels, bestaan nog niet. Het is echter wel zo dat voorzetsels in regionaal taalgebruik meer functies hebben dan in de standaardtaal. (E-ANS, 2004 : [9·3·3])

Voorzetsels leveren voor anderstaligen regelmatig problemen op. In het begin van het leerproces laten ze dikwijls de voorzetsels weg. Wanneer ze toch een voorzetsel gebruiken, kiezen ze vaak het verkeerde. (Appel, 2001 : 486) De informanten uit dit corpus proberen toch meestal voorzetsels te gebruiken. Enkel de Marokkaanse informant v34 gebruikt geen enkel voorzetsel. Achterzetsels komen bij de informanten zelden tot nooit voor. Aangezien voorzetsels voor anderstaligen vaak een probleem vormen, kunnen we veronderstellen dat hetzelfde geldt voor achterzetsel. De afwezigheid van achterzetsels kan dus op een onvolledige beheersing van het Nederlands wijzen. Het is echter ook mogelijk dat de afwezigheid voortkomt uit contact met tussentaal. Aangezien in de tussentaal van Vlamingen achterzetsels weinig voorkomen, komt een anderstalige in Vlaanderen er weinig mee in aanraking. Hierdoor wordt de anderstalige niet gestimuleerd om achterzetsels te gebruiken. De uiteindelijke verklaring is wellicht een combinatie van beide factoren. Omdat dit ingrediënt van tussentaal net een afwezigheid van een woordsoort impliceert, kunnen we met deze onderzoeksmethode niet aantonen of de informanten dit ingrediënt van tussentaal al dan niet hebben opgenomen.

150

Conclusie In het corpus komen achterzetsels niet voor. Waarschijnlijk wordt die afwezigheid van achterzetsels deels veroorzaakt doordat anderstaligen in het verwervingsproces moeilijkheden ondervinden bij het gebruiken voorzetsels en achterzetsels. Daarnaast zorgt de afwezigheid van achterzetsels in de tussentaal van Vlamingen ervoor dat de anderstalige het gebruik van achterzetsels niet in de praktijk toegepast ziet.

3.3.34. Beknopte bijzin met vraagwoord en voltooid deelwoord In de E-ANS (2004 : [19·3·1]) wordt er opgemerkt dat in België na een zinsconstructie met (niet) weten een beknopte bijzin kan volgen die uit een vraagwoord en een voltooid deelwoord bestaat. (Vb. Hij wist niet wat gedaan.) Dit wordt in de E-ANS als regionaal gelabeld. Volgens de standaardtaalnorm zou hier beter een afhankelijke vraagzin of een beknopte bijzin met een vraagwoord en een te-inf staan. (Vb. Hij wist niet wat hij moest doen. Of: Hij wist niet wat te doen.) (E-ANS, 2004 : [19·3·1])

Verhelst (1992 : 100) wijst erop dat de Marokkaanse informanten weinig ondergeschikte zinnen maken. Beknopte bijzinnen zijn in het corpus eerder een zeldzaamheid. Dit geldt zowel voor de tussentalige als voor de standaardtalige constructie. Verder heeft een spreker de betreffende constructie niet dagelijks nodig. Anderstaligen komen hierdoor niet zo vaak met de constructie in contact waardoor ze deze misschien nog niet verworven hebben. Bovendien is het ook mogelijk dat de anderstalige informanten de constructie in het interview niet konden gebruiken omdat het niet in de context paste. Ook dit geldt voor zowel voor de tussentalige als voor de standaardtalige constructie. De afwezigheid van dit mogelijke ingrediënt van tussentaal wil dus niet per definitie zeggen dat de anderstalige informanten de standaardtalige variant de voorkeur geven. Conclusie In het corpus komt geen enkele keer een beknopte bijzin met vraagwoord en voltooid deelwoord voor. De afwezigheid van het ingrediënt ligt niet per definitie aan de voorkeur voor de standaardtaal maar kan evengoed verklaard worden door de complexiteit van de constructie en de specifieke gebruikssituatie van zowel de tussentalige als de standaardtalige constructie.

151

3.3.35. Afwijkende bezittelijke voornaamwoorden In de standaardtaal komen enkel de vormen uit het onderstaande schema voor. Vol Dof Mijn m’n Enkelvoud 1 persoon Jouw Je 2e persoon Vertrouwelijk uw Beleefdheidsvorm uw Plechtig e Zijn z’n 3 persoon Mannelijk haar ‘r/d’r Vrouwelijk Ons Meervoud 1e persoon Jullie Je 2e persoon Vertrouwelijk uw Beleefdheidsvorm Hun ‘r/d’r 3e persoon In tussentaal zijn ook nog andere vormen mogelijk. (Vb. under i.p.v. hun.) e

De anderstalige informanten gebruiken in dit corpus enkel bezittelijke voornaamwoorden die ook in de standaardtaal gebruikt worden. Het enige wat soms de bezittelijke voornaamwoorden een tussentalig karakter geeft, is de afwijkende verbuiging. (zie ook: 3.3.5. Verbuiging van de bezittelijke en aanwijzende voornaamwoorden)

Het is mogelijk dat de informanten de afwijkende bezittelijke voornaamwoorden in de context van het interview niet nodig hadden, maar het is evengoed mogelijk dat zij de afwijkende vormen van bezittelijke voornaamwoorden niet kennen. In dat geval betekent dat waarschijnlijk dat ook de Vlamingen in de omgeving van de anderstaligen niet vaak een alternatief bezittelijk voornaamwoord gebruiken. Conclusie Geen enkele informant gebruikt een afwijkende vorm van het bezittelijke voornaamwoord. Dit kan betekenen dat dit mogelijke ingrediënt van tussentaal ook in de tussentaal van Vlamingen eerder zeldzaam voorkomt.

3.3.36. Consecutieve en finale dat-zinnen Volgens Lebbe (1996 : 43) is het moeilijk een duidelijk verschil tussen de finale en de consecutieve categorie vast te stellen omdat een doel als een bedoeld of gewenst gevolg geïnterpreteerd kan worden. Om die reden behandelt hij de consecutieve en de finale dat-zin samen.

152

In consecutieve zinnen is dat enkel gebruikelijk als voegwoord van graadaanduidend gevolg wanneer het gebruikt wordt met zo (Vb. Dat boek is zo dik dat je het niet in één avond kunt uitlezen.) of met een impliciete graadaanduiding (Vb. De lammetjes dartelden door de wei dat het een lieve lust was.). De meer traditionele consecutieve zinnen worden in het AN ingeleid door het onderschikkend voegwoord zodat (Vb. De brand heeft de hele fabriek verwoest, zodat er voorlopig niet gewerkt kan worden.) of door het betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord waardoor (Vb. De brand heeft de hele fabriek verwoest, waardoor er voorlopig niet gewerkt kan worden.). (E-ANS, 2004 : [10·3·5], [10·3·6]) Finale zinnen kunnen in de standaardtaal door dat ingeleid worden hoewel dit niet frequent voorkomt. De finale zin heeft dan de vorm van een bijwoordelijke bijzin. (Vb. Schiet eens een beetje op, dat we die trein nog halen.) (E-ANS, 2004 : [20·10·11] ) Volgens Lebbe (1996 : 44) kan in deze gevallen ook zodat gebruikt worden. (Vb. Schiet eens een beetje op, zodat we die trein nog halen.) Het finale dat in bijwoordelijke bijzinnen komt in tussentaal frequenter voor dan in de standaardtaal. Bovendien kan het volgens Lebbe (1996 : 48) in het Ieperse dialect nooit door zodat vervangen worden. Zodat komt er enkel in consecutieve zinnen voor.

Een ander opmerkelijk verschijnsel is dat in bijzinnen waar in finale zinnen volgens de standaardnorm opdat gebruikt wordt, in tussentaal ook omdat verschijnt. (Lebbe, 1996 : 54)

Ook bij dit mogelijke ingrediënt van tussentaal is het niet verwonderlijk dat geen enkele informant het gebruikt. De spreektaal van de meeste informanten bevat immers weinig complexe zinnen. (Verhelst, 1992 : 100) De afwezigheid van het ingrediënt betekent dus niet per definitie dat de informanten het niet kennen, noch dat Vlamingen het zelden gebruiken. Conclusie Consecutieve en finale dat-zinnen komen in het corpus niet voor. Deze afwezigheid betekent niet per definitie dat de anderstaligen de standaardtalige variant kiezen, maar kan mogelijkerwijze ook impliceren dat anderstaligen de constructie te complex vinden.

153

3.3.37. Vanals i.p.v. zodra als voegwoord Sommige ondergeschikte voegwoorden van tijd geven weer in welke chronologische volgorde de feiten uit de hoofdzin en de feiten uit de bijzin zich hebben voorgedaan. Zodra kan gebruikt worden als de werking uit de hoofdzin onmiddellijk volgt op de werking uit de bijzin. (Vb. Ik zal het hem zeggen, zodra ik hem zie.) (E-ANS, 2004 : [10·3·3·3]) Vanals (van als) is een voegwoord (voegwoordelijke uitdrukking) dat in tussentaal zodra kan vervangen. (Vb. Ik zal het hem zeggen, vanals ik hem zie.) In de standaardtaal komt het echter helemaal niet voor. Een mogelijke hypothese is dat als gebruikt wordt in de betekenis van toen waardoor het voegwoord geparafraseerd kan worden als ‘vanaf de tijd toen’. Daardoor kan vanals gerekend worden tot het kenmerk ‘Als als voegwoord van tijd i.p.v. toen’. (Lebbe, 1996 : 55) (zie ook: 3.3.18. Als als voegwoord van tijd i.p.v. toen) Een andere voegwoordconstructie die op vanals lijkt maar die niet tot het vorige tussentaalkenmerk gerekend kan worden, is van zodra. (Vb. Ik zal het hem zeggen, van zodra ik hem zie.) Net als vanals is het een voegwoordconstructie die in België op dezelfde manier als zodra gebruikt wordt. In de standaardtaal is alleen zodra gebruikelijk. (E-ANS, 2004 : [10·3·3·3])

In het corpus komt het voegwoord vanals niet voor. Dit betekent niet per definitie dat de anderstaligen de voorkeur geven aan het standaardtalige zodra. Door de complexiteit van de constructie is het mogelijk dat de anderstaligen noch zodra, noch vanals gebruiken. Zo merkt Verhelst (1992 : 100) op dat Marokkanen weinig ondergeschikte zinnen maken. Bovendien is het evengoed mogelijk dat de informanten de constructie niet konden gebruiken omdat het niet in de context paste. Conclusie Het tussentalige voegwoord vanals komt in het corpus niet voor. Deze afwezigheid betekent niet per definitie dat de anderstaligen de standaardtalige variant zodra verkiezen. Het is evengoed mogelijk dat de afwezigheid veroorzaakt wordt door de complexiteit van de constructie en de specifieke gebruikssituatie van zowel de tussentalige als de standaardtalige constructie.

154

3.3.38. Zijn als passief hulpwerkwoord i.p.v. worden Passieve zinnen kunnen in het Nederlands met twee hulpwerkwoorden worden gevormd; nl. zijn en worden. Worden wordt voor de onvoltooide tijden gebruikt (Vb. Een dergelijk voorstel kan alleen met een tweederde meerderheid van stemmen worden aangenomen.) en zijn voor de voltooide (Vb. Het voorstel van de minister is met meerderheid van stemmen (door de Kamer) aangenomen.). (E-ANS, 2004 : [22·1]; Vandeweghe, 2001 : 71) Zijn vervult dan de functie van hulpwerkwoord van tijd bij het niet uitgedrukt voltooid deelwoord geworden. (Lebbe, 1996 : 80) (zie ook: 3.3.39. Redundant gebruik van geworden/geweest in passieve zinnen) In tussentaal wordt zijn wel eens voor het enige hulpwerkwoord van passief aangezien. Zijn wordt dan ook voor een onvoltooide tijd gebruikt, waar dus eigenlijk worden zou moeten staan. (Vb. Dan wordt er bepaald of ze geselecteerd zijn.) (Lebbe, 1996 : 80)

Passieve zinnen komen in het corpus nauwelijks voor. Het is dan ook normaal dat dit ingrediënt van tussentaal bij geen enkele informant voorkomt. De afwezigheid van dit mogelijke ingrediënt van tussentaal vertelt hierdoor weinig over de invloed van tussentaal. (zie ook: 3.3.39. Redundant gebruik van geworden/geweest in passieve zinnen) Conclusie Een spreker van tussentaal kan in passieve zinnen zijn als passief hulpwerkwoord gebruiken terwijl de standaardtaalnorm eigenlijk het hulpwerkwoord worden voorschrijft. In het corpus komt dit geen enkele keer voor.

3.3.39. Redundant gebruik van geworden/geweest in passieve zinnen In de voltooide tijden van het passief kan in de standaardtaal geen voltooid deelwoord van een passief hulpwerkwoord optreden. Het voltooid deelwoord geworden moet in de voltooide tijden dus weggelaten worden. (Vb. Het voorstel van de minister is met meerderheid van stemmen (door de Kamer) aangenomen [-]. (Het teken '[-]' komt in de plaats van het nietuitgedrukte geworden.) (E-ANS, 2004 : [22·1])). Ook het gebruik van geweest als passief deelwoord wordt volgens de norm van het Standaardnederlands afgekeurd. De voltooide tijd van het passief wordt in de standaardtaal dus gevormd door het hulpwerkwoord zijn en het passief deelwoord van het hoofdwerkwoord. (Vb. Het voorstel van de minister is met meerderheid van stemmen (door de Kamer) aangenomen.) (E-ANS, 2004 : [22·1]; Lebbe, 1996 : 80) 155

In het Duits, het Frans en het Engels komen in passieve zinnen constructies met geworden/geweest wel voor. (Vb. Duits: Johann ist gebissen worden. Frans: Jean a été mordu. Engels: John has been bitten. Maar Nederlands: Jan is gebeten [-].) Wanneer een anderstalige in de voltooide tijd van het passief geworden of geweest gebruikt, kan interferentie een rol spelen.

Bij de informanten in dit corpus zijn passieve zinnen uiterst zeldzaam. Dit kan mee verklaren waarom overbodig gebruik van geworden of geweest niet voorkomt. De afwezigheid van dit mogelijke ingrediënt van tussentaal geeft zodoende weinig informatie over de invloed van tussentaal. (zie ook: 3.3.38. Zijn als passief hulpwerkwoord i.p.v. worden) Conclusie Een spreker van tussentaal kan in voltooide tijden van het passief een voltooid deelwoord van een passief hulpwerkwoord gebruiken, geworden of geweest. In het corpus komt dit echter geen enkele keer voor.

3.3.40. Conclusie Uit de resultaten werd duidelijk dat de spreektaal van de meeste informanten morfosyntactische

ingrediënten

van

tussentaal

bevat.

Deze

ingrediënten

vertonen

gelijkenissen met morfosyntactische ingrediënten uit het taalgebruik van tussentaalsprekers in Vlaanderen. Verder kunnen we ook besluiten dat deze ingrediënten niet altijd volgens de regels van de tussentaal werden toegepast. Dat beantwoordt aan de verwachtingen omdat de anderstaligen die les volgden de morfosyntaxis van het Standaardnederlands leerden en omdat geen enkele informant zich bewust is van het achterliggende systeem van de tussentaal, dat meestal zijn oorsprong in de dialecten heeft. Zo is bijvoorbeeld de verbuiging van de lidwoorden een overblijfsel van het oude systeem van drie woordgeslachten. Anderstaligen kennen het achterliggende systeem niet en hebben er dus ook geen voeling mee. Ze komen er wel mee in contact. Ze integreren de oppervlaktevormen in hun taalgebruik, maar ze passen het niet systematisch correct toe omdat hen nooit is uitgelegd waarom een bepaalde vorm op een bepaalde plaats verschijnt.

Uit de morfosyntactische resultaten kunnen weinig zekerheden over de spreektaal in het Belgische deel van het Nederlandse taalgebied afgeleid worden.

156

Het morfosyntactische ingrediënt dat eerst besproken is, is het ingrediënt dat het grootst aantal informanten minstens één maal gebruiken. De volgorde waarin de ingrediënten besproken zijn, komt overeen met de frequentie in dalende lijn. Deze frequentie verloopt niet recht evenredig met de frequentie bij Vlamingen. De afwezigheid van sommige mogelijke ingrediënten van tussentaal in het corpus suggereert eerder dat anderstaligen eerst de complexere constructies van het Nederlands moeten beheersen voordat ze deze ingrediënten in het taalgebruik kunnen opnemen. (Vb. de beknopte bijzin met vraagwoord en voltooid deelwoord, consecutieve en finale dat-zinnen, vanals i.p.v. zodra als voegwoord, zijn als passief hulpwerkwoord i.p.v. worden, redundant gebruik van geworden/geweest in passieve zinnen) Ondanks deze beperking geven de resultaten ons informatie over de spreektaal in België. Er zijn Vlamingen die een variëteit van het Nederlands spreken die tussentalige morfosyntactische structuren bevat. Enkele anderstalige informanten verbuigen immers regelmatig

lidwoorden,

adjectieven,

aanwijzende

voornaamwoorden

en

bezittelijke

voornaamwoorden tot tussentalige vormen. Dit betekent dat er ook Vlamingen moeten zijn die de tussentalige vormen gebruiken. Ook het persoonlijk voornaamwoord gij dat bij heel wat Marokkanen uit Sint-Niklaas en bij enkele Italianen uit Zelzate voorkomt, toont aan dat er Vlamingen moeten zijn die gij gebruiken. Hetzelfde geldt voor het diminutiefsuffix –ke, afwijkende

lidwoorden

bij

substantieven

als

school

en

straat,

afwijkende

werkwoordsvormen, subjectsreduplicatie. Zelfs bij constructies waarbij het absoluut onzeker is dat tussentaal aan de basis ligt voor de geproduceerde constructie van informant, kan tussentaal een rol spelen in het voortbestaan van de constructie. Een Vlaming die door tussentaal vertrouwd is met de afwijking, zal minder snel geneigd zijn de informant te corrigeren waardoor de informant de constructie blijft gebruiken. De beknopte bijzin met voor i.p.v. om kan bijvoorbeeld door interferentie met de moedertaal ontstaan. Wanneer Vlamingen de anderstalige niet verbeteren omdat ze zelf een soortgelijke constructie gebruiken en de anderstalige door spontane input de betreffende constructie bevestigd ziet, blijft de informant de constructie gebruiken. Hetzelfde geldt voor doorbrekingen van de werkwoordelijke eindgroep die door een gebrekkige beheersing van het Nederlands evengoed toevallig kunnen ontstaan, afwijkende meervouden, afwijkend gebruik van lidwoorden, …

De precieze rol van spontane input en taalcontact is moeilijk te bepalen. De verschillende achtergronden van de anderstalige informanten laten veel ruimte voor verschillende hypothesen. Het is onduidelijk in welke mate interferentie, individuele taalgevoeligheid, 157

toeval dan wel input en taalcontact constructies doen ontstaan die op tussentaal lijken. Enkel bij morfosyntactische ingrediënten waarbij niet louter dieptestructuren maar ook lexicale elementen aan de oppervlakte naar tussentaal verwijzen, kunnen we met iets meer zekerheid de invloed van taalcontact detecteren. Zo verraadt het lidwoord den zo goed als zeker beïnvloeding door tussentaal omdat dit lidwoord niet voorkomt in de standaardtaal en omdat het onwaarschijnlijk is dat dit woord door interferentie of door toeval gevormd werd. Hetzelfde geldt voor de verbogen lidwoorden ne en nen, het diminutiefsuffix –ke, de afwijkende persoonlijke voornaamwoorden gij, welle en ikke, afwijkende werkwoordvormen die samengaan met het voornaamwoord gij, verbogen aanwijzende voornaamwoorden als diejen en diene, … Al kunnen we de rol van spontane input en taalcontact niet meten, we kunnen wel met zekerheid stellen dat spontane input en taalcontact bijdragen tot het proces van tweedetaalverwerving.

3.4. Conclusies Bij elke informant in het corpus is het hoorbaar dat de informant een andere taal dan het Nederlands als moedertaal heeft. De taal van de informanten vertoont dus door de vreemde afkomst afwijkingen van de Nederlandse standaardtaal. Wanneer we deze afwijkingen buiten beschouwing laten, valt nog steeds op dat geen enkele informant de zuiverste vorm van Standaardnederlands praat. Dat toont aan dat er nog factoren moeten zijn die ervoor zorgen dat de taal van de informanten verschilt van de standaardtaal. Tussentaal is een dergelijke beïnvloedende factor. In de spreektaal van vrijwel alle anderstalige informanten vinden we zowel fonologische en fonetische ingrediënten, lexicale ingrediënten als morfosyntactische ingrediënten van tussentaal. De invloed van tussentaal is het duidelijkst bij de lexicale ingrediënten omdat het onwaarschijnlijk is dat de informanten bij toeval een woord uitvinden dat overeenkomt met het

tussentalige

alternatief.

Bovendien

valt

lexicale

interferentie

meer

op

dan

morfosyntactische interferentie. Fonologische en fonetische ingrediënten van tussentaal tonen de invloed van tussentaal minder duidelijk aan maar sommige ingrediënten komen wel bij een groter aantal informanten voor dan lexicale ingrediënten. Fonologische ingrediënten zijn typisch voor een gesproken variëteit van het Nederlands. De invloed van tussentaal is hier vaak minder duidelijk omdat deze ingrediënten bij Nederlandstalige Belgen vaak ook in formelere situaties voorkomen en

158

dus tussentaal minder duidelijk typeren. Bovendien kunnen de buitenlandse accenten een vertekend beeld weergeven. De morfosyntactische ingrediënten van tussentaal geven een minder éénduidig beeld. Het taalmateriaal bevat wel een heleboel morfosyntactische ingrediënten, toch is het aantal informanten per morfosyntactisch ingrediënt aanzienlijk kleiner dan bij de andere twee categorieën. Bovendien is het bij deze ingrediënten dikwijls onzeker of de constructie door invloed van tussentaal ontstaan is. Ten slotte komen heel wat ingrediënten op een manier voor die afwijkt van het systeem van tussentaal waardoor de tussentalige aard van de constructie nog minder duidelijk wordt.

De ingrediënten van tussentaal die bij de anderstalige informanten voorkomen, komen ook bij de Nederlandstalige Belgen voor. De ingrediënten die bij de meeste anderstaligen voorkomen, worden wellicht ook door de Belgen regelmatig gebruikt. Toch kunnen we de frequentietabellen niet als betrouwbare parameters beschouwen. Vele andere factoren, o.a. complexiteit van de constructie, taalgevoeligheid van de NT2-leerder, context, … kunnen meespelen bij de keuzes die de spreker maakt.

Tot slot kunnen we uit de resultaten van het onderzoek afleiden dat input en taalcontact belangrijke componenten zijn in het verwervingsproces. NT2-leerders verwerven zowel op fonologisch en fonetisch gebied, als op lexicaal gebied en op morfosyntactisch gebied via input en taalcontact nieuwe constructies. Op fonologisch en fonetisch gebied merken we dat niet echt aan de ingrediënten van tussentaal, maar eerder aan de klanken die verraden in welke Belgische regio de informant woont. Op lexicaal gebied valt op dat de informanten veel woorden gebruiken die typisch Vlaams zijn en die soms niet eens in het Van Dale woordenboek staan. Op morfosyntactisch gebied is de rol van input en taalcontact niet bij elk ingrediënt even duidelijk hoewel de aanwezigheid van enkele ingrediënten van tussentaal de waarde van input en taalcontact wel degelijk bevestigen. (Vb. de verbogen lidwoorden den, nen en ne, het diminutiefsuffix –ke, de afwijkende persoonlijke voornaamwoorden gij, welle en ikke, afwijkende werkwoordvormen die samengaan met het voornaamwoord gij o.a. gij zijt, verbogen aanwijzende voornaamwoorden als diejen en diene, …)

159

4. Conclusies 4.0. Inleiding Deze scriptie heeft als algemeen doel om vanuit een focus op tussentaal inzicht te krijgen in het taalgebruik van anderstaligen. In dit hoofdstuk worden de resultaten van het hoofdstuk eerst gelinkt aan drie omgevingsgebonden factoren die het taalgebruik van een anderstalige in Vlaanderen mee bepalen. (zie ook: 1. Het taalgebruik van NT2-leerders in Nederlandstalig België) Tot slot wordt het taalgebruik van een anderstalige informant nog eens kort samengevat.

4.1. Verticale stratificatie van het Nederlands in Vlaanderen Deze scriptie vormt een bescheiden bijdrage aan de beschrijving van tussentaal. De focus lag vooral op de verschillen tussen standaardtaal en tussentaal. Om tussentaal op een volwaardige manier te bestuderen, zouden eigenlijk ook de gelijkenissen met de standaardtaal beschreven moeten worden.

De ingrediënten zijn ingedeeld in drie groepen: fonetische/fonologische ingrediënten, lexicale ingrediënten en morfosyntactische ingrediënten. De volgorde waarin de ingrediënten van tussentaal in deze scriptie verschijnen, wordt bepaald door het aantal anderstalige informanten dat in het interview het ingrediënt minstens één maal gebruikt heeft. Hoe meer anderstalige informanten het ingrediënt minstens één keer gebruiken, hoe eerder het ingrediënt in deze scriptie voorkomt. Het zou ongenuanceerd zijn om vanuit deze gegevens feiten over het tussentaalgebruik in België te onderscheiden. Het laat ons wel toe enkele vaststellingen te formuleren. De ingrediënten die zeer frequent bij de informanten voorkomen, zijn waarschijnlijk ook bij de meeste Nederlandstalige Belgen waar te nemen. Op die wijze kunnen we er bijvoorbeeld van uitgaan dat de verbuiging van de lidwoorden, de apocope en syncope bij korte functiewoorden en het gebruik van onomasiologische alternatieven in België absoluut geen zeldzaamheid is. Deze ingrediënten van tussentaal hebben de informanten immers hoogstwaarschijnlijk op een ongestuurde manier verworven. Hieruit kunnen we concluderen dat de constructie ofwel sterk op de moedertalige constructie lijkt en dus aan de basis ligt van interferentie, ofwel dat de constructie bij de autochtone

160

tussentaalsprekers regelmatig voorkomt waardoor de informanten het vanuit de dagelijkse omgang met deze tussentaalsprekers kunnen overnemen. Het omgekeerde is echter niet per definitie waar. De ingrediënten die amper bij de informanten voorkomen, vertellen weinig over het taalgebruik van de Nederlandstalige Belgen. Zo kan de complexiteit van de constructie mee aan de oorsprong van het lage aantal liggen. Wellicht is dat het geval voor o.a. het redundant gebruik van geworden/geweest in passieve zinnen, zijn als passief hulpwerkwoord i.p.v. worden, vanals i.p.v. zodra als voegwoord en consecutieve en finale dat-zinnen. Verder kan ook de onderzoeksmethode ertoe bijdragen dat bepaalde ingrediënten niet in de context gebruikt kunnen worden. Zo komt bijvoorbeeld de gebiedende wijs met –t als afwijkende werkwoordsvorm geen enkele keer in het corpus voor omdat ook de gebiedende wijs in de standaardtalige vorm in het corpus uiterst zeldzaam is.

4.2. Tweedetaalverwerving De resultaten vertellen misschien niet veel nieuws over de manier waarop een tweedetaal verworven wordt, toch kunnen we een aantal facetten van de tweedetaalverwerving terugvinden.

De mogelijkheid tot interferentie maakt het vaak moeilijk om te bewijzen dat een informant daadwerkelijk een ingrediënt van tussentaal heeft gebruikt. Vaak is het net zo goed mogelijk dat het ingrediënt bij toeval voorkomt omdat het bijvoorbeeld op de moedertaal lijkt en de informant het zodoende in de doeltaal heeft geïmporteerd. Toch kan ook in die gevallen met enige voorzichtigheid invloed van tussentaal geconstateerd worden. De spreker is zich wellicht bewust dat de constructie in het Nederlands kan voorkomen. Interferentie is o.a. mogelijk bij h-procope, bij bepaalde onomasiologische alternatieven en bij beknopte bijzinnen met te-infinitief ingeleid door voor i.p.v. het verplichte om.

