ZIJN WIJ ALLEMAAL ALS ENIGE UNIEK?

Pagina 1 15:52 27-05-2008 omslag leermiddelen

EN 42 ANDERE ERVARINGEN MET LEERMIDDELEN VAN DOCENTEN, LEERLINGEN, SCHOLEN EN UITGEVERS

Project Experimenten Leermiddelen VO Project Experimenten Leermiddelen VO

Op het moment dat schoolboeken in het brandpunt van de actualiteit staan, verschijnt deze uitgave over de ervaringen met flexibele leermiddelen van 137 scholen, 14 uitgevers en andere organisaties, 959 docenten en 1000-en leerlingen. Het boekje komt voort uit het initiatief van het ministerie van OCW om 4 jaar lang in totaal 69 experimenten met flexibele leermiddelen mede te financieren. Dat heeft praktisch bruikbare leerervaringen opgeleverd voor de school die haar leermiddelenbeleid gaat integreren met haar gehele schoolbeleid. En dat moet iedere school. Elk denkbaar aspect van leermiddelen en ontwikkelen, kiezen, kopen, gebruiken en evalueren komt aan de orde. Van de emoties bij het zelf ontwikkelen van lesmateriaal tot gebruikersonderzoeken. Van het nut van projecten tot auteursrechten. Van de drie-eenheid inhoud-organisatie-financiën tot het samenwerken van scholen en uitgevers.

ZIJN WIJ ALLEMAAL ALS ENIGE UNIEK?

ZIJN WIJ ALLEMAAL ALS ENIGE UNIEK?

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 2

Onderbouw Experimenten leermiddelen Noordzeelaan 24A

Postbus 266

8017 JW Zwolle

8000 AG Zwolle

T 038 42 54 750

E [email protected]

F 038 42 54 760

W www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen www.leermiddelenvo.nl

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 3

voorwoord

‘Hoe was het?’ ‘Saai!’ ‘Wat dan? Waarom?’ ‘Nou gewoon, zooo saai!’

Maar….. leerlingen laten zich gelukkig inspireren door hun docenten. Voor de één werk je harder dan voor de ander en dan is het best wel leuk. Ook docenten laten zich inspireren door nieuw en anders, in het vak en onderwerpkeuze, door de verschillen in lesgeven, de verschillen in media en werkvormen. Flexibel lesmateriaal is daarom voor de docent een inspiratiebron en een hulpmiddel om die variatie aan te brengen. Van 2004 tot 2008 heeft het ministerie van OCW - met oog voor de toekomst – het initiatief genomen om 69 experimenten met flexibele leermiddelen mede te financieren. Ze werden uitgevoerd door scholen en uitgevers gezamenlijk… met vallen en opstaan, met ergernis over cultuurverschillen, met veel persoonlijk enthousiasme, met angst voor continuïteit, met schimmigheid over kopiëren en zelf schrijven, met verontwaardiging over commercieel gedoe, met veel begrip als mensen het met elkaar konden vinden, met heel, héél veel ict-perikelen, met continu te weinig tijd bij docenten, met duidelijke meningen van leerlingen, met gebrekkige voorbereiding op scholen, met vertrouwen als katalysator, met heel veel projectmateriaal, met mislukte en succestrajecten, met contextrijk, taakgericht, authentiek, levensecht, betekenisvol, flexibel, vakoverstijgend, gedifferentieerd en competentiegericht materiaal, met veel moeite om te arrangeren, met zorgeloze financiën, met uniek en bijzonder zijn, met een onduidelijke strategie bij uitgevers en scholen, met zeer complexe productontwikkeling, met beroerd planmatig werken, met teveel ineens, met praktische formats, en met zeer veel persoonlijke ambitie en plezier. Over deze onderwerpen vindt u in dit boekje praktische informatie. Ook zijn opgenomen ter inspiratie de meningen en ervaringen van docenten, leerlingen, schoolleiders, uitgevers en onderwijskundige ondersteuners. U kunt alle uitgebreide en gedetailleerde eindrapportages downloaden van www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen en www.leermiddelenvo.nl. In de toekomst zal het veld van leermiddelen er anders uitzien. En wie weet, over 10 jaar, downloadt elke leerling elk semester zijn actuele nieuwe wegwerpboeken op zijn eigen laptop, maakt een school legaal haar eigen readers, geven uitgevers onderwijsadvies op maat, is er een onderwijs-wikipedia, zijn uitgevers en scholen beste vrienden, is er één gebruiksvriendelijke Elo, en zijn er nog steeds heel veel inspirerende leermiddelen. Op korte termijn is het vooral van belang dat het leermiddelenbeleid een volwaardig onderdeel wordt van het gehele schoolbeleid.

Lieneke Jongeling (voorzitter Stuurgroep Experimenten Leermiddelen)

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 4

ONDERWIJSVISIE

08

Van visie naar leermateriaal Over het vertalen van uw onderwijsvisie in eisen voor leermateriaal

09

School is geen lolletje Over leermiddelen die aansluiten bij de leefwereld van de leerling

10

Verandering van spijs doet eten Over schoolontwikkeling, duurzame leermiddelen en motivatie

11

Ze hebben toch leuk samengewerkt? Over het toetsen van competenties en een stappenplan

12

Wat is er nieuw aan leren? Over competentiegericht, samenwerkend, contextrijk, probleemgestuurd en nieuw leren

13

Goed maatwerk vereist meer standaarden Over keuzekosten, afspraken over modules en hoe “op maat” het leermateriaal is

14

Welke doceerstijl past u? Over docentrollen bij de inzet van leermateriaal

KWALITEIT

>4

inhoud inhoud

15

Kiezen met steun Over checklists met criteria

16

Zeg me hoe je voorbereiding is, en ik zeg wie je bent Over voorbereiding, voorbereiding en niets dan voorbereiding

17

Dit is geen sexy onderwerp Over kwaliteitszorg ten aanzien van leermiddelen

18

Wie kiest verliest? Over leermateriaal kiezen en hoe je dat organiseert

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 5

ARRANGEREN

19

Bedoel jij wat ik bedoel dat zij bedoelt? Over standaardisatie en de 23 betekenissen van leermateriaal arrangeren

20

Donderdag: arrangeervrij Waarom het arrangeren van leermateriaal in het taakbeleid moet passen

21

Is het flexibel voor de docent of voor de leerling? Over flexibiliteit in het leermateriaal en de organisatie in de klas

22

Wie stippelt de leerroutes uit? Over de didactiek van gearrangeerd materiaal

SAMENWERKEN

23

Waarom doen ze niet net als wij? Over de cultuurverschillen tussen scholen en uitgeverijen

24

Hoe anders zijn de regels van een ander spel? Over participerende productontwikkeling, vertrouwen en ”goed opdrachtgeverschap”

25

Zijn wij allemaal als enige uniek? Over het samenwerken van scholen en het uitwisselen van leermateriaal

26

En dan was ik voortaan jij en jij mij Over succesvol samenwerken van scholen en uitgevers

27

Wie zijn de Pro-Ams van de onderwijs-wikipedia? Over concurrentie van uitgevers en scholen onderling en alles eerlijk delen

28

Hoe lang kan een relatie duren? Over samenwerkingsovereenkomsten tussen uitgevers en mede-ontwikkelende scholen

5<

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 6

LEERMIDDELEN

inhoud inhoud

29

Moeten ze nu ook al meepraten over de schoolboeken? Over het nut van leerlingparticipatie

30

Wie houdt ook van mijn methode? Over onderzoeken naar gebruikerstevredenheid

31

Dan schrijven ze de antwoorden toch gewoon in hun schrift? Over de functie van basisboeken, leerwerkboeken en (digitale) werkboeken

32

Hoe leerzaam is leuk? Over het nut van projecten in het onderwijs

33

Mag het een leerobjectje meer zijn? Over de manieren waarop je digitaal leermateriaal kan onderscheiden

ZELF ONTWIKKELEN

34

Maken, schrijven, ontwerpen, kopiëren, aanpassen en ontwikkelen Over wat zelf ontwikkelen eigenlijk betekent

35

Van afhankelijkheid naar zelfstandigheid Over herwonnen trots, zoeken, kiezen en zelf maken van lesmateriaal

36

Het is toch geen rocket science? Over benodigde competenties om zelf lesmateriaal te ontwikkelen

LEERMIDDELENBELEID

>6

37

Hoe maakt u in 8 uur een leermiddelenbeleidsplan? Over een planmodel leermiddelenbeleid 1.0 en schoolbrede besluitvorming

38

“AAA-leermiddelen in 2013” Over de integratie van ict-beleid en leermiddelenbeleid

39

Hoeveel leermateriaal voor themaweken kan een school aan? Over integraal duurzaam leermiddelenbeleid

leermiddelen def!!

40

27-05-2008

15:47

Pagina 7

De docent blijft de spil van het leermiddelenbeleid Over de nieuwe rol en strategie van de schoolleider en het schoolbestuur

FINANCIËN

41

Hoeveel docent kost 1 uur lesmateriaal? Over vervaging van grenzen, materiële en personele lasten

42

Hoeveel succes mag een uitgever hebben? Over de waardeketen van leermiddelen en wat een uitgever verdient

43

Goede Tijden Slechte Tijden Over de ‘gratis’ schoolboeken en aanbesteding

44

Is de beste plek voor de tussenhandel? Over het leveren van diensten en wat een distributeur verdient

AUTEURSRECHT

45

Wat mag en niet mag met het materiaal van een auteursrechthebbende Over citaatrecht, de onderwijsexceptie en een readerregeling

46

Onder schooltijd gemaakt? Over de auteursrechtverhouding tussen docent en school

47

Downloaden, bewerken, uploaden... Wat is van wie? Over creative commons en communities op internet

ELO

48

Van wie moest die Elo er eigenlijk komen? Over de valkuilen van de aanschaf van een Elo

49

Hoeveel vrienden heeft de ict-coördinator? Over waarom het zo moeilijk is om een Elo te vullen en te gebruiken

50

Waarom kan de gamende multitaskende leerling geen 6 codes onthouden? Over Edupoort, Eduroute, Entree, methodesites en de eigen Elo

53

Colofon

7<

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 8

ONDERWIJSVISIE

Van visie naar leermateriaal OVER HET VERTALEN VAN UW ONDERWIJSVISIE IN EISEN VOOR LEERMATERIAAL Als de missie duidelijk is, van je bedrijf of school, kun je grote en

achtergrond, capaciteiten, ontwikkeling en interesses maximale kansen krij-

kleine beslissingen weloverwogen nemen. Scholen profileren zich

gen om zich te ontwikkelen. Leerlingen krijgen de gelegenheid om doelmatig,

steeds meer. Ook daarom is het belangrijker geworden te kunnen

actief en zelfstandig te leren. Het onderwijs doet recht aan de verschillen

formuleren waarom juist deze school juist dit soort onderwijs geeft.

tussen leerlingen. De vernieuwing van het onderwijs op alle locaties is erop

Een onderwijsvisie geeft kort en bondig een antwoord op de vraag:

gericht dit maatwerk voor al onze leerlingen tot stand te brengen.”

wat is volgens ons goed onderwijs? Voor het kiezen of ontwikkelen van leermiddelen of het opzetten van een leermiddelenbeleid is de

Visie op didactiek en docentenrol

onderwijsvisie onmisbaar. Waarom is methode A beter dan B? Als we

Welk soort onderwijs geeft deze school?

competentiegericht onderwijs willen, welke leerbronnen horen daar

“Deze onderwijsvisie realiseren wij als volgt:

dan bij? Vraagt de identiteit van de school om eigen invulling van

persoonlijke aandacht voor elke leerling

materiaal? Beleid maken maar ook lesgeven is steeds pendelen tus-

een bij elke leerling passend onderwijsaanbod

sen onderwijsvisie en uitvoering. Wat wil de school bereiken? Welke

de tijd op school - buiten de pauzes - wordt ingedeeld

didactiek past daarbij? Welke docentrollen? Welke leermiddelen?

en benut als leertijd een breed scala aan werkvormen dat het elke leerling mogelijk

Waar staan we voor, wie zijn wij?

maakt doelmatig, actief en - binnen zijn eigen mogelijkheden en

Een onderwijsvisie kan al duidelijke uitspraken doen over het soort leer-

ontwikkeling - zelfstandig te leren

middel dat gekozen wordt. Bijvoorbeeld: “We leiden op voor het mode-

effectieve begeleiding voor elke leerling en zo nodig een

vak, dat is voortdurend in beweging, daarom hebben we deels flexibel

ondersteunend leeraanbod.”

leermateriaal: uniek en up to date” (TMO Hogeschool voor Modemanagement). Een onderwijsvisie die alleen op papier staat en vooral in de

Visie op schoolklimaat

hoofden van de auteurs zit, is te smal. De onderwijsvisie correspondeert

Welke sfeer, welk pedagogische klimaat heerst er?

idealiter met wat ieder op school vindt: waar staan we voor, wie zijn wij?

“De locaties geven op hun eigen wijze vorm aan deze visie.

Wie lesgeeft, heeft ook zijn eigen onderwijsvisie. En die heeft gevolgen

Dat wordt bepaald door de onderlinge verschillen in onderwijsaanbod, leer-

voor wat er uiteindelijk gebeurt met leermiddelen: “Ik neem kinderen

lingenpopulatie en ontwikkeling. Met het gemeenschappelijke doel: onder-

serieus en geef ze veel verantwoordelijkheid. Methodes gebruik ik graag,

wijs op maat voor de leerling houden wij onze school kleinschalig en

maar dan wel op mijn geheel eigen wijze”, aldus MeesterGeoffrey.nl.

overzichtelijk.”

Scholen brengen op allerlei manieren hun visie op onderwijs onder woorden. Een onderwijsvisie bevat meestal de volgende elementen (de citaten zijn van het Bonhoeffer College uit Enschede): MEER INFO

>8

De visie van Meester Geoffrey:

Visie op leren

www.yellowtown.net/geoffrey/visie.php

Hoe worden leerlingen gezien? Welke aspecten van leren krijgen nadruk?

