Zoeken naar leven. Lesmateriaal, 4-5 VWO Docentenhandleiding. Dit lesmateriaal is voor gebruik in NEMO

Zoeken naar leven Lesmateriaal, 4-5 VWO Docentenhandleiding

Dit lesmateriaal is voor gebruik in NEMO

Science Center NEMO Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam 020 531 31 18 www.e-nemo.nl [email protected]

Zoeken naar leven | 4 -5 VWO

Docentenhandleiding | versie 01-09-2015 1

Informatie bij dit lesmateriaal

NEMO en onderwijs NEMO heeft een uitgebreid gratis educatief aanbod, waarmee u uw bezoek aan NEMO kunt verdiepen. Het aanbod sluit aan op de kerndoelen uit het curriculum van het voortgezet onderwijs.

Werkbladen in NEMO Zoeken naar leven Voor u ligt het lesmateriaal bij de tentoonstelling Zoeken naar leven in Science Center NEMO. Dit lesmateriaal is geschikt voor 4 en 5 VWO. De tentoonstelling gaat over de definitie van leven, het ontstaan van leven op aarde en de zoektocht naar buitenaards leven.

Docentenhandleiding In deze docentenhandleiding zijn instructies opgenomen, die u helpen bij de voorbereiding op het bezoek aan de tentoonstelling Zoeken naar leven. Ook wordt de opbouw van het lesmateriaal kort uitgelegd. Op de laatste pagina’s vindt u aanvullende informatie met onder andere praktische informatie bij het bezoek aan NEMO. Wij wensen u en uw leerlingen veel plezier in NEMO.

Inhoud Werken met het NEMO lesmateriaal - Het materiaal in één oogopslag 3

In NEMO

Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken 4 Een bezoek aan de interactieve tentoonstelling Zoeken naar leven. De leerlingen maken gebruik van de werkbladen in NEMO met het thema Zoeken naar leven die u van de website kunt downloaden.

Meer informatie - Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO 14 Meer informatie - Plattegrond NEMO 17


Docentenhandleiding |01-09-2015 2

Werken met het NEMO lesmateriaal Het materiaal in één oogopslag Het leerlingmateriaal bestaat uit twee documenten: één met werkbladen voor in de klas en één met werkbladen voor in NEMO.

In de leerkrachtenhandleiding vindt u waar nodig verwijzingen naar de leerlingwerkbladen.

Leerkrachtenhandleiding In de klas

Inleidende les Onderzoek aan magneten

Lesbeschrijving

Vo or

bee

ld

Uw leerlingen maken in deze les kennis met onderzoek doen en volgen net als wetenschappers verschillende stappen om hun ideeën te testen. In onderstaande opdracht worden deze stappen doorlopen aan de hand van een onderzoek met magneten. Op het werkblad worden de stappen met pictogrammen aangegeven. Opdracht 1

Het cijfer geeft aan over welke exhibit (onderdeel van de tentoonstelling) de vragen op het werkblad gaan. Dit cijfer vindt u terug op de plattegrond van NEMO.

Leerlingmateriaal ‘werkbladen in NEMO’

Verkennen – Op verkenning In opdracht 1 doen de leerlingen de eerste stap uit de onderzoekscyclus: verkennen. De leerlingen komen er in deze stap achter dat een magneet alleen metalen voorwerpen aantrekt en geen voorwerpen die gemaakt zijn van een ander materiaal. In de rest van het onderzoek gaan ze kijken naar magneten en metalen. In deze stap wordt de voorkennis van de leerlingen geactiveerd en komt u erachter wat de leerlingen al weten. Hier kunt u op inspelen.

