zwart ankervormig figuurtje zichtbaar, waar we bij de Duitse wesp drie zwarte puntjes zien. Over deze wespen gaan wij het niet

Jaargang 16 | 2 | Augustus 2006

Natuur onderzoek Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen INHOUD 1 5 6

9 10 11 11 12

De Hoornaar, agressieveling of goede insecteneter? De Rugstreeppad en de para sietvlieg Lucilia bufonivora Archeologische waarnemingen in de Amster damse Waterleidingduinen 1995-2004: Zeeveld Vossenonderzoek in de duinstreek nu gebundeld Hakig kronkelbladmos Pleur ochaete squarrosa in de AWD Bijzonder lieveheersbeestje in de AWD Fotorubriek korte berichten

De Hoornaar, agressieveling of goede insecteneter? In Nederland komen zo’n negen soorten wespen (Vespa’s) voor, veelal in de kleur zoals wij die kennen, geel met zwart. Enkele van deze soorten leven als sociale wespen, deze zijn minder bekend. Dit artikel gaat vooral over één van deze sociale wespen, de Hoornaar. De meeste mensen kennen wel de Gewone wesp (Vespula vulgaris) en de Duitse wesp (Vespula germanica) die wij doorgaans in augustus op de terrassen tegenkomen. De verschillen tussen deze soorten zijn onder andere te zien aan de tekening in het gele vlak voor op de kop (clypeus). Bij de Gewone wesp is in het gele vlak een

Colofon Redactie: ir. Antje Ehrenburg dr. Ab Kessler ir. Mark van Til Gerard Scholten Marja Westerveld

zwart ankervormig figuurtje zichtbaar, waar hoofdredacteur redacteur redacteur redacteur redacteur

Reacties op artikelen zijn altijd welkom. Stuur deze a.u.b. naar Waternet Afdeling Research en Development / Ecologie Vogelenzangseweg 21 2114 BA Vogelenzang e-mail: [email protected] Heeft u nieuws of kopij? Neem dan contact op met de redactie. Overname en bewerking van artikelen, gegevens en illustraties uit deze uitgave is alléén toegestaan met bronvermelding en uitsluitend na verkregen toestemming van de redactie en - indien ondertekend - van de auteur(s).

we bij de Duitse wesp drie zwarte puntjes zien. Over deze wespen gaan wij het niet

Koningin Duitse wesp op appelbloesem (foto: Jos Bol)

hebben. Onze aandacht gaat uit naar twee in Europa levende roodbruine wespen

wespensoort van Europa. De Hoornaar

soorten. Ze zijn niet helemaal roodbruin,

komt onder anderen voor in de Amster-

het achterlijf (abdomen) is hoofdzakelijk

damse Waterleiding Duinen. Ze behoort

geel met zwart. Een van deze twee wespen

net als alle Vespa’s tot de plooivleugelwes-

komt in Nederland voor. We spreken hier

pen, en wordt zo genoemd omdat ze haar

over de Hoornaar, de grootste sociale

voorvleugels in de lengterichting opvouwt.

Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen

Doordat de voorvleugels zo gevouwen zijn,

duinen waargenomen. In mijn aantekenin-

lijken ze twee keer zo smal. De achtervleu-

gen vond ik een notitie van 2003 waar ik

gel die veel kleiner is, zit permanent onder

deze wesp (koningin) voor het eerst in het

en aan de voorvleugels vastgekoppeld

duin heb gezien. Later heb ik in hetzelfde

door middel van een rij zeer kleine haakjes.

jaar langs het Oosterkanaal ook een paar

Anders is dit bij bijen waar de verbinding

waarnemingen gedaan: het diertje vloog

Dit voorjaar was het eindelijk zover: de

pas tot stand komt wanneer de vleugels in

rond het daar toen massaal bloeiende Slan-

Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amster

de spreidstand komen als het diertje gaat

genkruid en Ossentong.

damse Waterleidingduinen verschijnt

vliegen.

De Hoornaar kwam vroeger in Neder-

Van de redactie

land veel vaker voor in Limburg, op de

voortaan als digitale Nieuwsbrief. Al gauw druppelden de aanmeldingen binnen van

De grootste wesp van Nederland

zandgronden van de Veluwe en in de

belangstellenden die voortaan graag

De Hoornaar, de grootste wesp van

Achterhoek. In het duingebied kwam ze

bericht krijgen als er weer een nieuw

Nederland, heeft zoals veel wespen een

nauwelijks voor. In de jaren zestig is de

nummer is verschenen. Belangstelling

gele tekening op het achterlijf. Kop,

Hoornaar bijna helemaal verdwenen. Het

kwam zowel van de zijde van onze

borststuk en het eerste achterlijfssegment

destijds kwistig gebruik van landbouwgiffen

getrouwe vrijwillige onderzoekers, maar

zijn roodbruin gekleurd, kop opvallend dik.

als DDT zal daarbij een grote rol hebben

ook nieuwe lezers dienen zich steeds meer

Lengte van het mannetje 23-27 millimeter,

gespeeld. Vanaf eind jaren tachtig neemt

aan. Wij als redactie zijn zeer content met

koningin 25-36 millimeter, werkster 21-27

het aantal waarnemingen echter weer toe.

al deze belangstelling en hopen dat de

millimeter. In Europa komen twee kleurvor-

Nieuwsbrief Natuuronderzoek in een

men voor, Vespa crabro crabro en Vespa

Wesp: de uitvinder van papier!!

behoefte voorziet. Al het moois dat

crabro germana. De vorm germana heeft

Wanneer in april de dagen lengen en de

voorkomt in de door Waternet beheerde

op het borststuk (mesonotum) twee rode

temperatuur hoger wordt, ontwaakt de

Amsterdamse Waterleidingduinen is het

strepen, die bij de vorm crabro ontbreken.