Scholen met een duidelijke onderwijsvisie: www.bc-enschede.nl,

“Onze onderwijsvisie kan in één woord samen worden gevat: maatwerk. Het

www.melanchton.nl en www.gerritvdveen.nl.

onderwijsaanbod is zo breed, dat alle kinderen op basis van hun

Over onderwijsvisie: www.leermiddelenvo.nl

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 9

ONDERWIJSVISIE

School is geen lolletje OVER LEERMIDDELEN DIE AANSLUITEN BIJ DE LEEFWERELD VAN DE LEERLING ‘Screenagers’ wordt de huidige generatie scholieren wel genoemd,

Behoefte aan structuur

of ook wel ‘Generatie Einstein’. Zij kunnen multitasken, zijn 24 uur

Hiteq, centrum voor innovatie, toonde aan dat vmbo’ers grotendeels niet

per dag bereikbaar, leren en leven in verschillende (online) netwer-

voldoen aan het beeld van de Generatie Einstein. Ook niet op het gebied

ken en hebben andere verwachtingen van werk en scholing. Daarmee

van leren en informatie verwerken. De vmbo’er leert het liefst niet-teks-

zijn het heel andere mensen. Kinderen lezen niet meer. Wat ze thuis

tueel lineair, heeft behoefte aan structuur en (stapsgewijze) instructie en

doen, verschilt enorm van wat ze op school moeten doen. Des te meer

heeft moeite met het omgaan met grote hoeveelheden informatie, het

de leermiddelen aansluiten bij de leefwereld van de leerling, des te

duiden en in een context plaatsen van lesstof, het beoordelen van de toe-

beter is het onderwijs. Menig inleider en scribent verdedigt deze

pasbaarheid en de relevantie van lesstof en het combineren van taken.

stelling. Een exponent als de Zweed dr Richard Gatarski (IPON 2008)

Multitasken is voor de vmbo-leerling dus niet de norm.

claimt zelfs dat alleen de i-pod de kloof naar de leerling kan over-

Het in jongeren gespecialiseerde Team21 heeft het over moderne school-

bruggen. En het is niet moeilijk om onderzoeken te vinden die

boeken en educatieve communicatie die voor deze ‘nieuwe’ jongeren

aantonen dat bijvoorbeeld gamen voor de meeste scholieren school

druk en flashy zijn gemaakt. “Wat blijkt? Ze zijn daardoor niet effectiever,

en leren leuker maakt (JuniorSenior Research) of dat leren met de

want helder en overzichtelijk is nog altijd het belangrijkste.”

computer de lessen leuker maakt (NijghVersluys). De nieuwe brugklassers verwachten dat er in de school van de toekomst

De ideale les is een echte les

helemaal geen schoolbord en boeken meer zijn (Qrius).

Inez Groen, nota bene auteur van Generatie Einstein, vertelde tijdens VO Centraal (2008) dat het loslaten van structuur en kaders niet bij pubers

Kun je dus bij de leerlingen van nu nog aankomen met een boek?

past. Uit haar gesprekken met scholieren en docenten blijkt dat wat lera-

Zowel over het nieuwe leren als over de internetgeneratie wordt veel

ren willen is: goed lesgeven door het leuk en interessant te maken. Wat

beweerd zonder dat dat door feiten wordt gestaafd. Het is nog niet echt

leerlingen willen is: goed les hebben door ‘echt’ iets te leren, op welke

onderzocht hoe de internetgeneratie gemotiveerd leert en wat dat voor

manier dan ook. In de ogen van scholieren is de ideale les een echte les,

de inrichting van het onderwijs betekent.

met een echte lesvorm, met echt materiaal (boeken, cd’s, sites), met

Educatieve games maken leren leuker. Maar het is niet zo dat met de

echte docenten en met onderwerpen die ertoe doen. Leren is een serieu-

computer per se meer geleerd wordt dan van boeken: 30% van de leerlin-

ze zaak, school is geen lolletje, de rest is entertainment.

gen denkt juist minder te leren van de computer en volgens 40% is het leereffect precies gelijk. Het grootste leereffect: betere computerbeheersing, coördinatie, reactie- en doorzettingsvermogen. MEER INFO

I. Groen en J. Boschma: Generatie Einstein. Slimmer, sneller en

Computer is een middel

socialer.

Zo zegt scholierencomité LAKS: “Het is goed om in de gaten te houden

De digitale wereld, een nieuwe kijk op leren?, eneraties en generatieleren in

dat het gebruik van computers een middel is en niet een op zichzelf

organisaties, en Kenmerkend vmbo (www.hiteq.org)

staand doel. Het LAKS staat niet negatief tegenover digitale leermidde-

J. van Loon en G. Steeneken: Wat moet de internetgeneratie met een

len maar geeft wel aan het een duidelijke toegevoegde waarde moet

schoolboek? (uitgave van www.codenamefuture.nl)

hebben op de gebruikte methode.”

www.youngworks.nl, www.qrius.nl en www.teamonder21.nl onderzoeken de leefwereld van jongeren

9<

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 10

ONDERWIJSVISIE

Verandering van spijs doet eten OVER SCHOOLONTWIKKELING, DUURZAME LEERMIDDELEN EN MOTIVATIE Elke school ontwikkelt zich. Telkens opnieuw stelt ze de eigen doelen

Davinci College: “Motivatie is bij een deel van de docenten en een groot

en kwaliteitseisen vast. Dit geldt ook voor het benodigde leermateri-

deel van de leerlingen toegenomen.”

aal. De meeste scholen hebben als doelstelling: hoge kwaliteit tegen

Stedelijk Gymnasium Nijmegen: “We vinden dat de leerlingen enthousiaster

redelijke prijzen passend bij de eigen schoolontwikkeling.

zijn en beter werken. Ook onze rol is makkelijker in te vullen en vooral ook afwisselender.”

heeft. En als er geen evenwicht is, kan een organisatie of bedrijf niet

Olympus College: “De klus is enorm en de tijd beperkt.” Prisma De Rotonde: “Financiering is nog de vraag.” OSG Schiedam: “Leerlingen zijn weer trots op hun school.” Montessori College Oosterbeek: “Onze arrangementen zijn om een eigen

blijven bestaan. Scholen zoeken voor hun leermiddelenbeleid naar een

passie over te brengen op de leerlingen. Dat genereert uitdaging en energie.”

Drie-eenheid: inhoud, organisatie en financiën Of je nu een huishouden runt, een school of een winkel, het gaat altijd om de verhouding tussen deze aspecten, waarbij de inhoud de leiding

goede balans hierin. Dat is complex omdat de behoefte aan schoolspecifiek, docentspecifiek en leerlingspecifiek materiaal toeneemt.

Teveel arbeidsverdeling is dodelijk saai

Het leidt tot andere afwegingen en inzet van de beschikbare middelen.

Vanuit economisch oogpunt gezien leidt arbeidsverdeling tot een grote

Beleid over leermiddelen vormt hierdoor een integraal onderdeel van het

productiviteit en welvaart. Het is niet efficiënt als de pizzabakker eerst

schoolbeleid en is niet meer een zichzelf bedruipende afdeling.

het graan voor zijn eigen meel gaat zaaien, hij kan dan maar heel weinig pizza’s afleveren. Echter te ver doorgevoerde arbeidsverdeling leidt tot

Is de inhoud wel van mij?

een enorme verveling bij werknemers. Het kan een verklaring zijn voor

Docenten bezien de inhoud van leermateriaal op twee manieren.

het enthousiasme waarmee de zelf of door een uitgever bedachte arran-

Zijn de “harde” kanten in orde: eindtermen dekkend, voldoende tempo

geerprojecten zijn uitgevoerd, terwijl er feitelijk geen tijd voor was en ook

en niveaudifferentiatie?

de organisatie moeizaam verliep.

En hoe zit het met de “zachte” kanten: Is het van mij? Bevat het mijn persoonlijke leertheoretische opvatting en mijn onderwerpen?

Intussen hebben schoolleiding en schoolbestuur de taak om uit te vinden

Het bezig zijn met het proces van kiezen, maken, beoordelen en

voor welk probleem dit de oplossing is. Daarna is de vraag hoe deze ont-

samenstellen van leermateriaal is een zeer motiverend onderdeel van het

wikkeling past in het eigen schoolbeleid en wat de juiste verhouding is

docentschap. De toenemende behoefte aan docentspecifiek en

tussen die motiverende inhoud, de organisatorische en personele en

schoolspecifiek materiaal komt hieruit voort.

financiële ruimte. Duurzaam leermiddelenbeleid is definitief niet meer los te zien van het

In de vele experimenten met nieuw leermateriaal gaat het voor de docen-

scholings- en opleidingsbeleid, de formatie, het taakbeleid en het ict-

ten om de inhoud en het ermee bezig zijn. Vooral bij de arrangeerprojec-

beleid.

ten is het zoeken naar de goede inhoud en het enthousiasme daarvoor opvallend. De organisatiekant vergt veel tijd en baart de betrokkenen wel zorgen. De financiën (ook arbeidstijd) is duidelijk nog niemands zorg. En een school met een nieuw leren-achtig concept was bij de opzet van

> 10

een leermiddelenbeleid nog zozeer alleen met de inhoud bezig dat er in

MEER INFO

het geheel geen aandacht was voor iets anders.

www.leermiddelenvo.nl en www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen

Projecten Flexibel leermateriaal arrangeren (Elvo):

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 11

ONDERWIJSVISIE

Ze hebben toch leuk samengewerkt? OVER HET TOETSEN VAN COMPETENTIES EN EEN STAPPENPLAN Bij competentiegericht onderwijs bestaat bij docenten onzekerheid of

Lex Stoltz

onervarenheid over hoe je vaststelt of het onderwijs voldoende kwali-

Woerd in Naaldwijk. Toetsen maakt hij met Wintoets. Dat scheelt een hoop

is ict-coördinator en leraar Nederlands en CKV aan ISW Hoge

teit heeft en de leerling voldoende leert en presteert. Bij complexere

(nakijk)werk. Door meerkeuzetoetsen of gatenteksten maakt hij de vragen zo

opdrachten (prestaties, leerarrangementen, projecten) ligt een enkel

dat je gesloten antwoorden krijgt. Voor het maken van toetsen gebruikt

cijfer niet voor de hand. Anderzijds kun je ook niet telkens iedereen

Stoltz zijn 200 uur als ict-coördinator en veel vrije tijd. Per toets twee avon-

een ‘goed’ geven omdat er met zoveel inzet en enthousiasme is

den. Jaarlijks zijn een kleine veertig toetsen nodig.

gewerkt. Alternatieve beoordelingsvormen met beoordelingslijsten en 360°-feedback liggen voor de hand.

Stap 4: Stel de wijze van beoordeling vast Middelen die een beoordeling objectiever en betrouwbaarder kunnen

Een interessante alternatieve toetsvorm is rubrics

maken: correctievoorschrift, beoordelingsschema, beoordelingsschaal.

Rubrics zijn geschikt om een product en/of vaardigheden te beoordelen op kwaliteit en om de manier van werken te beoordelen om tot een pro-

Stap 5: Stel vast hoe het cijfer tot stand komt en waar de cesuur ligt

duct te komen. Een rubric is een analytische beoordelingsschaal en zegt

Geef bij een correctievoorschrift, beoordelingslijst of -schaal aan hoe een

– ook de leerlingen - meer dan enkel een cijfer.

cijfer wordt toegekend.

Bij competentiegericht onderwijs spelen vaardigheden een belangrijke voorwaardelijke rol. De SLO heeft samen met scholen voor competentie-

Stap 6: Controleer en evalueer de toetsen

gericht werken rubrics voor vaardigheden gemaakt.

Bewaak de kwaliteit van de toetsing: vooraf (bij het maken van het toetsplan), bij de controle van de toetsopzet en achteraf (analyseer de resulta-

Stappenplan voor het zelf maken van toetsen

ten en de ervaringen van leerling en docent). Want: een goede toets is

Stap 1: Stel een toetsplan op

valide, betrouwbaar, transparant en doelmatig.

Stel vast wat er wanneer getoetst wordt (zoals in een PTA). Geef het toetsplan de vorm een matrix: welk onderdeel wordt waar getoetst. Stel de weging van de onderdelen vast. Stap 2: Stel per toets vast wat getoetst moet worden en formuleer concrete toetsdoelen Beschrijf de toetsdoelen in termen van de inhoud, waarneembaar gedrag en moeilijkheidsgraad, niveau, voorwaarden.

MEER INFO

Rubrics bij de beoordeling van webquests:

http://webquest.sdsu.edu/webquestrubric.html.