Bovendien zijn ook enkele uitspraken over de rol van input en taalcontact mogelijk. Doordat een systematische beschrijving van tussentaal ontbreekt en alle NT2-onderwijsvormen voornamelijk op het Standaardnederlands focussen, is de kans groot dat informanten die ingrediënten van tussentaal gebruiken deze kennis vergaarden via input en taalcontact met mensen uit de NT2-omgeving. Input en taalcontact spelen dus zeker een rol in het verwervingsproces. Dit is zeker het geval bij o.a. de apocope en syncope bij korte

161

functiewoorden, bij heel wat onomasiologische alternatieven, bij het gebruik van het lidwoord den en bij het gebruik van gij. Uit de interviews met de cursisten van de CVO De Bargie in Gent blijkt dat velen wel aanvoelen dat het Nederlands verschillende variëteiten en registers bevat doordat ze beweerden de verschillen in de input van sprekers te horen. Een aantal onder hen is bovendien opmerkelijk goed in het nabootsen van dialectgekleurde klanken en woorden. Uit het onderzoek bleek echter niet in hoeverre de informanten daadwerkelijk de verschillende codes met de verschillende contexten verbinden.

Zowel interferentie, spontane input en taalcontact als een combinatie van al deze factoren kunnen ertoe bijdragen dat een informant een aantal ingrediënten van tussentaal in de spreektaal opneemt. Vele informanten weten dat het Nederlands uit verschillende variëteiten bestaat.

4.3. NT2-onderwijs De rol van de gestuurde NT2-verwerving die o.a. het NT2-onderwijs aanbiedt, wordt uit de resultaten niet helemaal duidelijk. De achtergrond van elke informant is te verschillend waardoor éénduidige interpretaties van de resultaten op dit gebied onmogelijk zijn. Bovendien weten we van vele informanten uit Sint-Niklaas en Zelzate niet op welke manieren ze het Nederlands geleerd hebben.

Wel valt op dat geen enkele cursist van de CVO De Bargie in Gent consequent tussentaal spreekt. De ingrediënten van tussentaal zijn eerder beperkt. Zo gebruiken zeer veel cursisten jij i.p.v. gij. Om het effect van NT2-onderwijs ten volle te onderzoeken, lijkt het mij beter de methode te volgen die Geeraerts, Penne en Vanswegenoven (2000 : 162-165) in het onderzoek naar het taalgebruik in Vlaamse soaps gebruikten. Zij telden eerst hoeveel keer een spreker de tussentalige vorm opteerde en hoeveel maal de standaardtalige vorm. Daarna berekenden ze de verhouding tussen deze twee getallen. Op die manier kan men veel preciezer aantonen in welke mate een spreker tussentaal spreekt. Bovendien zou ook een langere tijdsduur van de interviews meer waarheidsgetrouwe resultaten opleveren.

Aangezien elke student met tussentaal in aanraking komt, is het niet onterecht dat tussentaal een plaats verdient in het lessenpakket. Al lijkt het aanleren van tussentaal niet noodzakelijk

162

omdat de meeste cursisten door input en taalcontact al een stevige basis tussentaal bezitten en doordat een aantal bezwaren tegen lessen tussentaal pleiten. Uit de analyse van de morfosyntactische ingrediënten van tussentaal blijkt bovendien dat deze stevige basis ook niet altijd even stevig is. Regelmatig verschijnen er fouten tegen het systeem van de tussentaal. Dit komt o.a. doordat de anderstaligen geen voeling hebben met de dialecten en het systeem achter de ingrediënten niet kennen. Het lijkt mij het nuttigst dat het NT2-onderwijs wijst op de verschillende registers, de luistervaardigheid t.o.v. tussentaal traint en voornamelijk openstaat voor vragen van cursisten. Het vergemakkelijken van de communicatie lijkt mij de eerste prioriteit. Daarom biedt het aanleren van Standaardtaal naar mijn mening nog steeds de ruimste mogelijkheden. In tweede instantie dienen fouten tegen het systeem van tussentaal net zo goed verbeterd te worden als fouten tegen het systeem van de standaardtaal.

4.4. Het taalgebruik van een anderstalige informant Het onderwerp van deze scriptie is de aanwezigheid van tussentaal in de interlanguage van anderstaligen. Meer gedetailleerd onderzoek naar het exacte gehalte aan tussentaal in de spreektaal van anderstaligen die op latere leeftijd een tweede taal leren, had een preciezer beeld van het taalgebruik van anderstaligen gegeven. Bovendien zou het ook enorm interessant zijn te onderzoeken in welke mate de anderstalige informanten de verschillende stijlregisters verwerven en incorporeren in hun eigen taalgebruik. De toekomst biedt dus nog veel ruimte voor bijkomend onderzoek. Als uiteindelijk besluit wordt nog een laatste keer kort geschetst uit welke algemene componenten de spreektaal van een anderstalige informant bestaat.

Een anderstalige informant die Nederlands spreekt, kent niet enkel twee talen. Hij beheerst als het ware twee verzamelingen aan variëteiten. Wanneer hij Nederlands spreekt, is onder meer de moedertaal van de spreker mee bepalend voor de keuzes die de spreker maakt. Door de vreemde afkomst beheersen de anderstalige informanten het Nederlands niet volledig. Zodoende

wijkt

het

taalgebruik

van

de

anderstalige

informanten

af

van

het

Standaardnederlands. Daarnaast kiest de spreker niet enkel voor het Nederlands maar evengoed voor een bepaalde variëteit van het Nederlands. Uit deze scriptie blijkt dat de informanten ook hierdoor afwijken van het Standaardnederlands. Hoewel bij enkele Italianen uit Zelzate en enkele Marokkanen uit Sint-Niklaas kwamen desondanks een groot aantal

163

ingrediënten voor, kunnen we toch ook besluiten dat de informanten geen zuiver dialect, noch zeer zware tussentaal praten.

Het beeld dat de cartoon in Knack (Ian, 2007 : 96) schetst, is dus niet helemaal in overeenstemming met de realiteit. Al is het wel een rake uitvergroting van een waarneembare tendens. (zie ook: 0. Inleiding) Aangezien steeds meer Nederlandstalige Belgen in steeds meer situaties tussentaal gebruiken en het aan de volgende generatie doorgeven, lijkt tussentaal zich steeds meer te bestendigen. De anderstaligen leren vanuit het NT2-onderwijs echter voornamelijk Standaardnederlands. Het is daarom dus goed mogelijk dat vele anderstaligen als omgangstaal een variëteit van het Nederlands kiezen die zuiverder Standaardnederlands is dan de variëteit waarvoor veel Nederlandstalige Belgen opteren.

164

Bibliografie Appel, René. 1986a. ‘Inleiding : minderheden, taal en onderwijs.’ In: René Appel (ed.) Minderheden, taal en onderwijs, 7-14. Muiderberg: dirk coutinho. Appel, René. 1986b. ‘Tweetaligheid.’ In: René Appel (ed.) Minderheden, taal en onderwijs, 15-30. Muiderberg: dirk coutinho. Appel, René. 1994. Tweede-taalverwerving en tweede-taalonderwijs. Bussum: dirk coutinho. Appel, René. 2001. ‘“Taal Nederland iesj moeilijk.” Nederlands als tweede taal’. Ons Erfdeel 44 nr.4: 483-494. Bayley, Robert James. 2000. Second-Language Acquisition and Variationist Linguistics. American Speech 75 nr.3: 288-290. Online. Elin. Beschikbaar via http://elin.lub.lu.se/elin?func=simpleSearch&sessionId=5A540373A02999190579A8DED3F 6E7E9&start=20&lang=en&query=robert%20bayley&ftxtOnly=1&sdi=. Geraadpleegd in maart 2007. Blommaert, Jan en Jef Verschueren. 1992. Het Belgische migrantendebat. Antwerpen: International Pragmatics Association v.z.w. Bolten, Afra. 2004. ‘‘Zedde zot!’ Vlaamse inburgeringscursisten struikelen over tussentaal.’ Onze Taal 9: 237-238. Cockx, Paul. 1998. Davidsfonds/Clauwaert.

Taalwijzer

tweede

herziene

uitgave.

Leuven:

Uitgeverij

Cohen, Harry. 2004. ‘Gaat Vlaanderen een eigen weg? De emancipatie van het Belgisch Nederlands.’ Onze Taal 9: 234-236. Coppen, P.A., W. Haeseryn en F. de Vriend. 2004. E-ANS. Online. Internet. Beschikbaar via http://www.let.ru.nl/ans/. Geraadpleegd in juni 2007. Delsing, Lars-Olof en Katarina LundinǺkesson. 2005. Håller språket ihop Norden? En forskningsrapport om ungdomars förståelse av danska, svenska och norska. Ǻrhus: Aka-print A/S. De Schutter, Georges en Johan Taeldeman. 1986. 'Assimilatie van stem in de zuidelijke Nederlandse dialekten' In: Devos, Magda en Johan Taeldeman (eds.) Vruchten van z'n akker, 91-133. Gent: RUG. Seminarie voor Nederlandse taalkunde en Vlaamse dialektologie. De Schutter, Georges. 1989. ‘Presentatieve constructies in het Nederlands: een vergelijking van RND en materiaal-Willems.’ Taal en Tongval. Honderd jaar enquête Willems themanummer 2: 93-94.

165

De Vogelaer, Gunther, Magda Devos en Johan van der Auwera. 2006. ‘Voegwoordvervoeging: morfologisch of syntactisch verschijnsel?’ Taal en Tongval. Het morfologische landschap van het Nederlands Themanummer 19: 212-230. Den Boon, Ton en Dirk Geeraerts. 2005. Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal. Utrecht/Antwerpen: Van Dale lexicografie. Ellis, Rod. 1994. The study of second language acquisition. Oxford: Oxford university press. Everaert, Stijn. 1998. De opmars van tussentaal: een onderzoek naar registervariatie bij de openbare omroep. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Geeraerts, Dirk, An Penne en Veerle Vanswegenoven. 2000. ‘Thuis-taal en Familie-taal: Taalgebruik in Vlaamse soaps.’ In: Gillis, Steven, Jan Nuyts en Johan Taeldeman (eds.) Met taal om de tuin geleid. Opstellen voor Georges De Schutter ter gelegenheid van zijn preemeritaat, 161-170. Antwerpen: UIA. Geeraerts, Dirk. 2001. ‘Een zondagspak? Het Nederlands in Vlaanderen: gedrag, beleid, attitudes.’ Ons Erfdeel 44 nr.3: 337-343. Goossens, Jan. 2000. ‘De toekomst van het Nederlands in Vlaanderen.’ Ons Erfdeel 43 nr.1: 2-13. Haegeman, Liliane. 2004. ‘Verdubbeling van subjectpronomina in de Zuid-Nederlandse dialecten: een reactie uit Lapscheure’ Taal en tongval 56 nr.2: 119-159. Hiligsmann, Philippe. 1997. Linguïstische aspecten en pedagogische implicaties van de tussentaal van Franstalige M.O.-leerders van het Nederlands. Genève: Droz. Hiligsmann, Philippe en Siegfried Theissen. 1997. ‘Het onderwijs van het Nederlands in Franstalig België’ Ons Erfdeel 40 nr.5: 703-711. Online. Internet. Beschikbaar via http://www.dbnl.org/tekst/_ons003199701_01/_ons003199701_01_0155.htm. Geraadpleegd in december 2006. Hoppenbrouwers, Cor. 1990. Het regiolect. Van dialect tot algemeen nederlands. Muiderberg: Coutinho. Jaspers, Jürgen. 2001. ‘Het Vlaamse stigma: over tussentaal en normativiteit.’ Taal en tongval 53 nr.2: 129-153. Jaspers, Jürgen. 2004. ‘Marokkaanse jongens en het Antwerps dialect.’ Taal en tongval. Taalvariatie en groepidentiteit Themanummer 17: 135-165. Jaspers, Jürgen. 2006. ‘Marokkaanse jongens en het Algemeen Nederlands. Substandaardisering als sociale onderhandeling.’ Nederlandse taalkunde 11 nr.3: 258-285. Koelmans, Leendert. 1967. ‘Over de verbreiding van het ontkennende ‘en’.’ De nieuwe taalgids 60: 12-18.

166

Koelmans, Leendert. 1970. ‘Over de plaats van het zinsdeel ‘niet’.’ Taal en Tongval 22: 1015. Koelmans, Leendert. 1975. ‘Over het adverbium (d)er in de Nederlandse dialecten.’ In: Jansen-Sieben, Ria, Sera Devriendt, Roland Willemyns (eds.) Spel van Zinnen: album A. van Loey, 177-187. Bruxelles: Editions de l’université de Bruxelles. Kroon, Sjaak en Ton Vallen. 1996. Het verschil voorbij. Onderwijs Nederlands als eerste en tweede taal in Nederland en Vlaanderen. Den Haag: Sdu Uitgevers Stichting Bibliographia Neerlandica. Lalleman, Josien. 1986. ‘Tweede-taalverwerving.’ In: René Appel (ed.) Minderheden, taal en onderwijs, 31-43. Muiderberg: dirk coutinho. Lebbe, Dominique. 1996. ‘Schoon Vlaams’. Een onderzoek naar syntactische en morfosyntactische aspecten van ‘tussentaal’ zoals die door Ieperlingen wordt gesproken. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Paardekooper, P.C. 1952. 'Syntagma's van het type 'ge moet gij + het/er''. In: L.G.J. Verberne en A. Weijnen (eds.) Land van mijn hart, Brabantse feestbundel voor Mgr. Prof. dr. Th. J. A. J. Goossens, 64-69. Tilburg: Henri Bergmans. Permentier, Ludo. 2004. ‘Vlaanderen drietalig Nederlands.’ Onze Taal 9: 236. Taeldeman, Johan. 2002. ‘Diepe structurerende factoren onder het Oost-Vlaamse klankoppervlak.’ Taal en Tongval. De fonologie van de Nederlandse dialecten en fonologische theorievorming Themanummer 13: 96-109. Vanacker, V.F. 1965. ‘Tegenstellingen bij een negatief syntagma in de Zuidnederlandse dialecten.’ Taal en Tongval 17: 41-50. Van Bree, Cor. 1987. Historische grammatica van het Nederlands. Dordrecht: Foris Publications. Van den Eeckhout, L. 2005. De haat-liefdeverhouding tussen NT2-onderwijs en grammatica. Een onderzoek naar de kennis van enkele grammaticale fenomenen van het Nederlands bij 60 NT2-leerders uit Lokeren en Dendermonde, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Vandeweghe, Willy en Magda Devos. 2001. Grammatica van de Nederlandse zin. Leuven/Apeldoorn: Garant. Van Laere, Annelies. 2003. Tussentaalelementen in de taal van Vlaamse politici. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Van Oostendorp, Marc. 2002. ‘Inleiding II Het belang van Nederlandse dialecten voor de fonologische theorie.’ Taal en Tongval. De fonologie van de Nederlandse dialecten en fonologische theorievorming Themanummer 13: 18-33.

167

Van Sterkenburg, P.G.J. 2002. Van Dale Groot woordenboek hedendaags Nederlands CDromversie 2.0. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie bv. Verdoolaege, Annelies. 1997. De verwerving van het Nederlands door Italianen van de eerste en de tweede generatie uit de streek van Zelzate. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Verhelst, Machteld. 1992. “Wij spreken Nederlands en eten friet met mayonaise”. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Walraet, Bert. 2004. Tussentaal in de klas. Een onderzoek naar het taalgebruik van leerkrachten in het middelbaar onderwijs. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Universiteit Gent: Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Wardhaugh, Ronald. 2006. An introduction to sociolinguistics. Malden (Mass.): Blackwell. Willemyns, Roland. 1979. ‘Vorm en functie van de aanspreekvormen in West- en FransVlaanderen.’ Handelingen van de Koninklijke Commissie van Toponymie en Dialectologie 53: 171-193.

Geraadpleegde internetsites: Website van CVO De Bargie VZW Gent. Geraadpleegd in maart 2007. http://mambo.cvodebargie.be Taaldatabanken VRT. Geraadpleegd in mei 2007. http://vrttaal.net/taaldatabanken_master/algemeen/home.shtml Website VDAB. Geraadpleegd in april 2007. http://www.vdab.be/

Geraadpleegde kranten en magazines Knack, 1997. Jg.37 nr.1: 96. Klasse voor Leerkrachten, 2006. nr.167: 10-13

168

Niveau 5 ..................................................................................................................................... 2 1. Iraanse 1 ............................................................................................................................. 2 2. Spaanse 1 ............................................................................................................................ 6 3. Tsjechische 1 .................................................................................................................... 10 4. Turk 1 ............................................................................................................................... 15 5. Turkse 1 ............................................................................................................................ 20 6. Viëtnamese 1 .................................................................................................................... 27 7. Somaliër 1 ........................................................................................................................ 32 8. Fransman 1 ....................................................................................................................... 38 9. Engelsman 1 ..................................................................................................................... 43 10. Turk 2 ............................................................................................................................. 48 11. Equatoriaal-Guineeër 1 .................................................................................................. 54 Niveau 6 ................................................................................................................................... 58 12. Boliviaan 1 ..................................................................................................................... 58 13. Egyptenaar 1 ................................................................................................................... 63 14. Iraniër 1 .......................................................................................................................... 67 15. Marokkaanse 1 ............................................................................................................... 70 16. Turk 1 ............................................................................................................................. 75 Niveau 7 ................................................................................................................................... 81 17. Armeense 1 ..................................................................................................................... 81 18. Filippijn 1 ....................................................................................................................... 88 19. Marokkaan 1 ................................................................................................................... 93 20. Zimbabwaanse 1 ............................................................................................................. 99

1

Niveau 5 1. Iraanse 1 Iran Vrouw 6 jaar in België Niveau 5

Uit welk land kom jij? Ik kom uit Iran. Uit Iran. En welke taal spreek je als moedertaal? Ja. Ik spreek thuis Perzisch. Perzisch. En ben je al lang in België? Ik woon al zes jaar in Belgi woon. Toen je zo zes jaar geleden naar België kwam, wa was het allergekste van de Belgische cultuur, wa vond je het allervreemdst? Ja. Ik denk dat ier mensen beetje koud zijn dan mijn land. Ja. Mijn land mensen hebben met samen veel contac of anders. Ja, contact, da kan. Ja, contac hebben. Maar ier nie veel. In mijn land zeker kinderen moeten eh moeten elke dag of elke week komen bij ouders, ja. Bij ouders. Ja, ouders zien. Maar ier nie zo, niet zo. Ja. Misschien ja één ouders eh nie gezien kinderen voorbeeld acht maand, vijf maand of misschien jaren. Ik denk beetje moeilijk. Ja. Dus in. Anders is goed. Dus eh de familiebanden zijn anders. Jaja. Jaja, dus als ik naar Iran zou verhuizen. He stel. Wa zou ik dan, hoe zou ik mij moeten aanpassen? Als u kom naar Iran? Wat is de doel? Wat is? Zou ik mezelf moeten veranderen op één of ander vlak? Moet ik mij? Stel eh dat ik er ga wonen he, zoals jij naar België kwam, je moet je een beetje aanpassen om in de maatschappij te kunnen komen. Stel nu dat ik naar Iran ga, hoe moet ik mij daar gedragen zoda jullie zeggen: “Aja. Zo is het, zo is het in orde.”. 2

Ja, eh, beetje eh, ik denk dat u eh u met andere mensen veel contact nemen. Ja. Ahja, en is dat gemakkelijk? Jajaja. Ja, met veel mensen. Ja is gemakkelijk. Soms nie. Ja. Nee, iedereen warm. Soms ja. Nee warm is beetje koude contact. Ja. Maar meestal zijn warm. Ja. Ik zou wel graag een keertje naar daar gaan eigenlijk. Jajaja. Ik ga eens kijken he, of ik op mijn blaadje nog iets heb. A ja, wat eh werk je in België? Doe je een soort, werk je? Ah ja. Ik heb geen werk. Ik volg eh kokopleiding. Ja. Ik volg dit eh dit jaar, ja vierde jaar. Amai, dus dan kan jij wel goed koken. Jaja. Wat is je lievelingseten? Alle soorten zijn goed maar meestal vis. Vis. En welke vis? Ja. Met vis. Kabeljauw. Kabeljauw. Eh, wa, wacht he, wa vind je van het contact met de Belgen? Ja. Voorbeeld. Ja. Mensen in Belgia, misschien buiten praten met elkaar, maar ik denk dat zij hebben bitje bank, bank om iemand komen, voorbeeld huis. Beetje eh hebben bitje bang. Ja. Ze denken misschien eh misschien andere mensen nie eerlijk zijn, ja, ik denk zo. Ma buiten, ja, praten met elkaar, babbelen, thuis nie, nie uitnodig, komen, thuis blijven met elkaar, ja eh, praten. Ik denk dat als ier mensen, oude mensen kunnen met eh met eh iemand wonen heel goed. Ja, als overheid die eh dit mogelijk eh ja, dit mogelijk maken. Ja, heel goed voor oude mensen en andere mensen, ja, maar overheid moet controleren. Politie moet bitje controleren in verband. Ja, pas op. Beetje sommige mensen nie juiste manier ja misschien gevaarlijk. Maar veel mensen, denk ik, kan helpen oude mensen, praten, ja, voorbeeld eh voor eten helpen, ja, is goed, als samen wonen, maar oude mensen alleen blijven thuis, ziek blijven en dan ja depressed worden, beetje moeilijk. Voorbeeld as ik ben één dag oud worden, heel oud worden, voor mij is liever iemand met juste manier komt bij mij wonen. Geen probleem. Is help aan andere mensen ook voor mij. Wee, ik had over, ik had nog niet zo lang geleden iemand ontmoet uit Iran en ij zei tegen mij: “Ik vind het zo raar als ik hier bijvoorbeeld op de trein zit en iemand eet een broodje. In Iran

3

we zeggen allemaal: “Wie wil er nog een stukje” en hier is iedereen zo “Haphaphaphaphap.”.”. Vind je dat ook? Alleen eh. Ja. Hij zegt zo: “In Iran, wij delen altijd alles.”. Jajaja, jaja ook, ja voor mij, ja ook is moeilijk. Als ik heb iets, voorbeeld kleine stuk, beetje moeilijk alleen eten. Ik hou van eh als iemand bij mij zitten, ja ook wa eh delen met andere mensen. Ja, is goed. Ik heb dat van hem geleerd. Goede manier. Jaja. Goede manier, ja. Heb je kinderen? Ja, ik heb drie kinderen. Oudeste is mijn dochter. Zij studeer in Antwerpen, geneeskunde. En middeste is joenk. Nu is Amerika. Is hij in Amerika? Ga naar Amerika. Ja. En joenkeste is ook jonk maar hij studeer in secundair eh onderwijs, ja. Vijftien jaar, ja. Die jongen die naar Amerika gaat, gaat hij daar studeren? Nu ga naar daar, goed kijken. Als daar goed worden voor studeren en voor business. Mijn familie daar hebben grote business. Als daar kunnen beter leven, ja daar gaan. Ajaja. Amai, das wel een avontuur. Ja. Ah wacht he, ik ga es kijken hoeveel. Ah. Ik heb nog een heel klein beetje tijd. Ik ga nog een één vraagje stellen over eh over dialect he, want daar gaat het om, of over tussentaal. Als jij Nederlands spreekt, vind je dan van jezelf dat je Algemeen Nederlands spreekt, of dat je een dialect spreekt van het Nederlands, of iets, of een tussentaal? Weet je wat tussentaal is? Nee, alleen Nederlands. Dialect nooit begrijpen. Vind je da moeilijk om te begrijpen? Ja, moeilijk, maar is gewoon voor alle talen. Ja, bij ons, ja ook, misschien in de mijn land, veel dialeclijn, veel soort dialecten spreken mensen, is gewoon. Maar voor mij is beetje moeilijk, begrijpen. Dialect. En eh als eh heb je veel contact met Nederlanders? Nee veel, alleen “Salut zeggen”, “Hoe gaat het?”, ja, nie veel me boeren. Ja. Buiten eh aan zee, ja “Salut.” zeggen, “Hoe is t?”, “Koude weer.” of eh “Slechte weer.” Alleen over die praten. Ja. Ok, heel hard bedankt. 4

Das niks. Graag gedaan.

5

2. Spaanse 1 Spanje Vrouw X jaar in België Niveau 5

En wat is, ja, de vraag? De vragen komen eraan. Uit welk land kom jij? Spanje. Uit Spanje. En eh hoe lang ben jij al in België? Veel. Veel? Dus dan ken je de Belgische cultuur al wel een beetje. Ja. Welke aspecten vind je zo’n beetje gek, vreemd van België? As je vergelijkt. Nu nu niets nie meer. Niets nie meer. Ik heb me goed aanpassen, denk ik. En in t begin? Het begin goh de huren, de uren om te eten, om te werken. Alles is meer geregeld, meere strikt. T is goed ook he, maar t is een gebrek aan soepelheid soms. Jaja. Das. En dat. T is alles. Dat kan ik geloven. Dat zeggen der veel. Stel nu dad ik naar Spanje zou verhuizen, op welke vlakken zou ik me dan moeten aanpassen? Jij? Ja. Overal. Overal. Centrum. Noord. Ja, waarom niet. Er zijn veel Belgen die daar wonen. Das een feit. Ik ken nog een meisje trouwens die morgen ga vertrekken op Erasmus. Studeren in Spanje. Das natuurlijk anders. Er zijn ook mensen die daar die hebben gekozen om daar te gaan wonen. Aan de kust, of aan euh in de bergen, de Pyreneeën. Ik ken enkele die daar wonen van hier en ze zijn goh zoals thuis. Beter weer ook. Denk ik zij zijn beter daar dan hier omdat als ikke spreek ik met de mensen. Iedereen of veel mensen zeggen: “Oo, waarom ben jij hier? En is zo mooi daar en tedede” en voila.

6

Maar jij blijft hier? A jajaja ja. Wat zou jij zeggen tegen een vriend van Spanje die zegt: “Ik wil ook naar hier, ik wil ook naar België komen.”, zou je zeggen: ‘Kom kom!’ of zou je zeggen ‘Nee, blijf in Spanje!’. Dat trek ervan af van wie is. As is een persoon die heeft geen invloed door het weer. Euh ze kunnen hier komen, euh blijven he. Maar ik ken ook mensen die in Brussel werken bij de Europese gemeenschap en ze kunnen niet hier blij… hier ier zijn. Allez. Ze zijn altijd aan te denken: “Ik ga teruggaan omdat ach het weer, het weer, het regent veel.” en eh ja t is iets anders. En in Brussel is gemakkelijker he, denk ik he, omdat ze spreken Frans. Maar iemand die hier komen, een Spaanse een Spanjaard die hier komt in Vlaanderen door de taal is zeer zeer moeilijk. Omdat de taal is de mentaliteit van de mensen. En jullie zijn Germanieken. En wij niet. En dat is het, allez, als de taal wij kunnen nooit goette spreken. Wij zullen nooit kunnen goed goed goette spreken omdat jullie structuren zijn totaal anders. En dat is een andere manier om te denken. En ik vin dat goh verschrikkelijk. Maar bij jou gaat het wel goed he. Omdat ik woon al lang maar mensen. Ik kom hier om nog een beetje te herhalen. Af en toe. Omdat anders da ga weg he. Mijne structuren zijn nog niet goed. Voila. Toch, chapeau hoor. Werk je hier? Ja. Wat voor werk doe je? Ik ben lerares. Lerares. Leraresse Spaans. Aah dat is, das goed. Aan de hogeschool of aan kinderen? Nee, middelbaar. Aja middelbaar. En ook avondschool. Aja. Wa ga ja vandaag allemaal nog doen dan, na de les. Nu? Ja. Ah, e bitje koken voor mijn dochters omda t is woensdag. Aa t is juist. En ze komen thuis eten. En daarna ik ga mijn lessen voorbereiden voor deze avond. 7

Wat doen je kinderen? Ze zitten in middelbaar. Wa vind je van het contact met de Belgen? Dat gaat. Dat gaat. T is geen probl. Voor mij t is geen probleem. Ik ben Europese zoals jullie. Bah, zij zijn open ge, zij hebben, ze openen ja. Heb geen probleem. Heb goeie contacten, dus. Misschien is door mijn werk ook en eh ja. Geen probleem. En van het contact met de Nederlanders? Heb je daar veel contact mee? Van Olland? Ja. T is ja, denk ik, der zal ook geen probleem zijn. Ze zijn openen dan jullie he? Ja. Allez. Ze spreken veel meer. Jaja. Ze de tong, ze zeggen, het hart op de tong, ze zeggen wat ze denken. Dus is gemakkelijker om te babbelen, denk ik, met de Hollanders. Ben je al veel in Nederland ge. Bij jullie t is soms … In het begin t is moeilijker. Omdat zij zijn meere spontaners. En daarna misschien je trekt niks he. Allez. Dat ga nie meer goed of. Je hebt mm, misschien ze zijn nie jouw vrienden he. Maar in eerste, allez in het eerste is zeer gemakkelijker, he, om te spreken. Ja. Ik denk het ook wel. Woon jij in Gent? Ja. Ja. Jajaja. Da was dan nog een vraagje. Ik ga nog een paar vraagjes stellen over eigenlijk dialect enzo. Waar het eigenlijk over ga. Als jij Nederlands spreekt, denk je, spreek je dan Algemeen Nederlands? Ja, denk ik. Ja. Hoor je het verschil tussen de verschillende dialecten? Nu wel. Ja. Antwerps. Brugge. Ier. Ja. Als een Gentenaar Gents spreekt vind je dat dan moeilijk of makkelijker om te of nee of tzelfde? Ik heb geen probleem. Maar ik begrijp nie zo goed, he, ik kan nu na veel jaren ja iets begrijpen maar pff maar nee. Nee. Als je met een bijvoorbeeld met een Nederlander spreekt heb je dan het gevoel dat jij je taal gaat aanpassen aan aan hun taal?