Hoornaarkoningin uit haar winterslaap.

waard om beschreven en gekend te

Door het harde vlieggeluid, haar grootte

In de afgelopen maanden heeft ze niets

worden, niet alleen door een kleine groep

en kleur is de Hoornaar voor mensen die

gegeten. Het eerste wat ze doet is bloei-

‘insiders’, maar juist ook door een grotere

het diertje niet kennen al snel gevaarlijk en

ende planten en struiken bezoeken die hun

groep mensen. Wie meer weet over de

angstaanjagend.

nectar willen vrijgeven zoals bijvoorbeeld

natuur is ook meer betrokken, en meer

In Nederland komt de vorm germana

Berberis, Cotoneaster, Peer en Appel. Zo

doordrongen van het belang van het

vooral in Zuid-Limburg voor, maar sedert

komt ze weer op krachten na de lange

behoud ervan. En dat is waar het

2005 is deze wesp door een aantal men-

winterperiode. Op zonnige dagen gaat ze

uiteindelijk om gaat: de enorme biodiver

sen ook in de Amsterdamse Waterleiding

op zoek naar een goede plaats voor haar

siteit van de duinen is van groot belang en een waarde op zich, waar we met respect mee om moeten gaan. Dit tweede nummer van 2006 is gevuld met allerlei interessante kost: insecten, mossen, padden, vossen, archeologie en kort nieuws uit de Amsterdamse Water leidingduinen. Voor wie wil citeren uit deze Nieuwsbrief: zie de colofon voor de voorwaarden. En voor wie wil schrijven in deze Nieuwsbrief: kopij is altijd welkom! Wij wensen u veel leesplezier met dit tweede nummer van 2006.

Hoornaar ontleedt een zweefvlieg (foto: Jos Bol)

Nummer 2 | Augustus 2006


zweefvliegen. Alle insecten die de werk-

ben ik in hetzelfde jaar op nog een aantal

ster Hoornaar te pakken krijgt, worden, al

plekken in het duin deze wesp tegengeko-

hangende aan plant of struik (vaak zelfs aan

men, zo vond ik ook een nest van de Hoor-

één poot) ontdaan van vleugels, poten, kop

naar. Je hoort de raarste verhalen over de

plek, zoals vogelnestkasten, holten in

en achterlijf. Alleen het borststuk (thorax)

Hoornaar. Bijvoorbeeld dat je ze niet kunt

bomen, of een houten schuur gevonden

met de eiwitrijke vliegspieren wordt fijn-

benaderen binnen een straal van vijf meter,

heeft, verzamelt ze houtschraapsel dat ze

gekauwd en meegenomen naar het nest,

maar dit zijn verhalen. Ik stond op ongeveer

van ongeverfd hout knaagt. Ze kauwt dit,

en als pap aan de larven gevoerd. Ik heb

drie meter afstand, en moest heel wat capri-

gemengd met wat speeksel tot een papje

de Hoornaar zien rondvliegen op plekken

papier-maché. Dit vormt het bouwmateriaal

waar veel Wolfspoot en Koninginnekruid in

voor het maken van het nest. Dat daarbij

bloei staan. De nectar zoekende vliegen en

verschillende houtsoorten gebruikt worden

zweefvliegen zijn daar volop aanwezig, een

is goed te zien aan de kleurwisseling in het

prima plek dus voor deze wesp. Kennelijk

bouwwerk. Eerst begint de koningin een

zijn de wespenogen niet zo heel erg goed,

steeltje aan een vast punt boven in bijvoor-

zij storten zich ook op donkere verdorde

beeld een holle boom te maken waaraan

bloemenplekken, waar helemaal geen vlieg

ze een aantal raatjes van ongeveer zeven

te bekennen is. Het is niet altijd raak, het

zeshoekige cellen vastmaakt. In elk celletje

gebeurt ook veel dat de zweefvlieg de

wordt één eitje gelegd. Hieromheen begint

Hoornaar te snel af is. Je ziet ook dat zij

de bouw van een omhulsel als isolerende

haar doelwit gewoon voorbij vliegt, maar

olen uithalen wilde ik de aandacht van de

laag. Het verschil met andere wespennes-

desondanks is de buit ruim voldoende voor

Hoornaar krijgen. Pas toen ik mijn paraplu

ten is dat het nest van de Hoornaar aan de

het groot brengen van het wespenvolk.

wijd open aan een boomtak bond en in

onderkant geheel open is, zodat de onder-

Ze houden er dan ook lange dagen op na,

de richting van de wespen bewoog wilde

nest. Als ze voor het nest een geschikte

Hoornaar hangend aan een poot (foto: Jos Bol)

ste raten met het daarin levende kroost, duidelijk zichtbaar zijn. De in het nest geproduceerde afvalstoffen en resten van insecten vallen vanuit het nest direct op de ondergrond en kunnen daar een vergaarbak vormen van stinkend, rottend voedsel, waar wormen en keverlarven van leven.

Fascinerend schouwspel In het jaar 2005 heb ik op verschillende plaatsen in het duin de Hoornaar aan het werk gezien. Het is fascinerend hoe deze wespen te werk gaan, het trage vliegen en het plotseling neerstorten op hun prooi. Het is bijzonder om te zien hoe zij de insecten uit de lucht vangen en van de planten plukken en meenemen naar een rustige plek in de nabije omgeving. Hier ontdoen ze de buit van alle onbruikbare delen. Hoe

Wat overblijft van de prooi is het borststuk, dit wordt aan de larven gevoerd (foto: Jos Bol)

zwaarder de prooi des te meer energie het

hartje zomer jagen ze met gemak zo’n twin-

er een wesp mij tegemoet komen. Verder

kost om deze te vervoeren naar het nest,

tig uur achtereen. Op sombere dagen of bij

niets. Ik heb dit nest nog tot ver in oktober

dus doen ze dit vlakbij de plek waar ze de

lichte regen is dit niet veel minder.

