Over de auteurs
Mw. prof. dr. M.J. Bakermans-Kranenburg, pedagoog, is als hoogleraar in de Pedagogische Wetenschappen met als leeropdracht ‘Genen en omgeving in de gezinsopvoeding’ verbonden aan de Universiteit Leiden (Centrum voor Gezinsstudies). Mw. dr. Meike Bartels, fysiologisch psycholoog, is als universitair docent verbonden aan de afdeling Biologische Psychologie van de Vrije Unversiteit, Amsterdam. Dr. Jan O. Bijstra, ontwikkelingspsycholoog, is als hoofd van de afdeling Expertise verbonden aan het Regionaal Expertisecentrum Noord Nederland cluster 4 (RENN4). Mw. drs. Marleen De Bolle is als onderzoeker verbonden aan de Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie van de Universiteit Gent en gespecialiseerd in studie van de associaties tussen persoonlijkheid en negatief affect bij kinderen. Mw. prof. dr. Dorret I. Boomsma is als hoogleraar Biologische Psychologie met als aandachtsgebied gedragsgenetica verbonden aan de Vrije Universiteit, Amsterdam. Dr. Joop. D. Bosch, psycholoog, is als universitair docent verbonden aan de afdeling Ontwikkelingspsychologie van de Vrije Universiteit. Binnen een samenwerkingsverband tussen de Vrije Universiteit te Amsterdam en de Bascule (voorheen Paedologisch Instituut in Duivendrecht) is hij jarenlang werkzaam geweest als kinder- en jeugdgedragstherapeut en GZ-psycholoog. Momenteel is hij als cognitief-gedragstherapeut en supervisor werkzaam in de Nederlandse Obesitas Kliniek in Hilversum. Mw. prof. dr. Bea R.H. Van den Bergh is als universitair hoofddocent verbonden aan de Universiteit van Tilburg (sectie Pediatrische Psychologie) en als gastdocent aan de Katholieke Universiteit Leuven (Onderzoeksgroep voor Ge-
P. Prins, C. Braet (Red.), Handboek klinische ontwikkelingspsychologie, DOI 10.1007/978-90-313-6589-0, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij
556
Handboek klinische ontwikkelingspsychologie
zondheidspsychologie). Zij werkt ook deeltijds bij het Kenniscentrum van het Departement Welzijn Volksgezondheid en Gezin. Mw. prof. dr. Caroline Braet, klinisch psycholoog, gedragstherapeut, is als hoofddocent verbonden aan de Universiteit Gent. Mw. dr. Sonja N. Brilleslijper-Kater, orthopedagoog, is als senior wetenschappelijk onderzoeker verbonden aan het UMC St. Radboud, afdeling Sociale Geneeskunde, Onderzoekscentrum Maatschappelijke Zorg, Nijmegen. Mw. dr. Barbara De Clercq is als onderzoeker verbonden aan de Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie van de Universiteit Gent en gespecialiseerd in persoonlijkheidsonderzoek bij kinderen. Lic. Jan O.E. De Clercq, klinisch en ontwikkelingspsycholoog, psychotherapeut, is als docent verbonden aan de Katholieke Hogeschool Zuid-WestVlaanderen (KATHO), Departement Sociaal-agogisch werk (Ipsoc), Kortrijk (Belgie¨).1 Mw. dr. Chantal Cyr is als universitair docent verbonden aan het departement Psychologie van de Universiteit van Quebec in Montreal (Canada). Mw. prof. dr. Maja Dekovic´, ontwikkelingspsycholoog, is als hoogleraar Orthopedagogiek (in het bijzonder Psychosociale en opvoedingsproblemen), verbonden aan de Universiteit Utrecht. Mw. dr. Jeannette Doornenbal, pedagoog, is als lector Integraal Jeugdbeleid werkzaam aan de Hanzehogeschool Groningen. Prof. dr. Rutger C.M.E. Engels, is als hoogleraar Orthopedagogiek verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Mw. drs Eveline Euser, orthopedagoog, is als promovenda op het gebied van kindermishandeling verbonden aan het Centrum voor Gezinsstudies van de Universiteit Leiden. Prof. dr. Filip De Fruyt is als hoogleraar verbonden aan de Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie van de Universiteit Gent en gespecialiseerd in toegepaste persoonlijkheidspsychologie. Prof. dr. Pol Ghesquie`re, orthopedagoog, is als hoogleraar Orthopedagogiek verbonden aan de Katholieke Universiteit Leuven.
1
Lic. staat voor Licentiaat, heden ten dage in Belgie¨ Master genoemd en in Nederland betiteld als drs.