8

Nee, maar ik kan begrijpen. Maar ik weet dat ze hebben andere woorden he, e was zeer geestig omdat allez ja het is al enkele jaren geleden, wij vroegen voor: “Waar is de stadhuis?”. En ze begrijpen ons niet en eindelijk de mevrouw zei “Aa, de trouwerij. De trouwerij.” En mijn man, ja, mijn man is van ier. En ze heeft veel gelachen en ze en hij zei: “Jaja dus de trouwerij”. Dat is dezelfde he. (De bel gaat) Au. Ik zal hier stoppen anders. Ja.

9

3. Tsjechische 1 Tsjechië Vrouw 5 jaar in België Niveau 5

Voilà. Dus je komt uit Tsjechië? Ja. Ik kom uit Tsjechië. En dus, wat is je moedertaal? Eh, Tsjechisch-Slovaaks. Eh. Zeggen eh Tsjechische Nederlands. Van mijn taal zeggen Tsjechië Nizozemsko. Jullie heb een Nizozemsky taal. Ik Tsjechisch. Tsjechisch is Sloveense taal. Is eh ja, mooi taal, makkelijk taal. Is het een makkelijke taal? Ik denk voor mij nie. Ja. Jullie hebben eh zessentwintig eh a b z … letters, ja? Wij hebben tweeënveertig. Waw. Ja. Omda wij hebben … allt. Jullie ken da niet. Die. Nee he. Nee. Jullie kook niet schrijven Tsjechië met … aboven. … da zelfde. Hier. ... Mijn taal zeggen … Zie, das moeilijk om ieman om te zeggen praten. Mijn taal is zo heel prachtig. Goh. Ik mis mijn, ik mis mijn taal hier, ja. Jaja. Kan je het spreken met mensen? Hier nee. Ik studeren Nederlands taal alleen. Ik eh. Niemal om mag mij helpen. Nee mag mij. Nieman mag mij helpen. Omdat ik ken geen Tsjechische mensen hier. Ik ben hier naar Belgica gegaan met buren. Enne zondere ik studeren zonder iemand ik ken Tsjechische taal. Amai. Hier op school. Ik zit, was in laatste zesde jaren he. … Ja. Ja. Dat is moeilijk om eh andere mensen zien Russische, Turkische, Marokkaans. Dat is Arabisch, Russisch, Polisch, k weet et nie. Dus da altijd twee, drie mensen die hebben contact. Help om zeg: “Ja deze infinitief moet zo o zo o zo.” … Da weette. Wat. Je weet wat denk ik. Is moeilijk voor mij. Ik moet altijd alleen. Maar mijn wonderboek open. Da zien één woord

10

“hebben”. Ah, “Ik heb” nie, nie te doen. Ah. Ik moet kiezen één voor “hebben”. Zoiets ja. Dat is wa. … Da ga nie. Nee. Nee. T is wel een beetje moeilijk. Das heel moeilijk. Maar ja. Maar je doet het goed. Dank u. Ja. Dat is ja. Dat. Moet, ik wil, ja. Dat is het belangrijkste, denk ik. Ja. Belangrijk. Ja. Heb je gelijk. En eh. Andere kant, eh is, ik zwem. Is, ik begrijp da. Mijn taal zeggen. Ik ga alleen, ik ga op vakantie, jij blijven daar, je moet zwemmen omdat ik ken niemand, je moet zwemmen in de taal. En da doede. Ik moet zwemmen. Zo beginnen papiertje daar staan “kleintje brood bruin” of “kleintje brood wit”. O. Ik ga naar bakker altijd zo. Ja. Ik wil bruin of ik wil wit. Da kik beginnen of ik heb stick, iets, kapot gedaan. Ik wil kopen nieuwe. Die stick in mijn hand. Ik ga naar winkel. Ja. Fietsen. Of of, ik wil. Ja. Ik kan nie da zeggen da. Ja, ken geen Englisch, ken geen Frans. Ik ken slecht Deutsch. Ik ken Russisch maar praat nie Russisch. Plus nie veel mensen kennen hier Russisch, of wel? Ja, maar ik wil nie. Ik wil nie. Ja. Ik moet eh, vroeger in, op mijn school, wij moet leren Russisch. Vijf jaren ja. Je ziet da in je hoofd omdat je bent joenk he. Maar nu da ga beetje moeilijk. Nederlands taal zitten in mijn hoofd. Da ga moeilijk. Ik ben nie joenk he. Dat is. Ja, dat is. Ik zeg: “Nooi school, mijn leven, nooit.” Kijk, ben hier. Ja. Welkom. Dank u. Zeg, hoe lang ben je dan al in België? Vijf jaren. Vijf jaar? Beetje. Enne, wacht he, wat vind je dan zo, wat vond je in het begin heel gek aan de Belgische cultuur? Belgische cultuur? Mag je zeggen, ik beginnen klossen. Hier. In België. Leren klossen. Leren klossen? Ja, dat is eh mooi. Ja, ik heb eh. Ik kom hier toerist ja. Mag je zeggen. Ik heb eh. Allez soit. Ik ga da. Ik ga da. Ik ga da. Maar cultuur. Da moet altijd met iemand. Maar ik staan alleen. Begrijp? Dad is moeilijk om te begrijpen. Maar mijn buren proberen om me iets te zeggen over België, over traditie of zoiets. Tonen wat doen jullie graag of wat 11

is jouw traditie. Klossen, da weette, dad is. … Brugge is speciaal. Daar ik ben geweest. Hier is school. Maar ik ga soms. Nu laatste twee jaren weinig omdat mijn man is ziek. Ik ben verleden jaar getrouwd. Zij is zwaar ziek. Nadat ik moet eh verzorgen voor hem, ik heb geen tijd om of eh geen zin om ja? Ja. Is eh moeilijk, zonder taal. Kijk eh. Twee jaren geleden. Ik begrijp mensen beetje. Maar ik ben bank aan t worden. Ik ben bang om te praten met. Aah, waarom? Aah, omdat zeggen mensen die zeggen “Ah jij zo slecht praten.”. Ja, zo. “”Jij hebbe sprech Deutsch taal.” Kan begrijp. Ik heb geen Deutsch taal. Ikke proberen om Nederlands te praten. Ja, ik begrijp. Ik heb contact met mijn vroeg, mijn vriend, mijn man. Deutsch met woordenboek Deutsch. Omda ik ken niks he. Ik ken geen een taal. Ik ken geen Frans, geen English. Ik beginnen met woordenboek Deutsch. Makkelijk voor mij, makkelijk voor hem. Omda hij ken Deutsch taal he. Da beginnen communikaat. Ja ik begrijp. Eerste twee, drie lessen hier. Ik beetje din dialect altijd. Misschien ik hebbe nog altijd. Ik weette da nie. Ja? Maar da ga nie zo snel weg omdat ik heb nu momenteel weinig contact met andere mensen. Aa wat ken, die zeg. Ja. Twee zeggen: “Ja, goe, jij praat goed, perfect, na die drie jaren op school. Maar die anderen zeggen “A jama die infinitieven” of zoiets, ja. Da doe pijn. Ja, da stimuleert niet. … Ik ben zo. Geen taal. Ja. Ik wil nie praten. Ik ben bang. Ja. Ah, zo jammer. Beetje beginnen pannikeren. … Allez. Dus heb je veel contact dan met Belgen? Ja. Toch wel? Toch wel. Toch wel. Toch wel. Maar meer Belgische mensen dan andere. Ja, hier op school ja, das weinig maar als je ga boodschappen of a. Zoiets ja. Ik heb altijd contact met mensen. Ik wil werken met Belgische mensen. Dat is normaal. Is eh. Allez. Komen een beetje. Ze staan erbij op. Heb je contact met Nederlanders? Nee. Neu. Ben je der al geweest? Ja. Ik heb ik ook contact met Nederlandse mensen in mijn land. 12

Aaha serieus? Serieus. In het Nederlands? Op station. Busstation omme naar België te komen. Jaa. Omdat ik hoorde een taal. En ik dacht, allez dat is zeker niet Belgisch omdat ik dialecten. Ze hebben … Aa, ik heb antwoorden. Ik moet wachten Nederlands…. Ja zeggen Amsterdam. Ik weet et nie. Amsterdam. Ikke, ja, Hollandere. Maar ja die moment. Ja. Ik wiste da. Ja. Allez. Ik praat altijd. Chapeau. Maar andere kant, ja geen contact. Met Hollander. Ik heb gewees met buren, das eh allez, geen contact. Blijven hier. Das beter. Mm, heb minder probleem he. Wat je daar staan nog? Woon je in Gent? Ja, Mariakerke. In Mariakerke. Mooi. Het is daar zeer mooi zelfs. Ja. Das natuur he. Hier stad, is veel auto’s. Allemaal altijde. En in Mariakerke is meer natuur he. Die mensen zij zijn nie zoiets – wa moe zeggen- appartementen zoiets. Ja? Huistje, twee drie naasteen. Ma of apart ja. Ma heb beetje om te planten dan, kweken. Ooh. Da moet nie. Mijn man hou van. Nu. Jamais. Nooit. Nooit. Nu ja, nu ja doe dat ja graag. Heb je kinderen? Nee. Nee. Enne … Werk je? Nee. Ik zoek werk. Ikke nu. Nu ik beginnen zoeken werk. Omdat ja, ik denk: “Zesde niveau is voor mij gedaan” maar eh ja, mijn lerare zegt: “Slecht praten, slecht lezen, slecht schrijven. Alles is slecht.”. Ik moet opnieuw doen. Nu dat ben ik tweede maal. Nu is gegaan. Enne ja, ik zoek werk om euh met contact met mensen. En ik wil ik ook een beetje verdien geld. Ja, altijd moet betalen mijn man, ah, das nie serieus. Hier in België is leven beetje duur. Ik ook he. Het is hier duurder dan in Tsjechië. Voilà. En nu beginnen. Ja, in Tsjechië … hebben mensen in mijn land, is duur. Ja. Natuurlijk. Das waar. In vergelijking is het tuurlijk nie zo.

13

Ja. Ma, ma maar hier, dat is nie te doen. Ik zeggen hoeveel betalen voor huis of elektriciteit of telefoon of zoiets ja. Dat begrijpt mijn familie nie. Zeggen da wij hebben nie één maand of da wij hebben na drie maand dan wat jij betaalt voor één huis. Te huren huis. Ja. Ze t is nie te doen. Ja. Enne. Aan andere kant. Is vijf jaar half. Ik ben verleden jaar getrouwd. Enne altijd van hem. Ah, ik wil beetje terug naar hem geven. Begrijp? Ja, da begrijp ik. Is eh? Ik weet et nie? Is jullie da kennen. Jullie hebben beetje andere mentaliteit. Ja? Mare ikke moet veel voor hem. Om eh wat hij voor mij gedaan heb. Ja. Ik kom eh tweethousand eene. Ja. Tweeduizend en een. Jaja. Enne ik heb moeilijke jaren. Zonder taal ik kom op vakantie en wij beginnen samen. Ja. Ik ben hier toerist tot volgende jaar. Altij toerist. Ja, da, ik heb geld van hem, ik heb kleed van hem, ik heb eten van hem, ik heb alles. Alleen ik wil terug. Nu is ziek, ik wil terug na hem da geven, om helpen hem. Ja. Maar zoek werk. Das moeilijk he. Das nie gemakkelijk. Ik kregen geen geld van mijn land. Ik kregen geen geld van België. Niks. A, doe maar he. Da, da ga nie he. Dat, da ga zo half maar nie boven de limiet. Ja. Ook zo hier zo beetje spannung. Appreciëren. Ik weet et niet wa moe zeggen. Ja. Is. Das zo. Oh, ik ben joenk he, moette begrijpen. Beetje psychologisch nu, dadde. Nu, andere, andere. Andere vraag, ja, weette, het is eigenlijk ook gedaan. We zitten aan twaalf minuutjes. Je bent heel hard bedankt. Nee, das graag gedaan, he. … Dan ga ik het stop zetten. Waarom hedde da nodig? Dadde?

14

4. Turk 1 Turkije Man 1 jaar in België Niveau 5

Eum. Ik ga een paar vraagjes stellen. Je moet daar gewoon … Het is eigenlijk de bedoeling da je, dat ik je hoor spreken. Het is niet de bedoeling allez ja. Je mag zelfs liegen. Het maakt eigenlijk helemaal niet uit. Uit welk land kom jij? Uit welk land? Ik ben uit Turkije. Kom uit Turkije. Uit Turkije. Dus je moedertaal is Turks waarschijnlijk. Wat spreek je? Turks. En Engels. En Engels ah ja. En hoe lang ben je al in België? Ik woon hier al 1 jaar. 1 jaar? Ja. Welke aspecten van de Belgische cultuur vind je vreemd, vind je eigenaardig? Raar? Ja. Goed of sl bad? Allebei, je mag kiezen. Ja. Alleen cultuur? Ja. Of de mensen? Of allez, wa vind je raar aan België? Mensen euh lachen niet zo veel hier. Ja. Oei. Zij zijn niet zo hospital. Gastvrij? Gastvrij misschien? Ja. Ja. Natuurlijk. In mijn land, dat is niet zo. Iedereen lachen, en lacht en zij zijn gastvrij. Gastvrij. Ja. Dat is de slecht deel van België, mensen. Maar hier is goed. Is t hier goed? Gelukkig. Stel dat ik naar Turkije zou verhuizen he. Stel dat ik naar Turkije zou verhuizen. Hoe zou ik mij moeten aanpassen? Wa zou ik moeten doen om aa allez goed in de maatschappij te kunnen komen? In?

15

Begrijp je? Stel dat ik naar Turkije zou verhuizen, morgen ofzo, hoe zou ik mij moeten aanpassen om in Turkije aanvaard te worden? K weet nie. Wacht he. Stel dat ik naar jouw land zou verhuizen. Verhuizen ja? Ja. Op welke vlakken zou ik mij moeten aanpassen? Wat is aanpassen? Adapt. A ja. Veranderen. Allez. Ja. Weer. Het weer? Het weer is verschillende dan weer hier. Omdat er zijn heel koud en heel warme tijd in Turkije maar euh ja. Wat kan ik zeggen? Dat zal niet zo moeilijk, denk ik. Het zou gemakkelijk zijn? Iedereen daar zul, zal je helpen. Waarschijnlijk. Dat is tof. Ja. Probabl. Waarschijnlijk. Omdat jullie zo gastvrij zijn? Jaja. Ja. Wa zou je zeggen tegen een vriend die zegt: “Hallo, ik wil naar België verhuizen?”? Wa zou je daartegen zeggen? Die naar je belt uit Turkije en zegt: “Ik wil ook naar België komen.” Zou je hem dan raad geven? Stel jij hebt een vriend he. Ja. Hier? In Turkije. In Turkije, ja. En die belt naar jou. Wa zou je hem zeggen van goede raad om te komen? Begrijp je? Nee. Ik woon hier en ik heb een vriend in Turkije. Ja. En hij belt naar jou. En hij zegt: “Ik wil ook naar België komen.” Ajajaja. Zou je hem wat raad kunnen geven om naar hier te komen? Ja. Sommige vrienden van mij zegt dat en ik zeg: “Nee.” “Blijf.” “Kom niet hier.”. 16

En waarom? Waarom? Euh. Leven in België is niet goed. Het is heel, euh wat wa, hoe kan ik zeggen euh, niet actief hier. Bijvoorbeeld, ik kom uit Istanbul en er zijn vijftien, vijftien miljoen mensen daar en dat is heel drug ent hier dat is niet zo. Ja. Jaja. Als je bent jonk, natuurlijk, als je bent ouder, dat is goed maar voor jong niet. Aja ok. Ja. Euh. Werk je hier? Ja. En wat doe je? Ik geef Turks les in hogeschool Gent departement … vakgroep Turks. A ja, ok. (Bel gaat) Oei. Da staat erbij op. … … En er zijn studenten. … Niet goed plaats. Wat ga je vandaag nog doen allemaal? Vandaag? Ja. Ik ben vrij vandaag. Zo niks. Niks? Aja. Luieren. Ik moet studeren voor mijn volgende semester. Wa ga je dan doen? Wa ga je volgend semester doen? Ik zal Turk les geven. Mijn documenten en materiaal zijn volgende week school. Volgende week. … Zo ik moet studeren. Ok. Ik ook. Wij samen. Wa vind je van het contact met de Belgen? Wat vind je van het contact met de Belgen? Contact? Van het contact met de Belgen? Wat vind je daarvan? Begrijp je? Jaja. Maar. Niet. Hoe vind je het? Moeilijk, makkelijk? Belgische mens spreek s s ja. Sommige mensen zijn goed, maar meestal niet zo. Voorbeeld op straat. Maar eh vergeleken met euh Fran Frans mensen. Zij zijn goed. Aah ok ja. Maar ja meestal ze zijn goed. Je kan contact, contacten met zij, met hen. Het is goe. Je spreekt goed, hoor. Je spreekt goed. Wat vind je van het contact met de Nederlanders? Nederlanders? Ja, de mensen uit Nederland. Heb. 17

Holland? Ja. Ja. Ik heb geen contact met Nederlanders maar mijn vriendenen zeggen dat zij zijn more vriendelijk dan België, in België mensen. Maar je bent nog niet in Nederland geweest? Ja. Ik ben daar geweest maar ik heb euh ik had geen contact? Ajaja. Hoe ben je naar de les gekomen? Hoe ben je naar de les gekomen? Hier? 1 jaar? Aja. En met welk vervoermiddel? Met welk vervoermiddel? Met de bus, met de trein? Met tram. Met de tram. Ja. Ik hou van tram. Ja serieus? Echt waar. Woon je in Gent? Ja. Jajaja. Ik woon in Gent. Ok. Dan nog een paar vraagjes over dialect enzo en dan is het klaar. Ja. Als je Nederlands spreekt, vind je dan van jezelf dat je Algemeen Nederlands spreekt, of een dialect, iets ertussenin of of hoor je het verschil niet. Algemeen Nederlands. Ik begrijp geen Nederlands op straat. A ja. Begrijp je nie? Da was ook. Bijvoorbeeld jouw dialect is een e beetje verschillende dan leraren en leraressen hier. Ja, t is waar. Ja. Maar eb je problemen met mij te verstaan? Niet zo, maar ja, een beetje ja. En wat is het verschil? Articulatie van de woorden is een beetje verschillende. Ja, da klopt. Nederl, eh lerares. Euh. Articulatie, zij zijn meer carefull? Voorzichtig. Voorzichtig wanneer zij spreken met ons. Jajaja. 18

Zo wij kan hen begrijpen. Ik zal mijn best doen om dat ook te doen. End jij spreekt vlugger. Sneller. Ja, sneller. Ik ga trager proberen. Das beter misschien. Da was het eigenlijk want de rest heb je zelf opgelost. Automatisch. Bedankt. Ok. Hoeveel mensen moet je spreken? Eigenlijk twintig. Twintig. Ja.

19

5. Turkse 1 Turkije Vrouw 7 jaar in België Niveau 5

(DEEL 1) … Allez. Uit welk land kom jij? Turkije. Uit Turkije. En dus, welk is, wat is je moedertaal? Turks. Turks. Logisch. Maar het staat op mijn blaadje. Ken jij Turks? Turkse? En hoe lang ben je al in België? Zeven jaar. Zeven jaar. Toen je zeven jaar geleden naar België kwam, wa was toen het allervreemdste da je opviel aan België? Ja. Ik kom uit Turkije maar niet lijk, ik wil niet vergelijken ik en die andere mensen die Turkse mons, die Turkse mensen iere wonen he. Omdat ik kom van beetje grote steed dus eh ja eh. Ik kom van Istanbul, Izmir. Ik ben in Istanbul geboren. Ik woonde altijd in Izmir, is een grote steed. Ja, ik ben een beetje kosmopoliet. En dan kom je in Gent? Gent voor mij is eh gelijk zo ja gelijk een dorp. Ik kan da goe begrijpen. Als je Istanbul hebt gezien. He? Ik had een eh goeie werk. Ik ik. Ja. Levensstandaard een beetje hoger dan die anderen. Dus ik had, ik had een vast werk, was verpleegster en vroedvrouw he. En ik had alles in Turkije maar België getrouwd en dan ier gekomen. Naar ier gekomen. Was eh moeilijk omdat eh Ga je? Ja? Toen ik naar ier België kwam dus ik woonde, ik woonde in huis maar onbewaan onbewoonbaar verklaard huis he? Dus. In België?

20

Ja. Oei. Toen ik eerst naar ier kwam. Dus. Was eel erg, bijna kraakhuis, dus ik vond da natuurlijk nie leuk, maar ja. En woon je nu beter? Jaja, tuurlijk. A ja, goe. Nu. Beetje verbeterd. Want kan je hier ook? Je kan hier verpleegster en eh vroedvrouw? Nee nee, eerst mijn diploma is, denk et, vertalen of zoiets. Ik weet nie. En dan nog drie jaar studeren. Nog ja? Voor mij. Moeilijk he. Eh ben vijfendertig jaar, bijna oud, bijna dood. (De bel gaat) (DEEL 2) Nu heb je wel een eh. Nu wa wa, nu doe je nu werk? Das een rare zin. Ik werk nu. Ik werk nu. Als? Ik werk in een vzwo. Ja, das niet helemaal mijn werk. Ik doe een beetje vanalles. Maar echt sta in onderhoud. Maar eh binnen twee maanden, denk, mijn contract afloopt. En dan moet je op zoek naar iets anders? Tuurlijk. Me stempelgeld da ga nie e. Moeilijk. Ik heb een kind. Ja. Ongeveer achthonderd of negenhonderd ofzoiets. Mijn st… dopgeld. Dus allez me stempelen nu. En dan ik wil niet alleen thuisblijven. Heb een beetje schrik he. Ogen en ogen o. Amai opnieuw. Oren en ogen openen en kijken waar er werk is. Tis nie gemakkelijk zeker he? Is moeilijk voor mij, echt, is moeilijk. En zo. Een vreemde taal, is vreemde, ja, je ben vreemdeling en je moedertaal is anders. En nog één probleem meer. Van de gods eh ja van de godsdienst eh, das ook een beetje probleem voor sommige mensen dus. Soms niet zo veel. Ik zeg niet die iedereen is racist, maar soms racisme ook. Omda de verschillende mensen verschillen eh. Zij komen van verschillende landen. Oei. Pardon. Ja, das niks. (Er wordt Turks gesproken) 21

Heb je veel contact met Belgen? Ja, mijn werk, ier, buiten. Vroeger ook. Ik hebbe één paar, ja, zes maanden ofzo eens in een vluchthuis gebleven. En daar is vrienden. Ik zeg niet voor iedereen he, iedereen is racist of iedereen is zo doe moeilijk ofzoiets. Ik wil da nie zeggen. Das nie mijn bedoeling, maar wel zo zulke mensen dus. Dank u. (tegen Turkse die iets komt brengen) Het is jammer he dat die er zijn. Maar ja, ze zijn er he. Stom. Ja. Maar nie iedereen he. Hopelijk. Neeneenee, zeker weten niet. Nee. Voor mij ma. Ik heb daar totaal geen problemen mee. Ja. Euhm. Heb je veel contact met Nederlanders? Nederlanders of Belgen? Nederlanders, uit Nederland, Hollanders. Eén paar, nie zo veel. Want als je naar hen luistert, naar hun taal, vind je dat? Beetje sneller en met g altijd. Kan je ze verstaan? Gent, gent, gent… Ja, verschillend, verschil maar niet zo groot. Sommige woorden eh patat, patat of eh frietjes, patat. Zo klein dingskes he. Maar je kan wel begrijpen. He dus. Als je goe luistert. Beetje. Rapper, sneller. Ik ben eh vorig jaar naar Nederland geweest, eh Amsterdam, ik heb een beetje rond eh met boot met eh auto en alles. Somm plaatsen Anne Frankhuis ofzo ben daar geweest en koninkrijk paleis ofzo. Was, ja was leuk en mensen zijn vriendelijk. Naar het schijnt zijn ze spontaner. Zeggen ze sneller wa ze denken? Ik weet et nie? Het is maar wa ze zeggen. Ja. In België, Belgische mensen zijn bank van vreemdelingen. Ja? Soms. In Nederland nie. Zijn no. Bijvoorbeeld als je hulp vraagt aan iemand in Nederland hij kan stoppen direc stoppen en dan zo glimlach, gaat antwoord, antwoorden, gaat antwoord geven. Maar Belgen zo, mensen zo, denken zo beetje onder wenkbrauwen zo kijken. Een beetje verlegen? Ja, verlegen, e beetje vermijden, beetje vermijden. Vermijden dus. Tegen vreemde mensen. 22

We moeten daar aan werken. Oei. (De bel gaat) Die bel. Bent u in Turkije geweest? Nee, nog nie. Nog nooit. Maar ik ken er wel wat mensen. Als je één keer langs eh voor een vakantie voor een twee weken… Ja je zal ook zien he. Dus eh mensen zo, niet zo koelbloedig, warmbloedig zo tegen mensen dus. As elijk een familie. As bijvoorbeeld je loopt, loopt op straat en dorst, je hebt dorst of wil eten, of eh je hebt geen geld of. Als je iemand gaat vragen, direct helpt je. Of je kan water drinken bij, in een huis van mensen die je kent nie meer. Ja? In grote steden ook soms zo. Als je deur kloppen. “Ik heb ja mijn weg verloren of weg kwijt.”. Ja? Mensen direct komen of brengt je mee. Of eh as je dorst hebt, direct water je of as je honger hebt direct. Ja zo. Hastvrij, ja? Mensen. Ik zie, ier is da niet. De Turkse mensen die ier woont ook niet. Nie alleen Belgische mensen, niet alleen Belgische mensen, Turkse mensen ook. Das gek? Ze leven ier maar ze lijken op eh op een Bel… een Belgisch mensen, ja? Ziet? Iedereen denkt zelfde inkomst, ja, iedereen staat eigen leven maar in mijn land zo nie, echt nie. Als ik naar Turkije zou gaan, wa zou je me aanraden? Welk, naar waar zou ik eerst moeten gaan? Eerst. Ja. Wat moet ik echt zien? Waar moet ik e. Waar wil je gaan? As je de zeven grote rijen he. Dus. As je naar Istanbul gaat, ja? … Aya Sophia. Maar nog binnenkant Urgub, Capadoccia, ja? Of eh, wil je zwemmen? Naar eh Izmir, Bodrum, Antalya. Das aan de zee? Keuze he. Grote keuze. Heel veel verschil. Als je bijvoorbeeld nu. Mensen beetje eh in zuid gaan zwemmen, mensen zwemmen. En daarboven skieën. Ja, dat is wel zeer divers. Vier seizoenen. Je kan elkaar leven. Samenleven. Ik ga er eens over denken. Ja, ... Soms natuurlijk, sommige mensen ga … nie, gaat nie goed in mijn land ook. Maar k denk het elke dag, d is elken jaar is beter en beter. K hoop het. Ga je vaak terug naar Turkije?