bezocht en het viel mij op dat er maar zeer

prooi hebben gevangen. Zeker 85 procent

Ik heb nog een poging gedaan het nest op

weinig dode wespen onder de nestplaats op

van hun prooidieren bestaat uit vliegen en

te sporen, maar dit was tevergeefs. Later

de grond lagen. Nummer 2 | Augustus 2006


om de temperatuur van het broednest op peil te houden (circa 28º C). Via spiertrillingen wekken ze warmte binnen het nest op, wat van belang is voor het opgroeien van

Als wespen op jacht gaan

larve en het verpoppen. Nectar is daarvoor

Het is misschien niet bij iedereen bekend,

een uitstekend product, maar ze halen ook

maar wespen zijn vleeseters (carnivoor) en

graag suikers uit overrijp fruit. Niet alleen

moeten dus insecten vangen voor het groot

de temperatuur is bij dit proces belangrijk,

brengen van de larven. Het larvenstadium

evenzeer geldt dit voor de luchtvochtig-

van de wespen maar ook van veel andere

heid. Wanneer de eerste werksters uit de

insecten is het groeistadium. De volwassen

cellen zijn gekomen, nemen zij de taak van

wespen eten de insecten niet zelf, wespen

de koningin over zodat zij zich enkel met

zijn immers volgroeid en hebben geen eiwit-

het leggen van eitjes hoeft bezig te houden.

ten (bouwstoffen) meer nodig, het enige

Naarmate er meer werksters binnen het nest

wat een wesp nog nodig heeft is een beetje

hun taken uitvoeren groeit het volk snel.

nectar (suiker) om het motortje van de

In zo’n tien weken tijd groeit het nest uit

vliegspieren op gang te houden. Het leggen

Dode Hoornaar onder het nest (foto: Jos Bol)

van eitjes is nog een kunst apart, de cellen

tot maximale grootte, nu is de tijd aangebroken dat de werksters grotere cellen

hangen immers met de opening naar bene-

anders veel last zouden kunnen bezorgen,

gaan bouwen voor het groot brengen van

den, zodat het eitje tegen het plafond van

worden door wespen opgeruimd. Verzwakte

nieuwe koninginnen en mannetjes wespen

de cel moet worden geplakt. Dit gebeurt

bijen die de voordeur van de bijenkast net

(darren). Het opgroeien van een koningin-

met behulp van een enzym. Na vijf dagen

niet hebben gehaald, en voor de bijenstal

nelarve verdient speciale aandacht. Er zijn

komen de larfjes uit de eitjes. Nu breekt een

verzwakt op de grond liggen, worden keurig

drie werksters nodig om een koningin te

drukke tijd aan voor de koningin, zij moet nu

netjes door de Hoornaarwespen wegge-

verzorgen. Zodra deze geboren zijn en het

immers voedsel verzamelen maar ook het

haald. Wespen spelen zo een zeer belang-

nest hebben verlaten wordt het nest niet

nestje op temperatuur houden. De larven

rijke rol bij het opruimen van verzwakte

meer onderhouden en raakt het in verval.

hebben veel voedsel nodig en groeien

insecten, een uiterst nuttige functie.

De jonge koninginnen worden door de dar-

daardoor ook snel. Doordat de larven goed

ren bevrucht. Daarna vliegen ze nog enige

worden gevoerd, wordt het jasje waar ze

Van larf via pop tot volwassen wesp

tijd rond en bezoeken bloemen voor het

in leven snel te krap. Ze zullen dus moeten

In zo’n goed lopende samenleving als een

aanleggen van een vetreserve om de winter

vervellen zodat er weer ruimte ontstaat

wespennest, zijn er altijd insecten die daar

in rust te kunnen overbruggen zodat ze in

om te groeien, dit gebeurt zo’n vier maal

van mee profiteren. Zo is bekend dat je in

het vroege voorjaar een nieuw nest kunnen

achtereen. Voordat de wespenlarve zich

de nesten van de Hoornaar de larven van

stichten. Voor de darren loopt het minder

gaat verpoppen is het van belang dat het

verschillende vliegen kunt aantreffen, onder

goed af: zij halen de winter niet!

goed gevoed en met de nodige reserves

andere de Kleine kamervlieg (Fanniidae) en

• Jos Bol

het popstadium ingaat. Tijdens het popsta-

een van de grote zweefvliegen Vollucella

dium wordt er immers niet meer gegeten,

zonaria (Syrphidae), zonder dat er schade

ook daarna niet. De wespenlarven eten het

aan de wespen kolonie door ontstaat.

dierlijke voedsel dat door de koningin, en

Voordat de larve zich gaat verpoppen, sluit

later door de werksters wordt aangedragen

zij de celopening met spinsel (zijde) dat

en scheiden zelf een zoetige vloeistof vol

ze zelf produceert, zij vervellen nog een

suiker af, dat weer door de volwassen Hoor-

keer waarna het popstadium begint. Zij

naarwesp wordt gegeten, als dank voor de

ondergaan nu een totale metamorfose en

insecten die ze worden gevoerd. Hier geven

veranderen zo van larve in volwassen wesp.

de jonge larven een complete voeding

Naast nectar dat de Hoornaar voor het

aan de oude insecten (trofallaxis wordt dit

eigen energieverbruik nodig heeft om te

genoemd). Ontzettend veel insecten die ons

kunnen vliegen, heeft zij ook suikers nodig Nummer 2 | Augustus 2006


De Rugstreeppad en de parasietvlieg Lucilia bufonivora De parasietvlieg Lucilia bufonivora hoort tot de groene vleesvliegen die we vaak op kadavers kunnen aantreffen. Lucilia bufonivora is in tegenstelling tot aaseters gespecialiseerd op levende padden. In het Leidsch Dagblad van 25 juli 2005, stond een verontrustend stukje ‘Groene vleesvlieg houdt vreselijk huis onder paddenpopulatie’. De eitjes van de vliegen zouden gelegd worden in de zachte holten zoals neus, oren en mond van de pad, waarna de uitgeko men larven hem levend opeten en zich zelfs in de hersenen boren.

