Zuid-Nederland

CONGRES Waterstof in de regio Vlaanderen / Zuid-Nederland

Realisaties, ervaringen en perspectieven.

Het WaterstofNet congres 29 februari 2012 - Antwerpen

2

Inhoud


Inhoudsopgave pag. 03 Inleiding pag. 04 Programma pag. 07 pag. 08 pag. 09 pag. 10 pag. 11 pag. 12 pag. 13 pag. 14 pag. 15 pag. 16 pag. 17

Stand van zaken projecten Verplaatsbaar tankstation duurzame waterstof in Vlaanderen 1MW Brandstofcelplant Heftruck met brandstofcel Heftruck met motor Transportwagentje met motor Vuilniswagen met brandstofcel Hydrogen Xperiance (HX) Weco sloep Verplaatsbaar waterstoftankstation in Zuid-Nederland Waterstof uit zonne-energie Waterstof in het onderwijs

Partners pag. 19 Avans Hogeschool pag. 19 Ballast Nedam International Project Management pag. 20 Blue Planet Hydrogen pag. 20 NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij

Inleiding pag. 21 Colruyt Group pag. 21 Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) pag. 22 E-Trucks Europe pag. 22 Fontys Hogeschool Engineering pag. 23 HZ University of Applied Sciences pag. 23 Hoppecke Batterijen Nederland BV pag. 24 Hogeschool Zuyd pag. 24 Hydrogenics Europe NV pag. 25 HyEngine Solutions NV pag. 25 Imec pag. 26 Karel de Grote-Hogeschool pag. 26 Katholieke Hogeschool Kempen (KCE) pag. 27 Katholieke Hogeschool Limburg pag. 27 MTSA Technopower pag. 28 Nedstack Fuel Cell Technology B.V. pag. 28 Power-Link, Universiteit Gent pag. 29 Solvay / Solvin pag. 29 SolviCore pag. 30 Strategische Projectenorganisatie Kempen vzw pag. 30 Universiteit Gent pag. 31 Unitron Group pag. 31 WaterstofNet vzw

Medio 2009 is, met steun van Interreg, de Nederlandse overheid, de Vlaamse overheid, de Nederlandse provincies Noord-Brabant, Limburg en Zeeland en de industrie, het project “Waterstofregio Vlaanderen / Zuid-Nederland” opgestart. Doel van het project is de regio op de kaart zetten als een toonaangevende waterstofregio in Europa, door het realiseren van concrete projecten. Dat de regio hiertoe potentieel heeft, bleek uit een analyse waarbij meer dan 100 regionale spelers (industrie, overheden, onderzoek, onderwijs) werden geïdentificeerd, die ofwel actief waren op vlak van waterstof of interesse toonden. Vanuit dit ruime regionale draagvlak is een duidelijk omschreven programma uitgewerkt met focus op ‘duurzame waterstof’, ‘vroege markt toepassingen’ en ‘onderwijs’. Concreet resulteert het in een tiental concrete en innovatieve projecten, die de basis vormen voor een regionaal ecosysteem en hoogwaardige werkgelegenheid in de regio.

uitgewerkte – onderwijsprogramma vanaf september 2012 worden opgenomen in het lessenpakket en zijn een aantal demonstratie- en ontwikkelingsprojecten in uitvoering, die in de loop van 2012 worden gerealiseerd. Als WaterstofNet, coördinator van het Interreg programma, zijn we oprecht fier over de geboekte resultaten en ontwikkelen we ondertussen bijkomende waterstofprojecten in Vlaanderen / Zuid-Nederland, die het Interreg-project overstijgen. Ook in de toekomst zal WaterstofNet als katalysator voor regionale waterstofprojecten optreden en hiervoor structureel samenwerken met de leidende technologiebedrijven en geïnteresseerde overheden. Het Interreg-project “Waterstofregio Vlaanderen / Zuid-Nederland” vormt zo een krachtige start voor de verdere professionele uitbouw van de regio Vlaanderen / Zuid-Nederland tot trendsetting waterstofregio in Europa.

De samenwerking leidt tot sterke resultaten

Begin 2012 kunnen we stellen dat “Waterstofregio Vlaanderen / Zuid-Nederland” op kruissnelheid functioneert, dat de eerste projecten zijn opgeleverd en dat bijkomende projecten in de steigers staan. De brandstofceltestfaciliteit bij Solvay in Antwerpen (gebouwd door het Nederlandse Nedstack en MTSA, samen met het Duitse SolviCore), is begin februari aan het grote publiek voorgesteld. Ook het waterstoftankstation van WaterstofNet voor Vlaanderen, gebouwd door het Vlaamse Hydrogenics en geëxploiteerd door Colruyt Group in Halle, is begin februari in gebruik genomen. Verder zal het - door de betrokken hogescholen en universiteiten

In deze brochure vindt u de stand van zaken van de lopende projecten en een overzicht van de betrokken organisaties in het waterstofregioproject. Hieruit blijkt dat het industriële draagvlak voor waterstof in de regio is geactiveerd en dat de samenwerking leidt tot sterke resultaten, die ook elders in Europa worden opgemerkt. Wilt u als organisatie mee bouwen aan deze waterstofregio, dan nodigen wij u graag uit om contact op te nemen met WaterstofNet, om zo het in aanbouw zijnde regionale ecosysteem te vervolledigen en bijkomende projectideeën te ontwikkelen en te realiseren. Adwin Martens

Paul Gosselinck

Directeur WaterstofNet vzw

Voorzitter raad van bestuur

WaterstofNet vzw

4

Programma


Voorzitter ochtendprogramma: Bart Wuyts, SPK 08.30 uur

Registratie en koffie

09.15 uur Welkom Peter Bellens, Gedeputeerde Provincie Antwerpen 09.30 uur Waterstof binnen de Vlaamse Overheid – Vlaanderen in Actie Karel Tobback, kabinetchef socio-economisch beleid van Vlaams minister-president Kris Peeters 09.50 uur Resultaten van de Waterstofregio Vlaanderen / Zuid-Nederland en actieplan voor de toekomst Adwin Martens, WaterstofNet 10.20 uur Ervaringen met 1 MW brandstofcelplant bij Solvay in Antwerpen Patrick Françoisse, Solvay en Jorg Coolegem, Nedstack 10.50 uur 11.20 uur

Voorzitter namiddagprogramma: Paul Gosselink, BOM 14.00 uur Interactief onderwijspakket voor waterstof in Vlaanderen en Nederland Jack Theunisz, HS Zuyd 14.20 uur

Experience and vision of Hyundai on hydrogen in electromobility William Meerschaut, Hyundai

14.50 uur

e visie van Ballast Nedam op de ontwikkeling van een D infrastructuur voor duurzame brandstoffen Hans van Wermeskerken, Ballast Nedam

15.15 uur

Koffiepauze

15.45 uur

aterstof en hernieuwbare energie W Roel De Maeyer, Hydrogenics

16.10 uur

Ervaringen met waterstofbussen in openbaar vervoer (2) Paul Jenne, Van Hool

16.30 uur

ogistieke toepassingen van waterstof binnen Colruyt Group L Ludo Sweron, Colruyt Group

17.00 uur

Receptie

Koffiepauze aterstof en duurzaamheid W E.J. de Vries, Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie

11.40 uur Ervaringen met waterstofbussen in openbaar vervoer (1) Ruud Bouwman, APTS 12.00 uur Towards the deployment of fuel cells and hydrogen technologies Bert De Colvenaer, Fuel Cells and Hydrogen Joint Undertaking 12.30 uur

Lunch

Contact Liesbet Vanhoof WaterstofNet vzw Campus Blairon 711 B-2300 Turnhout T +32 (0) 14 71 11 34 M +32 (0) 486 40 56 53 F +32 (0) 14 42 89 41 liesbet.vanhoof@ waterstofnet.eu

Betrokkenen

De stand van zaken projecten

6

Het project ‘Waterstofregio Vlaanderen / Zuid-Nederland’ focust op drie specifieke domeinen: • duurzame waterstof • early-market toepassingen • onderwijs Deze drie speerpunten zijn vertaald in concrete projecten, zoals in onderstaande figuur schematisch is toegelicht. Op de volgende pagina’s vindt u de stand van zaken van de individuele projecten en een beschrijving van de betrokken partners en hun rol in het project.