23

Kan nie, mijn kindje is hier geboren, gaat naar school. En mijn werk kwijt, mijn huis kwijt, mijn auto kwijt. En op vakantie? En ik heb ier alles nu. Ja, tuurlijk, tuurlijk. En mijn kindje en ik werk ier. Ik wil nu, ja, ik leer Nederlands enzovoort. En goed. Ik wil nog beter. Eh. Ik wil mijn best doen altijd he. Bijvoorbeeld als Nederlands is perfect nu, en dan ik wil Frans leren. Ik wil no. Ik eh beetje begrijpen, kan Engels ook maar ik wil beetje … verbeteren. Is alles. En ga je soms wel eens op vakantie? Mijn dromen eh. Zo veel dromen. Als e mijn eh tijd genoeg heb ik, misschien. Ja, ik wee. Niemand weet eh, misschien ik zal opheffen dus. Lopen en doodzijn, doodgaan eh. Niemand weet he. Ik heb altijd veel bewondering voor mensen met dromen. Echt waar, ja. Ik vind dat tof. Je bent te jong. Maar dan nog he? Je moet blijven dromen, nie? Vind je niet? Nee? Nee. Als je iets wil, soms je kan niet aankunnen he, soms zo grote dromen zo, maar is uw droom he. Je zegt het eh ik zal ook willen, ik zal doen. Is mijn droom, is mijn droom. Bijvoorbeeld ik wil, ik wou vroeger eh ik ben verpleegster maar ik wou dokter worden vroeger maar slecht geluk. (De bel gaat) Maar nu ben zessendertig jaar bivoorbeeld. Ik wil nog verder gaan tot k weet nie. Ja. K weet nie. Hoop et. Mijn zoontje wille goeie leven, dus. Hoe oud is je zoontje. Vierenhalf jaar. Zo schattig. Ja. Mijn monsterke. Wat doet ie nu? Hij ga, hij zit hier op school? Ja. Ja. Kleu. Tweede kleuterklas. En praat hij, praat hij al, praat hij Nederlands? 24

Ik. Ja. Ik hou van mijn zoon he. Iedereen hou van eigen kindje. Maar ik ben dol op mijn kindje. Is van grote waarde voor mij dus. Hoe heet hij? Hoe heet hij? … Met “C”. Maar we zeggen … Jullie zeggen … of zoiets. Dus je schrijft “K”. Nee, met “C”, schrijven met “C”. Jullie schrij … Maar jullie zeggen… Zou kunnen. Soms moeilijk Turks en Nederlands. Ja want we lezen het zoals … allez ja. Nog een vraagje over het Nederlands en dan ga ik bedanken. Ja, doe maar. Als jij Nederlands spreekt vind je dan van jezelf -heb ik dat al gevraagd?- of da je algemeen Nederlands spreekt, dialect of iets ertussen of ken je het verschil nie? Ik kan geen dialect spreken. Ja. Ik begrijp ook nie. Ja. Ik kan nie zeggen, ja. Ik kan nie zeggen, som bijvoorbeeld “Begrijp jij?” eh “Verstoatge?” Jawel, je kan da wel. Je kan da zelfs heel goe. Mensen zeggen “Aap” “Oap” “Oap”. Ja. Of ja, of soms iets anders he “Ik go sloapen” “Ik go sloapen” “Ik ga slapen” he nie “Ik go sloapen”. Maar ja. Je kan nie zeggen. In mijn land ook veel te veel dialecten he. Je kan nie zeggen … altijd zo veel omdat oudere mensen of, zij hebben altijd zo met dialect greutworden. Je kan niet meer zeggen ja, maar ik zei as ik begrijp niet: “Kunt u beetje ABN alstublieft?” of “Wil je ABN praten alsjeblieft?” Soms zij willen helpen, soms niet. Soms ik zeg, allez ja, als nie begrijp he dus soms “jaja is goed”, “ja” a zo. Dus eigenlijk “Mmmm” en dan eigenlijk “He?”. Da horen de mensen toch graag. Ja als ik begrijp nie. Ja. Wa moe ik doen? Mensen zeggen wel. Ik heb een buurvrouw, buurman he dus hij doet echt moeite me. Ik woon in sociaal woning. Ik heb vierenhalf jaar een kind he, dus kindje nog klein. Soms begrijpt hij nie. Wil nie begrijpen dus begrijpt wel. Maar. Bijvoorbeeld me auto he, zo –fwiet- op de grond he. Mijn buurman altijd aan mijn deur kloppen eh. Zo me vuist. Soms rac… soms een beetje racist. Echt waar. Das jammer. 25

Maar die andere niet. Ja. Een, twee of drie per straat soms mensen eh. Soms je zegt ja “Goeiemorgen” of “Goeiedag” maar wilt nie antwoord geven. Ze doen de moeite. Dus ik weet nie. Maar sommige wel echt goed willen helpen as je begrijpt niet? Ik had vroeger, ik heb daar gewoond in Bevrijdingsstraat. Ik had een buurvrouw, een Belgische, eh sprak altij met mij dus dialect, ja, en eh ik begrijp da nie he. Dus eerste twee, drie maanden, vier maanden toen ik naar België kwam he dus vier maand en dan. Ik begrijp ze nie. Zij heeft mij geholpen met vingers, met mimiek. Ja? Of as bijvoorbeeld je gaat zeggen “Ik ben weg.” of eh “Ik ga slapen.”. Zo. Ja. Me tonen, altij tonen. Slapen. Of eten. Zo. Je kan eigenlijk veel vertellen zonder taal he? Ja, ja ja, jaa. Ik geloof eh das ook zoiets muziek. Is eh. Eh. Beter voor samen. Ik had een bijvoorbeeld Belgische vriend, ben gescheiden en k had Belgische vriend. Hij heeft me ook veel te veel geholpen. Te veel? Ongeveer drie jaar ofzo wij hebben samen gewoond. Ongeveer. Ja nie samen maar hij woonde bij zijn papa maar hij bleefde bij mij ook. Nie helemaal samenwonen. Hij heeft me ook geholpen. Das tof, das lief. Das lief he, maar mijn zoontje en eh zijn papa en hond. Moet eh iets kiezen en heeft oude papa gekozen. Dus ja. Te zorgen voor hem. Ja? Dat is t leven. Ja. Zeg, heel hard bedankt. Das niks. Het was een leuk babbeltje. Ja.

26

6. Viëtnamese 1 Viëtnam Vrouw 7 jaar in België Niveau 5

Hallo. Ja. Uit welk land kom jij? Ik kom uit Vietnam. Uit Vietnam? Ja. En welke taal spreek je dan thuis? Allez in Vietnam? In Vietnam? Ja. Vietnamees. Vietnamees. En hoe lang ben je al in België? Ik woon hier bijna acht jaar. Acht jaar. Toen je naar België kwam acht jaar geleden, he, wa vond je toen het allervreemdst aan? Vreemd? Ja. Aan de Belgische cultuur. Nog veel. Nog veel? Veel veel. Maar nu niet zo veel. Ma, voor het eten, een beetje vreem. En was, n nog. Ik weet da nie zo goe. Voor de vers, voor vers, vers? … Ook soms dat vreemd o. … Voor mij. Nog één ander. Stel nu dat ik naar Vietnam zou gaan. Ja. Hoe zou ik mij moeten aanpassen? Wat zou ik aan mezelf moeten veranderen om daar te kunnen wonen, in Vietnam? Alleen voo het eten, ik denk dat, het eten. Ook voo de …ma ik denk niet niet niet veel andere iet. Alleen voor eten. En voor de tijd slapen. Dat ook andere. Allemaal nie.

27

Allemaal moet …. Gewoon eten. Alleen de andere. Voo de het eten en ook voo de. Aa, ook beetje vreem met Vietnamee. Daa ze kan altijd vriendelijk praten en lachen en kan zij ook mm mensen op een vriendelijk antwood als e heb een vraag, als e een vraag heb over of een veel of alle. Ma ook met die, pas op op de pree van soms dingen kopen. Ja, omdat me niet allemaal mensen eh allemaal me niet datte mensen niet allemaal zo zo duidelijk me de pree van de dingen zeggen he, ma soms zeg beetje omhoo … beetje … Ajajaja. Is dat omdat ze zien dat ik van Europa kom? Of doen ze dat altijd zo hogere prijzen? Jaja, ma en eh in in … allemaa de prijs zo schijven op daa. En duidelijk. Ze moet zo betalen maar in da ze mag soms is ze mag dat ma soms ook beetje korting. Moet je dan afdingen? Jaja, dat mag. Dat mag. … Dat mag. En op de, in de … ook zo. En wat is er dan zo verschillend aan het eten? Is eh stokken. Aja stokjes. Gebruik stokken. En bijna elke dag, bijna elke dag eten. Ons wee en eh rijst. … Rijst he met … En brood eten wij niet altij brood. Ja soms smooskens o. Nie s, niet altijd. Eten jullie dan drie keer per dag rijst? Ja. Drie keer. Neeneenee. Hoeveel keer? Minsten één kee. Één keer. Ma voo de oude mensen moet twee kee rijst eten, middag en ’s avon. En ’s morgens? ’s Morgen niet. ’s Morgen gewoon meel o o brood o ander ook. Kenne da niet he. Vietnam. Soep, soep en rijst e stuk. Ik ken wel loempia’s, Vietnamese loempia’s, zeggen ze altijd? Loempia, ja. Is da lekke? Heel lekker. Dat is niet moeilijk maken he dat. Dat is gemakkelijk. Dat heb ik nog nooit echt geprobeerd zelf? 28

As e dat probeer, na de, na Chinawinkel in Gent. Kende dat? Jaja, ik woon daar dichtbij. In de loempriabla. Brad. Hoe zeg da? Het blaad? De brad voor de roempia maken. En dan een vlees, minced vlees, gehakken, hakken vlee en allemaal zo … samen met de kruiden. Wat e wil en wa ze eten graag. Ze kan in de winkel enzo zo in de figo bakken. En moet je dat frituren? Ja, frituren. En in de figo he. Kan da in de figo bewaren. Ma ook kan men direct in frituur bakken. Niete moeilijk. Awel, ik ga dat ne keertje proberen. Ja, ja. Zeg, wat vind je van het contact met de Belgen? Ook goed. Bijna, bijna, allemaal vriendelijk. Ma nie maar soms ook, ma dat … Niet zo altij e. Ma ma meeste meeste. De meeste wel? Meeste mensen hier heef mensen van bij u. … Heb je veel contact? Contact ook. En met Nederlanders? Met Nederlan? Ma ik probee, probeer lang langzaam langzaam praten. Heel traag zo. En niet zo, niet rapraprap. En niet die diale, niet dialect. Vind je da moeilijk dialect? Ja, tuurlijk he, ja, mijn buurvrouw eh tweeëntachtig en altij met dialect ah moeilijk en ik altijd zo praten maar soms moes geven op. Jajaja. Maar je kan ze wel verstaan? Ja. Wel staan. … geven. Ma hee vriendelijk. En die leven in een groot gebouw. Ja. … Ma moeilijk voo, voo, moeilijk voo ik, voor mij he. Voor … Van job zoeken. Heb je een job? Kuisen. Ja. Ander kan niet. Nee. Moet je vandaag nog werken? Vandaag. Nee. Morg, morgen. Vandaag niet. Morgen. Wa ga je vandaag nog allemaal nog doen?

29

Vandaag? Ja. Thui. En eh ook Nederlan oefenen. En eh het eten klaarmaken voor mijn kinde, voor mijn kinderen. En ook mijn tuin kuisen en soms na tv kijk. Heb je veel kinderen? Ik heb twee. Wat doen zij? Zo groot zo. Mijn eh mijn zoon is twintig. Mijn dochter ook ie Nederlan les ja, … ma achttien. Achttien jaar. Ja. Achttien. Mijn dochter woon hie pas twee maanden. Niet zo lang. Nee. Ah ok, nee. Zij woonde altijd in Vietnam? Ja en eh kom ie. … Kan niet alleen acht tien … Twee maanden. Vind ze het moeilijk in België? Aa, moeilijk. Nie vrienden. Heb geen vrienden he. En ook moelijk voor t Nederla. Ma voor de zoon nie niet, ja, voor de Nederlan niet geen probleem. Die oude gemakkelijk dan. Ma ook kan niet, ook heb geen vrienden daarom niet veel praten. Me Nederlan praten en gebruik, gebruiken Nederlan om te spek, spek. Das moeilijk he. Das niet gemakkelijk he? Als je zo naar tv kijkt, kijk je dan naar de, naar de Belgische televisie? Ja, Belgi, ma soms ook van die, van naar de film … voo de lett, ze geven da zo. Ja tekst he. Ook goe voor de Nederlan oefening. Ma, ma alleen voor de skriv, schrijven maar voor de uitspraak nie. Ma luisteren naar de Nederlan. Eh da i oo de fielm en ook heel moeilijk voor mie, heel heel moeilijk. Echt waa. Dat kan ik goed begrijpen. Nee, kan niet goe. Je kan toch goed praten, je spreekt toch goed Nederlands? Nee, nie zo goe. Omdat ze niet, niet duidelijk voor die uitspraak. Ze spreken ook snel he, op de televisie. Ja, heel snel. Ma voo het wee. Datte goed. Duidelijk en traag. Nie zo. Ja. En ook ander van de radio ook. … Nederland ... zo moeilijk. Ja he. T is eh. Ik ga een beetje kijken. Aa. Ik heb nog een beetje tijd om nog een paar vraagjes te stellen. Over dialect. Als jij Nederlands spreekt, denk je dan dat je Algemeen Nederlands spreekt, of dialect, of iets ertussenin, zo tussen dialect en, of vers of hoor je geen verschil? Nee. Geen dialect e. 30

Algemeen? Ja. Algemeen. Nee nee, ja. Dialec plobleem he. … Mar schoon. Alle. Ma ma ik verstaan soms oo eh soms ook woorden van dialec zo ook. Ma, ma moeilijk. Jaja. Ok. Heel hard bedankt. Ja, ja, ja. Ja he.

31

7. Somaliër 1 Somalië Man Vijf jaar in België Niveau 5

Goeiedag. Goeiedag. Uit welk land kom jij? Ik kom out, van Somalië. Van Somalië. En ben je al lang in België? Ja, ik woon in België in bijna zes jaar. A ja bijna zes jaar. Wa was zes jaar geleden. In zes jaar geleden ja. Toen je naar België kwam het allergekst in het begin, aan België. Wa vond je het allergekste? In België is eh is mooie land. Mensen vriendelijk mensen. Soms mensen z zijn niet zo zo vriendelijk ma maar ze zijn heel, mensen is vriendelijk mensen. Denk ik zo. De meeste wel. Heb je geen problemen ghad om je aan te passen? Ik heb nooit niet problemen gehad. Ik heb eh. En stel nu dat ik naar Somalië zou verhuizen? Dat kan. Somalië momenteel is is probleem. Ze hebben probleem met met oorlog. Bijna zestien of zeventien jaar ze zijn bijna allebei is oorlog en. Ook zo beetje extremiste. Probleem ook extremiste zo van moslim extremiste. En ook zwakke regering of is nie akkoord da gaat altijd samen met de reagering is eh. Maar az jij Somalië is in vrede maakt, da kan, Somalië is mooi land, heeft in veel lan, veel zee, veel zomer. Altijd zomer. Wij hebben altijd zomer. Niet z in dezelfde België. Want ben je daarom naar België gekomen, omwille van de oorlog? Ja, ik was een officier van veiligheiddienst agentis. Ik was in vroeger in regering van Somalië. Dan eh da de reden van da, van da, van da, fan da probleem, komte in België. Ah, jaja. Vind je het moeilijk om de mensen te verstaan? In België? In de, voo de, vorige wel. Vorig. Vroeger. Z 2000 2001 zwas moeilijk met begrijpen mensen. Maar nu beetje altijd ik ga naar skool. Ik gaan k gaan leren met de Nederlands

32

altijd. Momenteel is keen probleem. Ook mijn kinderen regelmatig naar school gaan, mm? Ja. Dus j ebt kinderen? Ja. Ik heb drie kinderen. Mijn dokter s in volgende jaar is middelbare school. Aha, ok. Dus die is twaalf jaar ofzo? Ja? Mijn zoos, eh mijn zoon, ik bedoel mij zoon s ook in tweede leerjaar zo de volgende jaar. Ook kelein meisje s is klein dokter s in volgende jaar is een groter klas. Ah serieus. Nog een kleintje. En zijn die in Belg, nee die zijn niet in België geboren? De oudste is in Somalië geboren? Ja. De tweede, de eerste, de eerste en tweede is in in Somalië geboren maar … in … zij noemt dus … is zij geboord in Jan Palfijn. Negentien maart tweethouzend vijf. Tweeduizend en vijf. En wat zijn hun namen? … Ja. Dad betekent is in paradijs. Onze … is e paradijs. En de andere? De anderes. Is is. De grote noemt Fatima, en tweede is Achmad. Is vriendelijk jonge. Is beeze roezie maken altijd met met zijn vriend, zijn vrienden maar. Das normaal, denk ik, op die leeftijd. Das normaal, he. De leeftijd, ja. Ben jij dan, ben jij Islamitisch dan ook? Ja, ik ben moslim. Ik geloof waal in de moslimreligie, ja. Vandaar Fatima en Achmad. Is da fout als ik islamitisch zeg. Zeg je normaal moslim? Wablief? Is het fout, allez, ik zei daarjuist: “Ben je islamitisch?”. Maar zeggen ze normaal gezien altijd: “Ben jij moslim?”? Is er een verschil tussen moslim zijn en islamitisch zijn? Normaal is moslim is niet verschillen. Moslim is deh de moslim in wording. Komt dus in … komt dus in in religie, in de profeet Mohammad in in. Maar zij da verskillende, de menzen is niede verstaan, de menzen moet begrijpen. Da da de moslim extremiste en de normale moslim, de fundamentalistisch da probleem maar is da moslims altijd m de int niet eh veel soorten van daar bij bivoorbeeld zijn katholiek eh, in protestan, in de mensen zij in geloof in Christian. Is is denken. Dus je ziet wel parallellen met het christendom? Ja, ja. Maar is moslim eenheid. Is niet eh tweede of dert. Ik denk zo he. As jij da. Ik heb daar eigenlijk. Ik weet er te weinig van om daar een mening over te hebben eigenlijk. Ben je al in Mekka geweest dan? Of is da nie, is da nie zo dat da moet? 33

Ik ik, ik zal, ik zal, ik zal. … ik juli, k ga naar daa. Daarr. Ik wil daar gaa, daar gaan. Want ik vind da altijd een heel. Ik heb plan, med daar gaat gaan. Ja. Is altijd zo een mooi beeld met al die mensen die rond de steen … Ja, ja. Maar ik heb, ik kan. As als je daar gaat, is twee keers. De als je moslim bent, is drie keers. En een keer is in omra. Ja, en wat is dat? Et is omra. Elk jaar is elk jaar s as je moslim bent elke jaar omra is de. En tweede in hadj, deh, as je moslim bent is de juw leeftijd of je leven één keer daar moet je gaan om de hadj. Ja. Dad bedoelde ik. Dat bedoel ik, ja. Ok. Is het moeilijk om je geloof hier te ehm, hoe zeg je da, om het te, te doen? Voor België? Nee, neenee, nee, denke nie. Maar voor jezelf bijvoorbeeld? Het is geen probleem? Nee nee nee. Altijd zo naar moskeeën gaan, hier in Gent ook he, in Brussel is is, Antwerpen, de veel moskeëe vinden. Samen bidden of samen. Maar is mensen is ok de. Jaja. Ja, ik weet het nie. Ben je al eens in Nederland geweest? Nederland? In t Nederlands? Ja, in Nederland. Nooit. Nog nooit. Nog nooit geweest. Nog nooit? Heb je al eens Nederlands van Nederlanders gehoord? Dja, ik heb gehoord met televisie. Met altijd met met Belgisch Nederlands en Nederlands Nederlands. Een beetje “g”. Ze gebruiken “g g” altijd. Maar is in Belgisch normaal “g”. Ja, zachter. Vind je het moeilijk om hen te verstaan? Nee nee nee. Hetzelfde? Altijd samen bekijken met mijn kinderen in cartoonnetwork, in … in Canvas. In altijd. Ja. Ja. En je kinderen spreken dan waarschijnlijk heel vloeiend Nederlands?

34

Ja jaja ja, ook, mijn kinderen k ik ik k altijd ik probeert altijd met mijn kinderen te praten Nederlands. Maar soms he s altijd praten met oe moedertaal. Wat is je moedertaal? De moedertaal. Somalis taal. Somalische taal? En zij kunnen dat nog, zij kunnen de Somalische taal nog spreken? Ja, ma maar is niet veel. Altijd de kinderen in as zij in scholeke komt, kwam. D eerst de oefening. De tweede is de praten met eh med dingen. Wad je heb vandaag gedaan? Wad heb je vandaag zo, wat heb je geleerd? Ik moet, ik controleert met met med eh me mijn kinderen. Het huiswerk mee maken. Houswerk mee maken, ja. Wa vind je van het Gents? Kan je dat verstaan? In Hent? Het Gents. In Gent is een beetje moeilijk. Moeilijk, zo moeilijk. Ik heb eh veel, ik heb veel collega is is, werk me mij. Ik werk met met kringloopwinkel. Ja. Mijn collega altijd is ze praten met hen in in in dialect. Is niet verstaan. Je verstaat ze helemaal niet? Helemaal nie. Helemaal nie. Helemaal nie. En as je nu zelf spreekt he, vind je dan van jezelf dat je algemeen Nederlands spreekt, dus de Standaardtaal, of vind je van jezelf dat je ook een beetje Gents spreekt? Nee nee, nog nooi. Ik heb nog nie. Altijd Standaardtaal Nederlands, standaardtaal Nederlands gebruikt. En die mensen kunnen, allez, hebben ze al geprobeerd om jou wat Gents te leren? De mensen van de kringloopwinkel. Ja ja. Altijd mijn collega is sa mm samen praten samen. Zij praten, zij praten z normaal Nederlands he. Zij vinden het normaal. Ja. Ja. Is normaal. A zij maar ze praten z aan aan aan dialect. Mm? Ik versta nie altijd. Ik ik mm? Ik denk dat ik ze ook niet zou verstaan. Ik ben van Antwerpen. Antwerpen? Antwerpen, ook zo moeilijk he. Ook moeilijk he.

35

As je praten med mensen zo televisie. Is zo Antwerpen, Antwerpen, Antwerpen. Alles een beetje. Bijvoorbeeld iz e burgemeester van Antwerpen, Patrick Janssen. Zo’n beetje mm. Vind je het moeilijk om Patrick Janssen? Nee, nee, noe nie m. Nie zo moeilijk. Ik begrijp, maar is eh de verschillen. Iemand als je van Limburg afkomt, is ook Steve Stevaert of eh. Zo praten met een beetje de verskillen in dialect. Die kan je wel horen, die verschillen. Je kan wel veel van de politiek he? Precies? Ja, ja, ja. Vind je dat? Dat vind je interessant, de politiek? Ik ik k heb heel interessante politiek in België is. Mogen ju? Mogen jullie stemmen? Ja. Ja. Ik heb eh. Dus j ebt papieren? Ik heb eh Belgische nationaliteit ik. Das goed. Ik vind het altijd moeilijk om te stemmen. Om te kiezen. Ik vind dat moeilijk. Om te kiezen. Is niet nie nie zo moeilijk nie nie. Vind je dat niet? Ik heb drie, twee keer gedaan. Maar is nie zo moeilijk. Alleen. De laatste verkiezen, in de gemeenteraadverkiezen, de twee twee lijst, één de lijst van de gemeenteraad, een lijst van de provincie. As jij de partijnaam s gekoost, da kan ook z, da kan ook kost de naam van da lijsttrekker. Dat zo moe zo moeilijk, niet zo mmoe. Maar het gaat vooral over dat ik nooit weet op wie ik moet stemmen. Ik vind dat altijd heel moeilijk omdat er zoveel partijen zijn, sommigen lijken zo op elkaar. Ook, ik heb interessant. Ik heb eh ik heb interesseert in met altijd met de program van politiek. Villa politica van Canvas, of Terzake, is altijd ezo. Ik heb eh, he? Dan ik ken veel dingen met de in de baas van de politiek in België is niet zo zo diep, zo diep, maar ze. Deboven is zeker, ik kan veel. Binnenkort terug he, in juli. Wanneer? Juli, eh juni. Juni, ik denk juni. Misschien in federaal verkiezing. Zal proberen de federaal verkiezen, om te stemmen ja. Ik denk ah, we hebben al meer dan tien minuten zelfs. T is, t is klaar. 36

Ja ok. Heel hard bedankt. En nog eens een handje geven. En tot nog eens. Ja. Ja. Wat heb jij studeerd? Ik doe Germaanse talen. Ja? Germaanse talen, dus Nederlands en Zweeds, doe ik. Jaja.

37

8. Fransman 1 Frankrijk Man Twee jaar en half in België Niveau 5

Hallo. Uit welk land kom je? Ik kom uit Frankrijk. En hoe lang ben je al in België? Ik ben twee jaar, twee jaar en half. In België? Ja. En eh ja, Frankrijk, dat is niet zo verschillend met België waarschijnlijk, dus je hebt niet zo veel problemen ghad om aan te passen. Nee, niet zo veel. Maar ik vind dat op straat is een beetje moeilijk he. Want mensen veel mensen ik ben op een fiets en ik zie veel mensen dat kijken niet enzo en soms word ik word ik bang. Omdat de mensen zo roekeloos fietsen? Ja, roekeloos, of auto, of wat is, weetekik niet. Van waar in Frankrijk kom je? Ah, ik kom uit noord van Frankrijk. En daar heb heb fietsen ze daar dan niet zo op straat? Eigenlijk kom ik van Canada ook he. Ah ja, ok. Zo daar is al al mensen kijk mensen al. Zij let altijd op. Maar hier vin dat niet. Nee, dad is waar. Ik denk altijd: “Ah, de fiets is de koning.” Hup. En dan rijden we altijd door. Zo zo. Mensen me auto’s rijdt altijd door. Niet eh zo. En hoe ben je zelf als je op de fiets zit? Ik kijk eh ik kijk altijd he. Ik vind dat altijd is meer is meer gezond he. Als je daarop gaat met fiets is meer gezond he. T is mijn leven he. Als je niet voorzichtig zijn, kan ik dood zijn. Ja. Ja. Waarom ben je naar België gekomen?

38

Omdat ik heb veel vrienden. In België? (bel gaat) … Die vrienden van jou, wonen die in Gent? Ze wonen allemaal in Mariakerke. Ja. Hoe heb je die leren kennen? Ik was in in, ik woon in Brussel en steeds wel heb ik contact met die mensen. En dan ben je naar Gent verhuisd. En ben je van plan om hier altijd te blijven? Hang vanaf he. Als ik hier goede werk kan vinden, zal ik hier blijven. Maar als ik ikke niet … pas niet bij mij. Ik zal misschien daarna teruggaan he. Werk je nu? Momenteel niet, maar vroeger wel he. En wat deed je toen? Ik heb magazijnier gedaan. Dat heb ik gedaan en ik heb heftruck geleerd. En wa vond je eigenlijk van Brussel? Nu is het eh voller en minder sympatisch. En vroeger was het, ik was daar heel graag. Maar nu ik ga niet zo vlug, ik zal niet zo graag daar. Ik blijf nu graag in Gent. Gent voor mij is meer eh is meer plezant. Is meer niet zo groot en min mensen zijn niet als vriendelijk. Maar ik vind het meer eh past bij mij. … Ik vind het moeilijker eh lelijker stad dan vroeger met vee veel vervuiling en veel eh … Ja. Ik vind het. Brussel is groter he, ook. Ja, is groter. Is meer eh nu is nu is internationaal en vroeger was het meer Belgisch. Ah, je denkt echt dat het veranderd is? Ja, meer veranderd he. Nu, ja nu … meer internationale mensen, vroeger was het meer Franse en Nederlandse mensen. Ah ja, dan kon je eigenlijk in Brussel, kon je Frans spreken. Ja. En of sprak je daar ook meer Nederlands? Alle twee he. Maar nu als ik daar ben, vind ik een beetje vreemd. Omdat voor mij is altijd gewoon Nederlands te spreken en … Nederlands en Nederlandse cultuur te blijven. Zodus ik daar zijn, dus als ik daar ben, voel mij een beetje buitenland. … Dat is wel zo. Als ik naar Brussel ga, en t is zo heel warm weer en ik ga zo naar Anderlecht, naar de markt. Dan denk ik ook altijd dat ik zo in het buitenland op reis ben. Ja. Wa vind je eigenlijk van het Gents?

