Zwarte dagen voor het Grenspark de vuurzee in ons Grenspark

Zwarte dagen voor het Grenspark – de vuurzee in ons Grenspark EXTRA EDITIE Dit is een extra editie van de Wissels met één thema: de verwoesting van 450 ha heide en gras in de deelgebieden Kalmthoutse Heide en Stappersven. Hoe alles precies is verlopen heeft u kunnen lezen in kranten of heeft u gevolgd op de televisie. In deze extra editie willen we graag andere aspecten van deze grote brand geven, en ook een inschatting maken van hetgeen ons, zowel de eigenaren/beheerders als het Grenspark, te wachten staat. Het begin van de brand: satellietbeeld genomen ten noorden van de Putse Moer op 25 mei 2011 om 14.13 uur (Copyright Eurosense 2011)

Woensdag 25 mei 2011: ALARM! Het voorjaar was droog en warm geweest. De brandtoren was bezet, en de alarmfase was oranje. Iedereen was alert, want de kans op brand was aanwezig. Die bewuste woensdag omstreeks 12 uur signaleerden schoolkinderen rond het ven ‘de Putse Moer’ rookwolken. De Kalmthoutse hulpdiensten waren snel ter plaatse. Onverwacht draaide de wind en werd de brand veel heviger. Het hek was van de dam. De brand breidde uit richting Nederland én naar het noorden van het Grenspark. Onder de provinciale coördinatie, onder leiding van Antwerps gouverneur mw. Cathy Berx, werden meer Vlaamse korpsen en ook de Nederlandse hulpdiensten ingeschakeld. “Sinds de vorige grote brand in 1996 werken de brandweerlieden in grensoverschrijdend verband met mekaar samen”, zegt dhr. Marcel Fränzel, burgemeester van Woensdrecht. Door deze goede samenwerking, én de hulp van de wind, kon de brand net voor de grens worden tegengehouden. Het waren de regenbuien van vrijdag 27 mei die de uiteindelijke hulp boden. Het definitieve sein ‘brand meester’ kon gegeven worden, het nablussen kon beginnen, en de noodverordening kon opgeheven worden. Een nieuwe tijd breekt aan. Een lange tijd van heropbouw staat ons te wachten. Foto: F. van Boven

EXTRA EDITIE “DE BRAND VAN 25 MEI 2011” - JULI 2011

Tekst: Barbara Van Eeckhoutte

1

Overzicht van de branden in het Grenspark Het Vlaams natuurreservaat ‘De Kalmthoutse Heide’ (1.000 ha) is samen met het gebied Stappersven (362 ha) een gevarieerd heidelandschap op zandduinen. Met de recente brand is ca. 448 ha van deze habitat verbrand. Dit is zowat 1/3 van het totale areaal heide in het 6000 ha grote Grenspark.

Bovenstaand kaartje geeft een overzicht van de diverse branden van de afgelopen decennia in het Grenspark. Bron: Grensparkarchief.

Legend: brand, jaartal, opp.

2

1971

1978

1996, 330ha

2010, 8.5ha

Niet gebrand 2011, 28ha

1976

1994, 9ha

1997, 11ha NL en 19ha VL

2011, 448ha

Afbakening Grenspark

1977 en 1985, 23ha

1995, 8ha

2009, 4ha

WISSELS • EXTRA EDITIE - JULI 2011

Landsgrens

Brand blussen

Tekst: Milenka Wyckmans

Een snel en gepast optreden bij het begin van een brand is cruciaal. Mensen en middelen werden meteen massaal ingezet. De onmiddellijke opschaling naar gemeentelijke en later provinciale fase was een juiste beslissing.

Bijna een week lang waren verschillende hulpdiensten en organisaties (politie, defensie, civiele bescherming, …) dag en nacht in de weer om deze heidebrand te bestrijden. De brandweer zette vanuit heel België en Nederland 36 korpsen, 400 brandweermannen, 16.000 manuren en 95 voertuigen in. Er werden ook drie helikopters

ingezet: twee Nederlandse blushelikopters en één observatiehelikopter van politie. Een grote hulp bij de brandbestrijding was de verkenningshelikopter van de federale politie die live beelden kon doorsturen naar de brandweercommandant op het terrein. Hierdoor konden de brandweerploegen gerichter blussen. (Bron: Gemeente Kalmthout)

Landbouwers spuiten de Verbindingsstraat nat (Foto: Brandweer Ravels)

Hulp van landbouwers

(Foto: J. De Winter)

‘Boer Water’ De broers Guido en Patrick Vandenbergh uit Essen-Hoek stelden dag en nacht hun grondput gratis ter beschikking van zowel de Vlaamse als Nederlandse brandweer om hun wagens vol te tanken. Uit de grondput van 60 meter diep kan 1000 l zuiver water per minuut getapt worden. Terwijl Patrick het terrein in trok om preventief nat te spuiten, bleef Guido op de boerderij om de brandweer te helpen bij het vullen van de wagens. Een brandweerman uit het korps van Beerse (Vl.), die regelmatig zijn wagen kwam vul-

Brandweer pompt water aan boorput van landbouwers (Foto: M. Wyckmans)

len, had zo’n goed contact met Guido, dat tijdens het weerzien op de avond van ‘Kalmthout dankt’ op 18 juni, er frietjes werden uitgedeeld en GSM-nummers werden uitgewisseld. Er werden ook afspraken

Verschillende landbouwers uit Essen Hoek hebben spontaan meegewerkt om de brand te bestrijden. 2 dagen hebben ze vrijwillig geholpen met preventief natspuiten en nablussen om opflakkeringen te voorkomen. Met hun gierkar konden ze 20.000 l water per keer spuiten. “In het begin dachten we dat het niet zo erg was, later zagen we dat het toch nodig was om in te grijpen. Met 100.000 liter water hebben we de Verbindingsstraat helemaal natgespoten. Bij de vorige heidebranden hebben we ook geholpen, maar dit jaar was het anders. Toen waren het vooral brandende bomen, deze keer was het meer pijpenstro, dat makkelijk brandt,” aldus Edgard Hectors. Hij benadrukt ook het belang van brede brandgangen en pleit ervoor om zulke gangen door de heide te trekken om een volgende brand, die er zeker ooit nog komt, beter en sneller te kunnen bestrijden.

gemaakt om in ‘minder hete omstandigheden’ de boerderij en de koeien van ‘Boer Water’ te komen bezoeken, om zijn kinderen te tonen waar de melk vandaan komt.