Stap 3: Stel vast hoe getoetst wordt

Uitgebreide versie van het stappenplan:

Mogelijke toetsvormen: schriftelijke en mondelinge toetsen, praktische

www.slo.nl/over/VMBO/themas/handreikingenvmbo/ (toegespitst op het

opdrachten, een dossier.

schoolexamen Nederlands vmbo) Over het ontwikkelen, afnemen en beoordelen van toetsen: http://toetswijzer.kennisnet.nl Interview met Lex Stoltz: www.leermiddelenvo.nl

11 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 12

ONDERWIJSVISIE

Wat is er nieuw aan leren? OVER COMPETENTIEGERICHT, SAMENWERKEND, CONTEXTRIJK, PROBLEEMGESTUURD EN NIEUW LEREN. De maatschappij blijft snel veranderen, de leefwereld van leerlingen

Het Vechtdal College heeft voor het onderwijs aan de vmbo-basisleerlingen

verschilt steeds meer van die in het schoolgebouw, werknemers

expliciet gekozen voor contextrijk leren: “Basisleerlingen komen goed tot

moeten flexibel en stressbestendig zijn, zelfstandig en reflectief,

hun recht als ze precies weten waarom ze bepaalde dingen moeten leren of

en kennis en vaardigheden kunnen opdoen en toepassen is net zo

bepaalde vaardigheden moeten toepassen. Theorie volgen lukt wel een tijd-

belangrijk als kennis hebben. Zo al vier redenen waarom het

je, maar dan moet wel duidelijk zijn waartoe die theorie leidt en wat het nut

onderwijs er principieel anders moet uitzien.

ervan is. Als de theorie gekoppeld wordt aan concrete leersituaties, heeft

Containerbegrip

text die de leerling duidelijk maakt dat er een relatie is tussen wat je leert en

het leren meer effect. Contextrijk leren wordt dit ook wel genoemd. De conHet nieuwe leren is een containerbegrip voor al die onderwijsvormen die

wat je ermee kunt doen. Waarom leren we jou hoe je een plattegrond moet

meer contextgebonden zijn, meer gericht op een zelfstandige rol van de

maken en hoe je zo´n kaart moet lezen? Omdat je daar, als je door Zwolle

leerling en meer de leraar als begeleider zien.

loopt en de weg niet weet, een heleboel aan kunt hebben! Basisleerlingen

Competentiegericht, samenwerkend, contextrijk en probleemgestuurd

zijn praktisch gericht en willen vaak op korte termijn resultaten zien.”

leren kunnen aspecten zijn van het nieuwe leren of vormen van nieuw leren worden genoemd. De term wordt vooral gebruikt wanneer de hele

Voor leermiddelen kunnen deze nieuwe

leeromgeving opvallend afwijkt (vaak wat betreft werkruimtes, roosters,

onderwijsvormen betekenen dat:

computergebruik) van het gebruikelijke.

de traditionele aanpak in schoolboeken niet meer (altijd) voldoet leren ook kan zonder boek, buiten school, met anderen

Er zijn verschillende richtingen:

de leerstof herschikt wordt rond een probleem of competentie

De leerstof moet niet aangeboden worden in losse brokken maar in

de leermiddelen per schooljaar, per groep, per leerling of per

directe relatie tot een prestatie in het echte leven:

docent kunnen verschillen.

competentiegericht leren. De leerlingen moeten op school al leren samenwerken aan een taak of het opbouwen van een kennisgeheel: samenwerkend leren. De schoolse context is te kaal om echt te leren waar het om gaat, die moet verrijkt worden en meer gericht op de context waarvoor je leert: contextrijk leren. Leerlingen moeten niet leren omdat het van de meester moet of in het boek staat maar om een realistisch probleem op te lossen:

probleemgestuurd onderwijs. Gangbare ideeën over roosters, de inrichting van schoolgebouwen, het gebruik van boeken, de taak van de docent moeten terzijde worden geschoven als dat het leren meer bevordert: het nieuwe

leren.

MEER INFO

www.onderwijsmaakjesamen.nl

www.slo.nl/themas/00057/ www.fontys.nl/facilitairbedrijf/onderwijs/ www.fontys.nl/lerarenopleiding/sittard/owk/samenwerken/

> 12

www.vechtdalcollege.nl

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 13

ONDERWIJSVISIE

Goed maatwerk vereist meer standaarden OVER KEUZEKOSTEN, AFSPRAKEN OVER MODULES EN HOE “OP MAAT” HET LEERMATERIAAL IS Docenten geven meer flexibel onderwijs omdat ze de motivatie van

“Lego is een prachtige standaard, en een fantastisch uitgangspunt om mee

leerlingen willen vergroten. En daar hoort bij dat ook het les-

te bouwen; maar een plan is het niet, noch een model, noch een aanpak,

materiaal modulair is in te zetten. De vraag naar die flexibilisering

noch een visie, noch een kasteel – die moeten we allemaal zelf nog maken.”

staat vast. Het gaat er nu om hoe docenten en schoolleiders de grens

(Marjolein Februari)

daarin bepalen. Hogere kosten zijn er tevens voor de afnemer. Er is namelijk tijd nodig om Hoeveel maatwerk is nodig in het leermiddel om onderwijs op maat

te kiezen en de frequentie van het kiezen neemt toe. Kiezen gaat ook

te geven?

gepaard met meer informatie verzamelen en met meer onzekerheid, en

De vraag is hoeveel differentiatie het leermateriaal moet bieden om de

dit laatste leidt tot meer intern overleg.

leerlingen individueel te laten leren. Je zou ook kunnen zeggen: de Aanbieder

Afnemer

eenheden leermateriaal met vele combinatiemogelijkheden een kansrijke

Lagere oplagen

Meer keuzekosten /

aanpak is voor gedifferentieerd leren. De onderlinge samenhang en de

Meer productiekosten

coördinatiekosten

volgorde worden dan bepaald door de docent of de leerling.

Kleinere productie-eenheden

Meer overleg

docent zelf maakt het onderwijs op maat voor zijn leerlingen en dat wordt ondersteund door het leermateriaal. Het is wel zo dat standaard-

Meer aanbod

Meer voorbereiding

Modules in leermateriaal vereist veel afspraken

Meer afspraken over standaarden

Meer afwisseling

Veel projecten laten zien hoe docenten en uitgevers op zoek zijn naar de

Meer dienstverlening

Meer motivatie

ideale omvang, aanduiding en opzet van een module. Is de leereenheid het aantal slu’s, of de werkvorm, een webquest of projectweek of is het de gekozen didactiek. Het lijkt paradoxaal: als docent kun je alleen maar meer variatie aanbrengen als de bouwstenen gestandaardiseerd zijn. Een eigen keuken bouwen naar eigen ontwerp tegen een redelijke prijs kan alleen maar omdat de maatvoering van de onderdelen is gestandaardiseerd. Er is nu nog een wildgroei van benamingen om de modules aan te duiden: minicursus, opdracht, leereenheid, leerobject, e-coach, e-book, pdf-paragraaf en nog veel meer. Want zowel docenten als uitgevers zijn extreem creatief in steeds maar nieuwe namen verzinnen voor werkvormen en leeractiviteiten. Wat het kiezen weer ingewikkeld maakt. Wie is bereid de keuzekosten te nemen? Het is een economische wetmatigheid dat maatwerk in vergelijking met

MEER INFO

massaproductie een hogere kostprijs heeft voor de producent. Ook het

werk, onderwijspraktijk en examens in het vo (www.citogroep.nl)

aantal modules moet groter zijn, want anders is er niets te kiezen.

M. Februari: Variaties op een standaard (www.forumstandaardisatie.nl)

Prof. S. Waslander: Wat scholen beweegt. Over massa-maat-

13 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 14

ONDERWIJSVISIE

Welke doceerstijl past u? OVER DOCENTROLLEN BIJ DE INZET VAN LEERMATERIAAL Een docent vervult verschillende rollen. Hij legt iets uit (instructeur). Hij doet iets voor en verbetert (trainer). Of hij geeft opdrachten en

De docent reikt materiaal aan waar de leerling zelfstandig verder mee kan Docenten Frans op het Ubbo Emmius in Stadskanaal vullen een trajectkaart

begeleidt leerlingen als ze er zelf écht niet uitkomen (coach). Wat

in om het taalniveau van de leerlingen bij te houden. Zo weten de leerlingen

varieert, is degene die het leren stuurt en verantwoordelijkheid

voor welke vaardigheden ze nog niet op het gewenste niveau zijn.

neemt. Van instructeur naar coach neemt de verantwoordelijkheid van

Bij de keuze voor de kaart speelde een rol dat de leerlingen vrij zelfstandig

de leerling toe.

werken. Na elk van de vier periodes in een schooljaar bespreken de

De veelzijdige taak van docent valt makkelijk in veel meer rollen te

docenten en leerlingen de stand van zaken. Een leerling weet waaraan hij

beschrijven. Sommige mensen onderscheiden wel tien docentrollen:

moet werken als hij achterloopt, aan woordkennis of grammatica

motivator, diagnosticus, gids, innovator, onderzoeker, rolmodel, men-

bijvoorbeeld. De docent reikt dan materiaal aan waarmee hij zelfstandig via

tor, samenwerkingspartner en lerende.

boek of computer aan de slag kan.

Elk leermiddel veronderstelt bepaalde rollen voor de docent. Wanneer onderwijsvisie of leermiddel verandert, verschuift er meest-

Niet alleen de onderwijsvisie, ook het leermiddel is bepalend voor

al iets in de docentrol. Bij competentiegericht onderwijs is bijvoor-

de docentrol

beeld de coachende rol belangrijk: de docent is groepsbegeleider,

Als docenten met ict gaan werken, krijgen ze andere rollen dan wanneer

vraagbaak en beoordelaar.

ze klassikaal met schoolboeken werken. Volgens Simons van het Expertisecentrum ICT in het onderwijs vervult de docent die met ict werkt

Docenten in het VO vinden vaak de relatie leerling-docent

drie rollen: ontwikkelaar, begeleider en assessor/administrateur.

belangrijk voor het leren

Overigens blijkt uit het onderzoek Onderwijs met ict (2007) dat leraren

Docenten in het wetenschappelijk onderwijs zien vooral het belang van

een zwaarder accent leggen op kennisoverdracht dan op kennisconstruc-

de relatie leerling-leerstof. In beide onderwijssoorten zijn er ook docen-

tie, of ze nu gebruik maken van ict of niet. De docenten geven wel aan

ten die zich meer als kennisdrager, als expert opstellen. In dat geval is de

meer te willen gaan doen aan kennisconstructie door de leerling.

relatie docent-leerstof bepalend voor het onderwijsleerproces. Bekijken we het leerproces in ruimer perspectief, dan kan het accent worden gelegd op de docent, de leerstof, of de leerling. Dat levert drie perspectieven op: 1.

ontwikkelingsgericht en gedeelde sturing

2. kennisgericht en sterke sturing 3. meningsvorminggericht en losse sturing. Docenten uit het VO neigen naar het eerste perspectief, WO-docenten naar het derde. Ook blijken docenten van de ‘harde’ disciplines vaker het tweede perspectief te kiezen dan collega’s van de ‘zachte’ sector.

MEER INFO

Perspectieven op leren: artikel in Pedagogische Studiën (2007, 84,

p. 293-308) van H. Oolbekkink-Marchand, J. van Driel en N. Verloop. www.leermiddelenvo.nl Competentiegericht onderwijs:

> 14

www.competentonderwijs.nl/Coachendbegeleiden.htm

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:47

Pagina 15

KWALITEIT

Kiezen met steun OVER CHECKLISTS MET CRITERIA Het juiste leermiddel kiezen bij een beoogd leerproces is soms een-

Op de lerarenopleiding van Fontys is voor de cursus ‘Kijken naar

voudig: je gebruikt je eigen materiaal of je bent al jaren vaste klant

Schoolboeken’ een checklist ontwikkeld voor het beoordelen van leer-

van een methode waar je naar tevredenheid mee werkt. Maar als je

materiaal: www.fontys.nl/lerarenopleiding/sittard/nattech/didac-

om de een of andere reden op zoek gaat naar een ander leermiddel,

tiek/literatuur/kijken-naar-schoolboeken.doc

dan moet je kiezen. Het aanbod is omvangrijk en divers, de verschil-

De NICL informeert via www.leermiddelenplein.nl over de beschik-

len zijn soms groot en duidelijk, soms te klein om makkelijk te kun-

baarheid en inhoud van leermiddelen. In een brochure die u kunt

nen beoordelen. Een lijst met criteria is in zo’n situatie een handig

downloaden van www.leermiddelenplein.nl/BrochureNICLne/ leest u

hulpmiddel.

hoe scholen de juiste leermiddelen kunnen kiezen.

Maar het begint natuurlijk met zelf goed nadenken over wat je nu eigen-

Kwaliteitssysteem digitaal leermateriaal in ontwikkeling

lijk wil (bereiken met het leermateriaal). En het afstemmen van de indivi-

Kennisnet Ict op school is gestart met het ontwikkelen van een kwaliteits-

duele visies tussen schoolleiding, teamleiding en vaksecties. Om de

systeem voor digitaal leermateriaal. Om digitaal leermateriaal te toetsen,

discussie over de wensen ten aanzien van leermateriaal op rationele

wordt er een handreiking ontwikkeld. Daarnaast zullen scholen worden

gronden te kunnen voeren, hebben de Groep Educatieve Uitgevers en

geholpen bij het vinden en kiezen van geschikt leermateriaal om zo het

Onderbouw-VO gezamenlijk het “Stappenplan Leermateriaal VO” ont-

kwaliteitsbewustzijn te vergroten:

wikkeld. Er rolt een basisprogramma van eisen uit dat ook kan dienen als

www.ictopschool.net/software/kwaliteitdigitaalleermateriaal

onderdeel van het meerjarenbeleid. Het is te downloaden van www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen.

Keuzekaart GEU De GEU heeft voor VO-scholen een keuzekaart gemaakt.

Lijsten met criteria

De kaart geeft u een overzicht van tien criteria die ten grondslag kunnen

Er zijn veel verschillende lijsten met criteria te vinden op internet. Ze zijn

liggen aan uw keuze voor bestaand lesmateriaal of de ontwikkeling van

te lezen, als tekst te downloaden, aan te passen of direct inzetbaar als

eigen leermiddelen. De kaart is te downloaden van

keuzehulpmiddel.

www.eengezondebasisvoorgoedonderwijs.nl

Instrument voor analyse van leermiddelen MRE door SLO: www.cmo.nl/pmre/checklist-ontwikkeling-leermiddelen-mre.pdf

Vraag het collega’s

De Karel de Grote-Hogeschool in Antwerpen ontwikkelde checklists

Aan het begin van het keuzeproces, tijdens de oriëntatiefase, én aan het

voor schriftelijk en digitaal leermateriaal:

eind, als het op de echte selectie aankomt, is het goed om vakcollega’s van

www.kdg.be/main.aspx?c=*KDGMEDEWE&n=4378&ct=4111

andere scholen te raadplegen. Misschien maken zij dezelfde

Checklists methodes voor de exacte vakken, SLO:

afwegingen of hebben zij gebruikerservaringen. Dat overleg kan gestructu-

http://digimap.slo.nl/vakinhoudensamenhang/samenhang/check-

reerd, in het kader van visitatiebezoeken, of spontaan. Bevraag collega’s

list/

via vakcommunities (kijk voor webadressen op www.kennisnet.nl en

In het project Vaktaal in Beeldtaal zijn criteria ontwikkeld voor het

www.hetberoep.nl) en spreek ze aan op congressen en tijdens door uitge-

beoordelen van lesmateriaal: http://vaktaalinbeeldtaal.nl/

vers georganiseerde methodekeuzedagen en gebruikersklankbordgroepen.