Over de auteurs
Prof. dr. H.W.E. Grietens, orthopedagoog, is werkzaam aan het Centrum voor Gezins- en Orthopedagogiek van de Katholieke Universiteit Leuven. Prof. dr. Marinus H. van IJzendoorn, pedagoog, is als hoogleraar Pedagogische Wetenschappen verbonden aan de Universiteit Leiden. Mw. prof. dr. Anita Jansen, psycholoog, is als hoogleraar Experimentele klinische psychologie verbonden aan de Universiteit Maastricht en de onderzoekschool Experimentele Psychopathologie. Prof. dr. Alexander A. E.M.G. Minnaert, schoolpsycholoog en onderwijskundige, is als hoogleraar Klinische Onderwijskunde en Orthopedagogiek verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Prof. dr. Peter Muris, geestelijk gezondheidkundige en cognitief-gedragstherapeut, is als hoogleraar Klinische psychologie verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Mw. dr. Saskia van der Oord, gedragstherapeut, is als universitair docent Klinische ontwikkelingspsychologie verbonden aan de Programmagroep Klinische Psychologie van de Universiteit van Amsterdam. Prof. dr. Bram Orobio de Castro is als hoogleraar experimentele ontwikkelingspsychopathologie verbonden aan de disciplinegroep Ontwikkelingspsychologie van de Universiteit Utrecht. Drs. Jan Plas, gz-psycholoog, is werkzaam bij Vanboeijen te Assen als coo¨rdinator diagnostiek, behandeling en advisering van het Poliklinisch Advies Team (PAT) ten behoeve van de Noordelijke provincies. Dr. Albert J.G.B. Ponsioen is als GZ-psycholoog werkzaam bij het Team Cognitieve Beperkingen (TCB) – een ambulant onderzoek- en behandelcentrum voor jeugdigen met cognitieve beperkingen – van GGZ Dijk en Duin in Driehuis. Hij is tevens als stafmedewerker verbonden aan de Vereniging Orthopedagogische Behandelcentra en de Stichting Landelijk Kenniscentrum LVG (VOBC-LVG) in Utrecht. Prof. dr. Pier J.M. Prins, GZ-psycholoog en gedragstherapeut, is als hoogleraar Klinische kinder- en jeugdpsychologie verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Dr. Peter Prinzie, orthopedagoog, is als universitair hoofddocent verbonden aan de Universiteit Utrecht. Prof. dr. Herbert Roeyers, klinisch psycholoog, is als hoogleraar Ontwikkelingsstoornissen verbonden aan de Universiteit Gent.
557
558
Handboek klinische ontwikkelingspsychologie
Prof. dr. Wied A.J.J.M. Ruijssenaars, orthopedagoog, is als hoogleraar Orthopedagogiek verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Mw. prof. dr. Hanna Swaab is hoogleraar neuropedagogiek, afdeling orthopedagogiek, Universiteit Leiden. Tevens is zij directeur ambulatorium Universiteit Leiden, hoofd sectie neuropsychologie van het NIP en hoofdopleider post-doctorale opleiding klinische neuropsychologie. Mw. dr. Benedikte Timbremont, klinisch psycholoog, is verbonden aan de Universiteit Gent en het Gentse Centrum voor Leerlingenbegeleiding. Prof. dr. Paul H. Vedder, ontwikkelingspsycholoog en onderwijskundige, is als hoogleraar Orthopedagogiek (jeugdhulpverlening en gedragsproblemen van jongeren) en als bijzonder hoogleraar Leren en Ontwikkeling in de Multiculturele Samenleving verbonden aan de Universiteit Leiden. Mw. lic. Sara Van Vreckhem, klinisch psycholoog, is verbonden aan het palliatief support team van het Onze-Lieve-Vrouw-ziekenhuis, Aalst (Belgie¨). Mw. dr. Petra Warreyn, klinisch psycholoog, is als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de Universiteit Gent en als stafmedewerker aan Sig vzw. Prof. dr. Reinout W. Wiers, psycholoog, is als hoogleraar Ontwikkelingspschychopathologie verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.