van binnenuit plaatsvond. In de maag van de Rugstreeppad bleken delen van vliegen, vliegeneieren en maden te zitten, die voor een deel reeds verteerd waren, terwijl een ander deel van de maden het verblijf in de maag overleefden. De later uitgekomen vliegen werden gebruikt om het experiment te herhalen. Ook hierbij bleek dat na

Na wat snuffelen in de literatuur vond ik

uit een interview van een paddenkenner,

het consumeren van de vliegen een aantal

twee interessante artikelen over dit parasi-

geplaatst in dezelfde krant als hierboven

maden het verblijf in de maag overleefden

tisme. In het Natuurhistorisch Maandblad

genoemd.

en zich van daar uit naar de neusholte bega-

van Zuid-Limburg (1954) is te lezen dat

ven om hun gruwelijke werk te beginnen.

ook kikkers en salamanders geparasiteerd

Het andere artikel vond ik in ‘Entomologi-

kunnen worden. De eieren van de vliegen

sche Berichten’ deel 18 (1958) door W.J.H.

zouden gelegd worden op de huid. Deze

Vestjens. Hij beschrijft zijn bevindingen

scheidt dan op de plaats waar de eieren

aldus.

gelegd zijn een secreet af dat het uitkomen

Op een vrij zonnige plek tussen het riet viel

van de eieren zou bevorderen. De larven

een anders zo schuwe Rugstreeppad op,

kruipen dan over de huid naar de neus-

die met z’n poten zenuwachtig over ogen

gaten en dringen al vretend de gastheer

en snuit bewoog en geen poging deed om

binnen. Ze voeden zich met de weefsels van

weg te kruipen. Bij onderzoek bleek, dat de

de gastheer en wanneer ze volgroeid zijn

nerveuze bewegingen het gevolg waren van

kruipen ze naar buiten en verpoppen zich in

vuilgele vliegenmaden die zich in de neus-

de grond.

holte bewogen en de weefsels al voor een

Tussen 1895 en 1953 zijn er slechts vijf

deel weggevreten hadden. De pad werd

De conclusie van de onderzoeker luidt:

waarnemingen van dit parasitisme uit ons

in een kooi van metaalgaas geplaatst met

- Dat de eieren niet op de huid afgezet

land bekend.

op de bodem een laag vochtig turfmolm.

De gegevens over de biologie in dit artikel

Na 24 uur was er in de kop van de pad

in het Natuurhistorisch Maandblad berusten

een groot gat tot aan een ooglid waar-

meer op veronderstellingen dan op waar-

door de beenderen van de bovenkaak al

nemingen. Deze veronderstellingen vinden

te zien waren. Zestien uur later was de pad

in staat bleek om zich vanuit de maag te

in onze tijd nog steeds opgang, wat bleek

dood. Het bleek toen dat ook de hersenen

ontwikkelen.

Rugstreeppad (foto: M. Koning)

werden. - Dat de infectie van binnen uit geschiedt, na het consumeren van de vliegen. - Dat slechts een klein deel van de maden

aangevreten waren. Toen de maden 10-12 millimeter groot waren kropen ze via de

Conclusie van de samensteller van dit

gevreten gaten naar buiten en verdwenen

artikel:

in de turfmolm om zich te verpoppen. Na

- Parasitisme treedt meestal plaatselijk op.

16 dagen kwam er één vlieg uit, de andere

- Padden die zich overdag onrustig ver-

poppen bleken beschimmeld te zijn omdat de turfmolm te vochtig was. In ditzelfde artikel worden nog enkele expe-

plaatsen zijn mogelijk geïnfecteerd door de parasietvlieg. • Martien Koning

rimenten met Rugstreeppadden en paraPad met neusholte vol larven van de parasietvlieg

sietvliegen beschreven. Hieruit bleek dat de

Lucilia bufonivora (foto: Henk Wallays)

padden de vliegen opaten, waarna infectie Nummer 2 | Augustus 2006


Sporen van bewoning uit IJzertijd, Romeinse Tijd en Middeleeuwen

Archeologische waarnemingen in de Amsterdamse Waterleidingduinen 1995-2004: Zeeveld In de vorige Nieuwsbrief is André Numan ingegaan op de aanleiding tot het archeologisch onderzoek in de Amsterdamse Waterleidingduinen en het his torisch landschap, in dit deel 2 gaat hij in op de locatie Zeeveld-Flessenveld. In een komende Nieuwsbrief komt het derde en laatste deel aan bod, met daarin de Van Limburg Stirumvallei en de conclusies.

25-105 centimeter duinzand van de JD op 105 centimeter twee bandjes kalkgyttja (JD Ib) 105-205 centimeter duinzand van de JD. Het profiel in deze stuifkuil bestaat dus geheel uit Jonge Duinen, de Oude Duinen zijn niet aangetroffen. Aan de westzijde van

Het onderzoek

(in situ). Dergelijke lagen zijn slechts in één

deze stuifkuil werden op het niveau van

In delen van de Amsterdamse Water-

kuil aangetroffen.

de humeuze bodem plaggen waargeno-

leidingduinen loopt het archeologisch

Ook Hans Vader heeft hier in diverse stuif-

men, die dakpansgewijs waren gestapeld

bodemarchief risico te worden aangetast.

kuilen aardewerkfragmenten gevonden

in noordoostelijke richting: de humeuze

Een van die gebieden is het Zeeveld,

(zie Nieuwsbrief Natuuronderzoek 2000,

bodem was hier dus vergraven. De ligging

17e

gelegen tussen Zeereep en Westerkanaal.

nr. 2). Veel hiervan dateert uit de

Hier bevinden zich namelijk stuifkuilen die

met de 19e eeuw. Slechts in zes stuifkuilen

tot en

door winderosie zijn ontstaan. Bedreiging

in het Flessenveld werd ook aardewerk

van het bodemarchief zou hier kunnen

gevonden uit de Vroege Middeleeuwen

optreden wanneer de wind meer vrij spel

én ouder, deze vondsten lagen los op de

krijgt en het de humeuze bovengrond

bodem van de stuifkuil en lagen dus niet

wegblaast. Hier was dus aanvullend onder-

meer op hun oorspronkelijke plaats. De

zoek nodig naar de mate van bedreiging.