15 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 16

KWALITEIT

Zeg me hoe je voorbereiding is, en ik zeg wie je bent OVER VOORBEREIDING, VOORBEREIDING EN NIETS DAN VOORBEREIDING “Gewoon beginnen, dat is het beste.” De improviserende stijl is in

“Zonder deze gedegen voorbereiding is het project niet te doen.

het algemeen de voorkeurstijl van docenten. En als je die stijl niet al

Je kunt niet teren op de automatische piloot. Het positieve aan dit voorbe-

van nature hebt, dan ontwikkel je die vanzelf snel in het onderwijs, er

reidingstraject was dat het onderlinge overleg en het contact tussen de col-

gebeurt immers elke dag wel iets raars.

lega’s werd bevorderd! Maar de tijdsinvestering staat wel in verhouding met

Nieuw lesmateriaal op papier of digitaal, zelf gearrangeerd of door

het resultaat.”

(docenten bij experimenten met veel ict)

iemand anders, eist echter een superdegelijke voorbereiding. Hoe los je dit op? Helaas is hiervoor geen enkele handige tip of praktische oplossing te

Voorbereidingstijd bij nieuw en ict

geven. Er zit niets anders op dan zitten achter die computer of dat

1 les bekende didactiek en materiaal op papier

bureau, en niet opstaan voordat de stof bestudeerd en geïnterpre-

1 les bekende didactiek en materiaal in ict

teerd is. Wat wel kan helpen is om wat deadlines met collega’s af te

1 les nieuwe didactiek en materiaal op papier

spreken en dan gezamenlijk het materiaal te bespreken en van kri-

1 les nieuwe didactiek en materiaal in ict

tisch commentaar te voorzien. Maar dat wist u al.

1 les bekende didactiek en materiaal op papier met overleg team 1 les nieuwe didactiek en materiaal op papier en ict met overleg team

Neem het als een testfase Het in gebruik nemen van nieuw materiaal in de les, het zelf arrangeren

Organisatie en ict

van bestaand materiaal van een methode of uit een andere bron heeft

In de testfase kan blijken dat de interne ict-organisatie niet op orde is,

het karakter van een testfase. Bij testen hoort een technische, organisa-

dat de ict-componenten van de leermiddelen nog niet af zijn, of dat de

torische kant en een inhoudelijke kant.

betreffende docenten nog een extra opleiding nodig hebben. Als dat zo

Er is een direct verband tussen de voorbereidingstijd en de waardering

is, stel dan het project meteen uit met 2 maal de periode die de techni-

van de kwaliteit van een nieuw leermiddel. Van belang is:

sche deskundigen noemen. Geen docent en geen leerling hebben zin in

het tijdig samenstellen van een projectteam (schoolleiding, docen-

frustratie en ze doen de volgende keer zeker niet meer mee.

ten, roostermaker) het creëren van draagvlak in het projectteam t.a.v. projectmateriaal en randvoorwaarden (projectperiode, lesrooster, faciliteiten) het uitzetten en volgen van een stappenplan met hierin heldere afspraken over overlegmomenten, tijdplanningen en beslismomenten.

MEER INFO

U kunt deze ervaringen terugvinden in ongeveer elke rapportage

van Experimenten leermiddelen, Kennisnet-regelingen, Vooruit!- projecten, en

> 16

van alle uitgevers en elke school

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 17

KWALITEIT

Dit is geen sexy onderwerp OVER KWALITEITSZORG TEN AANZIEN VAN LEERMIDDELEN Kwaliteitszorg wordt al snel geassocieerd met ingewikkelde systemen en

“Er wordt verder nagedacht over de vraag hoe we ervoor kunnen zorgen dat

normen, zoals ISO 9001:2000. En met een hoop papier- en cijferwerk.

duidelijk wordt welke eindtermen de gemaakte leerarrangementen

Een directe relatie met het primaire onderwijsproces wordt niet direct

ondersteunen.” (Picasso lyceum)

gelegd. Daarom staan kandidaten meestal niet te trappelen als op school een projectgroep kwaliteitszorg wordt geformeerd. En kwaliteitszorg is

Vijf simpele vragen

geen korte termijnwerk, het vraagt om een lange adem.

Eigenlijk gaat het bij kwaliteitszorg in scholen om vijf eenvoudige vragen: Doen we de goede dingen?

Zorg voor het management?

Doen we die dingen ook goed?

Het is dus niet verwonderlijk dat kwaliteitszorg in veel scholen nog vooral

Hoe weten we dat?

het domein is van bestuur en management. Zij worden hierop aangespro-

Vinden anderen dat ook? Wat doen we met die wetenschap?

ken door inspectie, ouders en omgeving. Een ander probleem schetst Jaap Engbers, projectleider Q5: “Daar waar kwaliteitszorg voet aan de grond

Voor kwaliteitszorg zijn gegevens nodig. Heel veel informatiebronnen zijn al

heeft gekregen, overheerst veelal nog de instrumentele en cijfermatige bena-

beschikbaar: (POP-)gesprekken met leraren, klassenbezoeken, schooltoe-

dering. Bovendien wordt er nog niet echt in samenspraak met de medewer-

zicht onderwijsinspectie, leerlingvolgsystemen, ouderenquête, ouderge-

kers structureel betekenis gegeven aan de gegenereerde opbrengsten.”

sprekken, overleg met vervolgonderwijs. Nuttige informatie levert collegiale

En dat terwijl het pedagogisch en didactisch handelen van de leraren en

visitatie (of consultatie) op: leraren die bij elkaar in de keuken kijken.

het leren van de leerlingen juist de basis vormt voor kwaliteitszorg.

Het Vechtstede College hanteert de volgende instrumenten voor de kwaliteitszorg (GSF is de scholenfederatie waar het college deel van uitmaakt). Het moet niet lastig zijn om dit schema in te vullen voor de specifieke kwaliteitszorg voor leermiddelen:

Instrumenten kwaliteitszorg MIDDEL

CYCLUS

OPMERKING

Toetsingskader Inspectie VO

1 x per jaar

Externe toetsing

1 x per 4 jaar TTO toetsingskader

?

Externe TTO visitatie van het Europees platform

GSF visitatie

1 x per 4 jaar

Interne visitatie door GSF collega’s aan de hand van toetsingkader inspectie

Resultaatbespreking secties

1 x per jaar

Directie met secties met CFI gegevens SE en CE cijfers

Klankbord groepen leerlingen

3 x per jaar

Ouders en afdelingleiders bespreken leerling-oordelen over diverse schoolaspecten

Ouder enquête

1 x per jaar

Ouders verzamelen ouder oordelen over diverse schoolaspecten.

Functioneringsgesprekken personeel

1 x per jaar

Schoolleiding spreekt iedere collega over functioneren

Leerlingenenquête t.b.v. functioneringsgesprek

1 x per jaar

Iedere docent neemt t.b.v. functioneringsgesprek in 2 klassen enquête af.

Trendrapportage functioneringsgesprekken

1 x per jaar

De schoolleiding communiceert de belangrijkste trends uit de gesprekken.

Nog niet bekend

Invoering 2009- 2010

personeel Kwaliteit van schoolexamen

MEER INFO www.q5.nl, www.kwaliteitsring.nl, www.hetberoep.nl/kwaliteitszorg

17 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 18

KWALITEIT

Wie kiest verliest? OVER LEERMATERIAAL KIEZEN EN HOE JE DAT ORGANISEERT Wie op zoek is naar een goede ovenwant moet naar de winkel met

Leermiddelen voor vak of leergebied

weloverwogen criteria voor de goede ovenwant. Wie een huis zoekt of

Het kiezen van nieuwe leermiddelen gebeurt vaak niet rationeel. Meestal

een nieuwe baan wil, kan niet meer toe met een lijstje plussen en

ligt er wel een wensenlijstje, vaak gebaseerd op tekortkomingen van de

minnen. Volgens psychologen helpen dan intuïtie en er een nachtje

oude methode. Maar wat bepaalt eigenlijk de uitkomst: de presentatie

over slapen – naast het criterialijstje. Leermateriaal zit ergens tussen

van de uitgever, de garantie dat de bovenbouwdelen ook op tijd klaar

de ovenwant en een nieuw huis in. Hoe dan ook verdient de manier

zijn, de mening van de senioren in de sectie, het feit dat een bepaalde

waarop je kiest aandacht voor wie hecht aan een goede uitkomst. Wie

docent niet altijd haar zin kan krijgen?

beslist op basis waarvan?

Betere gronden zijn: een gezamenlijke visie op het vak/leergebied die onderbouwd kan

De tijd dat er maar eens per vijf jaar een beslissing genomen moet wor-

worden met vakliteratuur

den over de leermiddelen is zo langzamerhand voorbij. Zeker als de

concrete criteria voor leermiddelen die daaruit afgeleid zijn

school zelf projecten gaat ontwikkelen of arrangementen samenstelt. Het

een open besluitvorming die garandeert dat de stem van elke

is dus des te meer zaak weloverwogen te kiezen.

docent telt.

Schoolbreed leermiddelen kiezen

Keuzes van de leerling

Het kan gebeuren dat de sectie Exact met hoogrode konen het nut van

Uiteindelijk is het de leerling die het resultaat van al die keuzeprocessen

theaterbezoeken voor Kunst en Cultuur ter discussie stelt. Dat wil je

van schoolleiding en docenten krijgt voorgeschoteld. Valt er voor hem

natuurlijk niet. Maar het is wel wat er gebeurde in een simulatiespel (een

nog wat te kiezen? Als het goed is wel. Kunnen kiezen vergroot namelijk

leermiddelenbeleidspel van Experimenten Leermiddelen VO).

de autonomie en dus de motivatie. En uiteindelijk kan de leerling zelf (in

Ingrediënten: een te verdelen pot met geld en partijen die allemaal meer

gesprek met de docent) het best bepalen wat bij zijn niveau, voorkeur en

willen dan hun toebedeeld wordt. Met de lumpsumfinanciering en de

leervraag past. Er hoeft geen nieuw leren aan te pas te komen om de

onderwijskundige noodzaak schoolbreed over leermiddelen te beslissen

leerling mee te laten beslissen over leermiddelen.

is zo’n situatie reëel geworden.

Leerlingen kunnen bijvoorbeeld in een vorm van een panel structureel

Winnaars van het leermiddelenspel stelden zichzelf de

worden betrokken bij beslissingen over leermiddelen. En natuurlijk kiest

volgende regels:

een leerling graag zelf uit een breed palet aan leermiddelen die door

algemeen belang gaat voor partijbelang

docenten zijn voorgeselecteerd.

behoeften van de secties worden open besproken (en niet tegen elkaar uitgespeeld) de schoolleiding geeft helderheid over budget en procedures meningen worden beargumenteerd en argumenten gewogen op basis van een gezamenlijke visie.

MEER INFO

> 18

Bij de vakcommunities van De Digitale school zijn

methodekeuzecriteria te vinden en recensies van materiaal: www.digischool.nl

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 19

ARRANGEREN

Bedoel jij wat ik bedoel dat zij bedoelt? OVER STANDAARDISATIE EN DE 23 BETEKENISSEN VAN LEERMATERIAAL ARRANGEREN “Arrangeren is een nieuw woord binnen onze organisatie en bij de diverse activiteiten is de duiding van het woord niet altijd gelijk. Een landelijke standaardterminologie zou handig zijn.” (Scala College)

19. Een programma met basisstof, opdrachten, huiswerk en toetsen vastleggen uit methoden in de Elo met hulp van een uitgever 20. Waarnemingslessen ontwerpen op basis van bestaand materiaal en in een ringband verzamelen

Weet iemand nog wat arrangeren is? 23 scholen dachten er zo over: 1.

Ontwerpen en gebruiken van zeer dynamische digitale studiewijzers voor methoden

2. Materiaal verzamelen uit rekenmethoden en zelf gemaakt materiaal bijvoegen

21. Selectie van leerstof uit bestaande methoden per leerling op werkbladen vastleggen per week 22. Leerstofeenheden maken 23. Ontwerpen van verschillende leerroutes op werkbladen per leerling gebaseerd op een methode van een uitgever.

3. Methoden en verrijkingsmateriaal zoeken en inzetten 4. Themamodulen met lesopdrachten volgens vast format maken en bij elkaar voegen 5. Zelf materiaal schrijven en een methode ontwerpen, met links in n@tschool

Arrangeren is hier meestal opgevat als: met leermateriaal bezig zijn, anders dan alleen maar werken met een methode van een uitgeverij. Het aanbrengen van een rubricering van het arrangeren vanuit de docent gedacht leidt tot drie vormen: a. de methode plus wat erbij, b. de metho-

6. Nieuwe werkvormen ontwikkelen voor Duits

de vervormen en 3. zelf ontwerpen, samenstellen, schrijven en kopiëren.

7. Methode onafhankelijke lessen samenstellen uit vrij toegankelijk

Vanuit de leerling is er wel een vaker voorkomende definitie: een leerar-

materiaal met vast format 8. Taalfitness-opdrachten maken en kopiëren

rangement is een door een leerling zelf samengesteld programma, met de door de docent aangedragen leerinhouden.

9. Verrijkingsopdrachten maken als aanvulling op de basisstof 10. Bewerken van materiaal via programma eXe en plaatsen in Teletop 11. Leseenheden maken uit bestaand materiaal volgen vast format 12. Aanpassing projecten van gerelateerde methoden met keuze voor leerling 13. Module met basisboekjes uit oude methoden en toepassingsoprachten opnemen 14. Leseenheden arrangeren met hulp van Lectora en plaatsen in een centrale database 15. Kiezen van een methode, uitproberen en maken van werkplanners en een volgsysteem 16. Arrangeren van de modules van de methode Explora 17. Met behulp van bestaand materiaal een lessenserie samenstellen met een overdraagbare lerarenhandeling 18. Het door een leerling samenstellen van een programma met de door

MEER INFO

Rapport Experimenten Leermiddelen VO (Elvo) met samenvattin-

gen van 25 arrangeerprojecten (www.leermiddelenvo.nl en www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen)

de docent aangedragen leerinhouden op basis van modules van

APS, CPS en KPC: Van lesrooster naar leerarrangement

methoden en internet

(www.aps.nl/APSsite/Publicaties)

19 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 20

ARRANGEREN

Donderdag: arrangeervrij WAAROM HET ARRANGEREN VAN LEERMATERIAAL IN HET TAAKBELEID MOET PASSEN Bijna alle plannen zijn te ambitieus. In elk arrangeerproject klagen

“Er zijn veel activiteiten met hoge prioriteit tegelijkertijd, waardoor je niet op

de docenten en ict-coördinator over te weinig tijd. Het is een onbe-

zelf te kiezen momenten alle betrokkenen beschikbaar hebt.”

heersbaar fenomeen, dat zich zelfsturend door de school beweegt.