3

Snelle inventarisatie van de brandschade gew Op deze kaart kan je zien waar de brand diep of minder diep gegaan is (Grenspark archief)

Het is belangrijk om direct na de brand, in het terrein zelf te gaan kijken, te meten en te noteren wat de schade is. Hoeveel hectares zijn er nu echt afgebrand? Wat is de schade aan de wandelpaden? Welke dieren en planten hebben de brand al dan niet overleefd? Deze telgegevens zijn noodzakelijk om de ontwikkelingen van de populaties in de toekomst te kunnen blijven volgen. Verbrand wandelpaaltje (Foto: Grenspark archief)

4


enst Brandgrens in kaart brengen

Monitoring vlinders, libellen, ongewervelden

Op vraag van het Agentschap voor Natuur en Bos werd een beroep gedaan op de Grenspark vrijwilligers om de brandgrens juist in kaart te brengen. Zaterdag 4 en zondag 5 juni trokken 22 vrijwilligers van 9 tot 19 u het terrein in onder een blakende zon en met temperaturen rond de 30°C! Met de hulp van een handleiding met foto’s, geschreven door Geert de Blust van het Instituut voor Natuuren Bosonderzoek, werd alles met de GPS vastgelegd. Er werd gemonitord op 3 vlakken: de brandgrenzen, de delen die niet, licht of zwaar getroffen werden door de brand en alle waarnemingen van overgebleven fauna en flora. In totaal werden +/- 7200 punten ingelezen met GPS en nadien verwerkt per computer. Dit resulteerde in een gedetailleerde overzichtskaart van de totale brand waaruit bleek dat 448 ha afgebrand was. Waar brandde het zeer diep in de bodem, waar minder diep en waar helemaal niet? Het werd allemaal in kaart gebracht.

Overgebleven fauna en flora Tijdens deze monitoringsdagen werden ook alle levende dieren per GPS vastgelegd. Dit leverde heel wat gegevens op van nog levende hagedissen, gladde slangen, overgebleven sprinkhanen, spinnen, vlinders… Allemaal waardevolle informatie die van belang is om het herstel op te volgen.

Schade aan recreatievoorzieningen Ook met behulp van onze peters en meters van de wandelpaden van het Grenspark werd de schade aan de recreatievoorzieningen zoals paaltjes, borden, banken, enz… in kaart gebracht. De schade valt nogal mee. Enkele palen en emblemen zijn verbrand en aan vervanging toe. Ook zijn er een aantal wegen stuk gereden. De banken in het gebied zijn gelukkig gespaard gebleven. De herstellingen zullen in de nabije toekomst aangepakt worden. Tekst: Milenka Wyckmans

Viervleklibel (F. van Boven)

Voor resultaten van groepen zoals dagvlinders en libellen is het nog afwachten. Vroeg-vliegende soorten zoals de zeldzame maanwaterjuffer of venwitsnuitlibel zetten mogelijk al eitjes af in de zure venwaters waardoor de gevolgen nog te overzien zijn. Op 31/05/2011 meldde het beheerteam al verschillende exemplaren viervlek en watersnuffel. Typische dagvlinders van de heide zoals heivlinder en heideblauwtje verkeerden tijdens de brand nog in een larvaal of popstadium. Voor hen is de geleden schade waarschijnlijk heel wat groter. Ook voor grondactieve ongewervelden zoals spinnen en loopkevers zal pas op termijn blijken of ze hun weg naar de Kalmthoutse Heide terugvinden. Tijdens het terreinbezoek werden althans verschillende trommel- en graswolfspinnen gezien die zeer actief aan en op de verbrande pollen van pijpenstrootje rondkropen. Ook waren sommige delen van de zwartgeblakerde heide bedekt met spinrag, afkomstig van door de wind verspreide kleine spinnen. Tekst: Kevin Lambeets Dienst Natuurbeheer, Natuurpunt


5

Diverse deskundigen zetten een aantal feiten op een rijtje.

Ecologisch effect van een heidebrand Eerste bevindingen door Geert de Blust, expert in Heide-ecosystemen – Instituut voor Natuur en Bosonderzoek Zowat overal in Europa zijn gedurende eeuwen de heide-ecosystemen uitgebreid en in stand gehouden door branden. Over het algemeen ‘beheerbranden’, redelijk kleine oppervlakten tegelijk; aangestoken en gecontroleerd in het ‘goede’ seizoen, vroeg in het jaar wanneer strooisel en bodem nog erg nat waren. Als die branden niet te frequent waren en er onaangetaste heide overbleef in de directe omgeving, dan kon de levensgemeenschap van de heide zich heel goed herstellen. De recente brand in Kalmthout was van een heel andere aard.

Het was al later in het seizoen en het was erg droog. Daardoor was de brand plaatselijk erg hevig, zodat de gehele heideplant, fijn strooisel en humuslaag vernietigd werden. Nefast voor de mogelijkheid van planten om terug uit te lopen en voor de dieren die nog in het strooisel zaten. Wat dat voor gevolg zal hebben voor de soortenrijkdom van de heide kan nu nog niet juist ingeschat worden. Wel is al duidelijk, dat pijpenstro er minder problemen mee heeft; de heide is nu al weer groen. In het najaar zullen we zien of struikhei en gewone dophei goed kiemen of nog uitlopen. En dan is het wachten tot volgend jaar om te kijken hoe ze de concurrentie met de grassen aangaan. Maar de eerste jaren zal groen wel overheersen. Gelukkig zijn er ook plaatsen waar de brand oppervlakkig heeft gewoed of er niet overheen gegaan is. Die plaatsen zijn nu erg belangrijk, want het zal van daaruit zijn, dat nogal wat insecten en spinnen de zich herstellende heide terug zullen moeten koloniseren. Voor soorten die zich gemakkelijk over grote afstanden verplaatsen is dat minder een probleem, maar soorten met een geringe verbreidingscapaciteit zouden in de toekomst wel eens heel zeldzaam kunnen worden. Misschien is de uitzonderlijke uitgestrektheid van de brand daardoor nog wel het grootste probleem. Een honkvaste soort als het Heideblauwtje vliegt in deze periode veel rond boven de intacte natte heide, maar kan in de toekomst ontbreken op de centraal gelegen afgebrande natte heide.

6


Gladde slang na de brand – Wat nu? De gladde slang staat op de Vlaamse Rode lijst geklasseerd als kwetsbaar en het is bovendien een Europees beschermde soort. Op enkele schaarse waarnemingen in Mol na, herbergt de Kalmthoutse Heide de belangrijkste populatie. Op de Kalmthoutse Heide komt ze verspreid voor, maar de meeste dieren worden gesignaleerd in en rond de Keetheuvel. Jammer genoeg bleef ook deze locatie niet gespaard van de brand en zullen wellicht een groot aantal dieren gedood zijn door de vlammenzee.