stuifkuilen liggen in een vallei omgeven

Dit onderzoek in het Zeeveld vond plaats

door paraboolduinen, ze zijn circa zuidwest

in de periode 1995-1999 en bestond uit

- noordoost georiënteerd en liggen min of

het inspecteren van de stuifkuilen op de

meer op een rij die weer circa noordwest -

aanwezigheid van oude bewoningsla-

zuidoost georiënteerd is. De afstand tussen

gen en aardewerk (afbeelding 1 en 2).

de meest westelijke en de meest oostelijke

Op verschillende plaatsen in het Zeeveld

kuil bedraagt circa 410 meter. De diepte

werden archeologische vondsten gedaan.

van de stuifkuilen varieert van circa 40 cen-

Aangezien hier de verschillende vindplaat-

timeter tot 2 à 3 meter. Het maaiveld in de

sen betrekkelijk dicht bij elkaar liggen,

vallei bevindt zich tussen de 3 en 4 meter

zijn deze geclusterd en behandeld als één

boven NAP (zie ook afbeelding 5).

van deze vergraven bodem in de Jonge Duinen laag wijst op menselijke activiteit uit

vindplaats. In dit deel beschrijven we de vindplaats Zeeveld-Flessenveld aan de

Geologie en bodemopbouw

hand van geologie en vondsten.

Bij bestudering van de geologische kaart blijken de stuifkuilen in het Zeeveld te

Vindplaats 1: Zeeveld-Flessenveld

liggen op een brede strandwal, die circa

In 1996 werden de stuifkuilen in Zeeveld

400 jaar voor Chr. is ontstaan en die daarna 11e-12e

eeuw is overstoven

Afbeelding 1. Situering vindplaatsen in de Amster-

noord systematisch geïnspecteerd tot

vanaf circa de

aan het Tilanuspad. De in totaal 38 kuilen

door het zand van de Jonge Duinen (JD).

1. Zeeveld-Flessenveld,

werden onderzocht op de aanwezigheid

De profielopbouw in één van de kuilen is

2. Van Limburg Stirumvallei;

van bewoningsniveaus en archeologische

van boven naar beneden beschreven door

3. Witteveld.

vondsten. De bewoningsniveaus zijn veelal

J. de Jong:

Legenda: 1. Strandwal; 2. Strandvlakte; 3. Oostgrens

herkenbaar als min of meer humeuze

00-15 centimeter opgestoven zand

Jonge Duinen; 4. Uiterste win- en afvoerkanalen;

grondlagen in de zijwand van de kuil

15-25 centimeter humeuze bodem (JD Ib)

5. Bebouwde kom; 6. Archeologische vindplaatsen.

damse Waterleidingduinen:



relatief recente periode (Nieuwe tijd). In de

Tabel 1: overzicht van de vondsten uit Flessenveld, Zeeveld

jaren 1960 werd bij geul G36 meer oostelijk in de AWD ook een humeuze laag aange-

Tijdperk

Import of inheems

Type fragment

Aantal

Procent

troffen die ook deels bestond uit dakpans-

Bronstijd

Inheems

rand

1

0.4

gewijs liggende zoden. Deze laag werd in

Romeins IJzertijd

Inheems

-

-

-

Romeins

Import

-

-

-

Merovingisch

Import, Mayen

rand

9

3.9

Het aardewerk

Karolingisch

Import, Badorf

kogelpot rand

118

50.9

De in de stuifkuilen aangetroffen aarde-

Karolingisch

Inheems, kogelpot

kwartsmagering

94

40.5

werkfragmenten lagen allemaal aan het

Karolingisch

Inheems, kogelpot

schelpmagering

2

0.9

oppervlak. Zij dateren uit verschillende

Karolingisch

Inheems, kogelpot

zandmagering

6

2.6

periodes, namelijk uit de Bronstijd tot en

Karolingisch

Inheems, kogelpot

chamottemagering

-

-

met de Nieuwe tijd. Het aardewerk kan

Late Middeleeuwen

Inheems, steengoed

2

0.9

verdeeld worden in lokaal vervaardigd en

Totaal

232

100

de

18e

eeuw gedateerd.

Afbeelding 2. Stuifkuil (nr. 31) in het Zeeveld-Flessenveld (foto: A.M. Numan)

geïmporteerd aardewerk, de eerste met de

en de Late Middeleeuwen (circa 1.000

hand gevormd, de tweede gedraaid op de

tot 1.500 na Chr., afbeelding 3. (Zie ook

pottenbakkersschijf (zie afbeelding 3).

tabel 1). Het geïmporteerde aardewerk is

Het lokaal vervaardigde aardewerk dateert

afkomstig uit de Rijnstreek in Duitsland,

uit de Bronstijd (circa 1.500 tot 700 voor

uit de omgeving van Keulen en Mayen.

Chr.): een randfragment met gegolfde

Er moeten in die tijd dus handelsbetrekkin-

rand, behorend tot de Hilversumcultuur.

gen zijn geweest.

Het meeste lokale aardewerk dateert uit de Vroege Middeleeuwen (Karolingi-

Uit de Merovingische tijd werd ruwwandig

sche tijd, 700-900 na Chr.): in totaal 98

aardewerk gevonden: een randfragment

kogelpotfragmenten (afbeelding 3: 1, 2

van een zogenaamd Wölbwand pot

en 3). Deze waren op verschillende wijze

(afbeelding 3.4). Een ander randfragment

gemagerd (= vermenging van de klei met

heeft een ronde verdikte rand en zal van

niet-plastisch materiaal), namelijk 91 met

een tonvormige pot zijn geweest (afbeel-

kwartsgruis, twee met schelpgruis en vijf

ding 3.5). Ook werd nog een bodemfrag-

met zand.

ment gevonden met aan de onderkant een

Het geïmporteerde aardewerk dateert uit

lichte ronde rand en een concave bodem.

de Vroege Middeleeuwen (Merovingische

Datering: vanaf 600-700/750 na Chr.