(Olympus College)

Tijd is alles

Mentaal verzuim, geen nee durven zeggen, of niet kunnen?

Als iemand het plan oppert om leermateriaal te arrangeren – wat een

Behalve veel korte verstoringen in het werk en andere plotselinge priori-

docent daar ook onder verstaat - kan de volgende lijst handig zijn om af

teiten die nu eenmaal in een school voorkomen, noemen velen dat het

te vinken.

veel tijd kost om anderen enthousiast te maken. Dat is een probleem van

1.

een geheel andere orde. Het ligt wel in de buurt bij de eerste stap: wat is

Bepalen voor welk probleem het een oplossing is. Wat is de reden?

2. Is er al een oplossing voor dit probleem? Is er onderzoek gedaan naar wat er te verkrijgen is op de markt, betaald of onbetaald? 3. Bepalen of iedereen hetzelfde beeld heeft bij het doel (hoeveel uur

de reden om te beginnen? En wie voelt die oprechte behoefte, ervan uitgaande dat de tijd en competenties in orde zijn of is er sprake van mentaal verzuim? Dat is zoiets als ja zeggen, maar nee voelen.

materiaal moet het opleveren) en de werkzaamheden (wat is leermateriaal arrangeren) 4. Weten hoeveel tijd elke actie kost. Een slu “flexibel materiaal arrangeren” kost 12 tot 15 uur arbeidstijd. Het onderhoud daarna – afhankelijk van de mate van verandering – 1 tot 2 uur per slu lesmateriaal. 5. Wie heeft de competenties om dat te doen, de technische en de inhoudelijke? 6. Vermenigvuldig bij elk project waar ict bij komt kijken de tijd met een factor 2,3. 7. Dingen half goed doen kost heel veel tijd, want dan moet het vaak over. Bepaal het foutpercentage dat acceptabel is. 8. Dingen te goed doen kost heel veel tijd. Bepaal de mate van perfectie. 9. Bepaal uit welk potje de tijd komt, lesvoorbereidingstijd, scholingstijd of innovatietijd. 10. Bepaal welke andere dingen dus niet meer gedaan worden.

MEER INFO

Rapport Experimenten Leermiddelen VO (Elvo) met

samenvattingen van 25 arrangeerprojecten (www.leermiddelenvo.nl, www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen)

> 20

Voorbeeld van een gestructureerde aanpak: www.coloursonderwijs.nl

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 21

ARRANGEREN

Is het flexibel voor de docent of voor de leerling? OVER FLEXIBILITEIT IN HET LEERMATERIAAL EN DE ORGANISATIE IN DE KLAS Wat is uw persoonlijke keuze?

De organisatie in de klas is een puzzel

Waar bestaat de flexibiliteit uit bij leermateriaal?

Het beoordelen van de flexibiliteit van leermateriaal is nog eenvoudig. De

Dat je veel kunt variëren in werkvormen, in tempo en in leerstof.

complexiteit begint bij het gebruik, zeker als er ook activiteiten op de

Daarna volgt de vraag: voor wie moet het flexibel zijn: voor de docent

computer worden aangeboden. Wie is wanneer met wat bezig, hoe doe je

of voor de leerling? In onderstaand schema vindt u de flexibele

samenwerkingsopdrachten in een computerlokaal, hoe houd je het over-

criteria, waarmee u de flexibiliteit van leermateriaal kunt beoordelen.

zicht?

En welk criterium vindt u eigenlijk het meest belangrijk?

Leerlingen moeten ook wennen aan de nieuwe verantwoordelijkheid als ze hun eigen leerroute samenstellen en aan de nieuwe structuur van de

Leermiddel

lessen. Heel duidelijk kwam dat naar voren bij een Experiment voor klas 1.

Voor wat en wie is het leermiddel?

3h/v, waarin eenheden van drie methoden gearrangeerd werden door

scenario

2/3

3/4

vak / leergebied

alle

M&M, M&N mvt

niveaus / leerwegen

vmbo 1, 2

vmbo 1

BB (KG)

BB, KB

een aantal scholen:

Leerling: “Hoe moeten we leren, vanaf het scherm of vanuit het boek?” Docent: “Wanneer werk je als leraar centraal in deze setting, je hebt geen grip meer op het tempo. De leerlingen zijn nu bezig, terwijl ik hier ben, hoe

2. Wat kan de docent kiezen of zelf invullen? inhoud leerstof?

x

volgorde leerstof?

kan ik als docent zien wat een leerling heeft ingevuld?” x x

didactiek ? tijd waarin leerling werkt?

x

plaats waar leerling werkt?

x

x

3. Wat kan de leerling kiezen of zelf invullen? inhoud leerstof?

x

volgorde leerstof?

x x

didactiek ? werktijd ?

x

werkplek?

x

x

4. Welke randvoorwaarden zijn nodig:

MEER INFO

ontwikkeltijd docenten? voorbereidingstijd?

I-go-pinter, Experimenteren met arrangeerbare kleine digitale

eenheden in klas 3h/v, Noordhoff Uitgevers. Zie voor een samenvatting

x

Rapport Experimenten Leermiddelen VO (Elvo) op www.leermiddelenvo.nl of

beschikbare computers?

x

www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen

werkruimtes in school?

x

Het Aletta Jacobs College heeft ruime ervaring met het ontwerpen en maken

infrastructuur (ELO)

x

van leerarrangementen: www.leermiddelenvo.nl en www.aletta.nl

21 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 22

ARRANGEREN

Wie stippelt de leerroutes uit? OVER DE DIDACTIEK VAN GEARRANGEERD MATERIAAL Werkvorm, volgorde en achterliggende leertheorie

Geheel andere planning en voorbereiding

Wat is de beste manier om leerstof aan te bieden? 80.000 docenten

Bij het ontwerpen van leerroutes van de (digitale) schoolspecifieke eigen

kiezen en beoordelen of een hun aangeboden vakdidactiek in een

methode volgde de sectie een aantal stappen:

leermiddel is wat zij voor ogen hebben en of het past bij de onder-

1.

wijsvisie van de school en bij hun eigen leerlingen. Het ontwerpen van deze didactiek wordt meestal gedaan door teams van (externe)

Bepaling reden en doel. Waarom gaan we beginnen en wat moet het opleveren?

2. Vooraf is overzicht nodig van al het materiaal. Meestal heeft een

specialisten, werkzaam voor of bij een uitgever.

docent na één jaar gebruik van een methode de didactiek en inhoud

Als een sectie zelf leermateriaal gaat arrangeren gaat iemand of een

volledig ervaren. Bij het ontwerpen van een schoolspecifieke (vak-

team dat op school doen. Hoe pak je dat aan en wat zijn de ervaringen van anderen? Eenmaal bezig groeit het enthousiasme.

overstijgende) methode moet deze kennis ver vooruit verworven zijn. 3. Hoe lang gaat een arrangement mee? 1, 2 of 3 jaar? En hoeveel verandert er dan jaarlijks? 4. Hoe organiseer ik de les als een gedeelte van de klas een computer

Persoonlijk leerarrangement Eerst is de vraag wat de reden is om te gaan arrangeren en wat is het?

gebruikt? 5. En wie wordt onze inhoudelijke arrangeerspecialist?

Het Aletta Jacobs College ging ermee aan de slag omdat de leerlingen actiever en zelfstandiger zouden leren. Ze vinden een leerarrangement

Uitgever arrangeert de leerroute

een door de leerling zelf samengesteld programma met door de docenten

In het project Praktische Profieloriëntatie van Codename Future vroeg de

aangeboden leerinhouden.

uitgever zich af:

De gekozen didactiek bestaat uit vele werkvormen, ontwikkeling van

“En wie is eigenlijk de arrangeur? Is dat de aanbieder, is dat de docent of

kennis en persoonlijkheid en samenwerkend leren. Voorwaarden zijn: de

uiteindelijk toch de leerling. Wij hebben als aanbieder en daardoor ook als

methoden vormen een bron en ict is een hulpmiddel.

arrangeur gediend. We hebben materialen klaar gezet voor scholen en

Heel uitdrukkelijk noemen ze een webquest geen leerarrangement, want

docenten en hun geholpen een leerroute te bepalen. Docenten hebben keu-

dat is een vast stramien en de leerroute die iedere leerling aflegt is gelijk.

zes gemaakt in wat ze wel en wat ze niet wilden gaan doen en uiteindelijk

Ontwerp je eigen methode

geren het maken van keuzes?”

heeft de leerling weer een keuze gemaakt in zijn aanbod. Wellicht is arranHet Gomarus College heeft ervaring met het arrangeren van digitale eenheden uit de aardrijkskundemethode Terra en geschiedenismethode Indigo. De reden om te beginnen was niet heel uitgesproken. De docen-

MEER INFO

ten hebben behoefte aan meer eigen inbreng, meer afwisseling en zelf-

Codename Future bepaalden de uitgever of de docent de leerroute. De leerlin-

standig werken voor de leerling. Didactisch gezien ligt de keuze voor

gen hadden vooral keuzevrijheid in de onderwerpen.

docenten in de variatie van het tempo en volgorde van de stof. De achter-

Bij het Experiment I-go-pinter (Noordhoff Uitgevers) met arrangeerbare kleine

liggende leertheorie ligt besloten in de methode. Toegevoegd zijn interac-

digitale eenheden in klas 3h/v voor de mens en maatschappij vakken, richtten

tieve werkvormen en soms eigen materiaal.

docenten de leerroute in op basis van de didactiek van de methoden. Zie voor

In het Experiment Praktische Profieloriëntatie voor 3h/v van

samenvattingen Rapport Experimenten Leermiddelen VO (Elvo) op www.leer-

> 22

middelenvo.nl en www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 23

SAMENWERKEN

Waarom doen ze niet net als wij? OVER DE CULTUURVERSCHILLEN TUSSEN SCHOLEN EN UITGEVERIJEN Als u een boek bestelt en gebruikt, is de maker slechts een naam.

Goede of slechte cultuur bestaat niet

Als u samen een leermiddel gaat maken dan blijkt het van belang te

Bij elke activiteit past een bepaalde cultuur het beste en elke organisa-

zijn dat mensen het met elkaar kunnen vinden.

tiecultuur heeft positieve en negatieve kanten. Een school heeft een

Uitgevers klagen over scholen: “Ze reageren niet op e-mail, ze zijn slecht

typische netwerkcultuur. Er is een hechte sfeer gebaseerd op vriend-

te bereiken, ze geven hun mobiele nummer niet, je kunt ze niet thuis en 's avonds bellen. Ze houden zich niet aan deadlines en afspraken. Ze weten niet wat ze wat ze willen.” En andersom melden scholen: “Ze maken niet wat wij willen. Ze beloven technisch alles, maar het werkt niet. Dat gezeur over kosten. Waarom werken ze eigenlijk niet veel meer samen? Ze zijn commercieel.”

schappen, die ook buiten het werk onderhouden worden, men vervangt elkaar en neemt werk over, er is veel teamwork nodig. Er is een breed gevoelde behoefte aan consensus. Het bereiken van de schooldoelstellingen is voornamelijk afhankelijk van de eigen kennis en is lokaal gericht. Concurrenten zijn er alleen in de regio of ontbreken. Innovatie op een school slaagt het best als er een zeer hechte sociale samenhang is (rapport over innoveren van de VO-raad).

Groepsgericht of doelgericht?

Een uitgeverij kenmerkt zich door een hoge mate van individuele taakge-

Ongeveer 70% van de mensen die, als werknemer of auteur, in of voor een

richtheid, die voortvloeit uit en samenvalt met het bedrijfsbelang. Er is

educatieve uitgeverij werken komen uit het onderwijs. Ze zijn docent

een grotere scheiding in persoonlijke contacten tussen privé en werk, ter-

geweest of zijn dat nog steeds. En toch: het cultuurverschil voelt groot aan.

wijl het werk weer wel een hoge prioriteit heeft bij de werknemers. Er zijn

Er zijn vele manieren om snel inzicht te krijgen in verschillende organisatie-

simpele doelstellingen en duidelijke concurrenten. Ze werken nationaal

culturen. De methode van Goffee onderscheidt op de twee kenmerken

of internationaal.

groepsgerichtheid (sociability) en doelgerichtheid (solidarity) vier soorten organisatieculturen. Een uitgeverij kenmerkt zich door een hoge mate van

Verschil in organisatiecultuur: een fijn alibi?

doelgerichtheid en een school door een hoge mate van groepsgerichtheid.

Cultuurverschil is ook een prettig alibi voor als de dingen niet goed gaan.

GROEPSGERICHTHEID

Het is een min of meer objectief feit, waardoor de persoonlijke verantwoordelijkheid om een samenwerking te laten slagen minder wordt. Het HOOG

Netwerkcultuur

Gemeenschapscultuur

gaat er om de cultuurverschillen niet te zien als persoonlijke tegenstellin-

Bijv. een VO-school

Bijv. een politieke partij

gen. Ook het benoemen van gedeelde en tegengestelde belangen vormt

Gefragmenteerde cultuur

Bedrijfsmatige cultuur

Bijv. een advocatenkantoor

Bijv. een uitgeverij

een goed begin van een succesvolle samenwerking. LAAG

LAAG

HOOG

MEER INFO

Experimenten Leermiddelen Novo2, 9 samenwerkingsprojecten

van scholen en uitgevers: www.leermiddelenvo.nl en www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen

DOELGERICHTHEID

Prof. S. Waslander: Leren door innoveren (www.vo-raad.nl/publicaties/brochures/leren-over-innoveren), toegankelijk rapport met handig overzicht van de voorwaarden, waarbinnen scholen succesvol nieuwe activiteiten realiseren. R. Goffee en G. Jones: The character of an organisation (1998) met typologie van organisatieculturen.