Verplaatsbaar tankstation duurzame waterstof in Vlaanderen Om waterstoftoepassingen te kunnen demonstreren is het noodzakelijk om waterstofinfrastructuur te hebben. Aangezien in Vlaanderen geen waterstoftankstation beschikbaar was, is er binnen dit project een verplaatsbaar waterstoftankstation geïnstalleerd. Het tankstation bestaat uit een waterstofgenerator (elektrolyse), gevoed door hernieuwbare elektriciteit (wind en zon) en water. De on-site geproduceerde waterstof wordt opgeslagen bij een druk van 350 bar en kan gebruikt worden als brandstof voor brandstofcellen en motoren in diverse toepassingen. Het tankstation is volledig gebouwd door Hydrogenics uit Oevel, in opdracht WaterstofNet, en heeft als locatie het distributiecentrum Dassenveld van Colruyt Group in Halle. Het eerste tankstation in Vlaanderen met duurzame waterstof zal vanaf februari 2012 ingezet worden voor het tanken van heftrucks en personenauto’s.

In cijfers

Onze partners

Waterstofproductie: 30 Nm³/h Opslag: 50 kg Druk: 350 bar Twee containers 20 voet

Hydrogenics: Leverancier van het tankstation met productie, compressie, buffer, dispenser, koeling en communicatie. Colruyt Group: Gastheer en investeerder in logistieke en andere toepassingen.

Wat maakt dit project bijzonder? De footprint van de waterstofgenerator (elektrolyse + systeem) is gehalveerd ten opzichte van de vorige generatie waterstofgeneratoren.

Stand van zaken project (einde feb. 2012) Op donderdag 9 februari heeft Vlaams minister-president Kris Peeters het tankstation officieel geopend. Er worden heftrucks en een eerste personenauto getankt.

7


8

1MW Brandstofcelplant op restwaterstof Bij Chloorproducent Solvin in de Antwerpse haven is de grootste brandstofcelplant op restwaterstof ter wereld gebouwd. De plant zet restwaterstof, een bijproduct van de chloorproductie, om in 1MW hoogwaardige elektriciteit. De plant is vooral bedoeld als testfaciliteit, om de duurzaamheid van de technologie aan te tonen en te verbeteren.

In cijfers

Onze partners

• 1MW (1,6MW Piek) elektriciteit gekoppeld aan 6kV Net • 168 stacks • 12 600 cellen (75 per stack) • 70 kilo waterstof per uur

Solvay (Be): Eigenaar van de plant Solvin (Be): Leverancier van de waterstof Nedstack (Nl): Leverancier brandstofcelsystemen MTSA (Nl): Systeemintegratie Solvicore (De): Leverancier componenten brandstofcel

Heftruck met brandstofcel op waterstof

Wat maakt dit project bijzonder?

In dit project wordt een Toyota BT Reachtruck Type RRE 1600 (draagvermogen 1600 kg), die klassiek is uitgerust met lood/zuur batterij, uitgerust met een brandstofcel met een elektrisch vermogen van circa 5 kW bij 48 VOLT werkspanning. Deze brandstofcel wordt gecombineerd met een Hoppecke 48 V / 80 Ah Lithium Ion batterij. Daar waar voorheen supercondensatoren werden gebruikt, worden in dit project batterijen gebruikt. Er zal een waterstoftank worden voorzien met 1,1 kg waterstof op 350 bar. Het testprogramma wordt uitgevoerd bij één van de Sligro distributiecentra in Veghel.

Het is de grootste PEM brandstofcel op restwaterstof ter wereld, volledig samengesteld met Europese technologie.

In cijfers

Onze partners

Heftruck: Toyota BT Reachtruck type RRE Aandrijving: 5 kW brandstofcel en 48 V / 80 Ah Lithium – Ion batterij Opslag waterstof: 350 bar, 1,1 kg (autonomie circa 5 uren)

Hoppecke: Ontwerp, bouw en testen Reachtruck op waterstof Sligro Veghel: Testlocatie

Stand van zaken project (einde feb. 2012) Gerealiseerd, industrieel testsysteem dat inmiddels bijna 1.000 uren heeft gefunctioneerd. Bedrijven die componenten van de installatie of toepassingen willen laten testen kunnen contact opnemen met WaterstofNet.

Wat maakt dit project bijzonder?

De grootste PEM brandstofcel op restwaterstof ter wereld.

De combinatie van een brandstofcel met Lithium-Ion batterij in plaats van de combinatie van een brandstofcel en supercondensator. Testen met een CE gecertificeerde combinatie van Reachtruck met brandstofcel.

Stand van zaken project (einde feb. 2012) De engineering van de aandrijving en waterstofopslag is afgerond en de bouw van het systeem is gestart.

9


10

Heftruck met motor op waterstof In dit project wordt de oorspronkelijke motor van een vierwiel heftruck, type RX70 van het merk Still, met voorwielaandrijving met elektro/lpg aandrijving met hybride technologie, omgebouwd tot een motor op waterstof en er wordt een waterstoftank geïntegreerd. Na ombouw zal het toestel ter beschikking gesteld worden aan Colruyt Group voor het uitvoeren van een uitgebreid testprogramma op de site in Halle. De heftruck zal ongeveer 1500 uren getest worden in een 24/24 en 7/7 regime. De innovatie binnen dit project situeert zich vooral op het vlak van het ontwikkelen, implementeren en testen van nieuwe besturingssoftware.

In cijfers

Onze partners

Heftruck: Still, RX70 Ombouw: M otor van LPG naar waterstof Opslag waterstof: 350 bar, 8 kg (3 tanks)

Blue Planet Hydrogen: Ombouw motor, integratie waterstofopslag, keuringen, vergunningen, testprogramma.

Transportwagentje met motor op waterstof In dit project wordt de motor van een transportwagentje, dat gewoonlijk rijdt op propaan of lpg, omgebouwd tot een motor op waterstof. Bovendien wordt de waterstofopslag in het voertuig geïntegreerd. Deze kleine transportwagentjes bieden, met een capaciteit van 3m³, interessante vervoersoplossingen in stedelijke en landelijke gebieden. Hij is zeer toegankelijk voor personen en goederen, dankzij een ruime cabine en lage laadhoogte. De aanwezige waterstoftechnologie vergroot de efficiëntie en elimineert de gekende problematiek van back-fire.

In cijfers

Onze partners

Voertuig: AIXAM MEGA Ombouw: Motor van benzine naar waterstof Opslag waterstof: 350 bar, 2 kg

HyEngine Solutions: Ontwerp, ombouw motor, installatie waterstofopslag, keuringen testprogramma.

Wat maakt dit project bijzonder? Optimaliseren van hardware en besturingssoftware bij de ombouw van een LPG-motor naar een waterstofmotor.

Stand van zaken project (einde feb. 2012) De ombouw van de motor is in eindfase en de waterstofopslag is in opbouw. Ook het vergunningstraject voor de specifieke locatie is opgestart.

Wat maakt dit project bijzonder? De Hy-MEGA zal het eerste wagentje zijn dat gebruik zal maken van de specifieke technologie van HyEngine om interne verbrandingsmotoren om te bouwen, met aandacht voor een grote efficiëntie en voor het elimineren van de gekende problematiek van back-fire. Hij biedt een breed gebruiksveld en kan zowel binnen als buiten rijden. Zo kan hij in de stad op plaatsen komen waar een gewone bestelwagen niet mag of kan komen.

Stand van zaken project (einde feb. 2012) De motor is omgebouwd naar waterstof en wordt momenteel getest. De waterstofopslag is in de engineering-fase.

11


12

Vuilniswagen met brandstofcel op waterstof In dit project wordt de elektrische aandrijflijn van een DAF CF FA vrachtwagen uitgebreid met een brandstofcel. De vrachtwagen wordt momenteel gebruikt als vuilniswagen door afvalverwerker Cure. Aangezien vuilniswagens bijna uitsluitend in dichtbewoonde gebieden rijden, is het belangrijk dat deze voertuigen zero-emissie worden uitgevoerd. Indien een batterijelektrische vuilniswagen wordt gebruikt is de actieradius beperkt tot 200 km, terwijl de vuilniswagen met brandstofcel berekend is op een actieradius van 400 km. Op vlak van aandrijving wordt een brandstofcel met een elektrisch vermogen van 30 kW gecombineerd met een Lithium-Ion batterijpakket van 144 kWh en een waterstofverbruik van 6 – 9 kg waterstof per 100 km.