39

Van Gent? … is e mooie stad he. Als je loopt in de straat in de stad … is mooi he. En ik vind het heel leuk aan België. Ze heeft de wet dat altijd de kant, de voorkant altijd dezelfde blijven als vroeger. En ik vind het heel mooi. Ik wist zelfs niet dat dat zo is. Ik heb dat al ontdekt. Das leuk en da. Hier is meer, iets is meer dichter. Als je moet iets kopen of je moet iets vinden is meer dichter dan in Brussel als je moet eh … en andere kant. En uren en uren eh doen om iets te doen. Gent is wel meer, is alles is één in één uur kan je eh iets eh zijn. Bijvoorbeeld als ik ga naar werk in de zeehaven he, is altijd één uur met de fiets ben ik daar. Das eh is gemakkelijk dan in een ander la, ander plaats he, een ander stad. Dus je komt van Frankrijk en van Canada, hoe kan dat? Vader is Frans, moeder Canadees. Jaja. En je hebt in allebei de landen gewoond? Nee. Niet in Frankrijk he, maar in Canada wel he. Dus je hebt niet in Frankrijk gewoond? Ja, niet in Frankrijk. Maar Frankrijk is meer eh. Is een beetje. Ik denk beetje is beetje zoals Belgisch. Mensen zijn eh blijf met elkaar. Zij spreek niet, zij spreken niet graag met andere mensen. Maar hier de mensen ik heb contact met met buitenlanders is meer sympatisch en ik ben meer graag met hen, mensen zijn, zij zijn niet geen contact, vroeger hadden zij geen contact met buitenlanders. Dat is eh meer eh, niet zo eh niet vriendelijk maar meer eh heb meer sociale contact soc niet zo sociaal als als mensen zoals buitenlanders. Aja. Dus je hebt het over Canadezen toch? Of over Belgen? Heb j et over Canadezen of over Belgen? Belgen. Over Belgen, a ja, ok. Dat is toch raar want we zijn altijd al door heel de eeuwen heen al buitenlanders toch naar België gekomen. Land zoveel mensen. Voor mij is kan ik geen werk vinden. Voor mij is mijn diploma is geschiedenis, kan ik geen werk vinden. Maar hier hier is ook een beetje moeilijk he. Maar ik vind tof in België dat je heeft bijvoorbeeld VDAB geeft opleidingen, geeft eh kansen om iets anders te vinden. In Frankrijk of in Canada is moeilijker om te doen. In Canada moet je naar college twee jaar doen, is is moeilijk om te vinden, een opleiding te vinden. Hier is alles alles gratis, de opleidingen zijn gratis, heel sympatisch. Bij de VDAB wel, ja. 40

Is heel goed georganiseerd he. En wacht he, heb je een opleiding dan gevolgd bij de VDAB? Ja, heftruckchauffeur. Aja, de heftruckchauffeur. En je zei daarnet dat je eigenlijk geschiedenis hebt gestudeerd. In Canada. Ah, in Canada. En was dat dan om les te kunnen geven? Wa was, wat was je droom toen je voor geschiedenis koos? Mijn droom was in museum te werken. Maar in Canada kan je werken in een museum, maar in België is meer vrijwilliger dan dan in Canada. Da vin ik moeilijk. Hoe kan ik nu een loopbaan in een museum hebben. Kan ik da vinden, is moeilijk. Was dat dan meer kunstmusea of zo historische dingen? Kunst, meer geschiedenis, meer historica of culturen of meer met culturen dan met kunst. Ja. En geschiedenis in Canada is, is da dan vooral Canadese geschiedenis? Canadese geschiedenis is vervelend he. Ik heb dat beetje oud maar ik vind dat vervelend he. Maar ik heb dat gestudeerd geschiedenis. Is een ouder land. Je hebt meer geschiedenis in België dan in Canada. Canada is eh. Daarmee dat ik et afvroeg, dat ik me afvroeg of ze dan in Canada dan ook de Europese geschiedenis of de Amerikaanse geschiedenis leren of. … zij zijn Canadees is meer met Vlaams mensen, met België gaan, of met de eh Engelse mensen maar ook met die met Amerika. Een beetje zoals met Canada. Maar niet zo interessant als ... Europees … Maar Canada heeft wel een hele mooie natuur. Ja. Dat klopt. Mis je dat niet? Eigenlijk niet, nee. Ik ga niet zo, zo zo graag in de natuur. Voor mij is meer in de stad dan … dan in b, dan eh buiten he. Ja, en als je dan voor de stad kiest, dan ben je natuurlijk in België wel goed want bijna één stad. Maar in Canada is ook mooie stad he. Ja, welke steden zo? Ottowa. De hoofdstad. Is minder vervuiling maar is ook meer space. Meer tijd hebben om te verplaatsen. In Gent kan ik mij gemakkelijk verplaatsen alleen met fiets. Gent is wel een groot dorp precies he. 41

Ja, met Brugse Poort. Beter dan grote steden. Vind ik ook. Ben je al in eh bijvoorbeeld in Berlijn geweest ofzo? Berlijn, nee. Dat is ook een heel grote stad. Ja. En Parijs ook he. Parijs is veel cultuur maar oké ik vin een beetje een beetje meer … zo met kunstenaars. En ik vin een beetje. Sowieso oké ça va, maar ik ik blijf niet daar een jaar ofzo ... En Parijs, wa vind je daarvan? Is mooi he, maar is niet, ik liever Gent. Maar daar is meer o om op universiteit te werken. Maar daar is ook. Ik ga eens kijken, ah, we hebben al tien minuutjes se. We hebben tien minuutjes gepraat en ik heb tien minuten nodig. Dan kan je nog wat pauze ebben.

42

9. Engelsman 1 Groot-Brittannië Man Elf jaar in België Niveau 5

Goeiendag. Uit welk land kom je? Ik kom van eh Canada eh Engeland. Uit Engeland. En hoe lang ben je al in België? Elf jaar. Een half jaar? En hoe valt het mee? Vind je het moeilijk om Nederlands te leren? Ja, heel moeilijk, ja. En doe je het graag? Neen. Maar je moet? Ja, ik moet. Ja. Van van wie? Van wie moet je? Ah. Ik wil eh andere mensen begrijpen. Formuleen, voor de tax enzovoort in Nederlands. Is heel heel moeilijk when je wanneer je kan niet de taal spraken spreken. Ja. Vind je het vervelend eigenlijk, ik vraag me soms af als als als Engelsman, iedereen spreekt een beetje Engels, he, vind je dat soms nie vervelend? Ja, it’s eh. Dat betekent dat ehm. It eh. Ik moet leer leer Nederlands voor lang, lange tijd. Het is te te kemakkelijk voor mij Engels te sp te praten. Alle mensen op mijn work spreken Engels and ik heb geen no nodig voor Nederlands te praten. Wat voor werk doe je dan? Ik eh in eh informaticas en de die eerste vijf jaar ik woond in België, ik woond in Brussel, en daar ik spreek eh Frans. Jajaja. Daar heb je Frans gesproken? Ja maa nu, nu ik heb zoveel Frans vergeten. Ma eigenlijk is toch Nederlands gemakkelijker voor een Engelstalige dan Frans? Nee, is nie waar. Ah, hoe komt dat? Want we hebben toch.

43

Eh, well. Eerst eh ik eh Engels mensen leren Frans op skool, geen Nederlands, Frans? Nee, allez, waarom niet? Ah, is een klein taal. Frans is een wereldtaal. Tuurlijk. Ja. En eh ja, van de, van de tien o elf jaar Frans leren. Zo en eh ik heb aan Frans kegaan, voo vakantie, enzovoor en ehm er zijn meer woordn dat dezelfs dezelfde zijn in Nederle, in Engels en Frans. En Nederlands is niet zo, s niet zo veel. Door de geschiedenis zijn er? Jaja. So, en de en de orde van de woordn in zinnen, meestal dezelfde in Frans en Engels. En in t Nederlands je moet de de werkwoord op het einde zovoort. Is niet dezelfde. Is meer, meer moeilijk. Zo. En je bent naar België gekomen, omwille van je werk of niet? Ja. Werk ja. Voor één jaar. Ah, voor één jaar. Oe, maar je hebt toch al vijf jaar in Brussel gewoond? Ja, was voor één jaar. Da was het plan. Elf jaar later. So. En hoe komt het? Omdat België zo’n mooi land is? Ja, is ok. Ja, ja, uitkezonderd die eh de weer. Het weer? Ja, de weer is slecht. Ja, s soals Engeland. Zo. De bier hier is beter. Wat? De bier. Het bier? Et bier. Inderdaad Ja. En eh et is niet zo ver van England, voor mijn family te te bezoeken. Zo. Aja, van waar kwam je ergens in Engeland? Lan, Londen. Uit Londen, ja. Altijd al gewoond? Als kind ook al? Neeje, nee, ik woond in Bristol. Ah ja, aan zee. Is eh bij de west. Zo. En eh. En eh soveel verschillen plaats dat ik. In België ook he. Ik heb gewoon in Brussel en eh Mekhelen en Vilvoord en nou Ghent. 44

Dan ben jij eigenlijk de ideale meneer om mee m over te praten over dialecten he? Tuurlijk. Vind je het moeilijk om om Gents te verstaan? Ja, is een klein beetje een verskil. Mensen hier zeggen “zastig” voor “zestig” bevoorbeeld. Den eerste keer da da k ik hebbe da kehoord. Ik. Wa? Wa is da? “Zastig? Is dat een nieuw nummer?” Ertussen gezet. In Gent hebben ze extra cijfers. So. Dan de dialecten in Holland is, och, de mensen daar spreken ves heel verschil is “g g g” altij. En kan je dat verstaan? Ja, ja. Ja, toch wel. Maar ja t is nie, nie meer moeilijk, is ju, is just, is verschil. Ja, maar tegenwoordig ondertitelen ze de Nederlanders op de Belgische televisie. Ja ja, op tv, ondertiteling voor dezelfde taal. Bizar. Gek he? We doe het niet voor t Schots of Amerikaans. Nochtans Schots is ook niet echt te begrijpen. Soms it is een klein beetje moeilijk te, maar is geen andere taal. Nee. Je moet eh, je moet eh luisteren well. Jaja. Ah, maar ja, dat is heel gek. Alle Engelse liedjes voor jou zijn in jouw moedertaal eigenlijk. Ja. Is et dan niet vervelend om zo te luisteren naar bijvoorbeeld “How much is the fish?”. Dat s zo “He, wa wilt dat he?” Ken je da liedje? Ken je het liedje “How much is the fish?”? Dan vraag ik me af, voor ons heeft dat geen betekenis maar denken jullie dan niet: “Wat een idiote tekst?”. Nee? Ok? Zou kunnen he? Ik versta het niet? Versta je de vraag niet? Ah, ja. Voor ons als wij naar Engelse muziek luisteren, de teksten hebben weinig betekenis Ah, muziek. Ja, muziek. Maar voor jullie is dat altijd jullie taal. Ja, maar soms ik kan niet eh de woorden begrijpen. End eh je moet, ja, je, je moet verstaan dat eh soms de woorden in eh za, zingen is niet altijd juist Engels. 45

… Ook dat nog, ja. Slecht Engels eh miskhien. Ja. Zo is ja. Hier The Beatles, bevoorbeeld. Zelfs The Beatles geen goed Engels. Paul Mc Cartney zang: “The everchanging world in which we live in.” “In” twee keer, is niet juist Engels. Aja. Ik dacht dat je het had over Belgische groepen die Engels zingen, daar zullen ook veel fouten in staan waarschijnlijk. Zo. Maa wanneer je zingt, je je, ja, in Engels we zeg da poetic …, so je kan fout maken is niet zo slecht. Ja, dat is eigenlijk waar he, fouten maken da mag, he. Ik vind dad ook. Zou je nog graag terug, zou je ooit nog terug naar Engeland gaan wonen? Nee, nee. Hier is goed. Is oké. Je blijft in België of? Ik weet het niet? Wie kan zeg wat eh is in de toekomst? Ja, dat is, dat is een feit. Iemand die afwacht en kijkt wat er komt. Ja. Zo. Ja, ik heb eh Belgische kinderen nu en eh so. Dan ben je wel een beetje gebonden he aan eh. Heb je een Belgische vrouw? Vandaar dat je zo lang gebleven bent, in België. Ik snap hem nu pas. Hoeveel kinderen heb je? Twee meisjes. Twee meisjes. Ja, zes en vier. Ja. En die gaan, wacht he, kleuterschool en de lagere school? Naar een normaal, een gewoon school, zow. En spreken ze Engels en Nederlands? Well, et, beide. Engels met mij en Nederlands met mijn vrouw. Zo, ik altijd spreek met mijn kinderen in Engels. Ja. Zo, zow, mijn kinderen leren Engels van mij en natuurlijk van de tv. Zo. Waarschijnlijk toch wel het meest van jou he. Anders zouden alle kinderen Engels kunnen. Misskien. En van mijn gezin in Engeland, mijn family. Zo. En heb je je vrouw in Brussel leren kennen dan? Nee, nee, nee, mijn vrouw is van eh van Mechelen. Ja, en toch naar Gent gekomen dan? En toch naar Gent gekomen? … Gent? Ja, ik kom naar Gent voor eh voor work. Zo nieuw, e nieuw job in Oostakke. Jaja, en jij bent, houdt van computers. 46

Ja ja. Ok, je bent heel hard bedankt om eh om tijd voor mij te willen maken en te praten over jezelf. Nee, dank u wel. Brian. Zo erg was t toch niet he? Zo erg was het toch niet? Nee.

47

10. Turk 2 Turkije Man Vier en half jaar in België Niveau 5

Goeiedag. Goeiedag. Uit welk land kom jij? Uit Turkije. Uit Turkije. Ja. En woon je al lang in België? Mm, vierenhalf jaar. Bijna vijf jaar. Toen je zo vier, vijf jaar geleden naar België kwam, wa vond je toen de grootste aanpassing? Wel, eigenlijk ben niet aan het plannen om te wonen maar eh al mensen was vriendelijk en ik vind et toffe land, tè best leut om te wonen. Dan ben ik hier. Dus je was eigenlijk eerst niet van plan om hier te wonen? Jajaja. Eigenlijk voor een vakantie. Voor drie maanden of vier maanden om te kijken naar mensen. Hoe was het en ja, wa is da? Cultuur. En ik vin het toffe mensen, tof land. En dan werk je in België nu? Al vier, vierenhalf jaar. Ah, en als wat? Als? Wat doe je? Snowboard-, ski-, tennisafdeling verantwoordelijk. Ah, snowboarden in België? Ja. Ma, voor de service te geven he. Technische dienst, in Intersport. Ah, vandaar ja, op je, op je trui. Stel nu dat ik naar Turkije zou gaan, wa zou voor mij de grootste aanpassing zijn dan? Excuseer. Wel, as e komt van kwam ben ik, daar plaats, niets aan te passen. Dus eh zoals in Europe maar wij hebben multiculturale land. Wij hebben alle cult, alle katholieken, christians, moslimmen. Alles. Maar als andere plaats gaan, ik za, ik zal u zeggen, moet

48

iets beetje voorzichtig zijn of eh aan de mensen eh goddienst ofzo. Ma in Zuid-Turkije, in Istanbul, of aan Egeïse zee, je kan dus precies zoals in Europe. Maar als in OostTurkije gaan, dan moet natuurlijk beetje iets anders. Van welke kant kom jij? Van Zuid-Turkije. Antalya. Is dat aan de zee? … Ik was e zeeman. Zeventien jaar zee gehad. En mis je de zee niet? Eigenlijk wel. Maar eh ik ben hier. Ik ben nu echt geadopteerd mijzelf. En t gaat ook. Eigenlijk heb ik geen probleem met taal. Gewoon dialect. … Heb je daar geen problemen mee? Kan je t verstaan? Ja, waarom mijn schoonma, moeder, da is echt een Gentenaar. In de plaats van e tafel ‘tofel’ of … ‘sjestig’ of ‘seeftig’ … Ik hoor het al, dat zit goed. En je kan het zelf ook spreken? Ja. De begin al. En als je eens met je schoonmoeder praat, praat je dan anders dan tegen mij? Ja, dus niet zoals nu praten. … Zeg, zeg ik tegen mijn ma “iets keupen”. Als ik saus willen: “Ma, kan je mij de saas geven.” Das iets anders. Da is inderdaad, ah nee, da is, da vind ik echt tof. Mijn grote fout is in thuis. Ik en mijn vrouw altijd Engels praten. Dus eh geen Nederlands. Is slechte gewoonte, maar et is zo. Ik begrijp het ergens wel hoor. Das misschien een beetje gemakkelijker soms. Nee, eigenlijk, ik heb geen probleem met Nederlands. Maar et is gewoon. Heb je het gevoel dat je alles kan zeggen in het Nederlands? Ik kan niet zeggen, het is honderd procent, maar eh meestal wel. En kan je vrouw Turks, een beetje? Heel klein, t is moeilijke taal, moeilijker dan Nederland, Nederlands. Wat voor taal is dad eigenlijk, Turks? Wat zeg je? Bij welke familie van talen hoort dat? Mijn? Turks? Turks. Ja, want je spreekt Turks he? Lijkt dat op een andere, lijkt het op een andere taal?

49

T is. Wel, onze alfabet is precies van jullie. En eh Latin, toch Latin. Maar onzen eh verleden tijd of van eh toekomst of alles volledig anders. Das volledig anders. Das moeilijk. Zou ik het kunnen leren op een jaar? Nee, geloof me, nee. T is eh. Pak maar twee jaar, drie jaar, vier jaar misschien, dan heel klein beetje verstaan. Maar wij hebben niet dialect zoals Nederlands. Wij hebben, goh, andere Kurdische mensen, spreek Turks, maar kan niet eh honderd procent verstaan. Tuurlijk, ze, ze hebben andere taal. De Kurds. Ofwel Noord-Turkije, tuurlijk, zij zij originaal afkomst van Rusland. Ja. En eh zij zijn Turks praten, ook heel eh anders. Niet dialect maar heel anders. Spreken ze een beetje Russisch dan? Of niet ook? Jawel. Jawel. Ze spreken Russisch? Jajaja. Meestal wel. Of zoiets. Dad is wel gek. Ja, dat wist ik allemaal nie? Wel, das eh de mensen hier … denken dus Turken ah ah t is eh fan, niet fanatiek, maar moslimcul eh land dus voorzichtig en blablabla. T is nie waar. Dus eh we hebben misschien eh zestig procent moslim, pak maar rest is iets anders. En danne culturen. Bijvoorbeeld ik kom uit Antalya, Zuid-Turkije. De originaal komt van Griekland. As vraag maar de Turken, ah dat kan nie, ofzo, et is zo. Ik heb ook al veel mensen geïnterviewd ook, van Turkije, want er wonen wel veel Turken in Gent nog he. Dat is wel zo. Ze lijken allemaal heel veel op ons, de Belgen. Ja, dus he, dan de Turken hier, absoluut andere cultuur dan de mijne, oké ja, zelfste taal, zelfste kan nie zelfste aan het kijken maar ze hebben andere cultuur dan ons. Waarom in Antalya mijn la, mijn stad is meer open-mind. En hier is de mensen, ik denk dat misschien de fout van de Belgische government, de mensen is heel dicht elkaar. … En zijn, dus de mensen waarover je spreekt, zijn die in Turkije geboren of in België? Turkije geboren. Nu is de derde generatie, wel is eh tuurlijk Belgische vrienden of eh multiculturaal, zo samen. Maar eerste generatie en tweede generatie is nog altijd is eh zo dicht, is nooit open. Das e probleem, ik vind. Daardoor te veel Turken, oude Turken kan niet geen Nederlands praten owel zelf boodschappen doen, ofwel zelf naar ziekenhuis gaan of zelf niets doen, moeten iemand naast hen.

50

Maar ik denk, ik heb inderdaad gesproken met de mensen van hier, die les volgen. En die mensen staan altijd open voor België want ze willen Nederlands leren. Dus dat is misschien anders. Maar nu al ik zie het ook. Originaal eh ik kom uit Henleykaai andere school. En ik hebbe niet door waarom mijn schoonpa was ziek geweest, heel veel les gemist, kan niet les volgen ofzo. Dan eh eerste keer ben ik hier en hier za, zag ik heel veel Turken. Das ook positief. Dus in de Henleykaai, zijn daar niet zo veel Turken? Heel heel heel klein beetje. Wa voor nationaliteiten hebben ze daar meer? Rusland, Polen, Chinezen, een beetje alles, Afrikaanse, Marokkanen ofzo, maar hier Turken zijn veel, das positief. Ja, he. Ik vind is positief. En is et je eerste keer vandaag of heb ik het fout begrepen? Tweede keer. Tweede keer. Is er een groot verschil in de aanpak van de twee scholen? Ja. Hier is t gemakkelijker. Maar in de Henleykaai wel was een eh grammatica wel héél moeilijk. Was de mensen hier studenten daar gaan denk dad ongelofelijk zo moeilijk tijd hebben. Maar de niveau’s zijn wel hetzelfde verdeeld? Dus ook zeven niveau’s? Ja, zelfde systeem. Zeven niveau’s maar onze in de Henleykaai ze hebben andere stem dan hier. Ik hebben deze systeem goh met basisschool gezien. Eerste jaar was Kompas, ik heb daar gezien. T is nog altijd, zij zijn nu nog altijd bezig. Das gemakkelijker. De mensen kunnen beetje meer begrijpen. Maar Henleykaai is eh is moeilijk. Ja. Da was. Woon je dan dichter bij de Henleykaai? Want das toch aan de andere kant van Gent eigenlijk? Nee, gewoon hier, ik woon hier gewoon drie minuten, vijf minuutjes. Zo dichtbij. … Henleykaai was altijd file op de baan ofzo. Maar nu is nie meer, t is gewoon met de fiets. Das wel gemakkelijker. Natuurlijk. Het probleem is nu eh, is met eh vroeger waren met tien. Nu is dinsdag, donderdag nie meer. Voor mij is moeilijk. Ik kom direc van et werk. … Dat mag he.

51

Das moeilijk. Ik heb em dat ook net nog gezegd: “Als probleem is, dan ga ik stoppen he.”. Dus he, hij zegt: “Voor mij is geen probleem. Probeer maar thuis een beetje.”. Ik zeg: “Ik probeer altijd mijn best.” Maar België voor werkland he, dus je moet werken. Andere kant t iz eh das niet positief. Hoe bedoel je? Wel. Mensen zo, ah, niet eh echte zo. K weet et nie. Dus als iemand niet niet werkt, dan zoals sukkelaar. Ik vind. Als echt goede werk hebben en continue om te werken, dan gaat iedereen zo positief en iedereen zo bitje motiveren. En in Turkije dan ben je nie echt een sukkelaar als je niet werkt, ofzo? Bwo, in Turki, we hebben een andere systeem in Turkije dan, dan hier. Als iemand wil werken in de familie, iedere helpt. Aja. Je helpt mekaar meer om aan werk te geraken? Iedereen ze houden elkaar zo in één hand. Maar hier in België, ik zie het, het is zo. De broer werkt, de zus nie. De zus geld nodig is. Dem broer geeft niks. In Turkije zo niet zo. As iemand moet werken, moet e beetje helpen om te sa, gelijk te zijn. Ja, is eigenlijk wel mooier. Bijvoorbeeld ik heb huis gekocht voor mijn mama. Zij was in huurhuis. Ik zeg: “Allez, mama, nu ik zal een huis kopen voor u, een appartementje.” Hop, in één jaar. Nu woont zij in appartement. Jullie doen meer voor de familie. De familiebanden zijn sterker misschien dan? Ja. Kan ik wel inkomen. Is sterk, heel sterk. Veel sterker. T is echt waar, je kunt alles doen voor uw zus of uw broer of uw papa of mama. Ik denk nu ook wel da k wel zou proberen ook hoor. Voor mijn eigen broer of zus, zou ik toch ook wel iets willen, allez, ik zou toch ook niet willen dat ze geen huis hebben ofzo. Wel, hier is ik denk dat de kapitaal is eh, maakt mensen beetje kapot, ik vind, t is echt toffe mensen, maar geld is beetje zo iedereen zo zitten op de geld. Jaja. T is te belangrijk voor de mensen geworden. Niemand wil zo bitje. Bijvoorbeeld is in Turkije t is eh, ik vind. Da ga nie. Ik heb vriend, ik heb geld nodig, bijvoorbeeld, ik zal automatisch geven, geen datum geven, je weet het de geld zal komen, maar nooit vragen. Die gaat zelf komen. Eén maand ofwel twee maand of drie maand. Maar ze komen wel altijd? 52

Ja, dad is systeem. Als zo echt groot geld gaan, dan manier beetje terug te geven, dan kun je vragen. Als het echt veel geld is, dan kun je vragen. Ik heb ook hier, wanneer heb ik es … dan ik heb klein beetje voor voorschot nodig maar mijn bankmanager mijn geld was niet klaargezegd. Okay. Ik heb een vriend van me, een Turkse vriend, gevraagd, hop, zonder vragen, tjak, das geld op de tafel. Da was nie genoeg nog duizend vijfhonderd euro was nodig en eh mijn vrouw heeft haar vriend gevraagd, is Belgische madam. Amai zeg, met te contract, handtekening. Ik zeg: “Eh, chapeau. Voor gewoon duizend vijfhonderd euro. Hop.”. Da was heb ik gezien. Dat kan echt een verschil zijn in mentaliteit. Ik had meer geld gekregen van mij, niet gekregen maar lenen, van mijn vriend, zonder vragen. Gewoon vertrouwend. Voilà zo. Maar eh andere kant t is toch vriendelijk, van haar zo lief. Tuurlijk is voor mij een bitje zo raar. Ik heb nog nooit zoiets gezien. De kleine geld. We zijn eigenlijk al te lang bezig maar ik vond het een interessant gesprek. Heel hard bedankt, ik heb veel geleerd. Des niks, graag gedaan.

53

11. Equatoriaal-Guineeër 1 Equatoriaal-Guinea Man Twee jaar in België Niveau 5

Vind je het erg om eh iets, om een interviewtje te doen? Nee, … Niet een probleem. Wablieft? No no, ik vind et niet een probleem. Het is tien minuutjes. Tien minuutjes? Ja. Ok? Uit welk land kom je? Uit Guinea. Ik kom uit Guinea. En hoe lang ben je al in België? Ik woon eh twee jaar in België. En wat is je moedertaal? Eh. Das Frans. En vind je het moeilijk om Nederlands te leren? Ja ik vind het een beetje moeilijk om Nederlands te leren. Want ik heb altijd Frans geleerd en ja, sinds ik in België woon en beginnen Nederlands te leren. Ja, ik vind het een beetje moeilijk. En eh vind je het moeilijk om in contact te komen met Belgen? Nee, da nie, want eh ja op mijn werkt en ben ik veel sociaal en praat ik veel met mensen. Da nie he. Da nie. Ja. Wa vond je het allergekste aan België in het begin? Aha. Das eh das een beetje moeilijk te zeggen. Maar, zeg maa. Ja, we zijn een beetje verschillend he Afrikanen Belgen. We hebben verschillende dingen, eh ja, verschillend mentaliteit en verschillende culturen ja, af en toe we begrijp elkaar nie goe en ja en dat komt door mentaliteit he. We hebben een ander mentaliteit en ja, ja, dat is eh. Kan je een voorbeeld geven van een andere mentaliteit? Ja, over eh, ja, over eh bijvoorbeeld, over eh, ja over een discussie he, een discussie over eh ja, als jullie on aan het discussieren zijn over iets, bijvoorbeeld een eh, nu he, eh, oe

54

oe buitenlanders kunne hier leven die zonder verblijfvergunning zijn, die, die praten daar, die zeggen iets ander, die denken iets anders daarover. Ik heb ook ander mening daarover. Wa is jouw mening? Ja. Ik. Ja. Kijk he, twee maanden geleden, we hebben hier een papiertje gekregen dat eh volgende jaar eh die lessen worden nog zullen nog betaal worden. En ja. Dat is een mening he ma ik denk dad dat geen goeie idee is, want, kijk, je woont inne België en heb je geen verblijfvergunning, je mag toch nie werken en je leeft, je leef met eh met eh met eh dinge ocmw of eh …, je hebt recht op ocmw te weinig werk geld eh eind van de maand en moe je ook kunnen leven he. En as je nog je les nog moet betalen, dan krijg je nog minder eh minder motivatie he, want eh as je nog moet studeren, moe je nog motivatie daarvoor. As je ik denk dad as je die regel nie afzegt, dan ja, krijgen ze volgende jaar minder minder mensen krijgen die die willen nog eh integreren. Zijn er plaatsen waar je nog wel les kan volgen dan, gratis? Of niet? Waar? Hier? Ergens anders? Nee, vanaf volgende jaar. Overal? Ja. Het is emaal. Daarom hebben zie dat e een website op internet, da we moeten nog eh nie op één euro aankruisen. En ja. Ik heb dat ook gedaan en ik heb mijn vrienden ook verplicht om da te doen. K ga volgend jaar zeker geen Nederlands meer studeren. Ik wil beginnen met een nieuw opleiding. Maar voor ander mensen ook eh moet ik ook aan ander mensen denken. Ja, das waar. Ga je volgend jaar beginnen met een nieuwe opleiding? Wa ga je doen? Aa. Ik wee nog nie. Daarom. Ik dacht dat je nog, dat je nog, ja ik dach dat je, jij daar was om daarover te praten. Ja, sorry. Daarom ben ik ook gekomen. Ik wee no niet wa voor opleiding moed ik doen. Ik zit nog te twijfelen tussen dingens. Ja. Elektronica, ik spreek no nie goe Nederlands en ik heb een beetje moeilijk met eh met die woorden he. Ja, maar med elektronica da gaat nog met veel woorden. Daarom ben ik ook een beetje bang. En ja. Ik heb ook liever, ik wil ook liever in die bouwsector werken maar het is et is zeer koud in België he, daarom ik ook geen zin om buiten te werken. Ja. Dus eh ik wee no nie wa voor opleiding da ik nog volgen maar. 55

Maar sowieso wel iets. Ja, ok. Seg, stel nu dat ik naar Guinea zou verhuizen, hoe eh wa wa zou ik zo gek vinden? Wablieft? Wat zou ik persoonlijk raar vinden daar? As je naar eh nar Guinea gaat wonen. Ja. Ja. Et is bijna hetzelfde, zeg maar nog mentaliteit he. Ja. In Afrika, mensen zijn veel socialer dan dan dan Europa of Occidentaal he. En ja, iedereen is we is welkom in Afrika. En krijgen wel gratis eten van iedereen. En je krijg wel waar te slapen. En ja, en mensen zijn zo aardiger tegen jou doen dat je nog zou mag bang kun zijn, waarom doen zij die altij. Waarom? Wacht he? Kan je nog es herhalen? Nee. Ik wil gewoon zeggen dat mensen zo sociaal zijn dat je gewoon iets anders gaat denken, waarom doen zij zo aardig tegen mij? Aja. Da je zo begint te denken van oei. Als Belg dan, of als of zelfs als? Als Occidental he, of Europeaans, en die, die, ja, et zal veel te veel zijn en dat kan je nooit begrijpen, waarom waarom doen ze dat? Want hier iedereen leeft met met zijn eigen leven he. Bijvoorbeeld as je bij mij op bezoek wilt komen, eerst bellen en in Afrika bestaa da niet. Gewoon komen en mee-eten. Je mag er blijven tot wanneer je wilt, je mag altijd komen. Iedereen is welkom. Ja. Mis je dat? Ja, dad mis ik. Want ik vind het een beetje vervelen om altijd alleen te zijn en ik mis mijn frienden ook en ja. In Afrika zie je graag altijd iedereen en. Maar hier mensen zijn zo, iedereen is eh bezet? Occupied? Ja. Bezig ofzo. Bezig. Iedereen is bezig met of zijn werk, of zijn lessen of iets anders. Nieman heef tijd voor nieman en ja. Ik heb ook te, ik heb ook te druk en ik heb ook geen tijd voor ander mensen. Want ja, ik werk tegelijk en ik studeer nog. Ik werk in shifts en asj ik nog vroeg moet werken, moet ik later avond, naar school. Asj ik later werken, moet ik vroeg naar school. Dus. En ik kom vier keer per week naar school. Ah, das toch wel veel. En wa voor werk doe je? Aa. Ik werk in eh in een bedrijf? Een eh patattenbedrijf. In Gent? In Deinze. In Deinze ja. Is dat ver, onderweg? Dus ja. Deinze is ongeveer half uurtje van hier. Gent van. 56

En hoe ga je daar naartoe? Met auto. Met de auto, ja. Met auto. Rij van hier naar werk en ik slaap te weinig. Door de week en in weekend wil ik ook nieman zien want wor dik echt moe. Wil ik gewoon rustig blijven. Ja. Ja. As je zo moet werken en moet studeren tegelijkertijd, dat is niet gemakkelijk, denk ik. Ik doe twee studies tegelijk he, Nederlands en Engels. Ik heb ook nie zo veel tijd om lessen te, mijn huiswerken te doen. Dat doe ik ook in weekend. Ja. Daarom ook daarom heb ik ook nie zo veel tijd voor mensen. Anders wil ik wel graag wa nieuwe mensen nog ontmoeten, leren kennen. En ontmoet je veel mensen in de lessen, bijvoorbeeld in de Engelse les? Zitten daar veel Belgen ook? Ja, ja. Zijn nog almaal Belgen en ander nationaliteit. Ja. En hier zijn andere nationaliteiten. Ik ben heel blij dat je toch tijd voor mij hebt kunnen maken. Het is tien minuutjes, dus eh. Eel hard bedankt he. Ja. Ok.