23 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 24

SAMENWERKEN

Hoe anders zijn de regels van een ander spel? OVER PARTICIPERENDE PRODUCTONTWIKKELING, VERTROUWEN EN “GOED OPDRACHTGEVERSCHAP” Bij de ontwikkeling van een schoolspecifieke methode met veel ict, is

In de praktijk ging het anders

er overleg over de ingrediënten en de samenstelling van het leermid-

Bij de 11 experimenten met samenwerkingsprojecten gingen scholen en

del nodig. Producent en consument gaan dan met elkaar in zee lang

uitgevers minimale overeenkomsten voor de toekomst aan. Niemand kon

voordat het product af is. Dan gelden ook nieuwe spelregels. Hoe

zich er een buil aan vallen. De noodzakelijke voorwaarden voor een vroe-

zien die er uit? En was dat wel de bedoeling?

ge gezamenlijke productontwikkeling gericht op een aantal jaren continuïteit waren in die projecten nog niet gerealiseerd.

Schoolspecifieke functionaliteiten

Heel opvallend is dat een docent het materiaal in handen wil hebben. Hij

Als een schoolleider een nieuw gebouw wil hebben huurt hij een archi-

moet het echt zien om goed te kunnen beoordelen of het wat is, of het

tect in voor het ontwerp. Selectie vindt plaats op basis van eerdere ont-

niet te moeilijk of te makkelijk is voor zijn leerlingen. Of het is wat hij zich

werpen en gerealiseerde scholen, soms worden meerdere architecten

had voorgesteld. Voor de duur van het project kwam in de meeste

uitgenodigd om schetsontwerpen te maken en presentaties te geven. Na

samenwerkingsprojecten wel een goede zakelijke vertrouwensrelatie tot

de keuze gaat de ontwerper in goed vertrouwen aan de slag op basis van

stand.

het programma van eisen. Als de nieuwe school er staat zijn voor 30% de details anders dan iedereen dacht en het budget is met minimaal 30%

Leren van opdrachtgevers in andere sectoren

overschreden. En toch is iedereen heel blij. Docenten, schoolleider en

In de bouwbranche en de ict-branche is er jarenlange ervaring met “goed

architect hebben zich verbonden in het vertrouwen dat er iets moois uit

opdrachtgeverschap”. Er zijn vele subvarianten: publiek, particulier,

zou komen. Belangrijke ingrediënten zijn dan:

collectief of maatschappelijk opdrachtgeverschap. De basis is ook toepasbaar in het onderwijs, maar een goede vertaling

het gezamenlijk meemaken van het proces

naar het onderwijs ontbreekt. Zowel voor de toekomstige aanbestedin-

ruime ervaring met een dergelijk proces bij (in ieder geval één van)

gen van de schoolboeken als voor grote ict-projecten voor veel scholen

de partijen

gezamenlijk is die expertise nuttig.

wederzijds benoemd vertrouwen uitvoerige beschrijving van de functionaliteiten en een behoorlijke meetbaarheid daarvan bekend zijn met de risico’s (en % kansen op die risico’s) ervaring in de complexe rol van “opdrachtgever”. Als het om het maken van een schoolspecifieke methode met ict gaat, zou het ook zo kunnen gaan in theorie….

MEER INFO

> 24

www.valori.nl over opdrachtgeverschap in de ict-branche

www.pianoo.nl o.a. over publiek opdrachtgeverschap

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 25

SAMENWERKEN

Zijn wij allemaal als enige uniek? OVER HET SAMENWERKEN VAN SCHOLEN EN HET UITWISSELEN VAN LEERMATERIAAL Scholen zijn hard bezig zich op hun eigen manier te ontwikkelen. Als

De organisatie en de visie van scholen zijn nogal verschillend waardoor

de eigen onderwijsvisie de raison d’être is van een school, kan de

weinig van onze ervaring en middelen “warm” overdraagbaar zijn. Toch kan

eigenheid zoveel nadruk krijgen dat overeenkomsten met anderen,

afkijken heel vruchtbaar zijn omdat je dan onderdelen kunt meenemen die

die een goede basis voor samenwerking zijn, niet meer worden

wel in de visie en onderwijsorganisatie passen.”

gezien.

(Twents Carmel College) “Uitwisseling van content was jaren geleden de bedoeling, maar dit is niet

Schoolspecifiek

van de grond gekomen. Het organiseren lukt binnen een school zelf al niet,

Het blijkt lastig voor een school om zich, terwijl het eigen onderwijs nog

laat staan binnen een groter geheel, tussen scholen onderling.”

volop in ontwikkeling is, bezig te houden met materiaalontwikkeling die

(Gerrit Rietveld College)

zich richt op meerdere scholen tegelijkertijd. De bruikbaarheid op de eigen school gaat dan vaak voor de bijdrage aan de ontwikkeling van

De docent is vooral nog gebruiker en minder producent van zijn eigen

onderwijs dat pas op de wat langere termijn ingezet kan worden. Het ont-

materiaal. En het primaire belang van de docent als gebruiker ligt nu

wikkelen van schoolspecifiek materiaal zou niet een geïsoleerde positie

eenmaal niet bij overdraagbaarheid, uitwisseling en feedback op

van scholen moeten veroorzaken of versterken. Een belangrijk aan-

andermans producten. Dat ligt bij het invullen van de eigen lessen.

dachtspunt blijft de overdraagbaarheid van de producten en uitwisseling, samenwerking op scholen en met uitgeverijen.

Wel uniek in het bestaan, maar niet uniek in de benodigde hulpmiddelen. Het is aan de schoolleiding om het gevoel te bevorderen dat meer scho-

Locatiespecifiek

len dezelfde vragen hebben en dat het makkelijk, handig en goedkoop is

Zelfs tussen verschillende locaties van dezelfde school met dezelfde

materiaal te gebruiken en te proberen dat beschikbaar is.

onderwijsvisie wordt soms gekozen voor locatiespecifiek boven schoolspecifiek materiaal. Ook al is dat in strijd met het uitgangspunt om

Voorbeelden van goede samenwerking zijn te vinden bij de Vrije Scholen

zoveel mogelijk samen te werken en samen te ontwikkelen, omdat dat

en de reformatorische scholen. Is het de cultuur van georganiseerde con-

past binnen de overkoepelende onderwijsvisie én omdat dat financieel

sensus die bij de Vrije Scholen het succes verklaart van het vertalen van

aantrekkelijker is.

een gemeenschappelijke onderwijsvisie in zelfontwikkeld materiaal dat aangesloten scholen (niet-bindend) kunnen gebruiken, bij de reformatori-

Docent als gebruiker

sche scholen is het meer een kwestie van hiërarchische structuur als suc-

Er is een continuüm denkbaar dat loopt van volledig docent-/schooleigen

cesfactor.

materiaal naar overdraagbaar/verkoopbaar materiaal. Van volledig maatwerk naar confectie. Waar meer ruimte is voor eigen keuzes en door nieuwe media het ontwikkelen en gebruiken van leermiddelen flexibeler kan, moet daarin een midden gevonden worden. Dat blijkt lastig. Daarbij speelt o.a. een rol dat de docent denkt als gebruiker.

MEER INFO

Rapport Experimenten Leermiddelen Onderbouw VO over het

project Novo2, waar in acht experimenten leermiddelen werden ontwikkeld. Op www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen en www.leermiddelenvo.nl. Op de tweede site ook meer over de Vrije Scholen en de reformatorische scholen.

25 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 26

SAMENWERKEN

En dan was ik voortaan jij en jij mij OVER SUCCESVOL SAMENWERKEN VAN SCHOLEN EN UITGEVERS Vraaggestuurd samen projecten maken

Het begint met het benoemen van de kwaliteiten van de ander. En mis-

Enige tijd geleden was er een project met overheidssubsidie van een

schien ook wel met eerst bepalen waarom je eigenlijk wilt samenwerken.

uitgeverij en een tweetal scholen, waarin de scholen leermateriaal

Zo is de docent expert in het beoordelen van het niveau van zijn leerlin-

gingen maken voor een project “water” en een project “skateroutes

gen, zijn eigen doceerstijl, zijn eigen didactische aanpak, het beoordelen

in de regio”, want dat was leermateriaal op maat.

van de praktische bruikbaarheid van het leermateriaal, het bepalen hoe-

Meteen in het begin ging dat al verkeerd. De uitgevers leunden ach-

veel er nodig is en wellicht ook het maken van schoolspecifiek leermate-

terover, want dit was een vraaggestuurd project, de scholen gingen

riaal. De inhoud en gebruik van ict-materiaal is nog nieuw.

dat nu maken.

Het omzetten van een onderwijsvisie in eisen voor overdraagbaar leerma-

De docenten gingen in overleg, de al vastgestelde onderwijsvisie

teriaal is een bekend terrein voor uitgevers. Docenten kunnen wel goed

werd nog een paar keer door geëxerceerd, en er werd geschreven en

aangeven wat het moet opleveren: activerend, motiverend, kerndoelen

tegelijk een nieuwe onderwijsvorm bedacht en uitgevoerd.

dekkend en flexibel. Maar hoe je dat moet doen is een vraag voor specia-

Teveel dus. Ze dachten van de uitgever een format met structuur te

listen.

krijgen, maar dat was een misverstand. Want dat leverde volgens de

Verder is een uitgever een expert in het beoordelen van de overdraag-

uitgever weer geen flexibel materiaal op. Het eindigde natuurlijk met

baarheid van het leermateriaal en de realisatie daarvan.

ergernis van alle betrokken partijen en overigens nog wel met goed leermateriaal.

Continuïteit? Bij dergelijke projecten blijkt telkens dat samenwerking in de zin van

Dit project werd improviserend en intuïtief aangepakt. Samenwerken was

gezamenlijke ontwikkeling ook begonnen moet worden met een duidelijk

opgevat als het omdraaien van de rollen (school werd uitgever en uitge-

beeld van de continuïteit. Is het een éénmalig project en is de leermiddel-

ver wachtte af wat er geleverd werd) in plaats van gebruik te maken van

ontwikkelaar primair een onderwijsadviesbureau of expertisecentrum van

elkaars exclusieve expertise. Scholen en uitgevers zijn verschillend in

een universiteit of is het een educatieve uitgever? En wat is ieders

hun vaardigheden en kennis.

beweegreden, hoe is het project gedefinieerd, voor hoe lang en op welke voorwaarden?

Wat kan de ander goed en wie doet wat? In negen experimenten (Novo2) is voor het ontwikkelen van materiaal op verschillende manieren samengewerkt tussen uitgevers en scholen: de docenten schrijven het materiaal, de uitgever begeleidt en redigeert de uitgever en/of school levert bestaand materiaal, docenten

> 26

arrangeren en vullen aan

MEER INFO

auteurs van de uitgever ontwikkelen of hebben ontwikkeld, docenten

van scholen en uitgevers: www.leermiddelenvo.nl en

proberen uit.

www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen

Experimenten Leermiddelen Novo2, 9 samenwerkingsprojecten

De eerste variant leverde de meeste problemen op.

Kennisnet-projecten contentstimulering en educatieve contentketen: o.a.

Het bleek nog niet zo makkelijk om het beste van twee werelden

http://contentketen.kennisnet.nl/kennisdelen/projecten en

(uitgever en school) te combineren.

http://projectenbak.kennisnet.nl

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 27

SAMENWERKEN

Wie zijn de Pro-Ams van de onderwijs-wikipedia? OVER CONCURRENTIE VAN UITGEVERS EN SCHOLEN ONDERLING EN ALLES EERLIJK DELEN Vaak hoor je van docenten en schoolleiders: doe mij maar alles in 1

".... het is wel groot belang dat het gekozen (digitale) alternatief in voldoende

database, want dat is heel handig. Meer specifiek zijn er drie

mate alle kerndoelen en eindtermen dekt. Het team zal dit in een afdelings- of

varianten op deze wens:

vakwerkplan moeten aantonen dat er sprake is van een continue en complete

1.

opleiding." (College Vos)

Als alles wat er is in 1 database staat kunnen we het beter vinden.

2. Als de uitgevers alles in 1 database zetten, dan kunnen we beter combineren. 3. Als we samen als scholen alles in 1 database (een wikipedia voor het onderwijs) zetten, is dat goedkoper en makkelijker.

In het onderwijs zie je op gespecialiseerde vakgebieden dezelfde ontwikkeling: enthousiaste docenten schrijven, verzamelen en plaatsen materiaal, vakinformatie en tips op internet. Het realiseren van één alomvattende data-

Alle drie de uitspraken voelen wel goed, en toch is er nog niets gereali-

base is andere koek. Het uitwisselen van leermateriaal volgens een vaste

seerd. Wat zou een verklaring kunnen zijn?

structuur is een moeizaam proces. Docenten leggen zichzelf hoge eisen op voordat ze hun materiaal met een collega willen delen. Ook het gebruik van

Alles vindbaar in 1 database = internet

materiaal van een collega-docent past niet snel bij de eigen visie. Het laatste

Het gaat niet om het vinden, maar het gaat om het zoeken en het kiezen.

jaar is een aantal initiatieven genomen om zelfsamengesteld leermateriaal uit

Want deze variant bestaat eigenlijk al, dat is namelijk internet. Er zijn dui-

te wisselen in een gesloten systeem, maar zonder directe toegangskosten.

zenden kleine en grote verzamelingen leermateriaal op elk vakgebied te vinden, gratis of betaald. Of het nu Wiskunde in de onderbouw betreft of

Het Digidac-verband bestaat uit een aantal scholen, die leermateriaal

Engels in de tweede fase, er is meer dan genoeg te vinden op internet.

willen arrangeren en delen. Ze hebben elkaar uitgekozen omdat ze ver genoeg van elkaar zitten om geen concurrent te zijn. Ze werken volgens

Alles van alle uitgevers in 1 database = er niet en zal er niet komen

het format van www.digilessenvo.nl, waarbij nu ruim 20 scholen

Uitgevers zullen niet hun inhoud gaan delen. Qua techniek werken uitge-

aangesloten zijn. Er zijn 100 opdrachten beschikbaar met de richtlijn:

vers wel samen, waardoor bijvoorbeeld een leerling aan 1 inlogcode vol-

alleen gratis internetmateriaal en niet zelf schrijven.

doende heeft. En ze werken met dezelfde technische standaarden.