In cijfers

Onze partners

Testplatform: DAF CF 75 FA Aandrijflijn: Brandstofcel Nedstack (30 kW) en Li-Ion batterij van 144 kWh Waterstofopslag: 350 bar Actieradius: 400 km

E-Trucks Europe: Ombouw, vergunningen, systeemintegratie Nedstack: Leverancier brandstofcel Paceas: Systeemintegrator Triphase: Energiemanagement voertuig

Wat maakt dit project bijzonder? In het project wordt de eerste vuilniswagen met brandstofcel als range-extender ontwikkeld.

Hydrogen Xperiance (HX) De Hydrogen Xperiance (HX) is een rondvaartsloep van het type ‘Vlet 700’. Reeds eerder is de sloep uitgerust met een brandstofcel op waterstof, maar in dit project zal de aandrijving worden gemodificeerd naar de laatste stand van de techniek. Onder andere de modernisering naar industriële standaarden van stuursysteem, elektronica en bekabeling en de ombouw van de waterstofopslag zijn onderdeel van dit project. Belangrijk is dat het vaartuig als testplatform in de provincie Zeeland 500 vaaruren zal worden getest, zodat de resultaten kunnen worden vertaald naar bijkomende toepassingen in de regio.

Stand van zaken project (einde feb. 2012) De engineering is afgerond en de ombouw van de vuilniswagen is opgestart.

In cijfers

Onze partners

Vaartuig: Vlet 700, 7,26 m x 2,30 m x 0,60 m (L x B x D) Te ontwikkelen drijflijn: PEM-brandstofcel (1,2 – 2 kW), accu’s (48 V, 230 Ah) Opslag waterstof: 200 bar, 4 flessen van 30 liter (watervolume)

UNITRON: Engineering, bouw en installatie. DutchCell: Engineering reliability, availability, safety, certificering, keuring.

Wat maakt dit project bijzonder? Doelstelling is dat met waterstof als energiedrager deze HX met industriële standaarden op vlak van sturing, elektronica en waterstofopslag een vaarprogramma van 500 uren zal realiseren.

Stand van zaken project (einde feb. 2012) De engineering is in de eindfase, de selectie van de componenten is gemaakt en de bouw wordt opgestart. Ook is het vergunningstraject voor de specifieke locatie ingezet.

13


14

Weco sloep De WECO 635 is een sloep voor verhuur in Zeeland voor recreatieve toepassingen. Actueel is de sloep met een dieselelektrische voortstuwing beschikbaar, waarbij de energie opgeslagen is in batterijen. Om de autonomie van de sloep te verhogen wordt in dit project de WECO uitgebreid met een zogenaamde range extender op basis van een met waterstof gevoede brandstofcel. Deze waterstof aangedreven sloep biedt interessante marktperspectieven voor sloepen tussen 6 en 11 meter lang. Het einddoel is een module te ontwikkelen om zo efficiënt mogelijk de batterij en brandstofcel aan te sturen en het veiligheidssysteem te integreren. Daarnaast zal ook het functioneren van een brandstofcel op een sloep in alle weersomstandigheden nagegaan worden over een periode van 500 vaaruren.

In cijfers

Onze partners

Vaartuig: spitgat sloep, 6,35 m x 2,30 m x 0,55 m (L x B x D) Klassieke drijflijn: 11 kW diesel met 2,2 elektromotor met batterij (48 V, 55 Ah) Te ontwikkelen drijflijn: PEM-brandstofcel (2 – 5 kW) Opslag waterstof: 350 bar

UNITRON: Engineering, bouw en installatie. DutchCell: Engineering reliability, availability, safety, certificering, keuring.

Wat maakt dit project bijzonder? Doelstelling is dat met waterstof als energiedrager deze WECO-sloep een vaarautonomie van één week in combinatie met ‘zero-emissie’ kan realiseren, wat volledig past in de doelstellingen op vlak van recreatief varen in de provincie Zeeland.

Stand van zaken project (einde feb. 2012) De engineering is in de eindfase, de selectie van de componenten is gemaakt en de bouw wordt opgestart. Ook is het vergunningstraject voor de specifieke locatie ingezet.

Verplaatsbaar waterstoftankstation in Zuid-Nederland Om waterstoftoepassingen te kunnen demonstreren is het noodzakelijk om waterstofinfrastructuur te hebben. Aangezien in Zuid-Nederland geen waterstoftankstation beschikbaar was, wordt er binnen dit project een verplaatsbaar waterstoftankstation geïnstalleerd. Het tankstation bestaat uit een waterstofgenerator (elektrolyse) gevoed door elektriciteit en water; de on-site geproduceerde waterstof wordt opgeslagen bij een druk van 350 bar en kan worden gebruikt als brandstof voor brandstofcellen en motoren in diverse toepassingen. Het tankstation is volledig in opdracht van WaterstofNet gebouwd door Ballast Nedam IPM, waarbij de waterstofgenerator (elektrolyse) wordt geleverd door Hydrogenics. De locatie van het tankstation is de regio Helmond, in de directe omgeving van de automotive campus. Het eerste tankstation in Zuid-Nederland voor waterstof zal in de loop van de tweede helft van 2012 operationeel zijn.

In cijfers

Onze partners

Waterstofproductie: 30 Nm³/h Opslag: 50 kg Druk: 350 bar Twee containers 20 voet

Ballast Nedam IPM: Leverancier van het tankstation met productie, compressie, buffer, dispenser, koeling en communicatie. Hydrogenics: Leverancier van de waterstofgenerator.

Wat maakt dit project bijzonder? Het tankstation wordt uitgerust met een nieuw type elektrolyse-systeem van 30 Nm³/h.

Stand van zaken project (einde feb. 2012) De engineering van het tankstation en de componentenkeuze is voltooid. Het vergunningstraject is ingezet.

15


16

Waterstof uit zonne-energie In dit project wordt de directe productie van waterstof uit zonlicht onderzocht. Zonlicht wordt omgezet in elektrisch vermogen aan de hand van fotovoltaïsche cellen en vervolgens aangewend voor het splitsen van water moleculen met behulp van een electrolyzer. De mogelijkheden van het samenbrengen van de functionaliteiten van fotovoltaïsche cellen en een electrolyzer in één structuur worden onderzocht. Het onderzoek legt zicht toe op de ontwikkeling van halfgeleider structuren die zonlicht absorberen, en de opgewekte fotostroom onmiddellijk gebruiken voor het splitsen van water in waterstof en zuurstof. De geproduceerde waterstof wordt opgevangen en gebruikt voor de opwekking van elektriciteit, met behulp van een brandstofcel. Het onderzoek legt zicht toe op de fabricatie van III-V halfgeleiders, en de optische, elektrische en chemische karakterisatie. Naast de ontwikkeling van halfgeleiderlagen voor directe foto electrolyse, worden ook twee demonstratie set-ups gebouwd. De eerste demonstratie set-up bestaat uit een zonnevolger met concentrator spiegels met een oppervlakte van ongeveer 1 m². Deze zonnevolger laat toe om de beweging van de zon te volgen doorheen de dag en het zonlicht te concentreren op een fotovoltaïsch module. Een electrolyzer zet vervolgens het elektrisch vermogen om in waterstof. Waterstofgas wordt opgevangen in een opslagtank en kan worden aangewend voor de productie van elektrische energie aan de hand van een brandstofcel. In de tweede demonstratie set-up worden de fotovoltaïsch cellen en electrolyzer vervangen door één III-V structuur met beide functionaliteiten.

Onze partners IMEC: Voert het onderzoek uit en bouwt de demonstratie set-ups.

Waterstof in het onderwijs Een achttal onderwijsinstellingen uit de regio Vlaanderen/ Zuid-Nederland ontwikkelen gezamenlijk interactieve, multimediale onderwijsmodules. De modules behandelen de waterstoftechnologie in diverse aspecten zoals productie, opslag, toepassingen, veiligheid en transitie. De modules worden op verschillende manieren ingepast binnen het reguliere onderwijsprogramma. Verder hebben de onderwijsinstituten, dankzij het waterstofregio-project, ook praktijkvoorzieningen kunnen aanschaffen. Zo krijgen de studenten de kans om, naast het theoretisch gedeelte, ook praktische ervaringen op te doen met de diverse waterstoftechnologieën.