Heideblauwtjes parend (Foto: Y.D. Nature)

Ook voor de weinig mobiele heivlinder, genaamd Groentje kunnen problemen optreden. Deze vlinder zullen we deze zomer ook wel niet meer in de zich herstellende heide aantreffen. Rupsen en poppen zijn verbrand en áls er toch nog een vlinder uitsluipt, dan vindt die geen voedsel. Maar het is een goed mobiele soort, dus na enkele jaren kan de populatie zich wel, vanuit de niet verbrande delen, hersteld hebben. Zo zal elke soort een eigen herstelproces doormaken. Het is nu zaak dat goed op te volgen en er onderzoek naar te doen, zodat, als het nodig is, het beheer tijdig bijgestuurd kan worden. Tekst: Geert de Blust

Door de heel geheimzinnige en verborgen levenswijze is het heel moeilijk om onderzoek te doen naar de gladde slang en zijn levenswijze. En over een heidebrand in een gladde slangenbiotoop is er zeer weinig bekend, ook in de literatuur. Op zaterdag 28 mei, 1 dag na de brand, is Hyla, de studiegroep van Natuurpunt voor amfibieën en reptielen, samen met de medewerkers van het Onderzoeksproject ‘gladde slang 2011-2013’ op zoek gegaan naar overlevende exemplaren rond het Stappersven. Het Stappersven is een gekend biotoop voor gladde slangen. Als Natuurpuntbeheerder van het Stappersven had ik de mogelijkheid om met die specialisten mee te gaan. Het terreinbezoek was ontluisterend. De brand is volledig over de plaats gegaan waar de gladde slangen hun zomerverblijf hebben voor het werpen van de jongen.

Adult mannetje gladde slang, levend gevonden aan de brandzone (Foto: I. Vandamme)

Meten, wegen en registreren van de gevonden levende gladde slangen (Foto: I. Vandamme)

We hebben 3 dode verbrande gladde slangen gevonden, maar toch ook 6 levende in de zwartgeblakerde vlakte. Een overzicht vindt u in de bijhorende tabel. De slangen werden gevangen, gefotografeerd om ze op individu te registreren, gemeten en gewogen en dan net buiten de brandzone in de vegetatie terug losgelaten. Er was zelfs een hervangst van een wijfje, die op 10/05/2011 voor de eerste keer werd aangetroffen en dus de brand overleefd had.

van vegetatie en mogelijkheden om zich te verstoppen. Het tweede probleem is, dat de slangen hun eigen lichaamswarmte niet kunnen regelen. Ze hebben daar externe hulpbronnen voor nodig, voornamelijk de zon. Ze moeten dus zonnen, maar ook kunnen schuilen bij teveel warmte. En ook daar hebben ze problemen mee nu er geen vegetatie meer is. Het beheerteam van het Stappersven heeft ze nu een handje toegestoken door te zorgen voor takkenhopen en ook door het boren van kunstmatige konijnenholen in de duinen.

Maar wat nu? De gladde slangen hebben op korte termijn 2 grote problemen. Ten eerste: abnormale predatie wegens het ontbreken

Ondanks de grote brand blijven we toch voorzichtig positief dat de populatie zich kan herstellen. We hopen dat er toch een groot aantal de brand overleefd heeft om te zorgen voor een goede genenuitwisseling bij de voortplanting. Want als de populatie danig klein wordt, dan heb je problemen met inteelt, verzwakking van de nakomelingen en kun je toch op termijn deze voor Vlaanderen zeldzame soort uit je natuurgebied verliezen door uitsterving. Tekst: Igor Vandamme – conservator Stappersven, Natuurpunt

Evaluatie: AMFIBIEËN & REPTIELEN na heidebrand in het Grenspark – mei 2011 Gered Gladde slang

Verbrand

14

10

Levendbarende hagedis

2

3

Gewone pad

1

6

Heikikker

1

4

Groene kikker

0

12

Bruine Kikker

1

1

Verbrande gladde slangen (Foto: I. Vandamme)


7

Effecten van de heidebrand op broedvogels; een voorlopige inschatting ‘In mei legt elke vogel een ei’, is een bekend gezegde dat in vele gevallen ook waar is. De grote heidebrand op 25/05 heeft met zekerheid grote schade aangebracht aan de broedvogels. Vele daarvan hadden toen een nest, sommige met eieren, sommige met jongen. Vooral grondbroeders of soorten die laag in de begroeiing broeden, kregen het hard te verduren. Om in te schatten hoe groot de schade is, kunnen we terugvallen op gegevens van de broedvogelmonitoring, gecoördineerd door het Grenspark. Met uitzondering van de Groote en de Kleine Meer werden alle open heide-

Roodborsttapuit (Foto: Y.D. Nature)

8


gebieden en grote delen van de omringende bossen geïnventariseerd in 20092010. Die recente aantallen geven een goede indicatie van wat ook in 2011 aanwezig was. In de tabel hiernaast worden die gege-

vens samengevat voor een aantal typische soorten van de open heide, maar ook voor enkele echte bosvogels. Zo zie je meteen dat de brand nauwelijks schade heeft aangericht onder de bosvogels zoals kuifmees en zwarte mees. De soorten van de open heide kregen, zoals verwacht, de zwaarste klappen. Van kneu, rietgors, roodborsttapuit, sprinkhaanzanger, veldleeuwerik en wulp gingen wellicht vele nesten verloren. Bovendien doen vele van die soorten het ook elders in ons land al jaren niet goed.

Tekst: Glenn Vermeersch Instituut voor Natuur en Bosonderzoek

Soorten die eerder typisch zijn voor de overgang tussen bos en heide zoals boompieper, boomleeuwerik, fitis en gekraagde roodstaart lijken aan het ergste ontsnapt te zijn. Vooral voor de boomleeuwerik kunnen we de situatie erg precies inschatten, omdat er sinds 2 jaar een onderzoek naar die soort loopt vanuit het Instituut voor Natuur en Bosonderzoek (INBO). Van de 12 territoria die door de brand werden getroffen, bleken daar uiteindelijk maar 3 nesten verloren te zijn gegaan. Van de andere paren waren op dat moment de jongen al uitgevlogen en de kans is groot dat die zich al vliegend hebben kunnen redden. Ook voor de andere soorten geven de cijfers dus maar een indicatie. We weten niet precies of ze op dat moment allemaal een nest hadden en of de jongen al uitgevlogen waren. In tegenstelling tot andere soortengroepen hebben vogels gelukkig nog het voordeel, dat de volwassen dieren zich wellicht allemaal al vliegend hebben kunnen redden. Zodra de omstandigheden het toelaten, zullen ze hopelijk mondjesmaat kunnen terugkeren op de heide. De toekomst zal uitwijzen hoe groot de schade uiteindelijk is geweest. Ten slotte nog een hoopgevende anekdote die aangeeft dat vogels niet bij de pakken blijven zitten. De 3 koppels boomleeuwerik wier jongen verloren gingen in de brand, hadden 5 dagen later al een nieuw nest met eieren!