Afbeelding 3.

en Karolingische tijd, 600-900 na Chr.)

(afbeelding 3.6).

Het aardewerk van het Zeeveld-Flessenveld



Uit de Karolingische tijd werd Mayen aardewerk gevonden. Van deze aardewerksoort werden een randfragment en vele wandfragmenten gevonden, waaronder twee met groeven (afbeelding 3.7 en 3.8). Het randfragment heeft een iets uitstaande wand en een verdikte hoekige rand met dekselgeul. Dit type komt voor vanaf 700900 na Chr. (afbeelding 3.9). Tevens uit de Karolingische tijd dateert het Badorf aardewerk. Hiervan werden onder andere drie randtypen gevonden. Bij het eerste type staat de verdikte rand iets naar buiten. Rand en schouder hebben als versiering horizontale banden met rad-

Wat zeggen deze vondsten?

Afbeelding 5. Flessenveld stuifkuil, mei 1998

stempels (mogelijk een tuitpot) (afbeelding

Genoemde vondsten tonen aan dat op

(foto: Hans Vader)

3.10 en afbeelding 4). Van een fragment

de plaats van het Zeeveld bewoning

van een bolpot is de rand verdikt en rond

is geweest vanaf de Bronstijd. Omdat

(afbeelding 3.11). Het andere bolpotfrag-

humeuze grondlagen die wijzen op

ment is van een zogenaamd miniatuurpotje

bewoningsniveaus slechts in één kuil zijn

(afbeelding 3.12). Verder werden twee

aangetroffen is het niet waarschijnlijk dat

wandfragmenten met radstempel versiering

(toekomstige) erosie in het Zeeveld een

(afbeelding 3.13 en 3.14) en een lensvor-

bedreiging vormt voor eventueel aanwe-

mige bodem aangetroffen (afbeelding

zige bewoningslagen. Overigens is met

3.15). Dit aardewerk komt voor vanaf circa

deze waarnemingen niet uit te sluiten dat

750 tot 900 na Chr.

zich toch nog meer bewoningslagen in het Zeeveld bevinden. • André Numan Afbeelding 4. Voorbeeld van een Badorf pot, in de Middeleeuwen geïmporteerd vanuit Duitsland (foto: Hans Vader, pot afkomstig van Collectie Amsterdams Archeologisch Centrum / Universiteit van Amsterdam).



Vossenonderzoek in de duinstreek nu gebundeld De Vos vervult als één van de toppredatoren een belangrijke rol in het duinecosysteem. Die rol wordt soms als positief, maar soms ook als nega tief ervaren. Regelmatig staat de Vos ter discussie en daarmee ook de rol van de beheerder van een natuurgebied. Om in deze discussie voldoende feiten en kennis paraat te hebben is de afgelopen jaren door de duinwater bedrijven veel onderzoek naar vossen verricht, zowel in het Noord-Hollands Duinreservaat, Meijendel als in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Om de resultaten van de onderzoeken vergelijkbaar en toegankelijk te maken, hebben de duinwaterbedrijven al deze resultaten laten bundelen. Recent is dit rapport opgeleverd: Vossenonderzoek in de duinstreek van 1979-2000, door J.L. Mulder (2005). De belangrijkste conclusies uit deze onderzoeken komen in dit artikel aan bod.

een gemiddelde sterfte van circa twintig procent, waarna de sterfte weer toeneemt met de leeftijd.

Invloed op vogelstand Hoewel de invloed van de Vos op de aantallen in het duin broedende grote grondbroeders, eenden en fuut-achtigen onmiskenbaar is geweest, kan die invloed niet altijd duidelijk worden onderscheiden van andere veranderingen. Zo bleken veranderingen in vochthuishouding en vegetatie van invloed te zijn geweest op

De Vos stierf in de duinstreek uit in de

kilometer. De laatst gemeten vossendicht-

de Kievit, het jachtbeheer op de Fazant,

15e eeuw,

heid was 6,6 vossen per 100 hectare, maar

het hydrologisch beheer op eenden en

weer definitief gevestigd in de duinen. In

maar vanaf 1968 heeft hij zich

vermoedelijk is dit inmiddels lager (3 à 4)

fuut-achtigen, en recreatie op de Wulp en

de tussenliggende eeuwen werd af en toe

door de sterk teruggelopen konijnenstand.

andere steltlopers. Een klein aantal soorten

melding gemaakt van een vos.

Voor de AWD komt het aantal vossen uit

is verdwenen (meeuwen) of sterk in aantal

op tussen de 100 à 225.

achteruit gegaan (Bergeend, steltlopers).

Voedsel, territoria en dichtheden

Fazant en eendensoorten handhaven zich,

Het voedsel van de Vos is erg gevarieerd,

Voortplanting

maar op een lager niveau en met lager

maar bestaat in de duinen vooral uit Konijn,

Een groot deel van de vrouwtjes (40-50

broedsucces dan voorheen. Op de kleinere

zelfs als er weinig konijnen zijn. Er worden

procent) neemt niet deel aan de voort-

grondbroeders en de zangvogels heeft de

dan wel meer muizen en vogels gegeten.

planting, zelfs niet bij lage dichtheden. Het

Vos geen of nauwelijks invloed gehad.