57

Niveau 6 12. Boliviaan 1 Bolivië Man 2 jaar in België Niveau 6

Nu lukt het se. Hallo. Hallo. Uit welk land kom je? Bolivië Uit Bolivië? Uit Bolivië ja. En eh dus je moedertaal is Spaans waarschijnlijk? Ja, Spaans. En hoe lang ben je al in België? Ik woon al bijna drie jaar. Toen je drie jaar geleden naar België kwam, wat vond je het allergekst, het vreemdst? Eh, veel water. In de st, in de stad ik zie altij water, en veel kanalen, en de oude gebouwen. Da was allez gek. Om ik, ik dacht dat hier meere nieuwe gebouwen bestanden, bestonden he. Ja? Das perfect. Vanwaar kom je dan in Bolivië? Kom je uit een stad of uit een dorp? Uit een stad, ja. Uit de hoofdstad? Nee. Nie de hoofdstad van Bolivië maar een belangrijk stad. Ja. Stel nu dat ik naar Bolivië zou verhuizen. Stel dat ik naar Bolivië zou verhuizen. Aah. Op we, hoe zou ik mij moeten aanpassen om te integreren? Aja, in Bolivië is gemakkelijk. Eerst moet je Spaans leren. En daarna is alles makkie, gemaklijk. Mensen is vriendelijk en wat nog kan ik zeggen, ja. Je kan daar. Wacht, wat kan ik zeggen. Moeilij, de moeilijkste is het warm, in mijn stad is altijd warm. Das alles. Heb je het hier dan nie heel koud nu?

58

Nee, ik ben gewoon al. Ok. Wat heb je vandaag allemaal gedaan? Vandaag? Ja. Ja, vandaag heb ik een soort kartel gedaan. Ik heb een kartel met eh omdat eh ja een kartel met letters. Ik heb eh. Nederlands voor mij he eh. Maakt niet uit. Je mag. Ja. Nee, nee. Kom niet. Je hebt tijd. Wat ga je morgen doen? Morgen? Morgen? Da weet ik nog nie. Ja, zien wat de toekomst brengt. Ja, morgen, geen plannen. Ik heb geen plannen voor morgen. Heb je werk hier in België? Ier in België werk ik maar nie elke dag. Een week wel, een andere week nie. Wa voor werk doe je? Mm? Wat voor werk doe je? Ik ben tuinier en ik schilder ook en vanalles. Vanalles. Vanalles. Een beetje vanalles. En wat deed je in Bolivië? Daar was ik taxichauffeur en in firma werkte ook als chauffeur en dat gestudeerd aan de universiteit maar da was verleden tijd. Ja. En wacht, eh, wa ging ik nu weer vragen? Wa vind je van het contact met de Belgen? Ja, meeste meestal mensen zijn vriendelijk. Ja, da kan ik zeggen. Ik heb, ik ken veel Belgische mensen hier in meestal zijn beleefde en vriendelijk en ja en vele spreken ooke Spaans. Veel Belgas – hoe kan k zeggen- vinden Spaans een mooie taal. Ja. Da kan. Er zijn veel mensen die het beginnen leren he. Mm. Mijn leraar heeft mij gezegd dat Spaans is nu de modetaal. Modetaal? Ja, de modetaal. T is waar. Er zijn ook veel mensen eigenlijk die naar Latijns-Amerika gaan om allez om te, allez veel mensen willen daar ook gaan wonen, voor een jaar ofzo. Das waar. Ken je Belgen in Latijns-A eh, ken je Belgen in Bolivië?

59

Bolivia. Eigenlijk ken ik nieman daa maar in mijn stad bestaat een kleine dorp die Belgica noemt. Ja? Oe komt da? Ik denk dat is bij mensen van ier he. Alle, meestal mensen zijn daar met blonde haren, lichte ogen. Ja. Oh, zo grappig. Echt waar. Belgica? Nog één dorpje Belgica Chica maar niet dichtbij van Belgica. Echt vreemd vind ik. Ik had er nog nooit van gehoord. Hoe ben je naar de les gekomen? Bij een vrien, een vrien die me gezegd dat i, dad ik moe moet na, moest naar hier komen. En da, da was. Was dat een Boliviaanse vriend? Nee. Een Belgische vrouw. Een Belgische vrouw, jaja. Als jij Nederlands spreekt, vind je dan van jezelf dat je algemeen Nederlands spreekt, of een dialect of iets ertussen in? Algemeen, wat eh wa bedoel je? Algemeen beschaafd Nederlands, dus netjes. Of een dialect zo? Ja. Voor ons he, voor alle vreemdelingen, is dialect is eh is moeilijk omda we gaan naar de school en daar leren wij Nederlands. En maar op de straat is dialect. En dan daarbij weten we niets. Dus als je naar de winkel gaat, dan begrijp je dat niet? Of wel? Ja, de winkel da waar ik ga, ze spreken altijd Nederlands. Echt waar. Das goed. Maar met mensen in mijn werk bijvoorbeeld. Dat daar kan ik niet, mensen spreken, ze spreken geen Nederlands, ze weten geen Nederlan maar ze spreken Nederlands, maar ik bedoel dialect. En dat kan ik niet begrijp. Ik begrijp niet. Woon je in Gent nu? Ik woon in Evergem. In Evergem. Ah ja. Dat is vlak bij Gent. Ja. En je, de mensen van je werk, die zijn van Gent? Van Gent, van Zottegem, van ja. Oost-Vlaanderen? Ja. Ik hoor daar. Soms de collega’s vragen mij: “Verstaan je?” he of “Verstaan je haar?”, ik zeg: “Niks”. Ja, ze spreek dialect, maar, dialec maar geen dialect van ier is in 60

Oosterzele. Ik weet et nie wa zeggen maar is, un dialect is anders van van Gen dan bijvoorbeel dan Middelwerke. Ofzo? Ja? Is dat waar? Ja, da kan, da kan. Ik ben zelf niet zo goed in Gents, want ik ben van Antwerpen. Ah ja, daar, daar ken ik ook mensen in Antwerpen. Ja. Maar is een beetje meer … in Antwerpen he. Ik vin in Antwerpen dat Nederlands een beetje. Wij in Spaans lezen de letters, daar zeggen geen “beter” maar zeggen “better” … Ze zeggen ook de “a” anders, zo “maske”. Was ah ja heb je, ben je al eens in Nederland geweest? Ben je al eens in Nederlands geweest? Nederland nee. En heb je al eens Nederlands gehoord van een Nederlander? Ja, in de televisie wel, ja. En vind je dat moeilijker? Nee, is kleine variatie van het Nederlands dat iedereen leren … en is nie zo moeilijk. Wa vind je van Brussel? Van Brussel. Daar spreken meeste mensen Frans he. Ja. En de mensen willen geen Nederlands spreken. Sommige. Jaja. Brussel is een grote stad, ja, veel, veel vreemdelingen he. Ik ken, ik heb, ik ben een paar keren daar geweest nie meer… . Ik kan nie veel zeggen over. Ja, over Brussel. En van Gent? Van Gent, ik ben verlief van Gent. Ja? Ah, das tof. Das een mooie stad. Mooie stad. Ben je al eens teruggeweest naar Bolivië? Sinds je in België bent, ben je al eens terug naar Bolivië geweest? Nee, nog nie, nog niet, misschien volgend jaar. Misschien. Is da moeilijk? Is het moeilijk om daar naartoe te gaan? Nie moeilijk maar een beetje ver, een beetje duur. Ik ben hiere bijna drie jaar, dad vin ik nie zo veel. Nee? Ik vind dat wel veel. Ik heb, ik heb daare bijna geen familie meer. Ah, ok, dan da maakt het misschien wel wat gemakkelijker. Ja. Alleen de vrienden. … 61

Ok, je bent heel hard bedankt. Das niets. Da was het. Tot ziens he. Tot ziens. Wacht, ik ga.

62

13. Egyptenaar 1 Egypte Man 3 jaar in België Niveau 6

Ja, goeiedag. Goeiedag. Uit welk land kom je? Ik kom uit Egypte? Uit Egypte. En welke taal is je moedertaal? Mijn moedertaal is Arabisch end eh mijn tweede taal spreek English, en ik volg nu Nederlands en ik sta in zesde niveau. Jajaja. Enne, wacht he. Hoe lang ben je al in België? Toen ik hier kwam, sinds eh op drieëntwintig oktober tweeduizend drie ben ik hier gekomen. Das iets meer dan drie jaar, ben ik hier in België. Amai. Dus dan ken je de Belgische cultuur al wel? Ja. Ik heb maatschappelijk oriëntatie gestudeerd, zes maanden, ik heb die gevolgen bij die andere school, Kompasse school. Ik weet niet of dat ij weet het zijn of niet? Nee, maar het ander meisje is daar ook geweest? Ah die ander meis. Ik heb die ja beetje over cultuur van België, over … ja over Wallonia, ja, beetje vanalles heb ik gestudeerd en ben nu bezig met Nederlands te volgen. En da heeft, allez … je voelt da da helpt? Ja. Inderdaad. Inderdaad ja, want maatschappelijk oriëntatie, weet een beetje over, da zal gemakkelijk zijn en dan je weet et wat s verschillen tussen Vlaanderen en Wallonië end eh wat zegt eigenlijk de wet. Wat. Ja, ok. Stel dat ik naar Egypte zou verhuizen he, op welke vlakken zou ik mij moeten aanpassen? Denken moet eh ja moet aanpassen bij de mensen, bij de mensen eerst en de. Voor de taal, da komt wel maar das nie gemakkelijk, maar eerst moet goed aanpassen aan de mensen en de voor de Egyptische cultuur ik denke de mensen zijn allemaal vriendelijk. Voor de rest ik weet niet.

63

Wat vond jij het allervreemdst toen je naar België kwam in het begin? In begin was eh, het was beetje raar want dis was eerste keer ik in buitenland mijn land en het was eerste keer ben ik hier geweest tweeduizend en drie als toerist end eh ik mocht kiezen of ik wil hier blijven of niet, maar mijn visum was drie weken maar end ik mocht moeste naar Egypte terug en dan heb ik speciale visa en ik kom hier om te studeren en de wonen en de, maar voor leven hier in België valt wel mee maar mm ja, t is, t is nie alles positief en nie alles negatief. T is beetje vanalles. Maar nog altijd beter dan mijn land. Ik bedoel economie he beter dan mij, maar mijn land Egypte nog mooier dan jullie land. Nog mooier. Ja, inderdaad. Beter weer ook? Beter weer, beter leven, ja, mijn familie daar. Natuurlijk. Ook komen hier ook ja beetje vanalles om te studeren, om te ja geld verdienen en voor beter leven te hebben. Maar voor toekomst ik weet nie da zal in Egypte terug zijn. Ik wil graag gids worden in Egypte en dan bij toerist en dan kan beetje gelijk ja, uitleggen over de, onze cultuur ofzo eh zal allemaal wel zien maar stap voor stap, beetje bij beetje. Tis da. Zie je je familie dan nog? Altijd altijd, ja, elk jaar moet ik mijn familie bezoeken eh maar dat hangt ervan af als ik holiday heb, vakantie ofzo en bellen af en toe bijna elke week. Ja, het is nie zo gemakkelijk he. Nee. Wat zou jij zeggen tegen een vriend die ook naar België wilt komen? Euh eerst moet absoluut Nederlands leren want as je kan geen Nederlands da zal veel problemen hebben over werk, over maatschappij, over eh over de mensen want jullie hier echt, ik weet nie. Ik zal nie zeggen dat da de half mensen spreek geen Nederlands ma die echt die mensen respecteer Vlaanderen respecteer de mensen spreek Vlaams. Behalve da jullie kijken naar die ander mensen raar. Ik heb die voor beginne gehad as ik geen Vlaamse spreken mensen kijken wat wa wa wat hij hij doen hier, dus eerste ik die mensen moeten leren Nederlands en beetje aanpassen met de Belgische mensen end eh als ze willen hier blijven wonen. En vond je het moeilijk om met Belgen in contact te komen? Nee, komt allemaal. 64

Dat komt allemaal. Neen, komt alles gemakkelijk als je Nederlands leren. Of beetje ja, moet beetje voelen zelf he, moet ja, moet niet tegen iederene spreken. Das gewoon, velen ja, tegen jou en de mensen. Ja, want je bent wel iemand, vind ik, die snel contact opneemt zelf. Ja. Ja. Voila, ma ik heb diezelfde, ik hem direct toen ik jou zag dus dus ik voelde dat ja, ah ja dat da kan, da kan komen, verstaan, ende hoe meer je sociale contact heb, hoe meer je kan Nederlands veel beter. Dad is waar. Da is waar. Als jij Nederlands spreekt, wa vind je dan van jezelf, spreek jij Algemeen Nederlands, of spreek je dialect, of spreek je iets ertussenin? Beetje, eh meestal Algemeen Beschaafd Nederlands. Want eh soms kan kik dialect spreken ma ik mag niet want eh ik die mensen zal kijken naar mij dat ik raar ben omdat ik spreek nog niet nie perfect Nederlands en ik begin te babbelen dialect mensen zeggen: “Ja je moet eerst leren Nederlands eilijk en dan daarna dialect.”, maar de kom soms aantal woorden tussen dialect maar das nie mijn probleem, da doord jullie omdat ik ja nie alles van de school kan ik leren. Jajaja. As je met een Nederlander spreekt, kan je hem versta of haar verstaan? De Nederlander? Ja, t is eigenlijk wel, maar nie honder proce, t is niet zoals die Belg. Want zij hebben een raar accent. Ik bedoel, nie zo zacht zoals jullie. Dus nie, jij versta mij, ik versta jou. Bij de Nederlands een beetje, beetje moeilijk want ze hebben ook eigen dialect end eh eigen accent. Dus da zal moeilijk zijn voor ons maar as zij spreken Algemeen Beschaafd Nederlands …. Deftig Nederlands. … Ok. As je naar tv kijkt en naar de radio luistert, vind je dat gemakkelijker verstaanbaar? Nie hon procent. Ik verstaan vijftig procent van. Zij spreken natuurlijk perfect Nederlands, mooi. Ma Nederlands natuurlijk das, das om te leren en de kennen das niet gemakkelijk. Das. Voor onze school we leren tot zesde niveau maar alleen voor eh om te leven, verstaat, maar voor politiek en allemaal da. T is totaal anders. Ze moeten hoog …, hoog andere school studeren. Jaja, wat heb je vandaag allemaal gedaan? Nie veel gedaan, nie veel gedaan. Want ik ben eh momenteel ik heb mijn werk kwijt vorige week en ik ben eh aan t werk aan t zoeken dus ik ben geweest bij aantal interim bij VDAB … mijn naam inschrijven. Maar eh de rest eh t komt wel allemaal wel goed. Ik voel mijn zelve , ja ik voel mij zelve zeer sterk want eh die mensen vind voor die drie jaar dit ik hier woon. Zij vinden mijn Nederlands nie zo slecht. 65

Nee, dat is zeker niet zo. Ik heb bewezen dat ik t zesde niveau. Ik volg altijd Nederlands ent ik hoop, ik weet nie, ik hoop da zal bij universiteit gaan. En eh ik zal grote diploma hebben. En dan ik ga gids worden. En dan, zo kan ik Nedellander begrijpen zeer goed. Zeker, en dan kan je de Nederlanders gidsen. Voila, voila, dat is, dat is, dat is mijn mijn toekomst. En as nie goe draai hier in België bij mij, da kan zijn, ja nieman weet het maar stap bij stap. Ja, ok. Das al? Dat is alles. Heel hard bedankt. Bedankt voor jou. Zeer veel succes met je nieuwe werk. Zeer bedankt. Ik hoop dat je snel iets vind. Dank u wel. Tot ziens nog es he.

66

14. Iraniër 1 Iran Man 3 jaar in België Niveau 6

Ok Hallo, bedankt trouwens. Uit welk land kom je? Ik kom uit Koerdistan van Iran. Van Iran. En spreek je Perzisch? Mijn moedertaal is Koerdisch maar ik spreek ook Perzisch. En hoe lang ben je al in België? Bijna drie jaar en twee maanden. Dus dan ken je de Belgische cultuur al wel een beetje. Ja. Ik hou van jouw cultuur, ja. We moeten leren jouw cultuur en jouw taal. Je doet het goed, de taal in elk geval al wel. Ja, voor mij is, ja, ik heb gevond alles goed. Wat vond je het allergekste toen je naar België kwam, het vreemdst? Ok. Wa? Nog één keer herhalen. Dus je kwam van Iran naar België, wat was het gekst, het verschillendste? Ok. Van cultu, thuisse cultuur, mijn cultuur en jouw cultuur? Ja. Ja, is duizende dingen, verschillende dingen, ja. Voorbeeld in mijn land mag niet jongen hè, mm jongen hebben vrienden met meisje, ja, jongen hebben vrienden, vriendin. En mijn land mag niet drinken alcohol. In mijn land mag niet in straat zonder, vrouwen zonder handdoeken buiten gaan ja, komen buiten gaan. Maar jouw land deze dingen alles is vrij, is zonder probleem en. Veel dingen ja. Ja, precies. Was het dan moeilijk om je hier zo’n beetje thuis te voelen? Niet voor mmm niet heel moeilijk ja. Mm, want eh ik heb ook hetzelfde jouw idee. Want mensen moeten vrij, mensen moeten zelf keuzen wat moet doen. Ja. Dat is één eigen idee. Ja. Maar in mijn land, regeren van mijn land schrijven alle wetten, alle dingen, ja en mensen moeten eh, mensen moeten gebruiken deze wetten. Ja. Wat gebeurt er dan als, as ze dat niet doen?

67

Ja. … Alles. Mensen drinken alcohol, ja, moeten tachtig, ik weet et niet wat is, slaag, slaag? Slaan. Eh slagen. Ja, slaan. En als ne jongen met een meisje praten, niet gewoon praat, ja speciale praten ja, vriendelijke praten ja, zijn gezin of nee haar gezin wanneer terugkom deze meisje naar huis moeten antwoorden. “Wat did jij? Waarom praat je met ….” Dat is beetje moeilijk. Wat heb je vandaag allemaal gedaan? Allemaal? Vandaag? Ja? Om half acht ik sta op, ja, en daarna ging kik naar mijn work en tot twaalf work, twaalf uur heb ik bezig met mijn work en twaalf tot bijna één uur had ik pauze en daarna nog één keer werken tot vijf uur. En dan naar hier gekomen? En daarna. Ja ja, kom ik hier. Dus da was een drukke dag eigenlijk? Ja, voor mij. Wa voor werk doe je? Ik work bij atelier, bij kringwinkel. En bijna één maand heb ik daar geworkt. Maar tot vroege week moest ik stage doen en vroege vrijdag begon mijn work. Ja. Ik heb contract aangetekend. Dus je werkt er nog maar pas? Ja. En valt het een beetje mee? Mijn werk, volgens mij is goed. Is niet zo moeilijk. Ja. Voor me is makkelijk. En vroeger had ik aangevraagd om van mijn OCMW voor werken want bijna drie jaar ben ik in België. Ja en tot nu had ik geen work. Volgens me moet ik worken want moeten met ander mensen met eh praten en leren jouw cultuur. En ja. Vind je t dan moeilijk om eh, vind je t moeilijk om in contact te komen met de Belgen? Ja. Volgens me is heel moeilijk want in de straat en de ander staden mensen praten met ander dialect, maar we leren bij school speciale woorden, schrijfwoorden. Als mensen praten, als mensen met schrijven talen, schrijfelijke talen praten, ja ik begrijp et maar nie zo goed maar goed, maar mensen in straat in andere stad praten met ander dialect. Dat is heel moeilijk voor ons, voor me. En bijvoorbeeld zo de tv en de radio, vind je da makkelijk?

68

Jaja, ja, eh, ik hoor altijd naar radio en ik heb eh ik kijk naar tv. Ja, met tv en radio, ik heb geen probleem. Nie echt geen probleem. Maar mijn probleem is weinig dan met mensen praten. Ja. Dat is onze probleem. En ook mijn probleem. En zo buiten de taal is het dan moeilijk om met de mensen, as persoonlijkheden van België, zijn wij moeilijk om mee in contact te komen? Mm. Niet heel moeilijk maar voor sommige mensen is t moeilijk. Ja. Maar voor mij nie is moeilijk. Volgens mij mensen van België zijn vriendelijk met buitenlande mensen zijn vriendelijk, ja, en zonder probleem. Ja, ok. Perfect. Als jij Nederlands spreekt, vind je dan van jezelf da je Algemeen Nederlands spreekt of vind je allez, denk je “Aj, dit is een beetje dialect.” of denk je “Oh, ik spreek iets ertussenin.”? Ja, ik heb gezegd sommige mensen praten echt met dialect, maar sommige mensen praten heel duidelijk. En als mensen weten, ik kom van buitlanden, ja langzaam langzaam praten en gebruiken gemakkelijke woorden maar sommige mensen weten niet altijd en blablablablabla ja en ik begrijp et niet. Niks Jajaja. En doe je dan zo “Jaja”? Ja, en zo “jajaja”. … Als, as je met een Nederlander praat vind je dat … gaat dat? De mensen uit Nederland. Ja. Niet echt begrijpen, maar ja, is goed. Voor me is goed want ik heb geleerd bij Henleykaa vier niveau en bij Bargiekaa twee niveau 5 en nu 6, verschillenden hebben twee talen ma ja, sommige mensen echt praten met Nederlandse taal, sommige mensen nie, praten met Vlaamse taal, maar niet heel moeilijk. Ja. Ik begrijp et soms. Ben je al eens in Nederland geweest? Enkel voor reizen. Twee, drie keer. Ik ben daar geweest voor … twee dagen, een dagen, ja drie dagen. Dat is alles. Ok, je bent heel hard bedankt en ik vin dat je heel goed Nederlands spreekt. Ja bedankt. Nog veel, ja.

69

15. Marokkaanse 1 Marokko Vrouw Vier en half jaar in België Niveau 6

Is t jouw eerste keer misschien? Nee, maar het is eh, ik ben heel slecht met he computers en me dingen, van die dingen. Ah ok. Hallo, uit welk land kom jij? Ik kom uit Marokko. Uit Marokko. En wat is je moedertaal? Arabisch. Arabisch. Hoe lang ben je al in België? Ik ben al vieren ja, vier jaar en half. Dus dan ken jij de Belgische cultuur wel? Ongeveer want wij hebben eh stuk van maatschappelijk oriëntatie gedaan, nie volledig maar in moede, in mijn moedertaal en allez ik ken toch een beetje. Jaja. Wa von, zo toen je naar België kwam helemaal in t begin, wa vond je toen het allergekst of het grootste verschil? Ooh, was eigenlijk verschrikkelijk want eh ik kost nieuwe mensen spreken en eh en eh was beetje moeilijk om mee te gaan me mensen zo eh in eh zo op café voorbeeld eh iemand vraagt iets in Nederlands, je kan nie antwoorden. Eigenlijk wanneer eindigt een zin en wanneer eindigt, da kost ik echt nie, allez, nie weten he. Wanneer begon het zo een beetje te gaan? Na zes maanden. Na zes maanden. Dan heb ik al twee niveaus gedaan. Altijd hier in de Bargie? Nee, ik heb het gedaan in Kompas. Da was intensieve cursus. En hoeveel uren is zo’n intensieve cursus? Was vier, vier dagen in de week, geloof ik. En was vier, van was van half één tot vier uur. Da was t ja. Ja.

