Dia 13
Uitgestorven: linde
Dia 14
Nieuw: viltroos
Dia 15
Determineren Herbarium D. T. E. v. d. Ploeg no.: datum : ,'j°
W 'Î 73 f
naam:
JfMa, .
annot "
loc. : ÏJ~' blad: l(•U.,,,..,. ~ terrein: ~ -~ b
1.9/
f ~(-.,..:_'t,'.q' cH~
~~~
.
I?
41 ..fJ;weu ~J<sf f/.<e-U I .J , '} wJ.
=~~~~~ . 6
leg.: .(.1\d?~ det.: XI 'fM I
i:J.
rcv.:
/(•Ij ,
~ ;;.~
Dia 16
Grootvruchtige meidoorn
(
Dia 17
1 •
"",""".,."":,,,"
Dia 18
Bosaalbes
Dia 19
Indicator van oud bos: de bosanemoon
Dia20
Veldersbos: oude bosplaats, geen oude boskern .
'
.
Dia 21
De Geelders; Het Speet e.o.
CJ
oude bosJ(emen en hottm.l en
Cl>
biµondete auloetilone bon*1 en 51J1,1iw\
0
krui::lo!l'lvanoooe~
Dia 22
Dijkje door De Geelders . ,. , . .......~
....
( (
Dia 23
Wal langs heide
Dia 24
Wal langs oude boskern
Dia 25
Eikenspaartelg op wal
Dia 26
Wal in de Mortelen met haagbeuk-hakhout
Dia 27
Waarom willen dat allemaal graag weten? • Kennis van het natuur- en cultuurerfgoed van belang voor behoud en een goed beheer • Nog geen 5% van onze bomen en struiken zijn nog oorspronkelijk • Meer dan de helft van de circa 100 soorten is zeldzaam en bedreigd • Bij klimaatsverandering breed genetisch spectrum nodig • Hoge belevingswaarde van de oude bomen en bossen
Dia 28
Het Groene Woud
Dia 29
Oogstresultaat
Dia 30
Bosranden vol slootbagger
Dia 31
Kwetsbaar voor grootmaterieel
Dia 32
Herstel houtwal in de Mortelen ten koste van genenbronnen
Dia 33
Gelderse roos
Dia34
Vraat na hakken
Dia 35
Van Gogh: hakhout
Dia 36
Einde
H
Ecologisch Adviesbureau Maes
Dia 1
Bijlage 3
Wallen in het landschap van Het Groene Woud Presentatie 7 november 2008 Pim Jungerius & Hanneke van den Ancker Stichting Geomorfologie & Landschap
1_
Dia2
Allereerst: wat is een landschap? Landschap is wat je ziet: vorm ( = reliëf) " en aa nkled ing ( = uiterlijke kenmerken ): bossen, bouwland, wegen, huizen, beken etc. Het karakter van het landschap wordt mede bepaald door wat niet zichtbaar is : klimaat, geologie, bodems en grondwater
Dia 3
Dat geldt ook voor Het Groene Woud In dit vlakke gebied bepalen wallen het reliëf. • Daarmee zijn zij onderwerp van de geomorfologie ( = de leer van het reliëf der aarde), • maar ook van de cultuurhistorie, de ecologie en de bodemkunde. • De vragen die een geomorfoloog kan beantwoorden, staan steeds in relatie tot de cultuurhistorie, de ecologie en de bodemkunde.
Presentatie Pim Jungerius
Dia4
Welke typen van wallen kunnen worden onderscheiden ? In Het Groene Woud zijn tot nu tot de volgende typen geïdentificeerd : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
wegen op dijken hakhoutwallen wallen als perceelsscheidingen wallen om vee buiten te houden/eswallen wallen om wild of vreemd volk buiten te houden wallen als grenzen wallen als landweren
Behalve bij 1 en 2 gaat het steeds om zorg voor het eigen territorium (dus sinds het Neolithicum)
Dia 5
Wegen o Vaak vanwege natte terreincondities (in het verleden). Hebben regionale betekenis. En wijzen op een goed ontwikkelde infrastructuur.
Dia 6
Wat zeggen zij over het verleden?
Een rustiek paadje met zo'n 'all-weather' profiel moet eens een belangrijke verbindingsweg zijn geweest. Maar wanneer en waarheen?
Was deze onduidelijke weg de 'heerbaan' van Heerenbeek?
(
Dia 7
Hakhoutwallen Wallen zijn vaak beplant met hakhout. Deze functie werd meestal met andere functies gecombineerd.