Met de afname van de konijnenstand (door

aantal bij de burchten waargenomen jon-

• Leo van Breukelen

ziektes) neemt ook het aantal vossen af.

gen neemt duidelijk af bij een toenemende

Net als elders leven vossen in de duinen in

dichtheid, van gemiddeld 4,5 jongen begin

stabiele territoria. Begin jaren 80 waren die

jaren 80 tot 2,9 jongen eind jaren 90. Niet-

130 hectare groot, in het laatste onderzoek

territoriale vrouwtjes brengen geen jongen

60 hectare. Elk territorium wordt bewoond

groot en tweede en derde vrouwtjes in een

door één paartje met daarnaast meestal

territorium doen dat zelden.

nog één of meer jongen van voorgaande jaren. Naast territoriale vossen zijn er ook

Sterfte

altijd zwervende jonge individuen op zoek

Vossen worden niet oud, vijf jaar is al een

naar een eigen territorium. Tegenwoordig

zeldzaamheid. De gemiddelde leeftijd

bestaat de populatie uit ongeveer twintig

van de vossen bedroeg twee tot drie jaar.

procent zwervers. Begin jaren 80 legden

Van de volwassen territoriale vossen sterft

zwervende mannetjesvossen grotere

jaarlijks 25-35 procent, van de zwervers

afstanden af (tot ruim 7 kilometer) dan

sterft jaarlijks 45-55 procent. Vooral bij

tegenwoordig, recente metingen wijzen op

hogere dichtheden sterft een groot deel

afstanden tot 3,5 kilometer. Bij de vrouw-

van de pasgeboren jonge vossen al in de

tjes is de gemeten afgelegde afstand veel

burcht (circa 60 procent), dit zijn vooral

kleiner en nauwelijks veranderd: tot 1,5

vrouwtjes. Jonge vossen (1-3 jaar) hebben

Springende Vos (foto: Johan Klaasse Bos)


10 Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen

Hakig kronkelbladmos Pleurochaete squarrosa in de AWD Wereldwijd wordt er onderzoek gedaan naar de genetische variabiliteit in Pleurochaete populaties. Dit onderzoek wordt gedaan door de Duitse bryo loog Michael Grundmann, British Museum, Londen. Michael werkt in Enge land en hij bezocht in november 2002 een paar dagen het Nationaal Herba rium Nederland in Leiden. Bij die gelegenheid heb ik hem de groeiplaatsen van Hakig kronkelbladmos in de Luchterduinen laten zien, en heeft hij mon sters genomen voor zijn genetisch onderzoek. Grundmann schrijft mij dat de AWD-populatie ‘enzymatically uniform’ is. De populatie is identiek met de meeste Britse monsters, maar verschilt van de Belgische monsters en van die uit Rijnland-Palz. Hij kon in 2003 wereldwijd reeds 21 verschillende populaties herkennen aan hun ‘allozyme multilocus haplotype’. Wat dat allemaal precies betekent weten we pas als hij zijn resul taten officieel wereldkundig maakt. Michael Grundmann in de Amsterdamse

jaar 1999 en hier vallen de lichte hartjes

ding heeft waarschijnlijk op verschillende

in de Pleurochaete-sterretjes op; dit zie je

manieren plaatsgevonden, met name

Struinend door de Luchterduinen, vertelde

zelden, waarschijnlijk alleen na een forse

door hoefjes van reeën en damherten,

Michael Grundmann dat in Europa scha-

groeiperiode.

door profielzolen van duinonderzoekers

Waterleidingduinen (foto: Joop Kortselius)

pen belangrijk waren voor de vegetatieve

en -wandelaars, en door de banden van

Conclusie

dienstwagens.

soort. Reeën en damherten zullen bij ons

De recente uitbreiding van Pleurochaete

Van rechtstreekse invloed van de klimaats-

wel die rol spelen.

in de AWD en omgeving is het gevolg

verandering is niets gebleken. Indirecte

Lopend over het dievenpad en andere

van vegetatieve verspreiding uit de eigen

invloed van de klimaatsverandering blijkt

frequent belopen paadjes, waar ook kleine

omgeving. Het betreft geen vestiging van-

uit het (soms tijdelijke) succes van de vele

vestigingen van Pleurochaete te zien waren,

uit België, Frankrijk, Duitsland of zuidelijker,

nieuwe vestigingen, dat pas gesignaleerd

meende hij dat dit op verspreiding via pro-

want dat zou een ander haplotype met zich

wordt sinds 1994.

fielzolen van onderzoekers zou wijzen.

hebben gebracht. De vegetatieve versprei-

• Joop Kortselius

verspreiding (tussen de hoefjes) van deze

Bij sporen van terreinwagens, waar soms uitgebreide vestigingen aanwezig waren,

Pleurochaete squarrosa met opvallend lichte hartjes,

legde hij een vanzelfsprekend verband met

tussen Duinsterretje en winterannuellen (foto: Joop Kortselius)

de profielen van de banden. We bekeken de plekken met uitgebreide vestigingen van Pleurochaete aandachtig. Op de helling vinden we kleine duindoornstruikjes, waarschijnlijk resten van een ooit (meer dan 200 jaar geleden?) vitaal struweel. Daartussen allerlei planten, maar ook veel open plekken, en daar weer relatief veel plekken met Pleurochaete. Deze groeiplaats ziet er heel natuurlijk uit. Rechtstreekse bewijzen zijn er niet, maar dit lijkt een plek waar Pleurochaete al heel lang voorkomt. De foto dateert van voorNummer 2 | Augustus 2006


Bijzonder lieveheersbeestje in de AWD Calvia decemguttata is een lieveheersbeestje dat voor Nederland als zeld zaam bekend was. Alleen in Limburg kwam het voor. Vanaf 1993 kwamen er ook enkele meldingen vanuit Noord-Brabant en Gelderland. Dit suggereer de een uitbreiding van het verspreidingsgebied in ons land. Sinds 1999 is hij in het zuidoosten van Nederland vrij algemeen te vinden op lage struiken. Tijdens een insectenexcursie voor de KNNV

deze soort ontbreekt. Als je de naam gaat

op 6 augustus 2005 vond ik deze soort in de

vertalen, waarmee hij in de burgerlijke stand

buurt van de Oranjekom. Het is de meest

van kevers staat ingeschreven, dan vind je:

Waterleidingduinen een onmisbaar natuur-

westelijke vondst die van ons land bekend

‘Lichaam van boven kaal met tien vlekken’.

gebied vormen. Een plek waar leefruimte is

is. Ik heb hem gemeld voor de nieuwe

Bijgaande foto geeft een indruk hoe deze

voor bijzondere soorten.

kevercatalogus van Nederland.

bijzonderheid van 6,5 millimeter er uitziet.