In cijfers Wat maakt dit project bijzonder? IMEC onderzoekt specifieke III-V halfgeleiders, die gebruikt kunnen worden voor fotoelektrolyse, met oog op optimalisatie van het rendement en van de levensduur van de materialen.

• 8 samenwerkende onderwijsinstellingen uit Vlaanderen en Zuid-Nederland • 12 interactieve multimediale internetmodules • 8 verschillende praktijkvoorzieningen

Stand van zaken project (einde feb. 2012) Het onderzoek is lopende en één demo set-up is gerealiseerd.

Wat maakt dit project bijzonder? Dankzij de intensieve samenwerking en kennisdeling tussen de verschillende onderwijsinstituten in Vlaanderen en Nederland, is een interactief onderwijspakket uitgewerkt, dat wordt geïntegreerd in het lessenpakket van de technische studierichtingen en wordt geïllustreerd aan de hand van praktijkopstellingen.

Stand van zaken project (einde feb. 2012) • de 12 modules zijn ontwikkeld en in een internet-leeromgeving (Moodle) geplaatst. • het pakket wordt in het schooljaar 2012-2013 in het curriculum opgenomen. • de praktijkinstellingen worden actief gebruikt.

17

Partners

18 Partners in Vlaanderen / Zuid-Nederland

1 Avans Hogeschool 2 Ballast Nedam International Project Management 3 Blue Planet Hydrogen 4 NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (NV BOM) 5 Colruyt Group 6 Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) 7 E-Trucks Europe 8 Fontys Hogeschool Engineering 9 HZ University of Applied Sciences 10 Hoppecke Batterijen Nederland BV 11 Hogeschool Zuyd 12 Hydrogenics Europe NV 13 HyEngine Solutions NV 14 Imec 15 Karel de Grote-Hogeschool 16 Katholieke Hogeschool Kempen (KCE) 17 Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) 18 MTSA Technopower 19 Nedstack Fuel Cell Technology B.V. 20 Power-Link, Universiteit Gent 21 Solvay / Solvin 22 SolviCore (Duitsland) 9 23 Strategische Projectenorganisatie 25 20 Kempen (SPK) vzw 24 Universiteit Gent 25 Unitron Group 24 26 WaterstofNet vzw

Avans Hogeschool 19 Ballast Nedam International

Avans Hogeschool

Academie voor de Technologie van Gezondheid en Milieu Activiteiten: • Hoger beroepsonderwijs • Onderwijs over duurzame energie, energieconversies, waterstof uit biomassa / algen

6

Avans Hogeschool, met name de Academie voor de Technologie van Gezondheid en Milieu (ATGM) heeft als één van de speerpunten aandacht voor de biobased economy, en voor ATGM specifiek biobased chemistry, d.w.z. het maken van chemische producten uit hernieuwbare biologische grondstoffen in plaats van uit fossiele materialen. De rol van AVANS Hogeschool in het waterstofregioproject: Eén van de producten die vanuit biologisch materiaal geproduceerd zou kunnen worden is waterstofgas (H2). In biologische waterstofproductie liggen aanknopingspunten om waterstof op een

2 10

18

19

duurzame manier te produceren, vanuit biomassa of via biologische fotokatalyse.

Contact Avans Hogeschool www.avans.nl Contactpersoon Wilfred Kleinjan docent milieutechnologie T +31 (0)76-5250389 M +31 (0)6-15257570 E [email protected] Adres Lovensdijkstraat 61 4818 AJ Breda Nederland Sociale media F www.facebook.com/ESSETavans T twitter.com/ESSETAvans

De participatie van Avans Hogeschool in het project waterstofregio Vlaanderen / Zuid-Nederland biedt goede mogelijkheden voor het opstarten van werk aan biologische waterstofproductie voor

1

onderzoek (lectoraten) en onderwijs (m.n. de minoren biotechnologie en duurzame technologie).

4

23 26 15

3 21

16 12 13

5

14

8 7

17

11

Ballast Nedam International Project Management Ballast Nedam ontwikkelt, engineert, realiseert en onderhoudt infrastructurele projecten, gericht op de productie en levering van energieproducten t.b.v het wegverkeer. Het initieert en ontwikkelt innovatieve infrastructurele projecten in het kader van de transitie naar een duurzame samenleving. Ballast Nedam is nauw betrokken bij innovatieve projecten, gericht op het toepasbaar maken en beschikbaar stellen van energie uit natuurlijke bronnen zoals: zon, wind en water t.b.v het wegverkeer. De rol van Ballast Nedam IPM in het waterstofregioproject: Ballast Nedam IPM zal voor het waterstoftankstation dat wordt gebouwd in Zuid-Nederland, het waterstofvulstation ontwikkelen en realiseren.

Contact Ballast Nedam IPM www.bnipm.com Contactpersoon Hans van Wermeskerken Productgroupmanager New Fuels T +31 (0)34-5639250 M + 31 (0)6-27024560 E h.van.wermeskerken@ ballast-nedam.com Adres Nijverheidsstraat 12 4143 HM Leerdam Nederland

20 Blue Planet Hydrogen BOM

Contact Blue Planet Hydrogen www.blueplanethydrogen.com Contactpersoon Mark Pecqueur technical develoment manager M + 32 (0)476/40.87.44 E mark.pecqueur@ blueplanethydrogen.com Adres Sint-Aldegondiskaai 18 2000 Antwerpen België Sociale media F www.facebook.com/pages/ Blue-Planet-Energy-NV/ 249840148388943 T @BluePlanetEnerg

Colruyt Group 21 ECN

Blue Planet Hydrogen

Colruyt Group

Blue Planet Hydrogen brengt duurzame zero-emissie mobiele energie op de markt door de inzet van

De hoofdactiviteit van Colruyt Group is retail. De missie van Colruyt Group is in retail samen duur-

waterstofverbrandingsmotoren voor auto’s, openbaar vervoer en off-road voertuigen.

zaam meerwaarde creëren door waardengedreven vakmanschap.

Het bouwt waterstofmotoren in diverse mobiele en stationaire toepassingen en biedt sleutel op de deur oplossingen voor bedrijven die willen starten met waterstofverbrandingsmotoren in zowel

De rol van Colruyt Group in het waterstofregioproject:

mobiele als stationaire toepassingen.

Colruyt Group heeft één van zijn distributiecentra Dassenveld in Halle ter beschikking gesteld voor de installatie van een waterstoftankstation.

De rol van Blue Planet Hydrogen in het waterstofregioproject:

Dit station werd gebouwd in kader van het waterstofregioproject en zal onder meer gebruikt worden

Blue Planet Hydrogen bouwt in het kader van de

voor een uitgebreide testcase van minimum anderhalf jaar met heftrucks op waterstof. Via hernieuw-

logistieke demonstratieprojecten een heftruck

bare energiebronnen wind en zon, wordt groene waterstof via elektrolyse opgewekt en opgeslagen in

“Still RX 70” om naar waterstof. De heftruck

de gasbuffer bij 350 bar. De heftrucks op waterstof zullen rechtstreeks aan het station kunnen tanken.

Contact Colruyt Group www.colruytgroup.com Contactpersoon Ulrich Dammans Projectingenieur Energie Milieu & Technieken T +32 (0)2/360.140 E [email protected] Adres Edingensesteenweg 196 1500 Halle België

wordt ingezet in het logistiek centrum van de Colruyt Group in Halle.

Aansluitend op dit project startte Colruyt Group, in samenwerking met WaterstofNet en Hydrogenics, in januari 2012 met een MIP-studie (Milieu en energietechnologie Innovatie Platform) over het potentieel van waterstof als duurzame energiedrager. Bedoeling van deze MIP-studie is om aan te tonen hoe waterstof kan gebruikt worden bij een optimale afstemming van on-site productie en -verbruik van hernieuwbare energie. De buffercapaciteit van waterstof speelt in deze evaluatie een grote rol en zal mee worden onderzocht.

NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (NV BOM) Contact NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (NV BOM) www.bom.nl Contactpersoon Paul Gosselink programmamanager nieuwe energie en groene grondstoffen T +31 (0) 88 83 111 59 M +31 (0) 6 152 49 863 E [email protected] Adres Goirleseweg 15 5026 PB Tilburg Nederland Sociale media T @pgosselink

Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN)

De NV BOM is een regionale streekontwikkelingsorganisatie met als doel de bedrijvigheid en werkgelegenheid in de regio te bevorderen. Dit doet ze door de structurele verhoging van de

ECN ontwikkelt, met en voor de markt, kennis en technologie die een transitie naar een duurzame

R&D-inspanningen van MKB/KMO’s te bewerkstelligen, in lijn met de doelstellingen van de Lissabon-

energiehuishouding mogelijk maken. Hierbij richt ECN zich op energiebesparing, windenergie, zonne-

agenda en met de beleidsnota’s van Ministerie en Provincie als input.

energie, biomassa en schone inzet van fossiele brandstoffen. Naast technologie vormen beleid, beleidsinstrumenten, markten, ramingen, verkenningen, consumentengedrag en publieke acceptatie

De rol van de BOM in het waterstofregioproject:

van energie-innovaties onderwerp van onderzoek en analyse.

De BOM ontwikkelt, in samenwerking met Bicore, een netwerk van Zuid-Nederlandse ondernemers

Met ruim 500 toegewijde medewerkers en een hoogwaardige R&D infrastructuur staat ECN garant

en onderzoekers, met oog op de gezamenlijke realisatie van waterstof- en brandstofcelprojecten.

voor gedegen onderzoek aan innovatieve energietechnologie en ontwikkeling van zorgvuldige beleidsadviezen voor een duurzame, betrouwbare en betaalbare energiehuishouding. De rol van ECN in het waterstofregioproject: ECN heeft meer dan 15 jaar ervaring in waterstof en brandstofcellen en binnen het waterstofregio project staat ECN in voor de ontwikkeling van een plan voor de uitrol van waterstofinfrastructuur in de regio tot 2030 (1); het doen van ketenanalyses (energie, emissies) voor waterstoftoepassingen in het project (2) en de evaluatie van de demonstratie-activiteiten binnen het project(3).

Contact Energieonderzoek Centrum Nederland www.ecn.nl Contactpersoon Marcel Weeda Project Manager / Senior Researcher T +31 (0)224 56 44 95 E [email protected] Adres Westerduinweg 3 1755 LE Petten Nederland Sociale media T @ecn

22

E-Trucks Europe Fontys

Hogeschool Zeeland 23 Hoppecke Batterijen Nederland BV

E-Trucks Europe E-Trucks Europe ontwikkelt en commercialiseert een volledig elektrische aandrijflijn voor zware voertuigen tot 22 ton. Deze aandrijflijn is best geschikt voor het aandrijven van vrachtwagens actief in het stadsvervoer zoals bijvoorbeeld vuilniswagens, sleepwagens en voertuigen voor stadsdistributie, omwille van de vele starten stop bewegingen en de beperking van hun dagelijks afgelegde afstand.

Contact E-Trucks Europe www.e-truckseurope.com Contactpersoon Flip Bamelis projectleider T +31 40 2012636 M +32 476 555509 E [email protected] Adres Balendijk 221 3920 Lommel België

HZ University of Applied Sciences

Lectoraat Duurzaam Innoveren en Ondernemen

De aandrijflijn kan ingebouwd worden in bestaande voertuigen (retrofit) en in nieuwe voertuigen. Door de afwezigheid van emissies en lawaai bij een volledig elektrisch aangedreven voertuig, is het

In het lectoraat Duurzaam Innoveren en Ondernemen bundelen 4 academies van Hogeschool

voordeel van stadsapplicaties vanzelfsprekend. E-Trucks Europe voorziet ook voertuigen van een

Zeeland hun toegepast onderzoek. Het lectoraat slaat door praktijkgericht onderzoek de brug tussen

waterstof aangedreven range extender op de aandrijflijn, met als doel de actieradius te vergroten

nieuwe kennis en nieuwe toepassingen in de innovatieve bedrijfspraktijk. Studenten van verschil-

enerzijds en het batterijpakket te sparen anderzijds.

lende opleidingen werken met experts aan de kennisvragen van bedrijven en organisaties in de regio. Er zijn 3 onderzoeksprogramma’s: sociaal-maatschappelijk (demografische ontwikkelingen, krimp,

De rol van E-trucks Europe in het waterstofregioproject:

vergrijzing), technisch-economisch (bio-based economy, energietransitie en maintenance) en valori-

In het waterstofregioproject ontwikkelt E-Trucks Europe binnen het logistieke luik een met waterstof

satie (high performance incubator en open innovatie studio).

aangedreven range extender, samen met partners Nedstack en Triphase. Een vuilniswagen van Cure

In het onderwijs aan de engineeringopleidingen van HZ vervult waterstof een belangrijke rol als ener-

zal na de ontwikkeling (het tweede semester van 2012) met de range-extender worden uitgerust en

giedrager in de duurzame energievoorziening van de toekomst.

actief worden ingezet voor de vuilnisophaling in de regio Eindhoven. De rol van HZ University in het waterstofregioproject:

Heijerstraat 7 5563 BM Westerhoven Nederland

In het waterstofregioproject is HZ een actieve deelnemer in de ontwikkeling, toetsing en invoering van de digitale onderwijsmodule over waterstof. In de opleidingen Energie- en ProcesTechnologie gaat de lesmodule structureel onderdeel uitmaken van het curriculum. Praktijkopdrachten in deze opleiding en die van Maritiem Officier aan het Maritiem Instituut De Ruyter leveren aanvullende kennis uit de

Fontys Hogeschool Engineering

beroepspraktijk. HZ wil de kennis over de kansen en uitdagingen van waterstoftoepassingen in de regio verspreiden en bedrijven in hun mogelijkheden op dit gebied stimuleren.

Contact HZ University of Applied Sciences Lectoraat Duurzaam Innoveren en Ondernemen www.hz.nl Contactpersoon P.J. (Pieter) Vollaard Associate lector T +31 (0)118-489472 M +31 (0)6-20247996 E [email protected] Adres Edisonweg 4 4382NW Vlissingen Nederland Sociale media F www.facebook.com/#!/profile. php?id=100002086680073

Fontys Hogeschool Engineering is een instituut van Fontys Hogescholen, één van de grootste

Contact

hoger onderwijsinstellingen van Nederland. Fontys biedt ruim 100 bachelor-opleidingen in de varianten voltijd, deeltijd, duaal en in-service. Cursussen en trainingen worden vooral in Zuid-

Fontys Hogescholen Engineering www.fontys.nl

Nederland aangeboden. Naast onderwijs legt Fontys zich ook - met 41 lectoraten - toe op

Contactpersoon Jan Verdonschot Docent T +31 (0)8850 71441 M +31 (0)8850 71441 E [email protected]

gen Elektrotechniek, Werktuigbouwkunde en Mechatronica en een lectoraat Mechatronica.

Adres Rachelsmolen 1 5612 MA Eindhoven Nederland

onderzoek, kennisinnovatie en contractactiviteiten. Fontys Engineering omvat de bacheloropleidin-

Hoppecke Batterijen Nederland BV

De rol van Fontys in het waterstofregioproject: Fontys Hogeschool Engineering participeert in de onderwijsgroep van het waterstofregioproject.

Hoppecke Batterijen Nederland NV verkoopt en levert service van voornamelijk lood, zuur en alkaline

Delen van het -binnen het onderwijsluik opgestelde- onderwijspakket worden door Fontys mee

batterijen in de segmenten motive power, reserve power en special power. Onder special power

getoetst en vertaald naar cursusmateriaal voor opleidingstrajecten. Tegelijkertijd implementeert

vallen ook brandstofcellen.

Fontys Hogeschool Engineering diverse practica en demonstratie-opstellingen zoals zonnecellen, brandstofcellen en de opwekking en opslag van waterstof. Een deel van het demonstratiemateriaal

De rol van Hoppecke in het waterstofregioproject:

rond waterstof kon dankzij het waterstofregioproject worden aangekocht.

Hoppecke Batterijen Nederland BV is hoofdaannemer in het testtraject van de brandstofcel in een reachtrucktoepassing binnen het logistieke luik van het project. De test bestaat ondermeer uit het vaststellen van de degeneratie van de brandstofcel gedurende de test periode.