Werkblad

o Vo

Kun je een zacht geluid over een lange afstand nog horen?

ld

ee

Opdracht 2

Onderzoeksvraag – Wat ga je onderzoeken? In deze stap bepaalt u samen met de leerlingen de onderzoeksvraag. Meestal begint een onderzoek met een vraag om de wereld om ons heen beter te begrijpen. Soms alleen om meer kennis te hebben of te begrijpen hoe iets werkt, soms om een probleem op te lossen. Onderzoeksvragen mogen niet te breed zijn en hebben bij voorkeur een gesloten vorm. De onderzoeksvraag: Trekt een magneet alle metalen voorwerpen aan? De leerlingen schrijven de vraag op het werkblad bij opdracht 2. ➜ In de klas > werkblad magneten > opdracht 2

Fluisteren op afstand

Vraag

rb

Introduceer het onderwerp magneten door een brainstorm. De centrale vragen: • Welke magneten ken je? De leerlingen kennen vaak wel de koelkastmagneet, magneten voor op het bord en magneten in bordspelletjes voor onderweg. • Waar worden ze voor gebruikt? • Wat doet een magneet? De leerlingen weten meestal wel dat een magneet voorwerpen aan kan trekken. • Trekt een magneet alle materialen aan? Dit kunt u op twee manieren aanpakken. Bij beide manieren vullen de leerlingen opdracht 1 op het werkblad Magneten in. De volgende materialen zijn nodig: kurk, kunststof dopje van een pen, potlood, stukje stof, haar elastiekje, spijker, paperclip. 1 Laat het de leerlingen zelf uitproberen. De leerlingen werken in groepjes. Geef elk groepje een magneet en de voorwerpen. 2 Doe dit klassikaal. • Conclusie: Een magneet trekt metalen voorwerpen aan, en geen voorwerpen van een ander materiaal. ➜ In de klas > werkblad magneten > opdracht 1

1

Vo o

Wat denk jij?

Werkblad

Magneten

Je kunt elkaar wel verstaan als jij in de schotel praat en een klasgenoot aan de andere schotel luistert. Je kunt elkaar niet verstaan als jij in de schotel praat en een klasgenoot aan de andere schotel luistert.

rbe

eld

Aan de slag! Doe deze opdracht met een z’n tweeën. Ga ieder bij een schotel staan. De een fluistert “kun je mij verstaan?” in de ring van een schotel. Kan de persoon bij de andere schotel jou verstaan? Nee, het geluid is te zacht. Welke voorwerpen trekt een magneet aan? Ja, ik ben nu duidelijk te verstaan zelfs als ik zachtjes praat. Ja, maar ik moet nog steeds hard praten. Aangetrokken door de magneet

Opdracht 1 Verkennen

Hypothese – Wat denk jij? In deze stap bepaalt u samen met de leerlingen wat jullie denken dat het antwoord op de onderzoeksvraag is. Het is niet goed of fout, het is wat je denkt.

Voorwerp

Wel Wat doen de schotels?

Niet

kurk plastic dopje van een pen potlood stukje stof

Leerkrachtenhandleiding | versie 08-2013 15

Onderzoeken | Groep 5-6

haar elastiekje spijker

Wat gebeurt er als er iemand tussendoor loopt?

paperclip

Trekt een magneet alle voorwerpen aan?

Opdracht 2 Wat ga je onderzoeken?

Deze pictogrammen geven aan bij welke stap van onderderzoekscyclus de leerling is.

Ga verder op de volgende pagina ➜ Leerlingen | In NEMO | versie 08-2013 4

Onderzoeken | Groep 5-6

Wat denk jij?

Ga verder op de volgende pagina ➜ Onderzoeken | Groep 5-6

Leerlingen | In de klas | versie 08-2013 3

Leerlingmateriaal ‘werkbladen in de klas’



In NEMO

Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken U gaat met de klas naar NEMO om de tentoonstelling Zoeken naar leven te bezoeken. In de tentoonstelling ontdekken de leerlingen hoe oud het heelal is, wanneer het eerste leven ontstond en hoe we zoeken naar leven in de rest van het heelal. Ook denken ze na over hoe buitenaards leven eruit zou kunnen zien.

Belangrijkste informatie op een rijtje Tijdsduur

45 minuten

Lesdoelen

De leerlingen: • denken na over de definitie van leven en over leven op andere planeten; • maken kennis met de bouwstenen van het leven; • krijgen een idee van schaal en afstanden in het heelal; • maken kennis met onderzoekstechnieken waarmee astronomen naar leefbare planeten zoeken.