• Siem Langeveld

Een echt goede Nederlandse naam voor

Zo zie je weer eens, dat de Amsterdamse

Calvia decemguttata (foto: Siem Langeveld)

NoordOosterkanaal 1970 – 2006

Fotorubriek

In de jaren 1970 zijn de oevers van veel kanalen in de Amsterdamse Water leidingduinen afgevlakt. Voor die tijd waren de meeste kanalen diepe laag gelegen insnijdingen in het duinlandschap, na het afvlakken van de oevers lagen de kanalen meer glooiend in het landschap. Bij de eerste foto van het NoordOoster-

zeer overzichtelijk. In 2006 is veel van deze

voorgrond van de tweede foto). Het brug-

kanaal - genomen vanaf de Doktersdrift

aanplant inmiddels volwassen geworden:

getje over het NoordOosterkanaal is in het

in zuidelijke richting - zien we dat dit werk

grote bomen en struiken domineren nu de

midden van de foto nog net te zien.

pas gereed is gekomen: de taluds zijn

taluds en wegbermen, zozeer zelfs dat er in

• Antje Ehrenburg

glooiend en pas ingeplant met allerlei

de winter 2004-2005 is gedund (een deel

bomen en struiken, en het landschap nog

van de bomen en struiken omgezaagd, zie

NoordOosterkanaal circa 1970 (foto: Gerard de Waard)

NoordOosterkanaal voorjaar 2006 (foto: Joop Hilster)



Korte berichten Bijzondere waarnemingen

undulatum (in het open duin!) domineert. Daarnaast veel Dicranella heteromalla,

In de afgelopen maanden zijn weer

Polytrichum formosum of commune (er

verschillende bijzondere waarnemingen

wordt nog uitgezocht welke van de twee),

Eerste waarneming van Tengere grasjuffer en Vuurlibel in de AWD

gedaan in de Amsterdamse Waterleiding-

Cephaloziella (waarschijnlijk divaricata),

duinen. Zo is dit voorjaar een exemplaar

Ceratodon purpureus en Pogonatum

Op het e-mail-net van de landelijke libel-

van de Mannetjesorchis gevonden. In

nanum met jonge sporofyten zo bleek van-

lenvereniging komen deze zomer dagelijks

enkele valleien werden planten Knopbies

daag onder de microscoop. Via het kaartje

bijzondere waarnemingen binnen, natuurlijk

ontdekt, deze waren van die plek niet eer-

en de tekst van deze soort (zie http://www.

veroorzaakt door het extreem mooie weer.

der bekend. Verder is sinds lange tijd weer

blwg.nl/mosatlas/atlasteksten.asp) is te

In deze geweldige reeks van waarnemingen

een Hermelijn in de AWD gezien, en kwam

lezen dat Pogonatum nanum in de vas-

in Nederland speelt ook ons duingebied

een paartje Ransuil en een paartje Grauwe

telandsduinen alleen bekend is van vóór

een bescheiden rol. Behalve de Tengere

Klauwier tot broeden. Verder werd recent

1950. Verder vallen hier Scirpus setaceus en

grasjuffer, die al eerder de pers haalde en

een nieuwe sprinkhanensoort voor de AWD

Pyrola rotundifolia op, de laatste nota bene

nu voor het eerst in de AWD werd gezien,

waargenomen: het Zuidelijk spitskopje.

als pionier op kaal vochtig duinzand.

is nu ook de Vuurlibel in de AWD waarge-

Leuk libellennieuws elders op deze pagina.

• Ben Kruijsen

nomen (op 18 juli 2006). In de volgende

In de komende Nieuwsbrieven zult u hier

Nieuwsbrief zal er uitvoerig over deze twee

nog meer over vernemen.

soorten worden bericht. • Frans Koning, coördinator van de KNNVLibellen werkgroep Zuid-Kennmerland

Bijzondere mossen Een paar maanden geleden bezocht ik samen met Joop Mourik een bijzondere mosvegetatie op het Groot Zwarteveld in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Het Groot Zwarteveld is een kalkarme enclave

Pogonatum nanum (foto: Ben Kruijsen)

in dit kalkrijke duingebied. In de vochtige delen groeien Sphagnum-vegetaties en in de licht vochtige graslanden langs de randen vallen vooral Danthonia decumbens, Carex panicea en Teucrium scorodonia op.

Noord-Hollandse Natuurdag op 9 december

Vuurlibel

In het graslandgebied komen verder meer dan twintig soorten Wasplaten voor. Cees

De 4e Noord-Hollandse Natuurdag wordt

Bruyn had eerder dit jaar in een schrale

gehouden op zaterdag 9 december 2006

mosvegetatie op kalkarm, vochtig duinzand

in de Aristozalen bij station Amsterdam

Philonotis fontana gevonden.

Sloterdijk. Natuuronderzoekers presenteren

Samen met Joop vond ik inderdaad op

hier hun recente onderzoeksbevindingen.

een klein steilrandje zeker zes plukjes van

Iedereen is welkom.

circa 25 cm² van Philonotis fontana in een

Meer info? Kijk op

vegetatie met veel Brachythecium ruta-

http://www.landschapnoordholland.nl/

bulum, maar ook Aulacomnium palustre.

nhnatuurdag2006.php

In de directe omgeving groeit over grote oppervlakten in de geplagde delen een bijzondere mosvegetatie waarin Atrichum Nummer 2 | Augustus 2006

zwart ankervormig figuurtje zichtbaar, waar we bij de Duitse wesp drie zwarte puntjes zien. Over deze wespen gaan wij het niet

Recommend Documents