70

En eh stel nu dat ik naar Marokko zou verhuizen, op welke vlakken zou ik mij, zou ik mij moeten aanpassen? Eh. Hoe bedoel je me vlakken? Stel dat ik naar Marokko zou gaan? Ja. En ik zou daar willen integreren. Wat zou ik moeten veranderen van mijn Belgische cultuur? Een beetj, klein beetje aanpassen met de mentaliteit van de mensen dan want das helemaal iets anders dan hier he eh de manier van kleren en spreken en speciaal voor vrouwen he allez op straat nie zo me korte kleren rondlopen. Nie overal eigenlijk, in de steden da gaat wel maar in plattelan zeker opletten en eh accepteren wa mensen geven als eten en drinken, ja. En wat eten ze zoal? Elken dag bijna tajine. Das een maaltijd bekand in heel Marokko. Couscous. Das toch zo met zo’n pot? Speciale pot. … En eet, kan je dat hier ook makkelijk eten? Ja ja ja, ik doe da ééne keer per maand probeer ik toch wel ééne keer klaarmaken. Ja. Das wel lekker ook he. Wat zou jij zeggen tegen een vriend van Marokko die naar België wil komen? Ja, euh t leven in België, das geen paradijs zeker. Je moet veel doen om te integreren eh taal es nie gemakkelijk eh en zeker studeren, zeker, want de mogelijkheid om te studeren hier in België, das meer dan bij ons he. Want tot een bepaalde leeftijd kun je studeren tot 33 jaar maar nie meer, maar hier elk eh allez iedereen kan naar school gaan zonder problemen. 60 jaar, 12 jaar maakt nie uit. Das eigenlijk de voor één van de voordelen hier. En nog iets anders moe nie profiteren van de situatie hier van OCMW en van eh allez van t leven hier in België, moe zeker werken, moe toch iets doen in jouw leven dan eh… Werk jij? Ja ja ja. Wat doe je? In tuinbouw. Ik werk in tuinbouw. Wa moet je dan doen? Meestal bestelling en als bestelling gedaan is, dan moeten wij planten samenzetten, proper maken en eh en plantjes zoeken, insteken als echt geen bestelling in de ser en de 71

plaats noemt insteekruimte en daar komen kleine plantjes in dooskes zo in gel en moet je daar insteken speciale manier me o me pincet of me speciale insteker. Ja. Vind je het leuk werk? Oo. Allez, ik had geen ander keus eilijk. Ik had ook universiteit gedaan in mijn land. En ja, was eigenlijk mijn droom op bureau werken. Allez. Ik heb economie daar gedaan ma ja, natuurlijk aanpassen me diploma’s en vergelijken en. Da duurt een tijdje. Da komt nog in orde of hoe zit da? Hopelijk. Hopelijk. Ik ben aan t wachten. Wat doen ze dan? Ze vertalen? Eerst vertalen in immigratieservice en daarna gaat alle papier naar Brussel en daarna vergelijken en bekijken wa eigenlijk ja wa mankeert, wat is in order en ze geven een antwoord misschien tussen zes maanden en drie jaar. En hoe lang ben je al aan t wachten? Das de tweede keer. Ik heb al eene keer de papieren gestuurd naar eh naar Brussel en ik had geen antwoord en ik had weer zes maanden geleden al teruggestuurd maar geen antwoord. Het gaat een beetje traag. Dan hoop ik dat het snel in orde komt. Ik hoop het ook. Wat heb je vandaag allemaal allez wat heb je vandaag allemaal gedaan? Hoo ja. Lijk gewoonte naar mijn werk en daarna naar uis. Ik heb mijn spaghettisaus uitgehaald van de, van de diepvries, klaarmaakt en direct naar school want ik had nie zo veel tijd he. Het is vroeg he zes uur. Ja. En dat is, tot hoe laat duurt de les? Tot tien voor negen. A ja. Dus nog een lange les? Jama ik von toch leuk he. Toch leuk. Te komen studeren. Het ziet er ook wel een leuke sfeer uit, vind ik. Ja. Ja. Natuurlijk, ma dat hangt af van de cursisten en van de leraars. Zit je altijd in dezelfde groep? Ja, altijd. Dus jullie zijn van niveau 1 al samen of nie?

72

Nee, nee, nee. Alleen da bruin meiske wa, meiske eh, we hebben samen gestudeerd de eerste, nee orie eh, maatschappelijk oriëntatie, we hebben samen gedaan maar Nederlands nie. Ma we kennen elkaar, maar das ander story natuurlijk en geen goeie contact. Ma das iets and, das iets anders natuurlijk. Oei. En de rest allemaal hebben hun niveaus hier gedaan. Ja, want jullie kwamen van de intensieve cursus. Als je Nederlands spreekt vind je dan van jezelf dat je algemeen Nederlands spreekt of vind je dan van jezelf dat je dialect spreekt of iets ertussen? Dialect zeker komt tussen. Je kan nie zeggen: “Ja, ik spreek mooi Nederlands”. Da kan nie want een bekend woord in mijn land is: “Als je woont met mensen veertig, veertig dagen; word je één van die mensen.”. Dus zeker gaat één woord of twee tussen eh komen maar proper, zuiver Standaard Nederlands. Ik denk et van nie. Ik weet zelfs niet of het bestaat. Het is bij iedereen. Das geen probleem. Maar soms krijg je zo kritiek van collega’s. … “Let op want eh t is een beetje dialect in je woorden. Blijf maar proper Nederlands.” K zeg: “Ma jullie moeten ook proper Nederlands spreken tegen ons.”. “Jajaja, das juist maar toch opletten, blijf toch proper en allez zuiver.” Na ja. En kan je het verstaan als een Gentenaar Gents spreekt? Klein beetje eigenlijk. Nie zo veel want ik werk mee verschillende mensen van verschillende kanten he. Één van Wetteren, van eh Zeveneek en van Hent, van ja en sommige mensen komen ook van Limburg iets doen in de sèr, zo automatiseren of hoe noemt da weer? Ja, automatiseren. Das nog iets anders he? Limburg? Amai ja, das een groot verschil en West-Vlaams ook, he. Ja, das juist. Eh wacht, eventjes denken. Aja. Woon je in Gent? Ja, ik woon in Gent. In ’t centrum? Nie ver van hier. In die grote blokken. Hoe ben je naar de les gekomen? Te voet. Te voet. 73

Te voet toch. Tuurlijk. Ma soms me d auto, ik ben een beetje stout. Aja, hoor je, as je met een Nederlander praat, ga je dan je taal aanpassen of blijf je dan hetzelfde spreken? Nee, blijf ik zelfde, zeker. Heb je veel contact met Nederlanders? Mijn schoonbroer woont in Nederland. Ja. Is het makkelijker of moeilijker om hen te verstaan? De eerste zes maand was moe, gemakkelijk dan hier in België. Maar daarna wordt moeilijk en moeilijk. Want eh k ben gewoon van mensen van zo geen ‘g’ ofzo. Speciale taal van Nederland, speciale taal van Nederlands maar ik begrijp toch tot tachtig percent van eh spraak van Nederland. Ok. Heel hard bedankt. Ok. T is goed. Allez succes he. Hetzelfde.

74

16. Turk 1 Turkije Man 3 jaar in België Niveau 6

Hallo. Ja. Uit welk land kom jij? Uit Turkije. Uit Turkije. En wat is je moedertaal? Turks. Turks. En hoe lang ben je al in België? Drie jaar, drie jaar en half. Drie jaar en een half. Welke aspecten van de Belgische cultuur vond je het vreemdst toen je naar België kwam? Vreemd? Ja. Gek? Was niets vreemd. Ik kom uit Turkije, in Istan, eh van Istanbul. Ja, soms Istanbul moderner dan hier. En cultuur eh niks probleem. Dus het was eigenlijk gemakkelijk om je aan te passen. Neeneenee, ik heb geen probleem aan te passen voor cultuur. Ja, vond je het, vind je het moeilijk of m om met Belgen in contact te komen? Nee, das geen moeilijk, eh mogelijk, niet moeilijk. Sorry. Niet moeilijk? Niet moeilijk. Ja sorry. Heb je veel Belgische vrienden? Ik heb Belgische vrienden. Ja. En eh wacht he. Stel nu dat ik naar Istanbul zou verhuizen, wat zou mij het meest verbazen, denk je? Verbazen? Ik denk trafiek he. Het verkeer. Het verkeer.

75

De drukte? Ja, is echt de drukte. Hier. Toen ik hier kwam. Kwam? Kwam. Ja. Kwam. Voor mij, België was zo, ja zoals hier, een dorp. Ik dacht: “Ja. Waar is hier? Een dorp ofzo?”. Niemand op straat. Voor mij this was eh beetje raar. Maar Istanbul, as kik naar Istanbul, soms af en toe we gaan naar Istanbul en ik zeg: “Omai, dat is echt heel veel trafiek dan hier.”. Maar ik kom van daar, heb onmiddellijk hier aangepast. Kan ik het vergelijken met Brussel, of is zelfs Brussel klein? Brussel, eh Brussel, één milj misschien één miljoen mensen wonen daar. Maar Istanbul is vijftien eh twaalf, dertien miljoen mensen legaal, misschien drie of vier miljoen illegaal mensen wonen daar. Echt metropool. Je lopen op straat misschien duizend mensen samen. Je begrijp het wel. Zo druk. Ja ma, ja, zo. Ik wist niet dat da zo groot was. Ja, das zo groot. Groot. Mis je de drukte? Soms ja, soms ja, en natuurlijk iedereen heeft een probleem om een beetje aanpassen hier en cultuur enzo. Voor mij was cultuur misschien vierde of vijfde plaats, eerste was Nederlands. Nederlands was beetje moeilijk omdat ik studeer nie genoeg, omdat ik sprak altijd Engels met de mensen maar nu ik moet beetje Nederlands spreken voor mijn werk en alles. Gelukkig ik heb een werk en ik werk. Taal is niet belangrijk in mijn werk ook. Wat voor werk doe je? Magazijnier, ja natuurlijk belangrijk maar als je werken inte eh eh nationaal bedrijf Engels genoeg. Je kan alles met Engels doen. Maar om een beetje doorgroei en eh Nederlands verplicht je hebt eh study studie. Studie. Ja. Soms. Ja. T is vaak als je Engels kan en je gebruikt een Engels woord en je maakt het wat Nederlands, dat we t verstaan. Ja, verstaan. Want het lijkt erop he, een beetje. Ja, een beetje. Heel veel Engelse woord jij gebruiken in jouw taal. En Frans ook een beetje. Wat is belangrijk van mijn, als je gelijkmaken he, van mijn land en België eh

76

opleidingssysteem echt goed, echt goed, die bedoel altijd je kan iets leren en das niet zo kost. Das niet. Das niet zo duur? Niet zo duur. Je kan alles studeren hier as je wilt. Kan da nie zo in Turkije? In Turkije, natuurlijk, je betaalt niks voor te studeren maar as je naar universiteit gaan, universiteit. Dat is een beetje moeilijk he. Je moet werken. En eh dat is een beetje moeilijk ent hier is alles vrij, denk et. Ik wee nie. Universiteit wordt ook, wordt wel betaald, maar de rest is gratis. Das moeilijk voor u? Natuurlijk. Maar ik heb geluk want mijn ouders. Jaja, jouw ouders, anders, anders. Anders ook. Opleiding bijvoorbeeld in televisie, als je naar televisie kijken, zij spreken Engels, ja natuurlijk Amerikaanse movie maar ondertitel subti … Ondertitels. Maar ondertitels is in Nederlands. Je kan echt goed leren, iets leren. Tur. Maken ze in Turkije, de stemmen zijn Turks? Jajaja, stemmen is Turks. Zij vertellen, vertellen, translate… Dus dan zie je de mond bewegen en dan komt er eigenlijk iets anders. Neeneenee. Zij bijvoorbeeld een Amerikaanse acteur spreekt maar hij spreekt Turks. Ajaja, das gek. … Eh, drie maand geleden ik was in Turkije en ik kijkte een movie. Echt, this was raar voor mij, bijvoorbeeld Leonardo Di Caprio spreekt Turks. Ja, die kan toch alles he. Jajaja. Zij spreken Turks. En … Ik kom van daar. Vierentwintig jaar ben ik daar gewoond. Ik woonde daar, ik heb onmiddellijk hier aangepast. Ja. En wil je ander vragen? Aja, tuurlijk. Wat heb je vandaag allemaal gedaan? Aah, geslapen. Geslapen? Geslapen. Tot zes uur?

77

Is zo. Ik ben ziek sinds vorige week donderdag. En donderdag en vrijdag ben ik mijn werk niet geweest. En maandag, en maandag en maandag ook en deze morgen ben ik ongeveer tien uur opgestaan en een beetje geten, ontbijt gedaan. Dan half een uur ofzo ik ben buiten geweest eh bakkerij en beetje boodschappen, dan ben ik terugkomen en ik slaap tot drie uur, vier uur opnieuw. This was maandag eh uitzonderlijk. Ja. … Heb je griep? Das wel wat vervelend. Mijn stem je kan niet goed begrijpen. Ik versta je volledig. Ik hoor het eigenlijk niet. Allez. Nie? Ok. Dan ik ben goed. Morgen ik kan terug gaan werken. Terug gaan werken. Ik heb het gezegd. Je bent gezond. Mag ik een voorschrift? Geen probleem. Als je Nederlands spreekt, vind je dan van jezelf dat je Algemeen Nederlands spreekt of een dialect, Algemeen Beschaafd Nederlands of een dialect of iets ertussenin? Tweeduizend vijf … eerste keer ben ik eh heb ik een werk in Antwerpen en ik moest elke dag naar Antwerpen gaan. Eén jaar heb ik gedaan. En zij spreken natuurlijk Antwerpens dialect en ik, ik heb een beetje Antwerpen dialec eh aangepast en ik begrijpen alle mijn collega’s wat zij spreken over en, dan ik ben met dezelfde bedrijf hier gekomen, Gent, regio Gent gekomen, en zij spreken echt anders. Bijvoorbeeld hier ik woon Brugse Poort en zij zeggen “Brugse Poert” ofzo ja, ikke nie. Ja, k kan het ook nie. Ja. Dialec. En sommige woorden, echt, ik begrijp nie en altijd ik ben beetje buiten van de conversatie. As zij spreken met elkaar, natuurlijk ik begrijp nie omdat zij spreken echt dialect en ik versta echt niks. Als ik één woord begrijpen dan ik kan beetje conversatie in. Ik kan e beetje babbelen ook, ik heb een kans maar als ik, zij spreken dialect. Echt dat is mijn eerste probleem hier en natuurlijk ik moet ooke studeren, een beetje Nerderlands te leren maar ik vind pratiek, praktiek een beetje belangrijk. Natuurlijk grammaticaal altijd belangrijk. Maar jij spreek niet grammatiek spreek. Begrijp et? Hoe bedoel je? As ik een zin maak en mijn subject en pv niet juist tot. Dan begrijp ik het wel. Jij begrijpt het. Ja. Mijn lidwoord as ik gebruik of nie, jij begrijpt het. Tuurlijk. Ja. Dat is de mijn bedoel. 78

Ja. Natuurlijk, ik moet mijn lidwoord, waar moet ik zetten, ik moet alles leren, goed leren zoals mijn moedertaal en Engels maar eh praktiek is meer dan, voor mij, voor mij meer belangrijk voor mij om beter job vin of beter sollicitatie maken en zij nooit vragen, ja: “Waar staat jouw pv?” of. Jij begrijp et? … Ja, ja, zeker. En natuurlijk ik zal niet werken in bureau en met administratie of een job doen. Ja, ik heb gedaan in Turkey maar ik heb geen kans hier. Dat is ook voor mij, ik, as ik studeren, as ik naar universiteit gaan, as ik veertig jaar oud, dan ok, ik kan begin te werken maar nu momenteel ik heb geen kans en ik moet werken om mijn eh job eh arbeiderkant. Twee, drie jaar. En dan? Dan na drie mijn … nemen. Misschien naar Turkije gaan, opnieuw business doen of ik blijf hier ik. Ik. Das de toekomst. Dat is toekomst. Maar nu twee, drie jaar ik zal zeker blijven een arbeider. Ik zal niet. Ik zeg niet eh mensen … maar eh voor de dialect, zij moeten iets leren. Ja, eigenlijk wel he. Dat is een probleem. Sommige collega’s af en toe in magazijn, soms we hebben een fout, ja, die fout we moeten een rapport schrijven. En die is niet juist, die locatie is niet juist en blablabla welke producten gebruik je enzo. We moeten alles goed schrijven enne die papier we moeten naar onze ploegbaas of ja, iemand wie is verantwoordelijk. We moeten hem geven. En natuurlijk jij kan niet schrijven dialect Nederlands ofzo. En sommige collega’s vragen aan mij: “Wat? Hoe goeie maken, goeie zin maken? Hoe? … doen ok? Zeg ma.”. Ah, das goed. Ik zei: “Dat is raar. Ik ben drie jaar hier.”. Natuurlijk ik spreek niet zo goed Nederlands, niks. Maar dat is raar voor mij en mensen vraag, vraag dat ze. Dat is raar. Ze hebben je nodig. Ze kunnen je nie missen. Dat is raar, ja echt raar voor mij. Proberen ze je soms Gents te leren? Gents te leren? Ja, aan jou. Zeggen ze soms: “A maar probeer eens Gents te leren.”? Zeggen ze dat soms?

79

Neenee, ik zeg altijd, ze ze hebben … Ze zijn, als je met Murat spreken, je moet goei Nederlands spreken. Anders ik ben boos. Ik zeg: “Ja sorry, ik begrijp jou niet he” en ik continu mijn werk en zij zijn, zij zijn soms eh ba boos. Zei: “Sorry he je moet een beetje goed Nederlands spreken, ik ben, ik heb conversatie me jou.”. Hij zei: “A ja sorry, hoe kan ik doen dadada?”, ja zo en dan ik begin: “Hallo.” enzo. Begrijp je t? Anders das te eh zo te raar. Ook mijn vrienden tien jaar geleden van … Das goed? We zijn eigenlijk al. Ik was aan t kijken. We zijn al drie minuten. Dank je wel. Mijn les ook gedaan. Twee uur later. Dank je wel he. Ja. Ok.

80

Niveau 7 17. Armeense 1 Armenië Vrouw Meer dan 6 jaar in België Niveau 7

Hallo. Allo. Uit eh welk land kom je? Uit Armenië. En welke taal spreek je dan als moedertaal? Armeens. Armeens. Hoe lang ben je al in België? Meer dan zes jaar. Meer dan zes jaar. Toen je zes jaar geleden, of meer dan zes jaar geleden, naar België verhuisde wa vond je toen het allergekst? Gekst? Ja. Als je vergelijkt met je la, met Armenië? Studenten. De studenten? Waarom? Ja. Want eh in mijn land studenten zijn altijd eh ze zitten altijd best om mooi uit allez eh eruit te zien, ja? Uiterlijk, zijn uiterlijk moet altijd mooi zijn. En eh en ze zitten niet op de grond ezo. En eh ja eigenlijk er zijn wel veel verschil tegen mijn land maar eh ik weet nie. Het eerste, de eerste was dat dat ik gezien had. Was je dan op school in het begin? Ier? Nee, ik heb et gewoon op et straat gezien. Ah, op straat ja. A zo op de grond, aan de graslei ofzo? Ja. Zo. Voor mij was da eerste keer dat ik gezien had. En eh eerste keer was altijd moeilijk toen hier toen ik hier kwam was het voor mij heel moeilijk. Omdat eh ik weet de taal niet. Ik ken bijna niemand, allez niemand. En moet ik eh mensen leren kennen maar ik kan geen Nederlands spreken. Ik begon eigenlijk eh met eh Engels praten. Maar

81

nu ben ik mijn Engels almaal vergeten. Ik begrijp wat eh wat mensen zeggen maar eh als ik wil praten, dan begin ik altijd Nederlands. As je dan denkt zo, denk je dan al in het Nederlands? Ja, ook, ja. Wat heb je dan zo gedaan om in contact te komen met Belgen? Met Belgen? Met de tv eerste. Altijd zat ik op tv, eh, naast de tv en eh kijken naar kanalen en eh naar filmen en daar onderschrift altijd Nederlands. Ik luister Engels en ik probeer om te lezen Nederlands. En zo ben ik e beetje taal weten al. En daarna op mijn allez waar ik woonde in Muide toen ik hier kwam eerst in Muide gewoonde en eh allez de buurman en buurvrouw enzo. Die hebben je geholpen wel? Ja, ja, ja. Is t moeilijk om in contact te komen met, me Belgen? Ik denk et niet. Nee, nee, nee. Werk je? Nee, ik studeer nu. Aja. Wa studeer je? Nederlands. Nederlands? Ja, ik probeer mijn taal perfect te doen. Daarna ga ik misschien iets anders dan leren, lezen, zo … Wat zou je willen doen? Eigenlijk ik heb in mijn land eh een eh rechtzaken gestudeerd maar ik heb nie afgestudeerd. Ik heb drie jaar gestudeerd dan eigenlijk moet vijf jaar studeren. Ik heb drie jaar allez tweeënhalf gedaan en daarna ben ik naar hier gekomen en eh ik heb twee kindjes geboren hier. Serieus? Ja. Twee jongetjes. En hoe oud zijn die nu? De oudste is vijf en ja, vijf en de kleinste is bijna drie. In februari wordt drie, ja. En die gaan naar school? Ja, alle twee en heel graag. Ja, dus ze zijn al twee dagen ziek geweest. Zij moesten nie naar school. Het was erg voor hun. Vermoeiend? 82

Ja, ze willen nie thuis blijven en vandaag eerst heb ik gezegd: “Ja, jullie moeten naar school, jullie mogen naar school.”, en zo “Joepie, we gaan naar school.” Das wel de omgekeerde wereld. Ja, ja. Ze gaan echte goed. En ze doen wel best op school. En eh eerste eigenlijk dat is eh ze doen dan die spelletjes eh maar ze doen dat ook graag. Jajaja. En ze kijken ook veel Nederlandse kanalen, Nederlandse cartoons en ka… programma’s en kinderprogramma’s. Spreken jullie Nederlands met elkaar of? Meestal spreken wij Armeens thuis maar ook Nederlands en we hebben ook nu veel vriendinnen, Belgische vriendinnen en families die we kunnen op contact nemen en buurvrouw en buurman ezo. Da klinkt wel positief. En ze hebben ook vriendjes t school. Zo. En zo graak je dan wel een beetje binnen. Ja. Stel nu dat ik naar Armenië zou verhuizen wat zou ik moeten doen om mij te ku… om mij aan te passen? Eh, Armenië? Armeense mensen zijn heel eh, die willen eigenlijk bezoek, die doen graag bezoek ontvangen … k weet nie? Ja, ja ontvangen Ontvangen. Ja. Ze zijn altijd welkom bezoeken daar. Alle families enzo. En ja, je moet niets doen, ze gaan misschien gewoon spreken en dan gaan allemaal antwoorden en eh. Want ik vraag me altijd af. Ik heb het al vaak gehoord van mensen die zeggen ja want in België zijn ze precies een beetje bang om mensen uit te nodigen thuis. Maar hoe gebeurt dat dan in … bij jullie? Ah, das heel gemakkelijk. Als je bijvoorbeeld zie op straat iemand. “Allez kom maar binnen.” Ik zeg je, ik zeg hier ook Belgen en ze zijn wel goed, ze voelen da goed. Ja. Wil je een koffietje, of thee, of water? Of wa, wat wil je dan? En niet alleen koffie want as we kennen al elkaar, misschien nog meer en samen eten zo. Ja. Das wel goed. Ik vind da goed. Ja. En mis je dat hier? Niet zo veel, omdat eh ier zijn ook veel Armeense families dus wij kunnen ook eh en als ik wil bijvoorbeeld nu ik heb een buurvrouw van Iran en onder mij woon, ik woon in 83

appartement en onder mij wonen twee oude Belgische eh koppel ja misschien, ja een man en vrouw dus als ik iets maakte een gerecht in van Armenië, dat doe ik altijd naar onderen, naar daar en ze voelen da goed. Ah, leuk. En daarna, daarna ze geven ook mij een Belgische of Iraanse gerechten van eh zo. En dat vin ik leuk. Ja, das heel leuk. Wat is er zo typisch eten van Armenië? Typisch. We hebben dolma. En dad is? Dus eh das een goeie vlees en beetje rijst en eh peper, zout en zo en koreander zo beetje mengen alles en je doet dat op de blaadje van eh druiven. Ik weet nie hoe. Ja, druivenbladeren. Druivenbladeren ja en da zo je moet zo ruilen. Ja? Ja, rollen. Rollen. Dan koken met water, beetje boter. Das heel lekker. Lijkt het dan zo’n beetje op wat ze in Griekse restaurants geven? Das ook zo. Smaken nie. Ik zou nie zeggen, nee. Das eh helemaal andere smaak. Ja. Je moet da proberen he. Zijn er hier Armeense restaurants? Denk et nie. Start er eentje. Misschien in Brussel. Ik weet nie. Misschien. Want eh iere in Gent nie. Das een gat in de markt he. Ja. Ik ga es kijken he of dat ik eh. Oja, wat vind je van het contact met de Nederlanders? Ben je al eens in Nederland geweest? Nee. Nee, nog nooit? Mensen zeggen een beetje opener nog dan Belgen. Ikzelf weet ik da niet. K heb wel gehoord maar ik weet da niet want ik ben daar nog nooit geweest. Dus dan kan je ook de taal niet vergelijken? Maar eh de taal vind ik ier wel beter dan daar. Serieus? 84

Ja. Want eh ja ze zijn een beetje “g g g” … da dat kan ik nie zo veel. Ik vind Nederlands is mooier dan eh allez eh Belgische taal is beetje mooier dan die. Echt waar? Ja, echt waar. Ik vind dat. Ik vin da wel. Ik vind et ook. Das e beetje zachter dan Nederlanders. Beetje zachter, e beetje mooier. Ja, ik vin da. Woon je in Gent? Ja. Jajaja. Dus dan … Hoe ben je naar hier gekomen, naar de les? Met welk vervoermiddel? Eerst met de tram. Alle twee, tram vier en tram tweentwintig. Das toch wel een lange weg dan? Twintig, vijfentwintig minuut zoiets. Zoiets. Wat heb je vandaag allemaal gedaan? Ah, zoveel, met twee kinderen, je kan wel veel doen he. Das waar. Ik kan er nog niet over meespreken maar ik geloof het. Ja, dus he ze gaan naast eh de school is naast bij ons en meestal breng kik em naar huis om te eten om twaalf uur, dan half twee moet ik terug naar school. Dan moet ik o ook zo veel haasten op de dag om alles te doe om alles te op tijd te doen om mijn school om mijn school en zij zijn school en mijn man studeer ook en eh dus ja een beetje vanalles. Genoeg te doen. Ja zoveel. Geen verveling in elk geval. Als jij nu Nederlands spreekt, vind je dan van jezelf dat je Algemeen Nederlands spreekt, een dialect, of zo een taal ertussenin, tussen dialect en Algemeen Nederlands. Ik denk et niet. Ik heb. Ik denk het dad ik heb nie zo veel dialect, ik weet nie. Je mag da zeggen, da weet ik nie. Ik denk dat je niet zo veel dialect hebt. Ik denk het ook ja. En eh als ik spreek met mensen die ik al ken, ik spreek beter dan met mensen die ik nie ken. K weet nie waarom. Beter Nederla, allez, taal? Algemeen Nederlands? Algemeen Nederlands ja. Dus als ik spreek met mensen die ik al genoeg ken, dan beginnen woorden die ik gebruik niet zo veel en eh begin ik mooier praten enzo. Waarschijnlijk omda je meer op je gemak bent en. Misschien ja, ik weet nie. 85

Ik kan daar wel inkomen. Ik hebbe da gevoel, k heb da gevoel maar ik weet niet waarom. Heb je al Gents horen praten? Op straat ofzo? Gents, ja. En kan je da verstaan? Niet zo veel, nee, nee. Als ze vlug vlug, dan bijna niets. En as jij nu me zo bijvoorbeeld in de winkel met iemand spreekt die echt heel Gents spreekt, ga jij dan je taal aanpassen aan hem of haar of niet? Begrijp je? Eh. Ik zou proberen, ik zou proberen … maar eh als het niet gaat, wat moet ik dan doen? Niks. Ja. Ma ik zou proberen. Ja. Ma ik denk niet dat ga ik niets niets begrijpen, toch iets zal ik zeker begrijpen. Zal het genoeg zijn misschien? Jaja. K weet nie. Ik heb nie zoveel. Ik heb eh allez mensen die zijn beetje jonger jongeren en die praten goed Nederlands, mooi. En dat vin ik goed. Ik heb zelf al drie boeken gelezen in Nederlands. In t Nederlands? Ja? Welke? En eh. Wacht, ik vergeten. “Fatwa”. Dat, das echte gebeurd verhaal. En eh “Ik zal leven”, eh eentje, ben vergeten, eentje was eh, veel kinderboeken heb ik al gelezen. En die eentje weet ik nie nee, vergeten. Dat doet er ook niet zo heel veel toe he. Das wel leuk om te weten. Ja. Maar die “Fatwa” was ook heel mooi verhaal. Een aanrader. Ok, dan gaak et onthouden. Het staat er toch op. Ja? Aja. Kank het … Kan ik het daarna gaan zoeken. Ah ja. Misschien. Zo. Ok, heel hard bedankt. Da was eh da was genoeg. Ja? Want wa wat vin je nu want jij om het Nederlands spreken. Is goed of eh? Ja, het was echt goed. Ja, is goed?

86

Want ik heb al gemerkt as ik zo luister naar de andere mensen die ik heb geïnterviewd. Ik ben degene die het slechtste spreekt die de minst goede zinnen maakt. Om de een of andere reden. Das nie waar. Das nie waar. Echt waar. Maar meer eh, nu let ik er wel een beetje op, maar meer eh mijn “a” da was, da kwam er niet zo goed uit. Oh no. Volgens de normen, volgens de normen. Dank je wel he. Ah ja. Bedankt. Graag gedaan. Zou ik misschien mee moeten gaan …?