Contact Hoppecke Batterijen Nederland BV www.hoppecke.nl Contactpersoon Marc van Luyn Key-Account Manager T +31 (0)344 618235 M +31 (0)6 51591419 E [email protected] Adres Het Eek 9a 4004 LM Tiel Nederland

24 Hogeschool Zuyd Hydrogenics Europe NV

HyEngine Solutions NV 25 Imec

Hogeschool Zuyd Contact

Hogeschool Zuyd is een Euregionale kennispoort voor hoger beroepsonderwijs met voltijd-, deel-

Hogeschool Zuyd www.hszuyd.nl

kenniskringen voor toegepast onderzoek, zijn georganiseerd binnen 10 Kenniscentra. De domeinen

Contactpersoon Jack Theunisz Projectmanager T +31 (0)45 4006165 M +31 (0)6 24585680 E [email protected]

Kunsten, Onderwijs, Techniek en Informatica. Met 15.000 studenten en 1.750 medewerkers in

Bezoekadres Nieuw Eyckholt 300 6419 DJ Heerlen Nederland Postadres Postbus 550 6400 AN Heerlen Nederland

tijd-, duaal- en contractonderwijs. Circa vijftig bachelor- en masteropleidingen, zestien lectoraten en waarbinnen deze Kenniscentra werken zijn Economie en Talen, Sociale Studies, Gezondheidszorg, Heerlen, Maastricht en Sittard behoort Zuyd tot de grote hogescholen van Nederland.

HyEngine Solutions nv HyEngine Solutions is een bedrijf gespecialiseerd in waterstoftechnologie en het testen en ontwikkelen van verbrandingsmotoren. HyEngine Solutions baseert het merendeel van haar producten op

Binnen de afdeling Techniek is ook aandacht voor waterstof. Hogeschool Zuyd participeert aan het

een door HyEngine gepatenteerde technologie voor waterstofverbrandingsmotoren, die het mogelijk

Interreg-project “Waterstofregio” en aan de “Shell Eco Marathon” met een “Waterstofauto”.

maakt om een conventionele interne verbrandingsmotor om te bouwen naar waterstof (en/of bi-fuel) met behoud van vermogen en zonder backfire.

De rol van Hogeschool Zuyd in het waterstofregioproject: Hogeschool Zuyd coördineert het onderwijsluik van het project en ontwikkelt diverse modules voor

De rol van HyEngine Solutions NV in het waterstofregioproject:

het interactief onderwijsprogramma rond waterstof. Verder heeft Hogeschool Zuyd, dankzij het

HyEngine bouwt binnen het logistieke luik van het waterstofregioproject een transportwagentje om

project, praktijkopstellingen aangekocht en in gebruik genomen (in het systeem “zonnecellen-water-

naar een verbrandingsmotor op waterstof.

Contact HyEngine Solutions NV www.hyengine.com Contactpersoon Olivier Vanhaelen COO T +32 16 262029 M +32 473 65 22 16 E [email protected] Adres Mgr. Ladeuzeplein 11 3000 Leuven België Sociale media F www.facebook.com/pages/ HyEngine-nv/142688549119519 T @HyEngine

stofproductie-waterstofopslag en waterstofverbruik”).

Hydrogenics Europe NV

Imec

Hydrogenics Europe NV, gelegen in Oevel, Westerlo, heeft een lange traditie in het ontwerp en de

Imec verricht onderzoek dat tot de wereldtop behoort in het domein van nano-elektronica en

bouw van waterelectrolyseurs. De electrolyseurs, bekend onder de merknaam HySTAT®, worden

nanotechnologie. Het onderzoekscentrum telt meer dan 1.900 medewerkers waarvan meer dan

wereldwijd ingezet in industriële en hernieuwbare energie toepassingen. De HySTAT® is een

500 industriële residenten en gastonderzoekers. Imec’s onderzoek wordt toegepast in de betere

geavanceerd en sterk geautomatiseerd toestel dat zich onderscheidt met een hoge efficiëntie en

gezondheidzorg, slimme elektronica, hernieuwbare energie en veiliger transport.

betrouwbaarheid. De afnemers van de producten en diensten van Hydgenics Europe NV zijn bedrijven zoals Line, Air Liquide, Siemens en Altom.

Contact Hydrogenics Europe NV www.hydrogenics.com Contactpersoon Roel De Maeyer Sales Director T +32 14 462 132 E [email protected] Adres Nijverheidsstraat 48C 2260 Oevel België

De rol van IMEC in het waterstofregioproject: Imec onderzoekt de productie van waterstof met behulp van zonlicht. Zonlicht wordt omgezet in

Hydrogenics Europe NV, dat een 60-tal werknemers telt, is een dochteronderneming van het

elektrisch vermogen aan de hand van fotovoltaïsche cellen en vervolgens aangewend voor het

Canadese Hydrogenics waar brandstofcellen worden gebouwd voor mobiele en stationaire toepas-

splitsen van watermoleculen met behulp van een electrolyzer. Imec onderzoekt de mogelijkhe-

singen. Hydrogenics kan dus totaaloplossingen aanbieden voor een waaier van applicaties.

den van het samenbrengen van de functionaliteiten van fotovoltaïsche cellen en een electrolyzer in één structuur en bouwt twee demonstratie set-ups.

De rol van Hydrogenics Europe NV in het waterstofregioproject: Hydrogenics Europe NV heeft voor dit project een compleet waterstoftankstation ontworpen en gebouwd. Het waterstoftankstation bestaat uit een HySTAT® 30, een compressor unit, een 3-bank opslagsysteem en een tankzuil. Het geheel is geleverd in 2 X 20 voet containers en volledig geintegreerd op de site van Colruyt Group. Het tankstation kan tot 65 kg waterstof per dag produceren. Ook voor het tankstation van Zuid-Nederland levert Hydrogenics de electrolyseur.

Contact imec www.imec.be Contactpersoon Ruben Lieten Associate researcher T +32 16 28 8789 E [email protected] Adres Kapeldreef 75 3001 Leuven Belgie Sociale media F www.facebook.com/pages/ IMEC/48799938690 T @katrienmarent

26 Karel de Grote-Hogeschool K.H.Kempen (KCE)

Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) 27 MTSA Technopower

Karel de Grote-Hogeschool, Katholieke Hogeschool Antwerpen vzw Met meer dan 10.000 studenten en ongeveer 1000 medewerkers is de Karel de GroteHogeschool de grootste hogeschool in Antwerpen. De KdG Hogeschool biedt meer dan

Contact Karel de Grote-Hogeschool, Katholieke Hogeschool Antwerpen vzw www.kdg.be Contactpersoon Luc Segers Opleidingshoofd Autotechnologie T +32 (0)3/613.17.53. E [email protected] Adres Salesianenlaan 30 2660 Hoboken België Sociale media F www.facebook.com/ kareldegrotehogeschool W www.kdg.be/nieuws/ kdg-bouwt-eerste-auto-opwaterstof-aardgas-en-benzinebelgi%C3%AB T @kdghogeschool

100 studietrajecten aan in 13 campussen, van Juweelontwerp tot Vroedkunde en van

Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim)

Autotechnologie tot Financie- en Verzekeringswezen. Vooruitgang, innoveren en engagement

Afdelingen: Quadri i-Net en KHLim- dep. lerarenopleiding

voor een betere wereld, daar zet de KdG Hogeschool op in. Naast onderwijs vormen wetenschappelijk onderzoek en dienstverlening een kernopdracht van

De KHlim doet, vanuit een dienstbare houding naar zowel studenten, medewerkers als samenleving,

de Karel de Grote-Hogeschool. Dat wordt vertaald in onderzoeksprojecten, trainingen, coaching

een aanbod van onderwijs, onderzoek, dienstverlening en beoefening van de kunsten.

en consultancy. De onderzoeksgroep Autotechnologie beschikt over specifieke kennis en know-

Twee departementen partciperen aan het onderwijsprogramma van het Waterstofregio-project:

how voor de toepassing van waterstofgas als brandstof in verbrandingsmotoren. De kennis

Quadri i-Net en het departement Lerarenopleiding.

omvat zowel de wetenschappelijke inzichten met betrekking tot vermogens, verbruik en uitstoot,

Bij het Quadri i-Net van de Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) spitst het onderzoek en de dienst-

als met betrekking tot de praktische ombouw en het motormanagement.

verlening zich toe op 4 pijlers: Koeltechnieken, Clean mobility, Verwarming, Micro & Smartgrids en Waterstof. Het departement lerarenopleiding leidt leerkrachten op in diverse vakgebieden.