Verbrand nest boompiepers (Foto: F. Van Dooren)

Soort

Totaal

In Brand

56

12

21,4

Boompieper

185

43

23,2

Fitis

200

44

22,0

83

10

12,0

130

5

3,8

Kneu

34

11

32,4

Rietgors

15

12

80,0

Roodborsttapuit

87

29

33,3

5

1

20,0

12

6

50,0

6

4

66,7

68

0

0,0

Boomleeuwerik

Gekraagde Roodstaart Kuifmees

Sprinkhaanzanger Veldleeuwerik Wulp Roodborsttapuit (Foto: Y.D. Nature)

Zwarte Mees

%


9

Leren van een ander

Heidebranden zijn geen unicum – ervaring Str Heidebranden komen ook in de ons omringende landen voor. Al is het ene natuurgebied niet het andere, al is de ene brand niet de andere, het is goed om de ervaring van een andere beheerder in ogenschouw te nemen. Daarom gaan we te rade bij boswachter Jap Smits, werkzaam bij Staatsbosbeheer op de Strabrechtse Heide. Op 2 juli 2010 werd dit 1.500 ha grote natuurgebied, met ook stuifzandvegetaties, geteisterd door een brand: 150 ha naaldbos en heide verdwenen in de vlammen. Jap herinnert het zich nog goed: “Wat aanvankelijk begon als een kleine brand, werd uiteindelijk een grote natuurbrand. Extreme droogte en een sterke wind speelden ook bij ons een belangrijke rol”. In termen van natuurwaarde vreesde hij toen ook het ergste: “alles is zwart en het is maar afwachten hoe de natuur zal reageren”. Jap volgt de ontwikkelingen na de brand op de voet op. Zo herinnert hij zich nog zeer goed dat na de brand de bochtige smele en het pijpenstrootje snel uitliepen. Binnen 14 dagen stonden groene graspolletjes weer volop in bloei. Op plekken waar de humuslaag geheel was weggebrand, bleef kaal zand over. De zaadbank was verdwenen. Wel komen er nu planten voor als wilgenroos, Canadese fijnstraal en veel kruiskruidachtigen, waarvan het zaad door de wind is meegevoerd. Naast deze planten heeft hij uiteindelijk ook ca. 20 aan brandgerelateerde zeer zeldzame paddenstoelen waargenomen, zoals de brandplekfranjehoed en het brandpelsbekertje. Over het gehele gebied kwamen massaal de koffievuurtjeszwammen al na enkele weken weer op.

10


Pijpenstro komt heel snel op na een brand (Foto: Grenspark archief)

En hoe evolueerden de gebieden waar bomen verdwenen/aangetast zijn? Jap: “Omdat we wisten dat verbrand hout een zekere aantrekkingskracht op bepaalde kevers heeft, hebben we ervoor gekozen per hectare opgeruimd verbrand bos, 20 boomstammen van ongeveer 2,5m hoogte te laten staan. Ze funge-

ren als verticale structuurverbeteraar en als vangstam voor veel aan brand gerelateerde insecten. Nu zien we ook, dat deze bomen gebruikt worden door de torenvalk en klapekster, als uitkijkpost. Ook de zwarte en andere spechtensoorten en paddenstoelen en korstmossen gebruiken deze dode stammen als habitat”.

abrechtse Heide (Eindhoven)


ben we per direct de begrazing met schapen ingezet. We hebben de bestaande schaapskudde 4 dagen per maand extra ingezet. Ze aten het snel uitlopende pijpenstrootje en de bochtige smele. Dit was een gouden greep, want anders was de gevreesde vergrassing zeker werkelijkheid geworden. Nu hebben we de schade (en de hierbij horende kosten) binnen realistische proporties kunnen houden”. Duidelijk is: Jap is een gedreven beheerder, die graag meewerkt aan wetenschappelijk onderzoek. Hij vertelt uitgebreid over een lopend onderzoek naar een mogelijke verandering in de mineralenbalans stikstof en fosfor. Dit zou een positief effect kunnen hebben op de insecten en fauna. Hij verwijst naar het tijdschrift voor natuurbehoud en -beheer, ‘De Levende Natuur’ 130/133 nr. 3 van maart 2009. “Lees het artikel ‘Casus Faunagericht beheer op de Strabrechtse Heide’ (www.delevendenatuur.nl/tijdschrift.php?editie=11171) van hemzelf met Joost Vogels maar eens, of kom eens met je beheerders bij mij op de Strabrechtse Heide langs. Er loopt nog meer onderzoek waarover ik jullie graag vertel. Van harte welkom”.

Maar hoe de natuur zal reageren op de plagstroken die door de brandweer gebruikt zijn als toegangsweg, dat weet hij nog niet. De verwachting is dat door deze verdichting de vergrassing snel zal toeslaan. Voorzichtig durf ik hem te vragen of een dergelijke brand ook kansen biedt voor de natuur? “Jawel”, zegt Jap: “de ver-

nietiging van het naaldbos helpt bij de gewenste omvorming in loofbos of heide. Deze is nu fors in gang gezet. Zonder deze brand zou dit pas veel later gebeurd zijn. Het verbranden van de strooisellaag geeft jonge heideplanten nu een kans op te kiemen. Niet alleen het heidezaad kiemt, ook het gras. Daarom heb-

Inzet van schapen tegen vergrassing (Foto: Grenspark archief)


11

Blik vooruit! Ook voor de brandweer

vlnr Geert de Blust, Lukas Jacobs, Ronny Van Riel, Joke Schauvliege, Dirk Jordaens (Foto: Grenspark archief)

Donderdag 30 juni: De Brandweercommandant van Kalmthout, dhr. Ronny Van Riel, vindt een gaatje in zijn agenda voor een gesprek met mij. Niet evident, want hij is momenteel een zeer druk bezet man. Naast het dagelijks aansturen van zijn korps, is hij nog vaak uit zijn kazerne weg: evaluaties met de minister, de gouverneur, de burgemeester, het Agentschap voor Natuur en Bos, collega’s in Nederland, informatie-avonden voor de inwoners, ... “Dit hoort erbij”, zegt hij, “want samenwerking tussen alle belanghebbenden is essentieel om natuurbranden te voorkomen en toch optredende natuurbranden beheersbaar te houden”. Geregeld wordt ons gesprek onderbroken met een telefoontje dat begint met ‘dag

12


maatje..’. En dat typeert hoe Ronny in het leven staat: na de zwarte dagen heeft hij weer zijn toekomst-bril opgezet. Zijn moto is: blik vooruit! En dat straalt ook uit ons gesprek. En toch.. hij kan het niet laten om kort wat over het verloop van de brand te vertellen. De eerste minuten zijn cruciaal: dan moet de brand onder controle zijn, zo niet, dan moeten andere aanvalsplannen ingezet worden. En dat gebeurde. Samen met de gewestelijk brandweercommandant van Wuustwezel, dhr. Erik Janssen, vormde hij een gesmeerd duo. Door de brand in 1996 waren o.m. hierover duidelijke afspraken gemaakt, en wisten we allebei wat we moesten doen; en we vertrouwden mekaar ten volle. Erik

nam de bestuurlijke taken voor zich, en ik deed de operationele aansturing. Natuurbranden staan, net als alle andere grote branden, in de belangstelling van het publiek, de pers en ook de politiek. Daarbij worden vragen gesteld als: ‘was de brandbestrijding effectief en efficiënt?’ en ‘hoe kon de brand zich tot zo’n omvang uitbreiden?’en ‘zijn de operationele hulpdiensten in voldoende mate voorbereid op een dergelijke brand?’. Allemaal vragen die de voorbije dagen besproken zijn, en waarop in de toekomst geanticipeerd moet worden. Los daarvan: de uiteindelijke conclusie is positief. Het Bijzonder Nood- en Interventieplan (BNIP) Bos en Heide heeft gewerkt.