87

18. Filippijn 1 Filippijnen Man 5 jaar in België Niveau 7

Bijvoorbeeld de eerste vraag op mijn papiertje is: Uit welk land kom je? Ik kom uit Filippijnen. Uit de Filippijnen? En welke taal spreek je als moedertaal? Tagalog. Tagalog? En hoe klinkt dat? Spelen, bedoel je, spelen? Kan je, kan je iets? Ah zeggen. Bijvoorbeeld “Goedenavond” “…”. Ah, dat is wel heel heel anders dan het Nederlands. Ja, heel anders. Hoe lang ben je al in België? Zes jaar. Bijna zes jaar. Zes jaar en vond je, vind je t moeilijk om Nederlands te leren? Mm, jajaja. Ja, voor mij, ja, het is moeilijk voor mij want ja. Vroeger ik zeg bij, bij mezelf dat ik spreek niet Nederlands. A maar ja, t is waar. Want ik spreek eh ik spreek Engels. Ah dus je sp. Ik vin et graaf om Neder eh ander taal eh meer te spreken. Maar ja, ik kreeg papieren en ik zei: “Aja ok, ik moet now studeren de taal want ik blijf hier.”. Ja? Jajaja. Je begrijpt me? Ja, ik begrijp het. Nu ik moet now hier blijven, daarna ik ben ja, ik moet no … Ja, want op de Filippijnen spreken ze ook veel Engels ook he? Ja, veel Engels in mijn land, het is onze tweede taal. Op school. Aja, vertel maar.

88

Jajaja, op s, begint elementair, secundair end eh en de universiteit. Is het allemaal in het Engels? Ja. Ah, ok, amai. Wiskunde in Engels, grammatica a ja Engels, eh wiskunde eh s wetenschap ja, … allemaal. En krijgen jullie dan ook je eigen taal op school? Ja. Ah toch wel. Ja. Ja, we hebben ook Tagalog subject. Tagalog subject. Toen je zo naar België kwam, helemaal in het begin, wat vond je toen het allervreemdst aan België? Vreemd, neeneeneenee, ik vond België niet vreemd. Maar ja de taal, gewoon de taal. Dat is mijn eerste probleem. Gewoon de taal. En zijn er nog andere verschillen? Ent ook het klimaat, de klimaat hier is zeer anders. In mijn land altijd warm. Hier is … ... niet altijd warm. Niet altijd warm. Heb je het koud nu? Ja, in één jaar, in één jaar, ja, ik heb, ja, gewoon, ja, één maand misskien zomer zo. Zo. Ja, voor ons is het langer zomer he. Wij zeggen: “Het is zomer van juli eh van juni tot september”, maar misschien voor jou niet. Voor jou. Ja, is vreemd voor mij. Maar ik ben graag hier met de weer want ik heb genoeg met warmte in mijn land. Ik eh ik voel dat niet probleem. Ah ok. Je wordt niet depressief van de, van het donker buiten? Neeneenee, ik voel dat niet. Ik ben niet depressief per. Dat is niet geen probleem voor mij. Het weer, alles hier he, ik wil niet geen probleem. Stel nu dat ik naar de Filippijnen zou verhuizen wat zou ik moeten veranderen aan mezelf om zo te integreren in de maatschappij? Ah, bijvoorbeeld. Als ik naar eh. Filippijn? Als ik in jou plaats zou zijn, maar dan in plaats van jij naar België, ik naar de Filippijnen.

89

Jij gaat naar Filippijn? Aha, dat is … moeilijk eh want ik denk eh, ja. Voor jou, je moet gewoon eh misskien. Ben je g. Vragen. Ben je graag op ah warmte? Voor de klimaat zo. Ik weet het eigenlijk nie, ik heb het nog nooit meegemaakt. Zo. Dat is. Ik denk eerst je moet leer eh adapteren, ja, onze klimaat ende onze eten, ja ent eh zeker de taal maar als je spreek Engels geen probleem in mijn land. Want allemaal spreek Engels end eh je kan spreek Engels. Geen probleem. Maar het is toch beter dat ik de taal leer? Ja. Ja, altij zo. Echt waar. Taal, taal is, ja, voor mij eerst, mijn eerste probleem is papieren, daarna de taal. Daarom ik denk, dat is anders. Ja. Wat heb je vandaag allemaal gedaan? Vandaag? Ja. Ik was in mijn work. Ik ben in mijn work geweest end eh ja, ik heb gewerkt. End eh ik heb skilderen gedaan. Aja. Je schildert als werk? Ja. Of nie? Neeneenee. Ik werk in … en we hebben verschillende work elke dag. Ik werk in houtbewerking. Soms wij werken in hout. Als ooit is je heeft prosjek. Project. Projek, ja. Dus maken jullie dan meubels ofzo? Gewoon, reparaties, reparatie van meubels, end eh, soms wij krijgen oude woonwagen en wij heeft dat gerenoveerd. Ja? Amai, da das tof. En zijn jullie met veel? Zijn jullie met veel in eh op je werk? Ja, we zijn één twee drie vij, vijf mensen, zes mensen. Ah toch wel. Met … Ent onze baas. Één twee, ent ja end ander mensen nog. Is t een leuke groep? Voor mij ja. Ja. Had je dan in de Filipijnen al iets met hout gedaan? Neeneeneenee. Dus je hebt het hier geleerd. Gewoon hier. Maar ik heb ervaring want ik zie personen werken met hout. 90

Ja. Dus je kijkt en. Skilderen ook, mijn vrienden werken in schilderij. Zo. Dat is niet zo moeilijk voor me. Is het dan kunstschilderen? Skilderen. Of echt een huis schilderen eigenlijk? Of muren schilderen? Muurschilderen, plafon schilderen. Vind je da fijn? Jaja. Wacht, ik ga eens kijken he. Wa vind je van het contact met de Belgen? Contact me Belgen, ja, soms, ik vind het, ik vind het raar, soms, maar eh hoe kan je dat zeggen in eh in t Nederlands, want elke persoon is anders maar voor mij ik, ik ben eh, ik kan mijn zelf moeilijk (doet een gebaar met de handen) Opsplits. Adjust, ja? Allez. Je bent wie je bent, bedoel je t zo? En je kan jezelf moeilijk opsplitsen? Ja misschien in eh in Nederlands? Wat vind je van het contact met de Nederlanders? Heb je veel contact met Nederlanders? Ben je al eens in Nederland geweest? Ik ben Nederland geweest …. En wat vind je van het Nederlands? Ja, Nederland s een mo, een mo, een mooi land. Vind je het moeilijk om een, om een Nederlander te verstaan? Ja, ik denk ja. Want zij spreek anders, ik denk. Mm, ja. En as je zo spreekt, als je Nederlands spreekt he, vind je dan van jezelf dat je Algemeen Nederlands spreekt, of een dialect van het Nederlands of iets ertussenin? Als jij zelf spreekt he? Als ik spreek? Ja, wa vind jij dan van jezelf. Spreek je Algemeen Nederlands? Ja. Ja, ik denk ja. Ik spreek Algemeen Nederland zonder, zonder dialec, als iemand spreek dialec met tegen mij, ja, ik begrijp niet, helemaal niet ent eh als iemand spreek seer snel, ik begrijp niet. En dan kan je vragen van … Ja, je moet, ja, langzaam praten. Ik denk want soms vergeten mensen dat ze zo snel spreken. Ik heb dat soms ook. Ja. 91

Jajaja, zo snel spreken. Ja, ik heb veel ervaring hier, ja. Belgische mensen spreek tegen mij zeer snel. Ende misschien denken dat ik begrijp. Maar eh oh my g, echt waar, sommige woorden, ja ik begrijp zeker, maar niet eh niet helemaal honder procent wat iemand spreek tegen mij. Maar altijd ik probeer om dus die eh eerst luisteren, ja en. En dan zelf, das heel goed, ik vind dat, ik vind dat je goed spreekt. Neeneenee, voor mij, heel s, tot now ik von mijne zelf slekt. Vind je? Mijn Nederland he. Ik von mijn Nederland slecht. Maar ik ben echt heel verbaasd. Ik heb nu al een heleboel mensen gesproken nu voor dit en ik vind dat ze allemaal heel goed Nederlands spreken. Chapeau aan de Bargiekaai. Echt waar. Zeg je bent heel hard bedankt, we mochten tien minuutjes.

92

19. Marokkaan 1 Marokko Man 2 jaar in Vlaanderen Niveau 7

Hoi, uit welk land kom je? Marokko. Uit Marokko. En welke taal is je moedertaal? Als moedertaal spreek ik Berbers. Berbers. Is het, is dat een eh heel anders dan Arabisch? Ja, helemaal anders dan Arabisch, ja. Want Berbers da zijn toch zo mensen die, die rondtrekken, of heb ik da helemaal fout? Zeg da mag. Et is allez, er zijn verschillende Berbers. As je kan zeggen. Dus ik, wat mij betreft, ik kom uit noorden van Marokko waar een allez een anders dialect, Berbers dialect wordt gesproken enzo. Dus eh en eh in vergelijking met andere Berbers bijvoorbeeld uit et zuiden van Marokko, er is een groot verschil tussen elkaar, ja. Ze spreken een eigen dialect en er is, er is toch wat verschil in de tradities enzo. A ja, en kunnen jullie elkaar begrijpen? Nee. Nee, totaal niet? Nee, totaal niet. Ja. A, das gek. En hoe lang ben je al in België? T is bijna drie jaar, twee jaar en half in Vlaanderen ier. Ah, en heb je dan eerst ergens anders gewoond? Ja, in Luik. Ajaja, dus dan sprak je daar Frans. Aja. Ik kan wat Frans, ja. Je parle français. Ik spreek maar een heel klein beetje Frans. Toen je naar België kwam, wa vond je in t begin het allervreemdste aan België? Allez. T is eh. Belgen zijn eh gewone mensen zoals wij, ik denk. En k heb niets vreemd opgemerkt ofzo. Ja, echt waar, het is ezo. En eh behalv, allez, eh de mensen ier zijn extra vrij ofzo as je kan … versta je mij?

93

Ja, ik denk het wel. T is zo, a iets anders he. Dus stel nu dat ik naar Marokko zou gaan, verhuizen he, zoals jij naar België bent gekomen, zou ik mij dan moeten aanpassen op bepaalde vlakken? Jaja, ik denk voor een Belg kan zo makkelijk aanpassen in maatschappij, in Marokkaanse maatschappij, denk ik, dat eh ja, ja da kan. Ik heb nog geen plannen ma je weet maar nooit. Ja. Stel nu dat er een vriend uit Marokko naar België zou komen en hij zou naar je bellen en zeggen: “Ik kom naar België.”. Wa zou je dan zeggen? Allez, wa dat hij dat hier komt in eh? Om te wonen he. Om te wonen ja hiere, moet hij denks eh allez eh eerst wat Nederlands proberen te leren daar in Marokko. Is beter. Ja. … Heb jij dat hier geleerd? Nederlands? Nederlands. Ja. Daarvoor eh allez had ik geen idee erover. Over Nederlands, bedoel ik. Ja. En je bent hier dan tweeënhalf jaar? Tweeë, tweeënhalf jaar. Dan spreek je wel goed. Allez niet waar. Jawel. Nee, nee. Waarom niet? Want eh ik ken mijn potentieel he. Ik weet dat mijn Nederlands is nog niet sterk genoeg. Allez ken not zijn ofzo he maar blij, Nederlands blijft toch zwak he. Je moet je geen zorgen maken, echt nie. Vind je het moeilijk om in contact te komen met, me Belgen? Me Belgen? Da hangt ervan af. Bijvoorbeeld eh ier in Gent is t makkelijk, denk ik, maar in ander kant bijvoorbeeld in Antwerpen. T is e beetje moeilijk. Hoe zou dat komen? Want eh allez, sorry, maar er is een xenofobie. In Antwerpen?

94

In Antwerpen. Nie zoals hier. De mensen ier zijn warm, chaleur, ce que je veux dire, je ne sais pas, ik wee nie. Ja. Ik denk he, ik ben er niet zeker van maar ik. Ben je al veel in Antwerpen geweest? Ja, bij vrienden. Ik heb daar eh ik denk een, een maand ofzo gewoond. En voel je dat dan op straat ofzo of? Ja, t is waar, ik ga u iets vertellen hierover. Een keer ik was, eh ja, was ik op weg naar een tram en de, hoe noemt da, Turnhoutse baan ofzo. Ja, zou kunnen. Ja, en ik, ik moest naar eh naar eh Borgerhout en ik eh ik wist niet welke tram ik moet nemen he en kijk rond mij, allez, k heb een Belg gezien, sorry, ik heb hem zo gevraagd “Welke tram moek nemen? K wee nie, k ben niet van hier.”. Ij zee, alles, heeft op een onbeleefd manier tegen mij gezegd: “Ik ook.” Zo. T was. Das nie leuk. T was nie leuk. Maar niet alle Belgen zijn zo. Nee, nee, nee. Ik ken er, ja ik ken veel Belgen, ja, echt waar. Ken veel Belgen. Vooral ier in Gent, de mensen ier zijn eh zijn extra menselijk. Zijn, zijn echt mensen he. De meesten ier. Vooral ier in Gent. Ik vind het ook leuk om hier te wonen want ik kom eigenlijk oorspronkelijk wel uit, uit Antwerpen, en echt, er zijn er goeie. Werk je hier in België? Ma nee, eh, … k heb geen papieren. T is eh, t is zo moeilijk voor iemand zoals ik om eh, om te werken. En eh, da is alles. Jaja, hoe lang moet je eigenlijk zo wachten op papieren? Ik wee nie. Misschien de rest van mijn leven. Is’t waar? Jaja. Et is zo he. En voor eh voor een Marokkaan, vooral voor een Marokkaan, om eh enfin om allez om van zijn situatie te legaliseren of ik weet nie. Moet hij allez de enige oplossing is gaan trouwen met een eh met iemand van ier, met een vrouw van ier. Dus eh et blijkt moeilijk voor een Marokkaan, vooral voor een Marokkaan. Is dad echt omdat jullie van Marokko zijn? Voor andere mensen ist gemakkelijker dan, aja omdat ja.

95

Ja, want er is wat we noemen asielzoekers enzo. Je hebt recht om op asiel enzo maar voor de Marokkanen, da bestaat niet. Da wist ik niet, allez, das nie zo positief. Wat heb je vandaag allemaal gedaan? Ik was naar, ja ik ben naar de bibliotheek geweest en naar allez ja ook naar de Centraal. Naar de centrale? Wat? Centraal, aan Dampoort. Jajaja, da cultureel centrum. Intercultureel centrum. Is t daar leuk? Jaja, jaja, ik ga daar vaak om kranten te lezen enzo. En daar zijn kranten van Marokko enzo ook ofzo? Nee. Omdat het intercultureel is? Jaja, er zijn er zijn … kranten, maar niet van Marokko. Van Engeland. Da wel? Ja. Ze doen daar ook vaak van die dans eh ja, muziek- en dansavonden. Ja, das in die zalen, in die twee zalen. Ja. Maar ik ben der zelf nog nooit geraakt. Aja. As jij Nederlands spreekt, wa vind je dan van jezelf da je dialect spreekt, een Belgisch dialect of een, of Algemeen Nederlands of iets ertussen? Ma kijk he, et goe Nederlands is een mooi taal en allez geloof me as kik zeg t is een poëtische taal, t klinkt poëtisch en wat betreft dialecten bijvoorbeeld hier in Gent. De Gents dialect is een mooi dialect. En ik, ik, echt waar, ik doe mijn best om de dat dialect of die dialect te leren. En t klinkt goed hier in mijn oor. T is he, van ier, as men zegt, allez, “weette …” … Ah geweldig. “Ei, manneke, oe ist?” Wat? T klinkt mooi, echt waar. Je hebt je “r” al mee, je hebt een Gentse “r”. Aja. T komt uit t Frans, denk ik. Maar dat doen ze hier allemaal. Dat is heel moeilijk, bijvoorbeeld voor mij, om da na te bootsen. Jajaja. Alors, nog ne keer. “Ee manneke, mochte gij”, aja zo, “mochte gij dust hebben, dan gan we n pitje drinken he”. “Verstoet?”

96

“Verstoet.” Ah ik heb er zelf, amai, je bent bijna echt. Je bent bijna een echte Gentenaar. As ik, as da nu t enige zou zijn dat je zou zeggen, dan zou ik dat denken, denk ik, dat je hier bent geboren. Allez. Allez. Ajajaj. Hoe ben je naar de les gekomen? Dus eh. Ja, naar deze les. Aah. Eilijk ik volg les sinds twee jaar, twee jaar precies, in Bargiekaai. En dit is of eh dis is niveau 7 en om die lessen te volgen moek éénenvijftig euro betalen en k heb da nie gedaan. … Ik ben eerlijk he ik zeg alles. Ik heb niks, ik heb niks betaald maar ik kom af en toe en et gaat goed. Want allez ik eh, ma echt waar, ik voel mij of ik bevind mij aangetroffen door t Nederlands. Jaja, echt waar. Ik ga u nog iets vermelden. Ik eh ik probeer zelf gedichten schrijven in t Nederlands. Ja. Ah serieus? Ja, serieus. Ja. Jajaja. Er is een wedstrijd van eh Kifkif of zoiets. Kifkif. En die zoeken mensen van allochtone afkomst die in het Nederlands schrijven. A Maja, niet waar. Ja, echt waar, je moet maar eens opzoeken. Ja, ma ik schrijf maar gedichten he. Ja, maar dat is perfect he. In t Nederlands? In t Nederlands he. … Ja. Probeer. Probeer mee te doen. Het zou toch tof zijn. Je weet nooit he, misschien, ik zeg nie aja. En waar is dat? Goh, ik heb ook maar een foldertje gevonden maar misschien breng ik het. Ben je vaak hier? Nee, t is eh vandaag en dinsdag ’s avonds. Want ik eh het foldertje, waar heb ik het nu weer gevonden? Ik denk in de bibliotheek op t Zuid. Ja, ik zal eens kijken. Kifkif heet het. Kifkif? En t is zo groot, me geel en groen. 97

En eh ze vragen geen papieren ofzo. Nee. Jaja, t is goe. Ik zal et proberen. Ah, ik denk dat toch. Je moet eens zoeken. En voor de rest zitten wij al zwaar over de tijd, ik heb beloofd tien minuutjes. Zeg maar, he, bedankt he. De rien he.

98

20. Zimbabwaanse 1 Zimbabwe Vrouw 3 jaar in België Niveau 7

Ja. Dus jij komt uit Zimbabwe? Ja, ik kom uit Zimbabwe. Wat is je moedertaal dan? We hebben twee. Shona en en en eh Ndebele. 5

Ndebele. Spreek ik dat goed uit? Oh, its zo moeilijk. Dat is met eh … ( geeft een voorbeeld) . Zo moeilijk. Zo met clicks? Ja, met clickes. Ik kan nie, ik kan het Ndebele niet spreken. Aja. Dus je bent opgegroeid met die andere taal?

10

Ja. En hoe lang ben je al in België? Misskien bijna vier jaar. Vier jaar. Of vier en half jaar.

15

En toen je zo toen naar België kwam, wat vond je in het begin het allervreemdst? Ooh, het eten. Het eten? Het eten is zo andere iets. Ik heb eh ik heb vele verschillende eten gezien die we hebben nooit in Afrika gegeten, bijvoorbeeld rauw vis.

20

Jaja, maar dad is ook niet typisch Belgisch maar dad is wel. Das van Japan. En garnalen die op de tomaten. Ja. Tomates crevettes. Jaja, vind je da lekker? Garnalen, ja. En vele kazen, vele. Wij kunnen alles niet betalen in Afrika, is moeilijk. Jaja, wat eten jullie dan zoal thuis? Toen, allez, vroeger.

25

Gemixte eet, gemixte … , anderes eet ik Belgisch, patatjes, soms Afrikaans eten. En wat is er zo typisch Afrikaans?

99

We maken, we eh ik koop maïsmeel, en ik eet. We maken speciaal pap met het eten, dan vlees met groenten. Ja. En eh eet, en eh normaal geziens eten wij met ons handen. Ja, ja, dus was het dan gek om … ? 30

Ja, en vele african di, eh producten die uit Ghana komen. In België? In België. Ja. Ah das vreemd. Hoe komt da da vooral van Ghana is? Misschien met een vliegtuig, vlugtuig. Da staat een winkel in Dampoort station voo

35

gewoon alleen African, Afrikaans eten. Ok. En dus, is er een groot verschil in het eten van Ghana en het eten van Zimbabwe. Jajaja, we bakten niet banana’s. Ah ja. Dat doen jullie niet? Bakten, neeneenee. En we, zij hebben, zijn product is yam. Ken je yam?

40

Wacht, ik heb daar wel van gehoord. Is dat een soort van saus? Cassava. Cassava. Ah nee, toch nie. Ik weet het niet in het Nederlands. In Sou, in Sou Souden Africa hebben wij maïs en zij hebben cassave. So zij maakten cassave en reppen, reppen?

45

Ja. In zo ne wrap? Jajaja. Dat is andere iets. Vele dingen is beetje verschil. Ja, tuurlijk, tis heel groot. Zelfs Europa is zo klein en zoveel verschillen. We hebben soorte Europ, ah wat, westen eten eten, ons eten is van misschien America of England en zij hebben typisj Afrikaans eten.

50

In Engeland? No, in Ghana. Ahja, in Ghana. Als ik nu naar Zimbabwe zou verhuizen he, hoe zou ik mij moeten aanpassen? Ah, de mensen zijn vriendelijk. Zimbabwe zijn vriendelijk. Je zou zo gemakkelijk

55

aanpassen met ons mensen. Ze lachen veel. Zij, ze willen ook meer informatie hebben. Ja. Ze zal jij goed eh aan aanv aanvaa aanvaarden. Aanvaarden jajaja. Ah. Da klinkt wel goed, allez ja, klinkt positief. Zijn er veel mensen uit het buitenland in Zimbabwe? Hier in België?

60

Nee eh bijvoorbeeld mensen uit Europa die in Zimbabwe wonen. 100

Jajaja, we wonen veel met bijvoorbeeld Engels Engels mensen, maar we hebben ook lerares, speciaal leraar, leraren? Eh op onze universiteit uit Belg. En ik ken, ik ken vele, ik ken veel familie. Ze zijn dokters. De andere one is van Ippa. Ken je Ippa? Neen. 65

Ippa, Ippa hier in Belg. Ippa. Wa is dat? Ippa is een plaats waar eh soldaat werren begraven. Jajaja, inderdaad, ja. Ippa.

70

Ik ben niet van West-Vlaanderen. Dat is in West-Vlaanderen. Ze wonen daar. Ze zijn daar en ook in … is een dokter. Die heeft acht ja, bijna vijftien jaren in mijn land wonen. En ook een lerares. Ze is veel vele vele mensen. Ik had ook een lerares op mijn middelbare school die daar wiskundeles, die bij jullie wiskundeles kwam geven, in Zimbabwe.

75

Oo ja, in mijn land ook. … Het is grappig. Oh ja, Zimbabwe is eh is eh een goed land voor buitenlanders te wonen. De mensen zijn zo vriendelijk. We geloven dat we zijn zelfde mensen. Moet zelf wonen. Z, ist, hoe warm is het daar? Want ga ik het daar niet veel te warm hebben dan?

80

Ja, sommige place, plaatsen zijn te warm maar andere plaatsen zijn niet zo warm. Bijvoorbeeld Zimbabwe is next to Zuid Africa. We krijgen ook een zeelik. Zeelik? Zeelucht, nee? Onze klimiet Klimaat?

85

is gevarieerd. Ah ja. Omdat we hebben een zee in Mozambique en ook in South Africa en ook in Namibia. Ja. So andere gebied zijn zeer warm, natuurlijk. Ja. Das goed. Eh werk je hier in België?

90

Soms werk ik, soms niet? Ja. Enne, wa wat deed je in Zimbabwe van eh, heb je daar gewerkt? Ja, ik heb verskillende dingen gedaan maar eh meeste eh meestal in die administratie. Ja. Ja. Wa vind je eigenlijk van het contact met de Belgen? 101

95

Soms. Is da, is het moeilijk? Nee, dat is niet zo moeilijk, das afhankelijk van de mensen. En dad is, zij kunnen niet ons begrijpen. Maar eh, ik vind soms andere mensen zijn. In Zimbabwe, we spreken, we hebben nooit raciste gebruiken. Dat is too zwaar voor ons om te beg, om te te zeggen. We

100

zeggen misschien misunderstanding. Mis wat? Misunderstanding? Ja. Nie ver, nie begrepen ofzo. Of nee, een misverstand. Een misverstand. Ja. Elkaar niet begrijpen. Ja zie, toen ik naar België gekomen was, woon ik in Zelzate. Het was. Ik ik, ik weet het niks van de problemen hiere de racist, ik, ik was zo innocent he.

105

Onschuldig. Ja, maar andere mensen hebben me begrijpen. Ze zijn goed, zeer goed, zeer goed. Ze hebben vele aan mij gehelpen. En andere mensen was beetje negatief. Waarom, en zij stellen aan mij vragen. Waarom kom jij ons land? Om ier te profiteren of zo voort. Dat was een bitj.

110

Dad is nie fijn he. Maar eh ik heb ook me andere … gehad. Ik denk de mensen die racistisch zijn, zijn niet typisj Belgisj mensen. Ik hoop het, ik hoop het. Ik heb gezien dat een Vlaamisj, een Vlaamisj persoon is zo vriendelijk. Ja, ik heb dat

115

gezien. Misschien verstoppen we het soms een beetje. Misschien andere mensen die … getrouwd waren en misschien iemand een Belgisj getrouw iemand van Marokko of van, ja, die mensen zijn racist maar Belge, die Vlaamisj mensen nee, vrouw of ze zijn zo goed mensen. Ik woon met Vlaamisj mensen in

120

Zelzate. Perfect. Ja. Ik heb geen, ik heb een paren problemen maar ik heb ook. Ook de mensen van Holland, ze zijn zo racistisch. Zijn ze racistisch?

125

Tegen ons, in België he. Dus de mensen van Nederland in België, die zijn racistisch? Jaja, ze zijn meer racisistisch. Terwijl ze eigenlijk ook buitenlanders zijn he. 102

Jaja, ze geven ons veel problemen. Maar dat ik weet niet of of. Ik heb dat gezien. Ja. 130

Wonen er veel Nederlanders in Zelzate? Jaja, veel, veel, ze zijn getrouwd met Belgisj mensen. Ah, vandaar. Ja. Ja en ze wil veel praten. Ik denk Vlaams mensen willen niet zo, eh ze, ze praten niet veel. Nee. Beetje gesloten soms.

135

Ze wil altijd in zijn house blijven. Ik heb dat gezien. Ja. Ik denk dad ook wel een beetje. Dat is zo veilig. Ja he. Ja. En dan, jaja. Hoe ben je naar de les gekomen want je komt dan van Zelzate? Met de bus. Ja. Altijd met bus.

140

Toch wel een eindje onderweg? He? Hoe lang ben je dan onderweg? Twee, twee. Nu, is, t is ’s avonds les, twee dagen per week dinsdag en donderdag. Ik vind da je goed Nederlands spreekt trouwens.

145

Ah. Soms ik ben, ik ben boos. Ik wil eh, soms ik begrijp niet waarom moet ik Nederland leren, waarom? Om met mij te kunnen praten. Andere dag praat ik goed, andere dag ben ik iets, praat andere iets. Ja. Ja, het is niet gemakkelijk he.

150

Dat is. Nee, das gemakkelijk. Maar soms we begrijp et niet. We hebben positief. Sommige moment denken wij positief. Sommige moment denken wij negatief. Dat misskien wij kunnen niet goed werk krijgen, o goed kanses om goed dingen of opleiding te doen in België. Zo is soms so so. En dat komt door de taal?

155

Jajaja. En ik heb een ervaring. Ik heb gewerkt in de fabriek. Ik heb nooit begrijpen die dialect van mensen. Dialect. Ik begrijp et niet: waarom moeten wij Nederland praten. Too praten met wie? De mensen in die straat praten dialect. Op het werk praten diare, praten diare dialect. En

160

waarom moeten wij this algemeen praten. Ik heb ook gezien op de televisie die die burgminister van Gent. Hij praat, hij praat ook dialect. Ja, dad is, dad is precies waar mijn ding over gaat. Dad is een beetje moeilijk. 103

Dad is interessant, he. Ja, dat is heel interessant. Maar eigenlijk inderdaad jullie spreken allemaal algemeen 165

Nederlands. Ik heb gekeken vorige keer heb ik andere mensen geïnterviewd en ik was diegene die het slechtste Nederlands sprak op het apparaat. Ooh, dan die andere mensen. Ooh ja. Ja, dan de anderstaligen. Dat is normaal he.

170

Ja dad is. Je bent heel hard bedankt. We zitten eigenlijk. We hebben al genoeg. Ok, bedankt. Ik wens u de best voor uw studies. Misschien ga je na, samen naar Zimbabwe. Ik wens je hetzelfde. T zou leuk zijn. Ik zou graag wel eens gaan. Amai amai.

104