Over de redacteuren Prof. dr. Pier Prins is GZ-psycholoog en gedragstherapeut. Hij is als hoogleraar Klinische kinder- en jeugdpsychologie verbonden aan de Programmagroep Klinische Psychologie van de Universiteit van Amsterdam. Hij geeft onderwijs op het gebied van de klinische ontwikkelingspsychologie en doet onderzoek naar de effectiviteit van behandelingen voor kinderen en jongeren met aandachts- en impulsiviteitsproblemen, agressie en angst. Adres: Universiteit van Amsterdam, Programmagroep Klinische Psychologie, Roetersstraat 15, 1018 WB Amsterdam. Mw. prof. dr. Caroline Braet is klinisch psycholoog en gedragstherapeut. Zij is als hoofddocent verbonden aan de vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie van de Universiteit Gent. Zij geeft onderwijs op het gebied van de ontwikkelingspsychopathologie en doet onderzoek naar het ontstaan en de instandhouding van psychopathologie bij kinderen, alsook het assessment en behandeling ervan. Momenteel leidt zij projecten op het vlak van obesitas en eetstoornissen, depressie, hechting en gedragsproblemen bij kinderen. Zij is consulent op de kinderpolikliniek van het Universitair Ziekenhuis van Gent, het Medisch Pediatrisch Centrum in De Haan
Over de auteurs
en zij is coo¨rdinator en supervisor bij het Universitair Psychologisch Centrum ‘Kind & Adolescent’ te Gent. Adres: Universiteit Gent, H. Dunantlaan 2, 9000 Gent.
559
Register
lgaandacht
71
aandachtsbias
366, 538
anorexia nervosa
504
anxiety disorders interview schedule for
aandachtstekort
328
ABA
441
applied behavior analysis (ABA)
acculturatie
210
As I-stoornissen
142
adaptief gedrag
451
ASEBA-systeem
258
ADHD
DSM-IV – child version (ADIS-C)
368 441
ASS
428
–, afleidbaarheid
332
attractor
203
–, antisociale ontwikkeling
334
attributie
387
–, comorbiditeit
331
autismespectrumstoornis (ASS)
428
–, contextfactor
330 420
–, etiologische route
332
behandelingscyclus
–, leerkrachttraining
343
beschermende factor
–, ouder-kindinteractie
336
besturingsfunctie
435
–, oudertraining
343
boulimia nervosa
504
–, subtype
330
42
ADIS-C
368
CBCL
124
adoptiemodel
119
CDI
392
centrale coherentie
436
Advies- en meldpunten kindermishandeling (AMK)
482
child behavior checklist (CBCL)
124
affectief proces
416
childrens’ depression inventory (CDI)
392
affectregulatie
243
cognitief proces
407
afwerend
478
cognitieve gedragstherapie
520
agressie
297
cognitieve neurowetenschap
299
cognitieve ontwikkeling
299
cognitieve triade
388
cognitieve vervorming
366
–, proactief –, reactief agressief gedrag
194, 195
21 356
alcohol
529
–, aandachtsbias
366
alcoholeffecten
536
–, interpretatiefout
367
alcoholverwachting
538
common factor model
126
AMK
482
co-morbiditeit
407
angst
354
context
angstsensitiviteit
359
criminaliteit
216
crystallized intelligentie
452
angststoornis
167, 171, 355
10
P. Prins, C. Braet (Red.), Handboek klinische ontwikkelingspsychologie, DOI 10.1007/978-90-313-6589-0, © 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij
562
Handboek klinische ontwikkelingspsychologie
culturele overerving
121
gedragsteratogene factor
93
gehechtheidsstoornis, reactief deficit
186
geheugen
delinquentie
298
genen
depressie
167, 169, 190, 378 377
genetische factoren
desoxyribonucleic acid (DNA)
114
gen-omgevinginteractie
189, 191, 203
73, 540 86
genetische dominantie
depressieve stemming deviancy training
488
120 85 118, 176, 535
gen-omgevingsamenhang
176
diagnostisch instrument
467
gen-omgevingscorrelatie
117
diathese
518
gestandaardiseerd interview (EDE)
518
diathese-stressmodel
14
gezinsfactor
dimensionele benadering
25
goodness-of-fit
DNA
114
161, 188, 541 12
doelbewuste controle
364
hechting
194
dopamine
335
hechtingsrelatie
363
drugverslaving
96
heritability
120
DSM-systeem
257
hersenontwikkeling
dwingende interacties
308
heterotypische continuı¨teit
333
dynamische systeembenadering
203
holding therapie
495
dyscalculie
405
hongermanipulatie
290
dyslexie
405
hulpeloosheid
386
EDE
518
educatief preventieprogramma
522
eetbuistoornis
505
emotieregulatie
192, 196, 199, 235
empirisch-statistisch systeem encopresis –, retentieve
257
hyperactiviteitsproblemen
326
hypersomnie
279
imitatie
281