Aansluiting bij eindtermen ANW Subdomein A2: Reken-/wiskundige vaardigheden 2. De kandidaat kan een aantal voor het vak relevante reken-/wiskundige vaardigheden toepassen om natuurwetenschappelijke problemen op te lossen. Subdomein C1: Kenmerken van leven 11. De kandidaat kan aan leken uitleggen dat levende wezens eigenschappen bezitten om zichzelf en de soort in stand te houden en aangeven op welke manier ze zich kunnen aanpassen aan veranderingen in hun omgeving. Subdomein D1: Kenmerken van de biosfeer 14. De kandidaat kan aan leken uitleggen welke randvoorwaarden met het leven op aarde samenhangen en op welke wijze deze kunnen veranderen. S ubdomein F2: Zonnestelsel en heelal in het dagelijkse leven 20. De kandidaat kan de invloed van en de kennis over het zonnestelsel en het heelal op het dagelijks leven aangeven en beschrijven hoe gegevens over het zonnestelsel en het heelal verzameld worden. Subdomein F3: Ontstaan van kennis over het heelal 21. De kandidaat kan de ontwikkeling van kennis en ideeën over de bouw en geschiedenis van het zonnestelsel en heelal beschrijven.



In NEMO

Tentoonstelling Zoeken naar leven bezoeken

Biologie Subdomein B2: Cellen van planten en dieren 13. De kandidaat kan cellen en delen van cellen herkennen en de functies benoemen, en daarbij de relatie leggen met hogere organisatieniveaus. Subdomein D4: Celprocessen 17. De kandidaat kan verschillende celprocessen, onder andere assimilatie- en dissimilatieprocessen, onderscheiden en in verband brengen met verschillende organisatieniveaus, en aangeven welke factoren daarop van invloed zijn. NLT Subdomein A2-4: Redeneren 8. De kandidaat kan met gegevens van wiskundige en natuurwetenschappelijke aard consistente redeneringen opzetten van zowel inductief als deductief karakter. Subdomein A2-5: Waarderen en oordelen 9. De kandidaat kan een beargumenteerd oordeel over een situatie in de natuur of een technische toepassing geven, en daarin onderscheid maken tussen wetenschappelijke argumenten en persoonlijke uitgangspunten. Voorbereiding Kopieer voor alle leerlingen Werkbladen in NEMO - Zoeken naar leven. Regel voldoende begeleiders (1 per 10 leerlingen). Kopieer voor elke begeleider de informatie voor begeleiders uit deze handleiding. Materialen Voor elke leerling: • Werkbladen in NEMO – Zoeken naar leven. Deze zijn gratis te downloaden van www.e-NEMO.nl; • potlood (liever geen pennen in NEMO). Voor elke begeleider: • de informatie voor de begeleiders; • de plattegrond van de tentoonstelling Zoeken naar leven. Deze vindt u achterin deze handleiding bij Meer informatie. Organisatie De leerlingen voeren alleen of in groepjes bij verschillende exhibits de opdrachtenop het werkblad uit.

Laat ieder groepje bij een andere exhibit beginnen.



In NEMO


Informatie voor de begeleider NEMO gaat om onderzoeken en experimenteren. Het gaat niet om goed of fout. De antwoorden op de volgende pagina’s dienen daarom vooral ter ondersteuning. In NEMO ‘spelen’ leerlingen met exhibits (tentoonstellingsonderdelen) en daarbij doen ze kennis op. Niet iedereen leert daarbij hetzelfde. Als begeleider kunt u dit spel verdiepen. Dit kan bijvoorbeeld door de leerlingen vragen te stellen terwijl ze bezig zijn met een exhibit. Door te verwoorden wat je doet, verwerk je informatie makkelijker. De opbouw van de werkbladen in NEMO In de werkbladen komen de volgende stappen voor: • Vraag Ieder werkblad begint met een vraag. • Wat denk jij? De leerling vult in wat hij of zij denkt dat het antwoord op de vraag is. • Aan de slag! De leerling probeert de exhibit en beantwoordt de vraag. • Wat weet je nu? Er wordt een vraag gesteld over de voorgaande stof. • Meer weten! Uitleg over de exhibit. • Breinbreker Een extra vraag die dieper op de stof ingaat.