Dia 8
Wallen als perceelsscheidingen Wat vertellen zij ons? Welke functies hadden zij? Worden ze hier goed hersteld?
Dia 9
Wallen om het vee buiten te houden Deze wal diende om koeien uit de hei te weren. Rechts van de wal lag dus vroeger de heide. Een fraai staaltje van samenwerking en geavanceerde agrarische bedrijfsvoering.
Dia 10
Eswallen hadden een vergelijkbare functie Welke functie had deze wal bij een verlaten nederzetting? Een boring brengt de zwarte aarde van een enkeerdgrond naar boven. Er was daar een bolle akker, dus potstalcultuur. In het bos is daar nu op het oog niets meer van te zien. Was dit een eswal en/of een wal om te verhinderen dat het vee het ven in zou lopen?
Dia 11
Wallen om het wild tegen te houden
Een moderne wildgraaf die het wild naar het viaduct geleidt.
Dia 12
Wallen als grenzen
Deze vorstelijke wal is de grens van het landgoed Heerenbeek.
Dia 13
En de meest interessante: te 1 landweren Landweren behoren tot de verdedigingswerken en markeren vaak politieke grenzen, dus plaatsen van conflict.
De landweer tussen Heerenbeek en De Velder heeft een ingewikkelde geschiedenis.
Dia 14
In Duitsland worden zij plaatselijk weer zichtbaar gemaakt
Deze is vijfdubbel!
Dia 15
In doorsnede zien ze er zo uit
Landweer
De landweer van Anklam had twee functies: bescherming van de stad en de juridische grens tussen stads- en landrecht.
Dia 16
Deze typen komen alle in Het Groene Woud voor Maar er zijn ook wallen die nog geclassificeerd moeten worden, zoals dit bijzondere exemplaar midden in het Velders Bos. De wal heeft het formaat van een landweer. Wat kunnen we daarover te weten komen?
Dia 17
En er zijn ook wallen geweest die nu niet meer zichtbaar zijn
De licht verkleurde baan links blijkt op het AHN beeld van De Velder een wal te zijn geweest. Een vroeger sterpatroon van paden kunnen we daarmee reconstrueren.
Dia 18
Er liggen verschillende sterren over elkaar heen De groene ster lijkt de oudste, daarna de
(
Dia 19
Om de wallen te begrijpen moet dit veldarchief worden ontsloten • Welk type wallen kunnen worden onderscheiden? Dit vereist kartering en classificatie.
Landweer
• Hoe liggen ze in het terrein? Dit zegt iets over het terreininzicht van de bouwers.
L
Dia 20
Hoe oud is de wal? Dit vereist archiefonderzoek, maar kan ook in het veld uit de bodemontwikkeling in en onder de wal worden afgeleid""
.. of aan Jan van Hout worden gevraagd.
Dia 21
Vervolgens komt de maatschappelijke betekenis • Met welk beleid kunnen we dit erfgoed beschermen? • Hoe kunnen we de bewoners erbij betrekken? • Hoe moeten we de verschillende wallen beheren?
(
Dia 22
Beleidsvraag: waarom houden we landweren in stand? De Monumentenwacht Noord-Brabant zegt hierover: "Landweren geven een historische dimensie aan het landschap. Ze maken het verleden zichtbaar en tastbaar. In combinatie met goede voorlichting kunnen deze objecten rekenen op veel maatschappelijke waardering".
Dia 23
De Monumentenwacht geeft ook beheeradviezen "Het beheer van landweren is in de eerste plaats gericht op een duurzaam behoud van de wetenschappelijke informatie en de archeologische (maar uiteraard ook andere) waarden. Vorm en uiterlijke "De belevingswaarde kenmerken worden zo veel van het landschap mogelijk behouden." wordt hiermee vergroot."
Dia 24
t-
~
0
0
Dank u voor uw aandacht!