De evaluatie met minister Joke Schauvliege is achter de rug, dus ik geef de commandant weer voluit het woord. Vanachter een bureau vol met rapporten, kaarten, foto’s, tabellen… vertelt een bevlogen commandant over enkele aandachtspunten:

1. Afstemming brandbestrijdingsen natuurbeheersmaatregelen: e toegankelijkheid van het heiD deterrein was soms lastig. In de heide zijn uiteraard weinig paden die voor onze brandwagens berijdbaar zijn. Daarom pleiten we voor een afstemming tussen brandweer en beheerders: Natuurbranden en -beheer beïnvloeden elkaar wederzijds en samenwerking tussen de brandweer en de beheerders/ eigenaren, is zowel op bestuurlijk als operationeel niveau een voorwaarde om beider belangen op dit gebied zo optimaal mogelijk te dienen. Voorbeeld: een breed pad in het gebied dient zowel een brandbestrijdingsdoel als een ecologisch doel. Dus.. waarom zouden de beheerders en de brandweer hun padenstructuur niet op elkaar afstemmen? En laat ons dan ook niet de particuliere eigenaren vergeten. Ook aansluiting met hun paden is noodzakelijk;

2. Aandacht voor het juiste materieel: er vervanging van de oude wagens T en het op punt stellen van het BNIP, kijken we uit naar 4 extra bostankwagens en 2 bosbrandwagens;

5. Dekking gsm-bereik en het ASTRID communicatienetwerk voor het hele Grenspark: at communicatie zeer belangrijk D is, behoeft geen uitleg meer. Het mobiel bellen is één vorm. Alleen: in dit natuurgebied is een goed bereik geen evidentie. Rondom het Grenspark staan wel een aantal zendmasten, doch als je in de kern van het gebied (én in het gebouw de Vroente) wilt telefoneren, bestaat een grote kans dat je geen telefonisch bereik hebt. Ook dit hebben onze manschappen ervaren. Hiermee pleiten we voor een extra zendmast;

6. Afstemming kartografie: 3. Afstemming van protocollen:

4. Hulp van buitenaf:

aarten zowel analoog als digitaal K zijn essentieel bij een calamiteit. Het is de basisinformatie waarmee mensen het gebied intrekken. Zonder een goede kaart verdwaal je, en dat is verloren tijd. In een grensoverschrijdend gebied als dit ben je aangewezen te werken met een Nederlandse en een Vlaamse kaart. En als je dan weet dat elk land met zijn eigen coördinatenstelsel werkt, dan kun je je wel voorstellen dat het niet eenvoudig is voor een gehaaste hulpverlener om zijn weg te vinden. Ook deze afstemming tussen Nederland en Vlaanderen verdient prioriteit.

en andere vorm van bijstand die E we kregen, was die van de landbouwers en de burgers. Hierbij maken we graag enige vorm van terughoudendheid, want de verantwoordelijkheid voor hun veiligheid speelt hierin voor mij een dominante rol. Maar toch willen we graag mee bekijken op welke wijze de inzet van deze mensen eventueel gestimuleerd en gecoördineerd kan worden;

"Het Grenspark is een grensoverschrijdende organisatie, die zijn voelsprieten in de beide landen heeft. Daar waar mogelijk maken we graag gebruik van jullie organisatie, want een aantal van deze zaken dienen niet op lokaal, noch gewestelijk, noch federaal doch internationaal niveau bekeken te worden", aldus Ronny Van Riel.

en ramp zorgt voor solidariteit. E Ook bij ons. Alle manschappen die ons geholpen hebben bij de bluswerkzaamheden nogmaals via deze weg ‘dank’. Desalniettemin, zouden we graag zien dat diverse protocollen van het verlenen van bijstand aan elkaar beter op mekaar afgestemd zouden worden. Tijd is cruciaal. Dit geldt zowel voor Vlaamse hulp aan een Nederlandse brand, als omgekeerd;


13

Persoonlijke ervaringen

Tekst: P.L. Verpraet

De brand heeft veel mensen beroerd. De redactie ontving een aantal persoonlijke ervaringen die ze ongewijzigd met de lezer deelt.

Wat er na een brand overblijft van een mooie bos struikhei (Foto: Grenspark archief)

Blik van Louis Verpraet, een geboren en getogen Kalmthoutenaar met hart en ziel voor de Kalmthoutse Heide Nadat ik als kleine jongen met mijn ouders en broer in 1933 in HeideKalmthout kwam wonen, heb ik in de Kalmthoutse Heide de volgende grote heidebranden meegemaakt: in 1943, 1960, 1976, 1996 en 2011. Wat mij opvalt is, dat de verbrande oppervlaktes steeds groter worden, ondanks alle moderne middelen. Dit doet niets af aan de enorme inzet van alle brandweerkorpsen van ver en nabij en hun honderden collega’s uit Nederland. We kunnen hen niet dankbaar genoeg zijn. Voor mijn part mag er voor hen aan de ingang van de Kalmthoutse Heide een standbeeld opgericht worden. Ook de inzet van het cri-

14


sisteam, waaronder burgemeester Lucas Jacobs en gouverneur Cathy Berx mogen we niet vergeten. Positief is ook, dat minister Joke Schauvliege persoonlijk kwam kijken naar de gevolgen van deze natuurramp. De hevige droogte van de lentemaanden werd fataal voor een mooie brok natuur. 450 ha ging in vlammen op. Niet alleen bloemen en struikhei werden vernield, maar ook de jongen van grondbroeders, alle loopkevers, loopspinnen, rupsen, poppen van vlinders, libellen en veel mierensoorten. Vooral de zeldzame rode bosmier die een gat graaft in de grond en dit opvult met dennennaalden. Dit nest smeult volledig op met alles wat er op en in leeft. Zo’n brand is een ongelooflijke verarming voor het natuurlijke milieu.