In NEMO


Antwoorden op de werkbladen in NEMO Werkblad 1 Zoom in Wat denk jij? Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Juiste antwoord: Nee, cellen uit verschillende organen van mijn lichaam hebben dezelfde organellen, maar zien er anders uit. Aan de slag! Antwoord: Een hersencel bevat acetylcholine, een spiercel niet. kern (ruw) endoplasmatisch reticulum

regelcentrum, bevat het DNA vernietiging afvalstoffen energiecentrale

Golgi apparaat

mitochondrium

lysosoom

opbouw, vervoer, opslag van stoffen zoals slijm productie en transport van eiwitten

In een speekselcel zullen vooral veel Golgi-apparaten voorkomen. In een spiercel zullen vooral veel mitochondria voorkomen. Wat weet je nu? De vorm van de cellen in verschillende organen van mijn lichaam is hetzelfde / verschillend. In cellen van verschillende organen komen dezelfde / verschillende organellen voor. In een levercel en een spiercel komen organellen in dezelfde / verschillende hoeveelheden voor.



In NEMO


Werkblad Oernieuws 2 Wat denk jij? Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Aan de slag! Antwoord: De leerlingen vullen in wat zij denken. Wat weet je nu? Antwoord: Het rijk van de bacteriën Breinbreker Antwoord: De reporter noemt halverwege het nieuws dat schimmels ook planten zijn.

Werkblad 3 Leven maken Wat denk jij? Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Aan de slag! Antwoord: Methaan: CH4 Ammoniak: NH3

Waterstofgas: H2 Water: H2O

Antwoord: Zuurstofatomen worden geleverd door water (H2O) Antwoord: Eiwitten ontstaan doordat meerdere bouwstenen (aminozuren) zich aan elkaar koppelen. Zuurstof gaat deze koppeling tegen door verbindingen tussen losse aminozuren te verbreken. Antwoord: Zuurstof zorgt voor een andere reactie. Namelijk de verbranding van waterstof en methaan. Wat weet je nu? Leerlingen vullen hier in wat er volgens de nieuwste meting ontstaan is.



In NEMO


Werkblad 4 Passende moleculen Wat denk jij? Levenskenmerken Celprocessen bewegen met een flagel zwiepen ademen diffusie eten stoffen de cel in transporteren voortplanten DNA dupliceren groeien water opnemen en organellen bouwen/herstellen uitscheiden stoffen de cel uit transporteren reageren op de omgeving signalen doorgeven Aan de slag! Antwoord: De antistoffen worden door een ander molecuul naar het Golgiapparaat gesleept over een soort rails. Antwoord: Moleculen in een gas(mengsel) die hechten aan receptoren in je neus. Wat weet je nu? Alle drie de antwoorden zijn juist: • door een (tijdelijke) binding aan te gaan met elkaar; • door chemische reacties waarbij andere stoffen ontstaan; • door een vormverandering bij de ander teweeg te brengen;



In NEMO


Werkblad 57 De levende planeet Wat denk jij? Antwoord: Op Mars is de ozonlaag heel dun. Dus als je op Mars leeft moet je een heel bruine huid hebben. Aan de slag! De leerlingen bootsen de omstandigheden op Mars na. Wat weet je nu? Antwoord: Leuk hoor, zo’n Marsmens, maar je kunt niet echt voorspellen hoe de mens zich in de loop van generaties aanpast aan zijn omgeving. Wat weet je nu? Antwoord:  mensen met veel huidpigment.  mensen met veel beharing. Verder eigen (beargumenteerd) antwoord.



In NEMO


Werkblad 67 Planeet gezocht Wat denk jij? Hier vullen de leerlingen in wat zij denken. Aan de slag! Antwoord: nee, het licht is te fel. Antwoord: Je ziet nu wel een planeet. Antwoord: Als je de lichtsterkte van een ster met regelmaat ziet veranderen, kun je concluderen dat een planeet ervoor langs gaat. Antwoord: De afstand tot de ster, want als je regelmatig een daling van de lichtsterkte ziet, kun je de tijd uitrekenen die nodig is voor de planeet om een heel rondje om de ster te maken. Hoe korter het rondje, hoe dichter de planeet waarschijnlijk bij de ster staat. Breinbreker Antwoord: Waterstof, zuurstof, koolstof en stikstof.