Het tempo ligt laag, omdat er te weinig tijd is, of omdat de maker niet

Inhoudelijk kan een school wel zijn eigen “alles-in-1-database” realiseren

tevreden is. Ook is de tool waarmee gewerkt wordt technisch nog te

binnen de eigen Elo. De verzameling bevat modules van de verschillende

moeilijk. Het bewaken van de didactische kwaliteit en het opstellen van

uitgevers, die voldoen aan standaarden in technische zin en inhoudelijk

de criteria heeft de aandacht. Het heeft gewoon veel, veel tijd nodig en dan

qua werkvorm en leeractiviteit. De uitgebreide studiewijzers zoals

komt die DatabaseVo er wellicht!

gemaakt door het Twents Carmel College vormen een begin daarvan. Alles van alle scholen in 1 database = er niet maar komt misschien Pro-Ams (Professionele-Amateurs) vullen Wikipedia en vertegenwoordigen een nieuw economische trend: ze ontwikkelen gezamenlijk kennis op vrijwillige basis vanuit hun specifieke interesse. Andere voorbeelden

MEER INFO

zie je bij de ontwikkeling van open source software en bij actiegroepen.

How enthusiasts are changing our economy and society (2004).

Deze groepen ontstaan met name wanneer de vrije tijd toeneemt.

www.sync.nl: online magazine o.a over de laatste internetontwikkelingen.

C. Leadbeater en P. Miller: The Pro-Am Revolution:

www.digilessenvo.nl

27 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 28

SAMENWERKEN

Hoe lang kan een relatie duren? OVER SAMENWERKINGSOVEREENKOMSTEN TUSSEN UITGEVERS EN MEDE-ONTWIKKELENDE SCHOLEN Uitgevers en scholen kozen in een aantal samenwerkingsprojecten verschillende modellen om inhoudelijke en zakelijke afspraken vast te leggen.

Geen geld meer om de database te vullen SG Nieuw Zuid in Rotterdam, het Ontwikkelcentrum en Fontys vmbo ontwikkelden conform het communitymodel 90 vmbo-opdrachten rond het principe van Leren In Nieuwe Contexten (Linc). Inmiddels bevat de eigen database

Producentenmodel

van Nieuw Zuid 250 unieke opdrachten en weten de leerlingen van de

Dit lijkt op een traditionele vorm van leveren van materiaal door

Internationale SchakelKlassen niet beter dan dat ze 11 uur per week met

uitgevers. Anders is dat de distributeur wordt overgeslagen.

Linc bezig zijn. Olivia van Roon, teamleider ISK: “Het is jammer dat er na het

De ontwikkelschool ontvangt een korting die anders aan de distributeur

project geen geld meer was om de database van het Ontwikkelcentrum te

gegeven zou zijn. De uitgever kan leermiddelen in arrangeerbare vorm

vullen. Blijkbaar waren er onvoldoende scholen die interesse toonden voor

beschikbaar stellen. Daarbij kan voor het ontwikkelen van schoolspeci-

de Linc-opdrachten. Ik heb begrepen dat het Ontwikkelcentrum en Fontys

fiek materiaal een overeenkomst worden gesloten voor vele kleine

druk bezig zijn om daar verandering in te brengen. Wij hebben weliswaar

onderdelen van een methode met de toestemming om deze te integreren

250 unieke opdrachten in onze database, maar daar moet wél een redactie-

in het eigen materiaal. De overeenkomst heeft de vorm van een licentie,

slag overheen voordat een opdracht geschikt is voor een andere school.”

waarbij een bedrag per leerling wordt betaald, onafhankelijk van het feitelijke gebruik.

Dienstenmodel door een onderwijsadviesbureau Het gaat hier om een twee-sporenmodel, waarin de scholen waarmee is

Communitymodel

samengewerkt het materiaal gratis of tegen dupliceerkosten ontvangen,

Scholen kunnen lid worden van een vereniging en daarmee gezamenlijk

omdat zij begeleidingsuren inkopen bij de ontwikkelaar.

het beleid bepalen van de leermiddelenverzameling. Deze constructie

Er kan sprake zijn van gedeeld auteursrecht. Het gaat primair om het

lijkt levensvatbaar door de eenvoud van de constructie en de intentie van

leveren van diensten, het ontwikkelen van leermateriaal wordt

de uitgever om zorg te dragen voor de continuïteit. Noodzakelijk voor de

beschouwd als dienstverlening.

(financiële) continuïteit is dat voldoende scholen toetreden tot de community. De uitgever zelf maakt geen deel uit van de vereniging, maar opereert als opdrachtnemer door het leveren van diensten (productie, redactie, e.d.). Abonnementsmodel met hybride financiering De school betaalt jaarlijks een bedrag, onafhankelijk van hoeveel en hoe vaak zij het materiaal gebruikt. De opbrengsten zijn niet kostendekkend voor het up-to-date houden en continueren van het project. De leermiddelontwikkelaars die met dit model werken kunnen alleen het materiaal up-to-date houden door overheidsubsidies. De opbrengsten

MEER INFO

van de scholen zijn te laag en de kosten te hoog.

www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen en www.leermiddelenvo.nl.

Novo2-projecten o.a over samenwerkingsconstructies:

Daar ook een uitgebreide beschrijving van de Nieuw Zuid case.

> 28

Businessmodellen: http://contentketen.kennisnet.nl (TNO).

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 29

LEERMIDDELEN

Moeten ze nu ook al meepraten over de schoolboeken? OVER HET NUT VAN LEERLINGPARTICIPATIE Ouders en leerlingen kunnen op verschillende manieren invloed uitoefenen op de gang van zaken op school. Elke school heeft verplicht

Soms levert het gesprek met leerlingen verrassende inzichten op Zo moet Jephta de Visser, leerlinge uit 3h/v van het Piter Jelles (!mpulse) uit

een medezeggenschapsraad (MR). De meeste scholen hebben bovendien

Leeuwarden er aan wennen dat al het lesmateriaal voor geschiedenis,

een ouderraad, een leerlingenraad en een personeelsraad.

aardrijkskunde en economie nu digitaal is. “Zeker bij een vak als geschiede-

Via de MR hebben ouders en leerlingen de meest directe invloed.

nis, waar je vaak langere teksten moet doorwerken, kan het op den duur wel

Er zijn goede redenen om de mening van de leerlingen te betrekken bij

vermoeiend zijn om van het scherm te lezen.” De opdrachten maken de

het formuleren van beleid en de selectie van leermiddelen. In de eerste

leerlingen in het digitale, interactieve werkboek. Soms zijn dat open vragen,

plaats omdat de leerlingen het intensiefst met de leermiddelen om

soms meerkeuzevragen. Na het maken van de opdrachten bij een stuk leer-

moeten gaan. Maar het laat de leerlingen ook anders aankijken tegen de

stof, kunnen ze zelf controleren of ze het goed gedaan hebben. “Dat je snel

school: van afzetten tegen naar inzetten voor het eigen onderwijs.

je resultaten weet, is natuurlijk heel prettig”, vindt Jephta, “maar wat ik

En het levert goede PR op voor de school.

minder goed vind is dat het programma je de kans geeft om te smokkelen. Je kunt achteraf gewoon het goede antwoord intikken.”

Formele of informele inspraak Inspraak kan in meer of minder structurele vorm. Scholierencomité LAKS

Beoordeelmijnleermiddel.nl

geeft niet alleen uitgebreide informatie over de WMS (Wet Medezeggen-

En dan is er nog het nieuwste verschijnsel, dat uitgebreid zou kunnen

schap op Scholen) en adviezen hoe de inspraak vorm te geven, maar laat

worden naar leermiddelen: online (en anoniem) beoordelen. Leerlingen

via www.ruleyourschool.nl ook good practices zien, zoals de Jongeren

kunnen sinds eind 2007 op www.beoordeelmijnleraar.nl hun leraren een

Inspectie Teams van Slash 21, Vraag het de Leerling op het Zernike

cijfer geven. Volgens tegenstanders een openbaar schavot, voor voor-

College, het leerlingenparlement op het Helen Parkhurst, het leerlingen-

standers een middel om in gesprek te komen met de leerlingen over de

panel op het Gymnasium Celeanum en de leerlingenpanels op het

wijze van lesgeven en de gehanteerde leermaterialen. Opmerkelijk

Reitdiep.

genoeg is driekwart van de beoordelingen positief.

Henk Vermeulen, docent geschiedenis en maatschappijleer op het Wartburg College, locatie Revius in Rotterdam, vroeg gewoon aan twee 3 vmbo-klassen en een 4 vwo-klas wat voor eisen zij stellen aan hun schoolboeken. Het resultaat: geen representatief onderzoek, maar wel bruikbare criteria, zoals: informatieve illustraties in samenhang met de

MEER INFO

tekst, overzichtelijke hoeveelheden tekst , duidelijk en systematisch

www.beoordeelmijnleraar.nl, www.laks.nl, www.ruleyourschool.nl

geordend, met dikgedrukte begrippen, een begrippenlijst en een samen-

Over de bevindingen van Henk Vermeulen:

vatting, opdrachten waarin actuele situaties aan de orde komen. Vwo-ers

www.drs-online.nl/artikel.php?ID=380

vinden het belangrijk dat er diagnostische toetsen worden opgenomen,

Gesprek met Jephta de Visser: www.eengezondebasisvoorgoedonderwijs.nl

maar vmbo-ers doen daar niet veel mee.

Feedbackcan VO: www.leerlingenscan.nl

www.infowms.nl, www.minocw.nl/medezeggenschap

www.st-alexander.nl (specialisten in leerlingparticipatie)

29 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 30

LEERMIDDELEN

Wie houdt ook van mijn methode? OVER ONDERZOEKEN NAAR GEBRUIKERSTEVREDENHEID Wie durft zijn vinger op te steken als aan het eind van een congres

Elk denkbaar aspect van de methode wordt onder de loep genomen: van de

over onderwijsverneuwingen waarin flink aan ‘uitgever bashing’ is

vormgeving tot de samenhang tussen de digitale en gedrukte onderdelen.

gedaan, aan de zaal wordt gevraagd wie tevreden is over de methode die hij gebruikt? Het is not done om publiekelijk ervoor uit te komen

Politiek correcte antwoorden

dat je best wel lekker werkt met een van een uitgever afkomstige

De indruk bestaat niet dat de methodegebruikers in de afgelopen jaren

methode. Toch gebruiken verreweg de meeste docenten (96%) voor

kritischer zijn geworden. Wel zie je maatschappelijke tendensen en hypes

het vak dat ze doceren een methode van een educatieve uitgeverij.

weerspiegeld in de - soms sociaal wenselijke – antwoorden. Zo wekt het

En 40% zegt over het algemeen zéér tevreden te zijn over deze

een goede indruk om je als leraar zorgen te maken over de kosten van

methode; 47% is hier ‘enigszins tevreden’ over. Slechts 6% is niet zo

leermiddelen en wordt het gemak dat een methode biedt, behalve als

tevreden en 1% helemaal niet tevreden. De tevredenheid is het

belangrijkste voordeel ook als een van de grootste nadelen beoordeeld.

hoogst bij vmbo-T docenten en het laagst bij vmbo-K&B docenten. De voordelen van een methode (volgens de uitgevers) Zelf ontwikkelen als aanvulling op de methode

Actualiteit Lesmateriaal dat actueel is, spreekt leerlingen en docenten aan.

Van de docenten gebruikt bijna de helft zelf ontwikkelde leermiddelen

Actueel lesmateriaal omvat leerinhouden die bijdetijds zijn. Voor alle leerjaren

en 1 op de 10 zelfs een zelf ontwikkelde methode.

en alle onderwijssoorten.

De tevredenheid met het zelf ontwikkelde materiaal is zoals je mag

Doorlopende leerlijnen Samenhang en continuïteit van leerinhouden over

verwachten groot. Maar de meest genoemde toepassingswijze van de zelf

meerdere jaren heen zijn van belang voor het werken naar, en het voldoen aan,

ontwikkelde leermiddelen is toch als aanvulling op de reguliere methode.

eindtermen en exameneisen. Stof die op een didactisch verantwoorde manier,

Als belangrijkste meerwaarden van een methode van een uitgeverij ten

vaak gebaseerd op de nieuwste inzichten, wordt aangeboden leidt tot betere

opzichte van zelf ontwikkeld materiaal worden genoemd: het gemak is

leerresultaten. Het niveau waarop de stof wordt aangeboden, moet aansluiten

hoger, de methode draagt bij aan eenduidigheid binnen de sectie,

bij het ontwikkelingsniveau van de leerling.

de continuïteit van het leerproces is beter gewaarborgd, en de kwaliteit

Gebruiksgemak Compleet lesmateriaal bespaart tijd. De docent hoeft (al het)

is hoger. Daar staan als belangrijkste nadelen tegenover: de kosten zijn

extra materiaal, zoals toetsen, ict-toepassingen, uitwerkingen et cetera niet zelf

hoger, het bevordert de gemakzucht van docenten, botsende visies

te ontwikkelen. Door gebruik te maken van docentenhandleidingen en

tussen uitgever en school/docent, het materiaal bestaat teveel uit

werkwijzers, met tips en lessuggesties, kan een docent snel aan de slag.

boeken, de eenvormigheid is groter.

Ook nieuwe docenten of invallers pakken de draad makkelijk op. Services bij het lesmateriaal (zoals het automatisch nakijken van toetsen, nieuwsservices,

Online en met groepen de diepte in

implementatietrainingen) besparen nog meer tijd.