Het herstel gaat zeer langzaam. Als struikhei afsterft door ouderdom (na +/30 jaar), of door vraat van het heidehaantje, of door brand, dan ontstaat er steeds vergrassing. In onze streek is dit gewoonlijk pijpenstro. Daarenboven ontwikkelt er zich soms boomopslag van berk en den. Begrazing van de nieuwe begroeiing is een aangewezen middel. Toch geeft dit het beste resultaat, als men ca. 20 à 30 ha afrastert en daarin een 200-tal schapen zet. Na 2 maanden intensieve begrazing is deze begroeiing zeer kort. De bedoeling van dit intensief begrazen is, dat er zich geen dichte begroeiing van grote buntpollen zal vormen. Om struikhei te laten kiemen moet deze veel zon hebben en regelmatig een regenbui. Daarom kan het kiemen ervan soms 20 jaar duren. Men kan het begrazen ook

vervangen door maaien en afvoeren. Plaggen kan men machinaal en op grote oppervlaktes. Dit geeft enkel resultaat, als men dunne plaggen weghaalt, anders zou de zaadbank wel eens vernield kunnen worden. Daarenboven voert men dan ook zand weg uit het terrein. Op bodems van duinzand mag men niet plaggen, want hierin kiemt struikhei zo gemakkelijk. Als er weer ruig haarmos verschijnt, dan is dit het ideale biotoop voor struikhei, om te kiemen. De vorige herder, Jan Hermans met vrouw en dochter, hebben dankzij de intensieve begrazing door hun kudde, het gebied na de brand van 1976 prachtig hersteld in 20 jaar tijd. Laat ons hopen, dat onze nieuwe herder met zijn kuddes ook hierin zal slagen. We wensen hem veel goede moed toe. Naast een programma van herstel, dat vele jaren zal duren, moet ook de uitrusting van de brandweerkorpsen met aangepast materiaal aangevuld worden. Moet er ook niet gedacht worden aan een waterleiding langsheen de Verbindingsweg vanaf ‘de Ster’ tot aan de Verbindingsstraat Noord, met bluskranen aan ‘de Ster’, de Keetheuvel (de weg ten noorden van het Drielingenven) en aan het einde van het reservaat. Het zou ook wenselijk zijn, dat er bluskranen geplaatst worden op de hoek van de Korte

Koffievuurtjeszwamof oliebolzwam (Foto: Y.D. Nature)

Heuvelstraat en het reservaat en aan het begin van de Duitse weg, vlak bij het NEC de Vroente. Het lijkt mij, dat watervoorziening voor een dergelijk brandbaar gebied zeer waardevol kan zijn. Tot slot wil ik erop wijzen, dat er als gevolg van deze brand weer overal koffie-

vuurtjeszwammen te voorschijn zullen komen. Zij ontkiemen pas nadat de bodem sterk verhit werd. Het beheer staat voor een uitgebreide, ernstige opdracht. Ik wens alle betrokken instanties goede moed en ik hoop, dat alle ministeriële beloftes niet vergeten zullen worden. Laat ons de natuur opnieuw alle kansen geven.

Zonsopgang aan het Stappersven, alles is stil op de vele vogels na. De helft van Vlaanderen ligt nog in bed. Enkel ik ben getuige van de rust. Wat zullen we dit moment de eerstkomende jaren missen, na de grote brand. Een herinnering aan één van de mooiste natuurgebieden van de Kempen. Erik Willaert

Stappersven (Foto: E. Willaert)


15

Kalmthouts pijn Op die wijde vlakte van de heide stond hten wij onze oude pijn, in al die vele jaren moc vertrouwde maatjes zijn. Met doorgezakte kruin schilderde hij zijn hoog schaduw in het zand, onze toeverlaat als aan d’ hemel die “zonne stokebrandt”. ,

Maar ook wie helemaal alleen moest zijn die reikte hij de hand, vandaag, een ramp die heidebrand, zijn w’ eenzaam in ons Kempenland.

(Opgedragen aan al die Kalmthoutenaren en vrienden van Kalmthout die met pijn in het hart, na die rampzalige heidebrand, van op de Verbindingsstraat de omgeving van het Drielingenven en de Nolse Duinen hebben overschouwd). Jan Caluwaerts – juni 2011

Weer de dans ontsprongen. “We hebben geluk gehad”, zegt particulier eigenaar dhr. Manu Van Thillo. Zijn landgoed is gelegen ten westen en noorden van de Putse Moer. “De wind heeft ons parten gespeeld. In de jaren ’70 is een klein stuk van ons bos afgebrand. Vorig jaar, in 2010, zagen we de brand rondom het Van Ganzenven. Toen heeft de brand ons terrein niet bereikt. Net zomin als dit jaar. Maar toch… de schrik zat er bij ons goed in. Op het moment dat de brand aan de Putse Moer uitbrak waren mijn dierbaren op het landgoed aanwezig. Ze zagen hoe de vlammen naar de villa kwamen. En toen ging alles razendsnel… ze werden geëvacueerd. Mijn gedachten gingen natuurlijk in eerste plaats naar deze mensen. Mijn dank gaat dan ook uit naar de gemeentelijke diensten, die voor hun snelle evacuatie gezorgd hebben”. “Het verdwijnen van dit grote areaal heide is een slechte zaak voor onze Kalmthoutse Heide.” Hierin is Manu Van Thillo stellig. “Wat betekent deze naam nu nog? Er zul-

16


Verbrande den (Foto I. Vandamme)

len veel investeringen nodig zijn om deze naam weer waardig te zijn. De Kalmthoutse Heide moet terugkomen. Al heb ik zelf relatief weinig heide op mijn terrein: ik vind dit een zeer waardevol natuurtype, en ik streef naar meer”. Ook voor dhr. Van Thillo is het nog gissen naar de oorzaak. Sommigen denken aan het spontaan ontbranden via glasscherven. Onderzoek moet dit nog uitwijzen. Hij is er voorstander van om het centrum van het Grenspark als rustgebied in te richten. Het liefst met zo weinig mogelijk paden. Hij meent, dat de recreatie rondom het Grenspark georganiseerd dient te worden.

Putse Moer (Foto: Grenspark archief)

“Een enkel wandelpad dat breed genoeg is zou wel kunnen. Niet overdrijven. Maar ze moeten dan wel breed genoeg zijn, zodat ze een brand kunnen stoppen”. Om zijn eigen landgoed preventief te beschermen tegen brand, heeft hij de voorbije jaren geïnvesteerd in de verbreding van zijn paden. Hij vindt het de taak van de Grensparkorganisatie om ervoor te zorgen, dat zijn paden aansluiten op deze van zijn buren, het Agentschap Natuur en Bos en Natuurmonumenten. Essentieel.