Meer informatie

N

Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO 14 Plattegrond van NEMO 17



Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO Speciaal schooltarief Voor het onderwijs heeft NEMO speciale, gereduceerde tarieven. Zie www.e-nemo.nl voor de actuele tarieven. Begeleiders zijn gratis. Voorwaarden onderwijstarief • Scholen worden verzocht vooraf te boeken • Groepen hebben voldoende begeleiding (1 begeleider op 10 leerlingen) • Scholen bezoeken NEMO buiten de officiële korte schoolvakanties • Een schoolbezoek duurt ongeveer 2-3 uur Gratis begeleiders mee NEMO vindt het heel belangrijk dat er voldoende begeleiders meegaan met de leerlingen. Begeleiders mogen daarom gratis naar binnen. We hanteren de stelregel: minimaal één begeleider op tien leerlingen, maar liever één begeleider op zes leerlingen. Boek uw bezoek Wilt u een bezoek boeken of meer weten? Kijk dan op www.e-nemo.nl en vul het boekingsformulier in of neem contact op met het boekingsbureau van NEMO via 020-5313 118 of [email protected] Jassen en tassen Rugzakken, tassen en jassen worden opgehangen in de garderobe. Er zijn ook kluisjes aanwezig voor waardevolle bezittingen. Hier zijn geen kosten aan verbonden, de munt komt retour bij het openen van het kluisje. Voor scholen zijn enkele garderobekisten beschikbaar. Deze zijn geschikt voor 30 tot 60 jassen en/of tassen. Gebruik is gratis, er geldt wel een borg van €10,-. Meer informatie bij de kassa. Werkbladen en workshops Bij veel tentoonstellingen zijn werkbladen beschikbaar. U kunt het materiaal voorafgaand aan uw bezoek gratis downloaden. Het is ook mogelijk om een gratis workshop of demonstratie bij te wonen, onder begeleiding van een NEMO medewerker. Workshops en demonstraties vinden iedere dag op dezelfde tijd plaats, zijn gratis en kunt u vooraf (minimaal drie weken van tevoren) reserveren. Elke dag vindt twee keer een voorstelling Kettingreactie plaats (duur 15 minuten), onder voorbehoud om 12:15 en 15:15 uur. De kettingreactie is voor iedereen zonder reserveren toegankelijk. Tip: vraag naar de tijden bij binnenkomst.



Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO

Openingstijden NEMO is van dinsdag t/m zondag geopend van 10.00-17.30 uur. Voor afwijkende openingstijden zie onze website; www.e-nemo.nl.

Eten en drinken Eten en drinken kan op verdieping 2 en verdieping 5. Eigen meegebrachte consumpties kunnen genuttigd worden in de daarvoor geschikte ruimtes of op ons dak. Het is ook mogelijk om vooraf kant-en-klare lunchpakketjes te bestellen bij het boekingsbureau.



Praktische informatie voor uw bezoek aan NEMO

Ha

Bereikbaarheid

ar

le

m

m

CS

er

Het IJ

di

jk

IJ-tunnel

dijk

Pr

Z ee

in

sH

en

dr

De Waag

ikk

Rembrandtplein

e

at

Muziek theater Waterlooplein

ad

ra rst

rge

u nb

lke

Va

Artis

Openbaar vervoer NEMO is het eenvoudigst te bereiken per openbaar vervoer en ligt op nog geen kwartier lopen van Amsterdam CS. Of neem vanaf het station bus 22 of 48 en stap uit bij Halte Kadijksplein. Vanaf hier is het nog een paar minuten lopen. Parkeren NEMO heeft geen eigen parkeerplaatsen. Er zijn verschillende parkeergarages in de buurt. Zie ook: www.e-nemo.nl/bereikbaarheid