De rol van Karel de Grote-Hogeschool in het waterstofregioproject: De onderzoeksgroep Autotechnologie slaagde erin om binnen het waterstofregioproject een opera-

De rol van Quadri i-Net in het waterstofregioproject:

tioneel demovoertuig (VW Caddy) met verbrandingsmotor op benzine en LPG-gas uit te rusten met

KHLim – Quadri i-Net heeft als onderwijspartner van het waterstofregioproject de taak om het aange-

een derde brandstofsysteem op waterstofgas. De hogeschool werkte eveneens onderwijsmodules

leverde cursusmateriaal in een E-learning module te gieten, geschreven in Flash. De module wordt

over het thema uit en gebruikt de wagen daarbij om studenten wegwijs te maken in de werking van

samen met praktijkmateriaal ingekoppeld in opleidingen om zo de kennis van waterstof te verspreiden.

verbrandingsmotoren op waterstofgas. De rol van KHLim- dep. lerarenopleiding binnen het waterstofregioproject: Binnen het departement lerarenopleiding van de KHLim wordt de leerstof van het interactief onderwijspakket rond waterstof, die binnen het waterstofregioproject door een aantal hogescholen is ontwikkeld

Katholieke Hogeschool Kempen (KCE)

voor hogeschool- en universtiteitsstudenten, omgezet naar lesmateriaal voor de eerste graad van het

Contact Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) – Quadri i-Net www.khlim-inet.be Contactpersoon Marc Schreurs Onderzoekscoördinator/Docent T +32 (0)11/ 34 56 70 M +32 (0)478/ 90 41 65 E [email protected] Adres Agoralaan gebouw B 3590 Diepenbeek België

secundair onderwijs.

De maatschappelijke opdracht van de K.H.Kempen bestaat uit onderwijs, dienstverlening en onderzoek. Binnen de K.H.Kempen organiseert het kenniscentrumcentrum energie (KCE) onderzoek en dienstverlening naar

MTSA Technopower

bedrijven binnen het domein energie. De focus ligt hierbij op de integratie van duurzame energiesystemen in de gebouwde omgeving.

Contact KHKempen (KCE) www.khk.be www.kenniscentrumenergie.be Contactpersoon Ivan Verhaert onderzoeksmedewerker / docent T +32 (0)14/56.23.10 M +32 473 53 92 25 E [email protected] Adres Kleinhoefstraat 4 2440 Geel België

MTSA Technopower ontwerpt en bouwt klant specifieke apparaten, machines en installaties voor met name de energie, proces, food, farma en R&D sectoren.

Vanuit die rol geeft KCE ook invulling aan de onderwijsvernieuwing in de technische richtingen aan

MTSA Technopower heeft tal van projecten uitgevoerd waarin waterstof een belangrijke rol speelt:

de K.H.Kempen:

zoals installaties voor brandstofceltoepassingen en testapparatuur voor brandstofcellen.

• Bachelor Technologie • Master Industriële Wetenschappen

De door MTSA Technopower ontworpen en gebouwde installaties worden ondermeer gebruikt voor noodstroomvoorziening, mobiliteit (autobussen en rondvaartboten) en het terugwinnen van elektrici-

Binnen de onderzoeksgroep wordt onderzoek verricht naar de toepassing van brandstofcellen in

teit uit waterstof bij Chloor-Alkali fabrieken.

een micro-WKK en de mogelijkheden van waterstof als energievector in smart buildings. Deze kennis wordt geïntegreerd in de opleidingen.

De rol van MTSA in het waterstofregioproject: MTSA Technopower heeft in opdracht van Nedstack met Solvay als eindgebruiker de grootste fuel

De rol van het KCE in het waterstofregioproject:

cell centrale ter wereld (1 MW) op restwaterstof ontworpen en gebouwd.

Binnen het project werkt K.H.Kempen (KCE) mee aan de ontwikkeling van cursusmateriaal en de

MTSA Technopower heeft hiervoor de basic engineering, de detail engineering, de bouw van de

uitbouw van labo-materiaal om de beoogde kennistransfer naar onderwijs en bedrijfsleven te realiseren.

centrale, het testen in de fabriek in Arnhem, alsmede de installatie hiervan in Antwerpen verzorgd.

Contact MTSA Technopower www.mtsa.nl Contactpersoon Jan ten Have Technisch Directeur T +31 26 3636 317 M +31 6 1506 3237 E [email protected] Adres Westervoortsedijk 67 6827 AT Arnhem Nederland

28 Nedstack Fuel Cell Technology B.V. Power-Link, Universiteit Gent

Solvay / Solvin 29 SolviCore

Solvay / Solvin De Solvay groep werd opgericht in 1863 en is actief in de sectoren Chemie en Kunststoffen. In

Contact Nedstack Fuel Cell Technology B.V. www.nedstack.com

september 2011 heeft Solvay de groep Rhodia overgenomen. Sinds 1970 baat Solvay in de Antwerpse

Nedstack Fuel Cell Technology B.V.

haven een electrolyse uit voor de productie van chloor en aanverwante producten. In 1999 gingen Solvay en BASF een joint-venture aan voor hun Vinyl activiteiten (productie en verkoop

Contactpersoon Jorg Coolegem Project Manager system engineering T +31 26 3197600 M +31 630479797 E [email protected]

Nedstack is een onafhankelijke producent van de veelzijdige PEM (Proton Exchange Membrane)

van PVC – polyvinylchloride en PVDC - polyvinylideenchloride), genaamd SolVin. De fabriek in

laagtemperatuur brandstofcellen. Nedstack’s klanten zijn systeemintegratoren die brandstofcelsyste-

Antwerpen/Lillo maakt sinds dan deel uit van de SolVin groep.

Adres Westervoortsedijk 73 6827 AV Arnhem Nederland

De rol van Nedstack in het waterstofregioproject:

Waterstof is een nevenproduct van de chloor electrolyse. Vanuit de fabriek in Lillo wordt de geprodu-

Nedstack leverde aan Solvay de 1 MW PEM power plant, die sinds november 2011 operationeel is.

ceerde H2 op diverse drukniveaus verdeeld over drie klanten (Air Liquide, Monsanto en Ineos).

men bouwen voor verschillende vermogenstoepassingen. Nedstack ondersteunt daar waar nodig de integratoren met haar eigen systeemkennis. Bij het bedrijf werken momenteel 50 mensen.

In Lillo wordt door electrolyse van keukenzout chloor geproduceerd, naast de aanverwante producten natronloog, waterstofgas en natrium hypochloriet (ook chloorbleekloog of javel genoemd).

De PEM power plant is gebaseerd of Nedstack’s eigen PEM brandstofcelsysteemtechnologie en is gekoppeld aan de Chloor-alkali fabriek van Solvin in de Antwerpse haven. Met het bijproduct water-

De rol van Solvin in het waterstofregioproject:

stof uit het productieproces van Chloor, wordt elektriciteit ter plaatse geregenereerd en ingezet.

Sinds november 2011 heeft SolVin een 1 MW brandstofceltestplant in bedrijf. Hierbij wordt waterstof,

Contact Solvin – Fabriek Lillo www.solvay.com www.solvayplastics.com en vandaar naar Vinyls Contactpersoon Rudi Magnus Senior Procesingenieur T +32 (0)3/560.52.20 M +32 (0)474/916.201 E [email protected] Adres Haven 647 Scheldelaan 480 2040 Antwerpen België

als bijproduct van de chloorproductie, omgezet in 1MW elektriciteit, met als enige bijproduct zuiver water.

Power-Link, Universiteit Gent Contact

Het UGentse energiekennisplatform Power-Link bundelt en verspreidt professionele informatie inzake

Power-Link, Universiteit Gent www.power-link.ugent.be

Power-Link clean tech onderzoek in synergie met een eigen high tech omgeving, i.e. het Greenbridge wetenschapspark in Oostende.

Contactpersoon Kurt Vandelanotte Projectmedewerker T +32 (0)59/242742 E [email protected]

SolviCore

De rol van Power-Link in het waterstofregioproject:

SolviCore, een 50-50 joint venture van Solvay en Umicore, onderzoekt, ontwikkelt, produceert en

Power Link verzamelt kennis en data-informatie omtrent waterstof in de regio West-Vlaanderen.

verkoopt basiscomponenten (MEA’s) voor waterstoftechnologie. Een MEA, een ‘membrane electrode

Daarnaast zet ze onderzoeksprojecten op inzake waterstof, waarbij studenten ingezet kunnen

assembly’ is de basiscomponent voor zowel PEM-brandstofcellen als voor PEM-waterstofgeneratoren

worden. Bovendien definieert het bijkomende technologieprojecten die plaats kunnen vinden in West-

(elektrolyseurs). SolviCore is gevestigd in Hannau (D).