(
Dia 1
Bijlage 4
Het Groene Woud een quick-scan door vier gebieden ... over geomorfologie, geologie en bodems een folder en hoe verder ... l
7 november 2008,IDM & St. Groene Woud i.u. Hanneke van den Ancker & Pim Jungerius Stichting Geomorfologie & Landschap
Dia 2
Balsvoort • meer modern en grootschalig essenlandschap dan de historische delen van De Mortelen • lokaal reliëfrijk • doorsneden door lanen • afwisseling vochtige en natte heide naar Kampina • restant droge heide dat geleidelijk overgroeid raakt
Dia 3
Vragen bij het terrein Balsvoort • wie heeft de brede laan en brede dijk over de vochtig laagte richting voorde gemaakt? • is er verband met Helvoirt Croimvoirt? • de bodems op de heide lijken er op veel plekken af te zijn? hoe komt dit? • beheer van lanen en essen? • geologische ontwikkeling: de afwatering lijkt te zijn omgekeerd (Wolfsven)
Presentatie Hanneke van den Ancker
(
Dia 4
De Smalbroeken • vrij steile gradiënt van Beerze naar een hogere dekzandrug • met daarop kleinschalig dekzand reliëf • lager op de helling is de bodem overdekt met beekleem beemden met egaal bruine graslandbodems -> hoge ouderdom grasland • bos, heide, akkers, wallen • => bijzonder geomorfologisch gaaf landschap zoals dat bijna niet meer voorkomt
Dia 5
Vragen bij Smalbroeken • zijn de bodems vergraven of niet? • waar liggen welke waarden? • hoe oud is de bodemontwikkeling in de beemd? • hoe is de samenhang tussen geomorfologie, bodems, cultuurhistorie, en bijzondere vegetaties?
Dia 6
De Mortelen • een kleinschalig agrarisch boslandschap is hier behouden • met kleine , onregelmatige percelen • reliëfrijk • het vroegere landgebruik volgde het reliëf: boerderijen en bolle akkers op de hogere dekzandkoppen, lager grasland kleine beekjes en wallen werden gebruikt als perceelscheidingen
Dia 7
De Mortelen • er zijn weer met bomen beplante oude essen (dunne zowel als dikke esdekken) • kleine delen met nog intacte bosbodems en geomorfologie (we weten niet waar ze precies liggen) • leemkuilen • ongestoorde vochtige en natte laagten • oude wegen op dijken en wallen
Dia 8
Voorbeelden van vragen voor onderzoek en beheer • zijn er elders in Nederland nog delen van dit landschap bewaard? • waar liggen welke waarden ? • hoe is de samenhang tussen de a - c - e? • welke waarden worden waardoor bedreigd? • hoe kan de bevolking worden betrokken bij beheer, behoud en ontwikkeling van de waarden? zijn beheer van waterkwaliteit en waterspiegel te verbeteren?
Dia 9
De Velder • net als Geelders vochtig bos, maar met meer kleine dekzandopduikingen • sterpatronen van lanen • lijken van dekzandkopje naar dekzandkopje te lopen • Het huis Heerenbeek is gebouwd in een meander de verkaveling van Heerenbeek lijkt die van de Velder te volgen--> is de Velder ouder dan Heerenbeek?
Dia 10
Vragen die bij de Velder opkomen • de ouderdom van De Velder versus Heerenbeek • strategische rol van De Velder in de bescherming van Den Bosch • de rol van de wallen bij hun aanleg
Dia 11
Geelders • zeer nat in de winter, maar droog in de zomer > effect van een relatief dunne, ondoorlatende leemlaag uit de laatste ijstijd • planten indiceren schoon water, met kleine kwel systemen • voorlopige conclusie systeem met gebiedseigen water => dus geen 'putje van Brabant'
Dia 12
Geelders • het AHN, het hoogtebeeld , laat een oorspronkelijke afwatering van het gebied zien als een zijbeek van de Dommel • via een zeer fijn vertakt afwateringspatroon • dat is in de 19de eeuw doorgraven door de rabatten
Dia 13
Geelders •
•
•
•
Dia 14
de bodems zijn volgens de bodemkaart sterk vergraven, maar misschien moeten we die sterke vergraving anders interpreteren? de relicten van struik- en bosflora maken duidelijk dat het bosmilieu hier gehandhaafd is in elk geval lijkt de bodemchemie dus weinig verstoord in de wallen zelf vinden we een vrij ongestoord bodemprofiel
Voorbeelden van vragen voor onderzoek en beheer werd dit gebied vroeger regelmatig door de Dommel overstroomd? zijn er bedreigingen van waterkwantiteit en kwaliteit? hoe interfereren de rabatten met het oude patroon van afwatering? willen we het oorspronkelijke patroon niet weer (deels) herstellen?
hoe hangen geomorfologie, grondwaterspiegel, bodemontwikkeling en cultuurhistorisch bosbeheer samen met de ecologische waarden? wat betekent dit voor het huidige beheer en de ontwikkeling van het gebied?