Boekingsbureau Science Center NEMO Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam 020-5313118 boekingsbureau@ e-nemo.nl


Touringcars Touringcars kunnen parkeren op de speciale parkeerplaats voor bussen: P6 bij Passengers Terminal Amsterdam. Leerlingen afzetten kan tot 11:00 uur op de westkade van NEMO, dit mag echter niet bij reguliere bushaltes of ergens anders langs de Prins Hendrikkade. Na 11:00 uur raden we u aan de op- en afstaphalte H11 te gebruiken ter hoogte van het Scheepvaartmuseum. Zie ook: www.amsterdam.nl Amsterdamse scholen Amsterdamse basisscholen kunnen gebruik maken van de Cultuurbus. Voor meer informatie: www.cultuurbusamsterdam.nl


Plattegrond van NEMO Op deze plattegrond zien de leerlingen waar ze moeten zijn om een werkblad te kunnen invullen. De nummers op de plattegrond staan voor de exhibits waarover vragen worden gesteld. Deze nummers staan ook op de bijbehorende werkbladen van de leerlingen. De exhibits die bij de werkbladen horen zijn te vinden op verdieping 3.

Teen Facts

(b Fo ep y er er kt op en )

6

3

Restaurant DAK

Wonder Lab

5 4

Zoeken naar leven

Dakplein

5

Smart Technology

Reis door de Geest

1 2

1

4

Laboratorium Teen Facts

1 Wat is leven? 2 Is dit leven? Oernieuws De levende planeet

3

Waterrijk Ballenfabriek

G th rot ea e te r

Leven in de ruimte?

Gr ot ez aa l

Bo ar dr oo m

Waterkracht Energierijk

Wereld van vormen

W pl erk aa ts

Ruimtefiets

Krachtpatsers

2

W 2

3 4 5 6

Zoeken naar leven

Wonderlijke Wetenschap

Science Live

K co aar nt tro le

Wetenschap in alle tijden

CS

On tv a ha ngs l t-

Kluisjes

ar na Zoeken naar leven | 4 -5 VWO

hop

ruim

te

1

V 0oide st

p loo

V W ide es t

O

verdieping 3 m

Wor ks

W 1

Kettingreactie KKle tthheleaiinne ea tee te r r

sek rzo e 1 sde t ek On ruim rzo e 2 de t On ruim

W=

Waterklok

Shop Kassa

Trap 50 mnaar het dak eter

In september 2015 werkt NEMO aan nieuwe tentoonstellingen op verdieping 1 en een nieuw restaurant op het dak. Deze verdiepingen zijn daarom beperkt toegankelijk.

BG Docentenhandleiding | versie 01-09-2015 17

Colofon © Science Center NEMO Het is toegestaan om zonder winstoogmerk het materiaal of delen van het materiaal te kopiëren en te distribueren, zolang vermelding van de herkomst van het materiaal goed is aangegeven. Zoeken naar leven is mede mogelijk gemaakt door de Europese Ruimtevaart organisatie ESA als onderdeel van hun educatieve missie en programma voor het primair en voortgezet onderwijs. ESA is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van ruimtevaart in Europa. Zoeken naar leven is mede mogelijk gemaakt door de Nederlandse ruimtevaartorganisatie NSO als onderdeel van hun educatieve missie en programma voor het primair en voortgezet onderwijs. In opdracht van de Nederlandse overheid ontwikkelt het NSO het Nederlandse ruimtevaartprogramma en voert dat uit.

Auteurs en redactie Science Learning Center, Science Center NEMO Design management Starkx, Groningen Ontwerp en Grafische vormgeving Bloemvis, Groningen Vormgeving en realisatie Sander Visser, Ligaturen grafisch ontwerp Fotografie Daan van Eijndhoven www.digidaan.nl

Science Center NEMO Oosterdok 2 1011 VX Amsterdam 020 531 31 18 www.e-nemo.nl [email protected]



Zoeken naar leven. Lesmateriaal, 4-5 VWO Docentenhandleiding. Dit lesmateriaal is voor gebruik in NEMO

Recommend Documents