Adres Wetenschapspark 1 8400 Oostende België

duurzame en hernieuwbare energie. Als netwerkpartner coördineert, valoriseert en demonstreert

Vlaanderen of waarin West-Vlaamse spelers een rol kunnen spelen. De rol van SolviCore in het waterstofproject: SolviCore levert de MEA’s voor de testfaciliteit van 1 MW, die bij Solvay in Antwerpen in bedrijf is genomen. Het betreft hier meer dan 10.000 MEA’s, gemaakt uit Solvays polymeer- en inonmeermembraan Aquivon®PFSA en uit Umicore’s elstTM katalysator.

Contact SolviCore GmbH & Co. KG www.solvicore.com Contactpersoon Markus Holzmann Head of Marketing & Sales T +49 6181 59-6492 F +49 6181 59-76492 E [email protected] Adres Rodenbacher Chaussee 4 63457 Hanau-Wolfgang Duitsland

30 Strategische Projectenorganisatie Kempen Universiteit Gent

Unitron Group 31 WaterstofNet

Strategische Projectenorganisatie Kempen (SPK) vzw SPK uit Turnhout, opgericht in 1989, is een neutrale en onafhankelijke organisatie die in een breed socio-economisch kader strategische projecten voor en met haar klanten schrijft, faciliteert, bege-

Unitron Group

leidt, ontwikkelt en uitvoert, en daarvoor de nodige groepen en organisaties samen brengt. Ze stelt

Contact Strategische Projectenorganisatie Kempen (SPK) vzw www.spk.be Contactpersoon Bart Wuyts Directeur T +32 (14) 71.11.10 M +32 (477) 41.92.17 E [email protected] Adres Campus Blairon 714 2300 Turnhout België Sociale media F www.facebook.com/ StrategischeProjectenorganisatieKempen

daarvoor een 40-tal mensen tewerk. Tot de klanten horen bedrijven, lokale besturen, kennisinstel-

Unitron bundelt een combinatie van diensten voor zowel de industriële als de medische markt.

lingen, sociale en zorginstellingen, middenveldorganisaties en alle groepen die voor een strategisch

Ontwikkeling, engineering, productie en distributie op het gebied van elektronische en high-tech

belangrijk thema aansluiting zoeken bij andere spelers in de regio met het oog op een versterkend

producten van begin tot eind. Unitron is vanaf de oprichting actief in de ontwikkeling van duurzame

effect.

energietechnologie en heeft diverse windturbinebesturingen ontwikkeld waarvan zij de productie uitvoert. Het is dan ook een bewuste stap geweest om zich te specialiseren op het gebied van waterstoftechnologie.

Contact

uitbreiding voor Vlaanderen in het algemeen. Thema’s die de werkingsdomeinen van SPK illustre-

De kracht van Unitron ligt in de samenwerking met de klant waarbij het product centraal staat. Unitron

ren zijn organisatiestrategie, energie en milieu, de digitale kloof, kinderopvang, duurzaamheid en

verzorgt het gehele proces vanaf ontwikkeling en productie tot en met distributie naar de eindgebruiker.

Unitron Group www.unitron.nl

Vanuit haar verankering in de Kempen en haar rol als streekontwikkelingsorganisatie focust SPK voornamelijk op projecten die het verschil kunnen maken voor de regio in het bijzonder en per

werkgelegenheid voor kansengroepen. De rol van Unitron binnen het waterstofregioproject: De rol van SPK in het waterstofregioproject:

Unitron is binnen dit project als hoofdaannemer verantwoordelijk voor het uitrusten van vaartuigen met

SPK stond aan de wieg bij de oprichting van WaterstofNet en voert de financiële

waterstofaandrijving en de daarbij horende logistieke benodigdheden. De bestaande vaartuigen zijn

administratie voor het project. Daarnaast ondersteunen SPK WaterstofNet op het

aangepast en voorzien van een 1,2 en 5 kW HFC (Hydrogen Fuel Cell) met

vlak van business development.

bijhorend accupakket en waterstoftanks inclusief brandstofleidingen.

Universiteit Gent

Contactpersoon Gino de Jonghe Project manager T +31 117 307 300 E [email protected] Adres Schansestraat 7 - 9 4515 RN IJzendijke Nederland

WaterstofNet vzw

De UGent is met meer dan 38.000 studenten en 7.100 personeelsleden één van de grootste universiteiten in het Nederlandse taalgebied. De UGent bekleedt een eigen positie onder de

WaterstofNet treedt op als katalysator van waterstofprojecten voor Vlaamse en Zuid-Nederlandse bedrij-

Vlaamse universiteiten als open, sociaal geëngageerd en pluralistisch. Meer dan 130 vakgroepen,

ven en kennisinstellingen en heeft als doel de regio uit te bouwen tot een vooraanstaande waterstofregio

verdeeld over 11 faculteiten, bieden hoogstaande en door onderzoek ondersteunde opleidingen aan.

in Europa. Hierbij zet het maximaal in op het gebruik van regionale/ Europese technologie.

Disciplines als biotechnologie, aquacultuur, micro-elektronica en geschiedenis genieten wereldfaam.

Concreet ontwikkelt WaterstofNet in directe samenwerking met de industrie innovatieve demonstratieprojecten rond duurzame waterstofinfrastructuur en early-market toepassingen en bouwt het

Het onderzoek aan de UGent rond waterstof is divers: de Onderzoeksgroep Vervoertechniek

Contact Universiteit Gent www.UGent.be Contactpersoon Sebastian Verhelst Professor T +32 (0)9 264 33 06 M +32 (0)479 46 76 61 E [email protected] Adres Sint-Pietersnieuwstraat 41 9000 Gent België Sociale media F www.facebook.com/ universiteitgent T @ugent

opleidingsprogramma’s uit.

Contact

ontwikkelt waterstofmotoren, de Onderzoeksgroep Technische Thermodynamica bestudeert brandstofcellen voor WKK toepassingen, het Lab. Microbiële Ecologie & Technologie onderzoekt

Voortvloeidend uit de coördinatie van het Interreg-project “Waterstofregioproject Vlaanderen /

microbiële brandstofcellen, en het Instituut voor Duurzame Mobiliteit onderzoekt de plaats van

Zuid-Nederland” is WaterstofNet momenteel actief betrokken bij nieuwe regionale en Europese

waterstof als energiedrager in het mobiliteitsvraagstuk.

projecten rond waterstofprojecten, die de omvang van het huidige Interreg-project overstijgen.

De rol van de UGent in het waterstofregioproject:

De rol van WaterstofNet vzw in het waterstofregioproject:

De UGent ontwikkelde twee motorproefstanden om de werking van waterstofmotoren te demon-

Als coördinator van het project Waterstofregio werkt WaterstofNet aan:

streren. Een eerste proefstand is gebaseerd op een productiemotor, en illustreert de stappen

• De bouw van twee waterstoftankstations

die men moet nemen om een motor aan te passen voor werking op waterstof (met behoud van

• De definitie en het gebruik van testplatformen

de werking op benzine). De motor laat ook toe het hogere rendement op waterstof (vergeleken met benzine) op te meten. Een tweede, prototypemotor, toont het potentieel van een motor die geoptimaliseerd is voor waterstof. De proefstanden worden ingeschakeld in het onderwijs (masteropleiding, thesissen, workshops, …).

voor waterstoftoepassingen • Het borgen van kennis rond vergunningen en keuringen

• Het begeleiden van onderwijsprogramma’s op hogescholen en universiteiten • Het communiceren van de projectresultaten en van de mogelijkheden van waterstof • Het profileren van de regio in Europa

WaterstofNet vzw www.waterstofnet.eu Contactpersoon Adwin Martens Directeur T +32 14 711 134 M +32 499 54 67 82 E [email protected] Adres Campus Blairon 711 2300 Turnhout België

WaterstofNet vzw Campus Blairon 711 B-2300 Turnhout T +32 (0) 14 71 11 34 F +32 (0) 14 42 89 41 www.waterstofnet.eu

Zuid-Nederland

Recommend Documents