Dia 15
De beteken is van de waarden voor de streek ? • hoe met bewoners en bestuurders in gesprek te komen over deze waarden die wij tijdens deze quick scan als bijzonder en waardevol hebben herkend? • welke waarden kunnen de bewoners hieraan vanuit hun lokale expertise toevoegen? • hoe de waarden te behouden, beheren en evt. te herstellen? • hoe kunnen ze toeristisch beter worden benut? • hoe kan deze kennis bijdragen aan regionale productinnovatie? bijv. arrangementen, rondleidingen met speciale gidsen, gebruik van oude struiken of gewassen in tuinen of bijv. een fladderiep - kwekerij
Dia 16
Eerste stap: folder .. -> workshop met bewoners? bevat een samenvatting met een karakteristiek van het Groene Woud in de Meierij • kleine verhalen over waarden in de vier gebieden • en een schema met de geomorfologie en de geologische opbouw
Dia 17
Dia 18
Onderzoek van de wallen • kartering samenhang van bodemontwikkeling, vegetatie, oude bosplanten (oudbos indicatoren) (moet al vroeg in het voorjaar beginnen!), autochtone bomen en struiken • ouderdom wallen (datering) • inventariseren van regionale kennis • literatuuronderzoek naar vroegere flora- en vegetatie en fauna • archief onderzoek naar de cultuurhistorische ontwikkeling van de wallen • onderzoek van slijpplaten aan een selectie van locaties
r--
l
Bijlage 5 Werkwijzen Bronnenonderzoek cultuurhistorie Afbakening Rond ieder van de interessegebieden is een cirkel met straal van ongeveer 1 kilometer getrokken. Binnen die cirkel wordt een verkenning naar eenvoudig verzamelbare historische en landschappelijke informatie uitgevoerd. Atlas Daartoe is een GIS-atlasje opgebouwd, waarin zijn opgenomen: • de cirkels • kadastrale minuutplans 1832 en eerder • historische topografische kaarten 0 1794 0 1837 0 1900 0 1985 0 2004 • bodemkaart • geomorfologische kaart • ahn-gegevens o 5-meter-punten o 10-meter vlakjes • bestuurlijke grenzen 0 1996 0 1830 0 1795 • gemeynten • Cultuurhistorische waardenkaart Noord-Brabant • Archeologische waarnemingen (Archis) Andere gegevens kunnen er aan worden toegevoegd. Per locatie Per locatie worden in eerste instantie de volgende onderwerpen behandeld • Ligging in bestuurlijk kader • Hoogteligging • Geomorfologie • Bodem • Landschapsontwikkeling • Cultuurhistorische waardenkaart • Archeologie • Historische ontwikkeling • Archieven
Landschaps- en bosecologie
In het kader van een Quickscan is naast een onderzoek van de historisch-landschappelijke en bodemkundige ontwikkelingen in Het Groene Woud gekeken naar floristische kenmerken en hun relaties met boswallen. Aanwezigheid van autochtone bomen en struiken en indicatoren van oude bossen in de kruidlaag waren daarbij de belangrijkste onderwerpen van studie. Met deze parameters kunnen oude boskemen en oude houtwallen worden gekarakteriseerd. Autochtone bomen en struiken zijn vastgesteld op grond van een aantal criteria en kenmerken (Maes, 1993 en 2007). Het zijn de oorspronkelijk inheemse houtige gewassen die na de ijstijd op eigen kracht naar Noord-Europa migreerden. Indicatoren in de kruidlaag van oudbos is gebaseerd op een studie van M. Hermy (Hermy, 2000). (_
Veldverkenning geomorfologie, bodems en landschap
De veldverkenning moest globaal antwoord geven op de vraag wat het landschap, dus reliëf en uiterlijke kenmerken, te weten vegetatie, waterhuishouding en landgebruik, en de bodemprofielen uit elk van de vier deelgebieden ons vertellen over de natuurlijke ontwikkeling van het landschap van deze streek. En vervolgens wat zij ons leren over hoe de mens in de loop van de tijd in dit landschap heeft ingegrepen. Informatie over de historische ontwikkeling is daarbij nodig, om de waargenomen verschijnselen op een tijdlijn te kunnen plaatsen. Deze informatie werd ons in het veld verstrekt door Piet de Jongh en Jan van Hout. De bodemprofielen werden gestoken met een guts. De profielen werden beschreven met een vereenvoudigde vorm van FAO Guidelines for Soil Description.
(
/
1