Revalidatie van een vriend ''Ik werk al bijna 10 jaar dagelijks op de Kalmthoutse Heide als natuurarbeider voor het Agentschap voor Natuur en Bos, en buiten de werkuren breng ik er ook nog veel tijd door als natuurfotograaf, dus het gebied is voor mij als een 2e thuis. Om deze vertrouwde omgeving in vlammen te zien opgaan was verschrikkelijk. Maar de dagen na de brand waren zo mogelijk nog erger, want na de vlammen kwam het besef... het besef dat de Kalmthoutse Heide, zoals ik ze altijd gekend heb, niet meer bestaat. Na het besef kwamen de vragen... Wat nu? Hoe gaan we dit nu aanpakken? Zal de Kalmthoutse Heide ooit herstellen van dit drama? Antwoorden heb ik hier nog niet voor, in die fase zit ik nog niet... Wat ik wel weet, is dat dit gebied me nauwer aan het hart ligt dan ik ooit beseft heb. En als een vriend die moet revalideren van een zwaar ongeluk, zal ik ook deze vriend helpen met de revalidatie... vierkante meter per vierkante meter als het moet.'' Filip van Boven

Het vertrouwde beeld van de schapen op de heide vóór de brand en dezelfde locatie na de brand (Foto’s : D. Vansteenvoort)

Arbeiders ANB kijken machteloos naar de brand (Foto: F. van Boven)


17

Deelgebied Stappersven, eerste impressie door Natuurpunt Westoever Stappersven na de brand –(Foto: K. Lambeets)

De Vlaamse natuurorganisatie Natuurpunt kocht in het eerste kwartaal van 2010 het Stappersven op de Kalmthoutse Heide aan. Ongeveer 40 ha van deze 362 ha, beheerd door Natuurpunt, werd door de brand aangetast. De droge en natte heide en een deel van de bossen ten westen en noordwesten van het grote Stappersven brandden af. Daarbij werd het leefgebied van gladde slang sterk aangetast. De kleine duinvalleitjes, waar ondermeer de boomleeuwerik en nachtzwaluw broeden, werden gespaard.

Vooral locaties met een vervilte kruidlaag brandden fel. Wanneer pijpenstrootje-vegetaties of heide ongemoeid worden gelaten, gaan niet alleen bomen zoals ruwe berk of grove den kiemen, maar zal strooisel snel opstapelen. Oude heideplanten blijven dood achter. Op die manier ontstaat een perfecte voedingsbron voor branden. Het is daarom belangrijk om meer schrale locaties op heideterreinen goed te beheren. Niet alleen zijn ze van levensbelang voor tal van typische heidesoorten, maar ze bieden ook weerwerk bij heidebrand.

Nazorg heidebrand In ieder geval, de kale brandvlakte zal binnenkort plaatsmaken voor een groene pijpenstro-weide. Een goede nazorg zal essentieel zijn om de heide in al haar facetten te herstellen. Een combinatie van overdachte begrazing en plaggen kan vrij snel tot mooie resultaten leiden. Daarnaast is het aangewezen een goed protocol ‘nazorg heidebrand’ te hebben, alsook een programma brandpreventie uit te werken en dit voor alle heidegebieden verplicht te maken. Natuurpunt hoopt hiertoe op een vlotte samenwerking en overleg met het Agentschap voor Natuur en Bos, en vanuit de overheid op een passende ondersteuning voor het herstel van de zeldzame habitats en voor een goede opvolging.

Enkele lokaliteiten werden gespaard door de vlammenzee. Hopelijk doen deze dienst als bron voor herkolonisatie. Hiervoor is echter voorafgaand herstel van de verbrande heide noodzakelijk. (Foto: K. Lambeets)

Tekst: Kevin Lambeets – Dienst Natuurbeheer, Natuurpunt

18


Communicatie en informatie Belangrijke thema’s, zeker bij een brand van dit formaat. Het effect van de brand op mensen is niet onbelangrijk. Iedereen, zowel lokaal als landelijk, wil weten wat er gebeurd is. Daarom hebben de gemeenten Kalmthout en Woensdrecht ervoor gekozen ook gebruik te maken van nieuwe sociale media. Naast de diverse persmomenten en de actuele informatie op de websites, bleken Twitter en Facebook ook geschikte middelen te zijn om de mensen zo snel

mogelijk in te lichten. Deze manier van communicatie werkte perfect, doch... “er bleek ook behoefte aan gesprekken met mensen zelf”, merkt de burgemeester van Kalmthout dhr. Lukas Jacobs op.

Zo zijn er door de Gemeente Kalmthout verschillende avonden georganiseerd waarbij alle omwonenden en betrokkenen uitgenodigd waren:

Woensdag 8 juni: In de trein, in de bus, op de fiets, te voet: overal was de brand onderwerp van gesprek. Dus het was nodig, dat de mensen ook op een persoonlijke wijze geïnformeerd werden, en er een mogelijkheid was om vragen te stellen en daarop zo mogelijk antwoord te krijgen.

Een 50-tal direct betrokkenen konden in NEC De Vroente onder deskundige leiding hun persoonlijk verhaal delen.

Zaterdag 18 juni: In een propvolle feesttent in de Vogelenzangstraat is hulde gebracht aan de vele hulpverleners en vrijwilligers voor hun inzet. Er waren lovende woorden van de burgemeesters van Kalmthout en Woensdrecht, en de gouverneur van de provincie Antwerpen.

Dinsdag 28 juni: Tijdens de open Milieuraad van de gemeente Kalmthout in NEC De Vroente is een toelichting gegeven op het beheerplan van het deelgebied Stappersven, en het verloop van de brand.

Woensdag 6 juli: Onder grote belangstelling in zaal De Kieviet is uitgebreid informatie verstrekt over de werkwijze van de brandweer, en over de herstelmaatregelen die nu en in de toekomst vorm zullen krijgen. Tekst: Barbara Van Eeckhoutte Kalmthout Dankt, zaterdag 18 juni (Foto: Gemeente Kalmthout)

Bedankt! Het Grensparkbestuur dankt alle hulpdiensten, personeelsleden van de gemeenten, natuurbeheerders, defensie, landbouwers en alle vrijwilligers die tijdens de dagen van de brand én daarna geholpen hebben en paraat hebben gestaan.

Voor acties rond het herstel van de heide, zie: www.kalmthout.be – red de heide | www.natuurpunt.be/nl/ steun-het-herstel-van-het-stappersven_2466.aspx | www.natuurenbos.be/brandkalmthoutseheide


19

Waar kan er nog gewandeld worden? Het grote centrale rust- en begrazingsgebied was het ergst getroffen door de brand. Om de overlevende dieren in het gebied de nodige rust te gunnen, bleef dit gebied afgesloten na de brand. Behoudens verdere ontwikkelingen zal dit gebied na 15 juli weer open gesteld worden. Bergen op Zoom Schoe lie be rg

Be

8 A5 A4

rg

Essen Essen

se

rt

st ra

Hollandseweg

ew

eg

Grenspark De Zoom - Kalmthoutse Heide

Pilbe rg

w

nd

ou

ze

W

R ij

b aa

n

at

N289 Ko

oi we

g

S ta

E iland

HUIJBERGEN Do rps

a rt

se

s tr

aa

t

str aat

1 ,5

km

W O E N S D RE C H T H O O GE R H E I D E Huijbe rgsew

Hu ijb

er gs

WIL DER T ( ESSEN)

Zuidhoe f

ew eg

Hu ijb

erg

seb

aan

eg

N122

s ewe

g

700

m.

re cht

K orte nhoe ff 50

e nd

Wasve n

Groe ne ndrie s

.