–, associatie
540
282
–, cognitie
537
epistase
115
informatieverwerking
219
informatieverwerkingsmodel
externaliserend gedrag
220
impliciete
282
executieve functie
434, 440
immigrant
enuresis erfelijkheid
66, 412
72, 307, 337, 435 123, 163, 166, 188, 194, 215
impulsiviteitsproblemen
333 70, 413, 417, 462 39, 387
insomnie
279
intergenerationele overdracht internaliserend gedrag interpretatiefout
false belief
491
123, 167, 189, 194, 216 367
433
interventieprogramma
familieonderzoek
119
IQ
449, 466
FAS
461
fluid intelligentie
452
joint attention
434, 441
foetaal alcoholsyndroom (FAS)
461
gedesorganiseerd
479
–, conditionering
361
33
–, tweelingmodel
120
55, 178
klassieke gedragsgenetica gedragsinhibitie gedragsprobleem gedragsstoornis
358 298, 454, 465 145
klinische ontwikkelingspsychologie (KLOP) klinisch-psychiatrisch systeem
23 257
Register
563
KLOP
23
omgevingsrisicofactor
36
KOPP
229
ontwikkelingsdomein
466
413
ontwikkelingsfase
kortetermijngeheugen
451, 456
kritische periode
69, 86
ontwikkelingspsychopathologie (OPP)
kwetsbaarheid
15, 89
onveilig gehecht
478
onveilig-ambivalent
479
kwetsbaarheid-stressmodel
241
OPP langetermijngeheugen
410, 414
18
18
opvoedingsgedrag
164 363
leerstoornis
404
opvoedingsstijl
leesstoornis
405
ouderlijke diagnose
231
lezen
403
oudertraining
316
lichaamsbeeld
515
lijngedrag
512
Pak Aan
394
parasomnie
279
MAOA
492
peergroup
marihuana
529
persoonlijkheid
mentale retardatie
451
persoonlijkheidspathologie
148
methylfenidaat (Ritalin)
335
perspectiefneming
433
185, 187, 189, 191, 199 169, 541
milieuvervuilende stof
105
pesten
mishandeling
481
pica
modelleren
362
plasticiteit
90
mono-amino-oxidase A (MAOA)
492
pleiotropie
118
motivatie
519
polygene eigenschap
118
Multidisciplinaire Richtlijn ADHD
329
poorness-of-fit
multisystemische benadering
317
positieve bekrachtiging
mutatie
116
192, 195, 198
postnatale hersenontwikkeling prenatale hersenontwikkeling
NA
377
preventie
nachtmerrie
279
proactieve agressie
Nederlands tweelingenregister (NTR)
123
psycho-educatie
negatieve –, affectiviteit (NA)
psychopathologie
280
36 537 68 65 54, 545 299 289 454, 465
377
–, bekrachtiging
537
rater bias
128
–, informatie
362
reactieve agressie
299 298
–, levensgebeurtenis
363
regelovertredend gedrag
neurological soft signs
235
rekenen
403
neuromotorische disfunctie
235
rekenstoornis
405
neuropsychologie
65
risicofactor
29
neuropsychologische diagnostiek
78
ruminatie
280
SCARED
368
schema
388
schizofrenie
234
schoolproblemen
191
neuroregulatoire disfunctie
243
neuroticisme
358
niet-genetische factor NTR
85 123
omgevingsinvloed
screen for child anxiety related emotional
–, gedeeld
116
–, uniek
116
disorders (SCARED) secundaire preventie
368 522
564
Handboek klinische ontwikkelingspsychologie
seksueel misbruik
514
transactionele beı¨nvloeding
164
selectief geheugen
389
transmissie (simplex) model
126
tweeling-siblingdesign
121
selectieve serotonineheropnameremmer (SSRI)
371
self-understanding
237
sensitieve periode
87
sensitisatie
validiteit veerkracht
215, 221 42
530
veilig gehecht
478
SES
174
vermijding
366
sigaret
529
verslaving
530
slaapproblemen
278
verslavingsgedrag
532
slankheidsideaal
511
sociaal aanpassingsvermogen
450, 458, 470
vertrouwenscentrum kindermishandeling (VK)
484
sociaal perspectief nemen
187
verwaarlozing
481
sociaalcognitieve informatieverwerking
193
VFM
137
sociaaleconomische status (SES)
174
VFT
153
sociale –, cognitie –, competentie
video-feedback to promote positive paren463, 469
ting (VIPP)
497
185, 193, 200, 235
vijf-factorenmodel (VFM)
–, informatieverwerking
310
vijf-factorentheorie (VFT)
153
–, redzaamheid
463
VIPP
497
socialevaardigheidstrainingen
201
VK
484
spilvaardigheid
441
voedingsprobleem
280
SSRI
371
voedselweigering
280
stimulantia
345
Vreemde Situatie procedure
478
syndroom van Landau-Kleffner
461
vroegtijdig signaleren
224
462
waargenomen controle
365
walginggevoeligheid
360
werkgeheugen
414
zelfwaardering
515
taalontwikkeling temperament temperamentkenmerk teratogene factor theory-of-mind
135, 335 168 92 433
transactioneel –, model
137
zindelijkheidsprobleem 13
–, perspectief
177
–, proces
196
–, encopresis
281
–, enuresis
281