De Nol

Staartse Duine n

Bronve n

Oss

0m

Ste e rtse Duine n

500 m.

2 km.

We verwijzen ook graag naar de wandelingen op het Nederlandse deel en de bijkomende onthaalpoorten van de uitbreidingsgebieden van het Grenspark:

3

Essen Hoek

Zan dfo

Staartse He ide

1. Ravenhof/Moretusbos

an Ab

.

d ij

la

1 km

Stappersven

in d in

Drie ling ve nne n

g ss tr aa t

Ve r b o d e n t u s s e n 15/3 en 30/06

1,5 km

u in

en

la

an

C a lf ven

Trambaan

Te

r

D

Vlaam s natuurreservaat

ou

w

.

K e e the uvel Mug g e piske

De Kalmthoutse Heide Zwarte Duin

Wilgenduinen

Me iduine n

ze

Me e rsche Duine n 1,1

Rauwve lde

km

Fra ns

K ambuusduine n

Mont Noir .

Kas tan

0m

1 km

30

as rp

ss tr

aa

t

Vossenbergen

Markgraaf

Molendreef

str

aa

t

O S S E N D RE C H T

Mo

Puts

M o l e n ei nd

len

tje

Langeweg

P

at

an

n

en

h

o

u

ts

ew

50

Paalbe rg

0

m

eg

50

K raaie nbe rg

ef

Heuvel

.

0m

H eu

800 m.

.

Haze nduine n

Verboden tussen 15/3 en 30/06

Kort e

Heuv elstr

ve

l

N111

P

m.

La ag

de

st ra

t

500

M id

aa

Verboden tussen 15/3 en 30/06

Ge me e nte mast

m.

350 ls tr

K rie ke laarsve n

K rie ke lare duine n

Kalmthout

l en

f

Houtduine n Mo

jed ree

Do

Raatsstra at

Lang ve n

.

.

Vr

Zwaluwmoe r

Kalmthout

On

e

oude Meerbaan

600 m.

Li ev

Station Kalmthout

aat

Haze nduine n Va n Ganzenven w eg

Goes/Bergen op Zoom

De Boterbergen

rb

Ste e rtse He ide

Groote Me e r

9

. Ve

1 km

N28

ho ef

Plaat sluis

Ve

rb

in

d in

g sd

re

ef

Pu ts e

Joodse Begraafplaats

we

Ve

we g

Ee

rs

e li

ng

sw

eg

Gemeentebos

He

ib

lo

em

la

an

Kr

o

m

m

ew

eb er ps tw

Joodse Begraafplaats

An

Tekst: Milenka Wyckmans

rd

te

eg

aa n

g

No ord

Pu

A4

ts es

Putse Moe r

Oude Postbaan

n n en

te en

Bie duine n Pa

A12

Ve

Tw

ee

rd

e li

n

g sw

eg

d e Le uve nse

Withoefse He ide

Heide 1,5

ESSEN 3

-+ -+ -+ -+ -+ -+

K ra

a ie

nb

e rg

Ou

d

B ro

-+ + ++

+-

ar d

st ra

at

600

800

1000m

ho

ek

Dit project wordt mede gefinancierd door LIFE. LIFE is een Europees fonds voor natuur-, milieuen ontwikkelingsprojecten.

© AnyWay Productions / tel. 0031 (0)113-556088

Kapellen

Natuurpunt – Beheerteam Stappersven Igor Vandamme, conservator. Tel: (00-32)-(0)473 23 19 60 [email protected] René Peeters, conservator. Tel: (00-32)-(0)3 297 42 82 [email protected] Vereniging Natuurmonumenten Wilton de Dooij. Tel: (00-31)-(0)6 551.24.394 [email protected] Staatsbosbeheer Dianne Renders Tel.: (00-31)-(0)6 127.62.711 [email protected]

C O L O F O N

Contactadressen beheerders Grenspark: Agentschap voor Natuur en Bos: Karel Molenberghs, boswachter. Tel: (00-32)-(0)475 53.62.45 [email protected]

r ie

t

11

Verantwoordelijke uitgever: Grenspark De Zoom – Kalmthoutse Heide Putsesteenweg 129, B-2920 Kalmthout Tel: (00-32)-(0) 3 667.64.98 [email protected] www.grensparkzk.be

Antwerpen

aa

400

ds tr

200

br an

0

N1


n ka

Er t

ek

eg

B ro

W

d

e

1

Ou

Antwerpen

Deze extra editie van de nieuwsbrief is bestemd voor personen en organisaties die betrokken en geïnteresseerd zijn in de ontwikkelingen in het grenspark De Zoom-Kalmthoutse Heide. De in deze nieuwsbrief gepubliceerde meningen geven niet noodzakelijk het beleid van de Bijzondere Commissie weer.

Vormgeving en productie Nilsson creatieve communicatie - Goes

aa

-

t

e rs

D

Eindredactie: Milenka Wyckmans

K li

N11

N117

Grensparkroute De Zoom-Kalmthoutse Heide (fietsroute 32 km)

Aan dit nummer werkten mee: Igor Vandamme, Kevin Lambeets, Geert de Blust, Glenn Vermeersch, Paul Asselbergs, Barbara Van Eeckhoutte, Milenka Wyckmans

at

ck

N 11

PUTTE

ra

nk

2

A1

KALMTHOUT

-+ -+ -

st

ek

tr aa

-+

Canadezenlaan

aa t

an

A1 2

-+

Station Heide

D

-+-

+ +- +- +-

t

ts es

-+-+

+ -+ - + - + -

es

Pu

+

ts

K li

-+ +-

t

N111

OSSENDRECHT

-+-+-+-

u

PUTTE

Steenovenstraat

N1 22

ss tr

rd

+-- + - + -

+-+

tra a

HOOGERHEIDE HUIJBERGEN +

N 11

Gr en

r ps es

N 13

we

-+

.

P

eg

HEIDE ( K A L MTHOUT)

25

-+

km

1

-+

w

1

-+

n ee

11

-+

-+

An t

-+

-+

N1

+ -+-

-+

-+

9

N28

N

20

Nolse Duine n

Bie ze nkuile n

K le ine Me e r

2

Aanw

(Stabroek/Putte), waar je volop al wandelend van de cultuurhistorie kan genieten. 2. De Volksabdij (Ossendrecht), voor een actieve uitstap en wandelingen. 3. Hemelrijk (Essen) is een ideale toegangspoort voor fietsers.

Calfven

Zwarte dagen voor het Grenspark de vuurzee in ons Grenspark

Recommend Documents