Minstens een keer in de herzieningscyclus van een methode, dus

ICT Via digitale toetsen kunnen de (individuele) prestaties en vorderingen

minimaal elke 4 tot 5 jaar wordt de tevredenheid van de gebruikers van

van de leerlingen continu worden gemeten. Een goede samenhang tussen

een methode onderzocht. Dat gebeurt kwantitatief online onder een

boeken (of folio-materiaal) en digitaal materiaal maakt een flexibele

grote steekproef. Bij voorkeur worden voor de beoordelingen op

organisatie van lessen mogelijk.

onderdelen rapportcijfers gebruikt, om rekbare begrippen als ‘enigszins

> 30

tevreden’ te vermijden. Daarna worden de resultaten in aanvullende

MEER INFO

groepsdiscussies met gebruikende docenten uitgediept.

www.eengezondebasisvoorgoedonderwijs.nl/aanvragen/

GEU-marktonderzoeken:

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 31

LEERMIDDELEN

Dan schrijven ze de antwoorden toch gewoon in hun schrift? OVER DE FUNCTIE VAN BASISBOEKEN, LEERWERKBOEKEN EN (DIGITALE) WERKBOEKEN Als het in discussies gaat om de kosten van schoolboeken moeten

Zes van de zeven methoden Duits voor de onderbouw zijn werkboek-

vooral de werkboeken het vaak ontgelden. Op verjaardagsfeestjes, in

gestuurd. In de vmbo-bovenbouwmethode Geschiedenis van Noordhoff

de lerarenkamer en zelfs Frits van Oostrom had het er in zijn

wordt het leerproces volledig gestuurd door het werkboek. Het handboek

Kohnstammlezing (2007) over. Hij hield een pleidooi voor het dunner

(hier ‘informatieboek’ genoemd) levert uitsluitend tekst en illustraties,

en goedkoper maken van schoolboeken, om te beginnen met de

die met behulp van het werkboek moeten gaan leven. Dat geldt ook voor

werkboeken “en andere voorgedrukte invuloefeningen. Leer de leer-

geschiedenismethode Bronnen van EPN: het werkboek leidt de leerling

lingen liever fatsoenlijk notities maken.”

door het leerboek. Wanneer een leerling een bron moet bestuderen alvorens een vraag te beantwoorden, staat dat expliciet vermeld. Menig

“Voor zijn schoolgaande dochter Sanne (3-vmbo aan de Kees

werkboek biedt ook extra functies, zoals diagnostische toetsen en

Boekeschool in Bilthoven) was hij dit jaar ruim 350 euro aan schoolboeken

verdiepingsstof. En dan komen de uitgevers sinds kort ook nog met

kwijt. Tot zijn ergernis gebruikt zijn dochter slechts de helft van de boeken,

webschriften, digitale versies van het werkboek. Geen webboek oftewel

ook omdat ze twee vakken mocht laten vallen. Van de zes werkschriften

een digitale kopie van het boek, maar een invulboek op scherm, waarbij

liggen er vier ongebruikt in de kast. En de mooie cd’s die bij de boeken

de antwoorden worden bewaard en zelf nagekeken kunnen worden.

werden geleverd, zitten ook nog in hun hoesje.” (Onderwijsblad) Zowel schoolmanagers als docenten zeggen te verwachten dat wanneer De uitgevers hebben de laatste jaren veel ontwikkeld. Leerboek, werk-

de directie zou besluiten te bezuinigen op de kosten van leermiddelen,

boek, antwoordenboek, cd-rom en website, meestal aangeboden in één

schriften gebruikt zullen gaan worden in plaats van werkboeken.

combi-pakket. Pas sinds kort is er enige keuze mogelijk: alleen boeken,

De helft van de docenten staat daar positief tegenover, een derde

alleen digitaal, of beide. De aanschaf van de werkboeken (verbruiksmate-

negatief (DUO Market Research)

riaal) komt elk jaar terug in tegenstelling tot de leerboeken (gebruiksmateriaal). Het Karel de Grote College uit Nijmegen heeft als bezuiniging besloten om de werkboeken in eigen beheer te houden en de leerlingen indien mogelijk antwoorden in hun eigen schrift te laten schrijven. Weg dus met het werkboek! Of gooien we dan het kind met het badwater weg? Voordat een streep wordt gezet door deze kostenpost is het goed om per vak, per methode en daarbinnen zelfs per niveau te kijken naar de

MEER INFO

specifieke functie van het werkboek. Die kan namelijk nogal verschillen

www.sco-kohnstamminstituut.uva.nl/index2.htm

en ontstijgt menigmaal het niveau van een schriftje waarin antwoorden

De case van het Karel de Grote College:

kunnen worden opgeschreven. De NaSk-methode Nu voor straks van

www.leermiddelenvo.nl en www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen

ThiemeMeulenhoff biedt bijvoorbeeld een gestructureerde aanpak door

DUO marktonderzoek:

een leerwerkboek met alle theorie en opdrachten in één.

www.eengezondebasisvoorgoedonderwijs.nl/aanvragen

De lezing van Frits van Oostrom:

31 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 32

LEERMIDDELEN

Hoe leerzaam is leuk? OVER HET NUT VAN PROJECTEN IN HET ONDERWIJS Een vaste projectmiddag of een projectweek die een periode afsluit:

Leerzame projecten

werken in projecten is weer helemaal in. Ook uitgevers komen met

Leerlingen en docenten moeten bij een project weten wat hun einddoel

projectkaternen, al dan niet vakoverstijgend. Maar wat is een project

is en wat er onderweg daar naartoe geleerd moet worden.

eigenlijk? Leert de leerling er meer van of is het nog steeds een eti-

Vaste formats waarin projecten worden beschreven, kunnen daarbij

ket voor eens iets leuks doen met leerlingen in rest-uren?

helpen. Belangrijke elementen in zo’n format: eindproduct, leerdoelen, beschikbare tijd, samenwerkingsvomen, bronnen en materialen,

Werken in projecten als onderwijsvernieuwing

feedback/toetsing, aanpak.

In de (nieuwe) onderbouw moet er meer samenhang tussen de school-

Als vakken samenwerken in een project moeten voor alle vakken leer-

vakken komen. Leren wordt voor leerlingen snel fragmentarisch in 15

doelen geformuleerd zijn (en uitgewerkt in leeractiviteiten en toetsen).

losse vakken van 50 minuten. In vier scenario’s is geschetst hoe een

Aandachtspunten voor werken met projecten:

school dat kan doen. De meest gekozen, want minst rigoureuze, was sce-

inplannen in het programma, het rooster, de leeromgeving

nario 2: af en toe werken in vakoverstijgende projecten als vast onder-

samenwerking tussen docenten, verdeling van taken en expertises

deel van het onderwijsprogramma.

tijd om leermateriaal te maken, selecteren of arrangeren

Werken in projecten kan, ook in de bovenbouw,

samenwerkend leren en andere vaardigheden

gebruikt worden voor:

differentiatie inbouwen

samenhang tussen vakken

beoordeling: wat en hoe.

aansluiten bij de actualiteit, de leerlingen, de regio of plaats afwisseling in de didactiek meer keuzes geven aan de leerling vaardigheden leren zoals samenwerken en presenteren. Dat kàn allemaal, maar hoe zorg je dat dat ook gebeurt? Het antwoord luidt: 1.

werk projectmatig

2. gebruik projecten als “echt” onderwijs, niet als extra, en toets de resultaten Werken in projecten als organisatievorm Projectmatig werken is in het bedrijfsleven een manier om een onvoorspelbaar proces te stroomlijnen. Goede communicatie, duidelijke verantwoordelijkheden, improvisatie en vasthouden aan het stappenplan dat iedereen kent. Volgens de handboeken zijn dat de ingrediënten voor een goed project. Dat geldt voor het onderwijs natuurlijk ook. Een project betekent werken volgens een fasering (van voorbereiding,

> 32

uitvoering naar terugkijken) aan een eindproduct. De manier van werken

MEER INFO

(het proces) is minstens zo belangrijk als de uitkomst.

www.leermiddelenvo.nl, www.agnietencollege.nl en www.clusius.nl

Over projecten op het Agnietencollege en AOC Clusius College:

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 33

LEERMIDDELEN

Mag het een leerobjectje meer zijn? OVER DE MANIEREN WAAROP JE DIGITAAL LEERMATERIAAL KAN ONDERSCHEIDEN Digitaal leermateriaal is er in alle soorten en maten.

Wat is de optimale grootte voor een bruikbaar gedeelte?

Dat is goed om te beseffen in gesprekken met leveranciers en

Een andere indeling is die naar het aggregatieniveau, het niveau van

samenwerkingspartners. Een misverstand is zo geboren.

samenstelling van de eenheid leermateriaal. Er worden vier niveaus

En dan gaat het niet eens om de e-packs, i-books of digisets

gebruikt. Hoe hoger het aggregatieniveau, hoe meer inhoudelijke en

waarmee de uitgevers de markt proberen te veroveren.

didactische content is toegevoegd. Het laagste niveau is een leerfragment, zoals een enkel plaatje. Een leerobject is een verzameling fragmen-

Een formele indeling van soorten leermateriaal is opgenomen in de

ten die bij elkaar horen: een toets bijvoorbeeld. Een leereenheid is een

afspraken van het Content-zoekprofiel PO-VO-BVE van de Vereniging

verzameling leerobjecten, die samen een afgeronde hoeveelheid leerstof

EduStandaard. Willen eenheden leermateriaal teruggevonden kunnen

vormen. Het hoogste niveau is een module of cursus die tot een certifi-

worden in een database, dan zullen ze eenduidig moeten zijn beschreven

caat leidt. Dus: hoe kleiner het leerobject, des te makkelijker het te

met behulp van metadata. Een van de verplichte categorieën metadata is

gebruiken is. En hoe groter het leerobject, hoe meer educatieve waarde

soort leermateriaal, gespecificeerd in relatie tot het gebruik in de

het heeft.

onderwijspraktijk. Onderscheiden worden: evaluatie- en toetsmateriaal, gesloten opdracht, open opdracht, verkennings- en onderzoeksmateriaal,

Uitgevers bieden leereenheden en voorbeeldroutes,

en gereedschap.

geen losse assets De uitgevers willen wel leereenheden aanbieden in de vorm van een

Je kunt ook kijken naar de educatieve doelstelling van het materiaal.

samenhangend geheel van leerdoelen, toetsvragen, bronnen, etc. en

Zo kunnen educatieve games onderscheiden worden in games die

voorbeeldleerroutes. Maar geen losse opdrachten en ‘assets’

tot doel hebben om:

(zoals plaatjes).

de lesstof te onderzoeken of inzicht te geven in de problematiek (cognitieve) vaardigheden te vergroten of inzicht te geven in bepaalde processen kennis te testen of vaardigheden in te oefenen of te automatiseren (‘drill and practice’).

MEER INFO

www.edustandaard.nl/afspraken/

Over games: http://files.ictopschool.net/kr/brochures/gaming.pdf Soorten webquests: http://computersindeklas.web-log.nl Over het beleid van de uitgevers: www.leermiddelenvo.nl

33 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 34

ZELF ONTWIKKELEN

Maken, schrijven, ontwerpen, kopiëren, aanpassen en ontwikkelen OVER WAT ZELF ONTWIKKELEN EIGENLIJK BETEKENT Volgens een onderzoek bij schoolmanagers maakt driekwart van de

Bij OSG Schiedam wordt loskomen van de methode niet als doel genoemd

scholen gebruik van zelf ontwikkelde methoden. Meestal wordt der-

maar wel als valkuil ”vast blijven houden aan methodes en de traditionele

gelijk materiaal voor een enkel vak gebruikt. Slechts 4% van de scho-

manier van lesgeven niet kunnen (durven) loslaten”.

len doet dit voor een groot deel van de vakken.

Ook Internationale School Hilversum noemt als positieve opbrengst van het

Zelf ontwikkelen van lesmateriaal heeft iedere docent altijd gedaan. Hij is

kritischer naar hun curriculum en methoden gaan kijken i.p.v. ‘slaafs’ de

per definitie een expert in het ontwerpen van eigen opdrachten en les-

methode te blijven volgen.”

arrangeerproject dat “Docenten die deze arrangementen hebben gemaakt

sen. Want was het vervaardigen van een stencil of het uitknippen en kopiëren van een bericht uit de krant ter actualisering van de les iets

“Echt” zelf schrijven en maken

anders? Of het samenstellen van een collectie Duits idioom ter aanvulling

Er zijn vele voorbeelden van echt zelf gemaakt (uitstekend) materiaal.

op de gebruikte methode? En het zelf de volgorde bepalen van de te

De overdraagbaarheid is maar zelden heel groot, maar dat is niet rele-

behandelen hoofdstukken uit de methode, het selecteren van opdrachten

vant, want daarvoor is het ook niet gemaakt. Internet geeft intussen

en af en toe toevoegen van een zelf gemaakte opdracht? Dat was mis-

andere scholen veel meer de gelegenheid om van inspanningen van

schien niet ‘zelf ontwikkelen’ zoals anderen daarover denken, maar wel

anderen te profiteren.

zoals de docent het zelf noemt.

Rob Veerkamp is conrector van de OSG Echnaton in Almere: Wat bedoelt een docent als hij zegt zelf te gaan ontwikkelen?

“Wij doen veel rondom sport, sportiviteit en gezondheid in combinatie met

Betekent dit daadwerkelijk dat hij start met een leeg vel papier of een

het leren. We proberen ons daarin te onderscheiden van andere scholen.

leeg computerscherm en alles zelf gaat bedenken, ontwerpen, schrijven,

We werken meestal met bestaande methodes, maar de methodes voor de

tekenen, fotograferen, filmen enzovoorts? Of neemt hij de meest gangba-

opleiding sdv (sport, dienstverlening en veiligheid) hebben ervaren

re methoden voor zijn vak en gaat hij vervolgens knippen, plakken, her-

docenten helemaal zelf ontwikkeld en geschreven; dat begint met een

schikken en toevoegen tot hij iets heeft gecreëerd dat het best bij hem

blanco vel papier en een leeg scherm. Voor het programma sdv is een

past? Het “zelf ontwikkelen” van leermiddelen kan heel ver gaan, maar

fulltime docent ingezet voor meer dan twee jaar om het basisprogramma

vaak gaat het over het herordenen van bestaand materiaal vanuit ver-

te schrijven. Naderhand hebben docenten het programma aangepast en

schillende bronnen.

herschreven waar nodig. Het gaat om tien docenten die hier gemiddeld twee uur per week tijd in hebben gestoken, zowel vrije tijd als werktijd.”

Het is handig als schoolleiders en docenten dezelfde taal gaan spreken, een gemeenschappelijk vocabulaire ontwikkelen. Als iedere gespreks-

MEER INFO

partner hetzelfde begrijpt als wordt gesproken over bijvoorbeeld zelf

die de afgelopen twee jaar docenten van zes scholen in een intern

ontwikkelen, kunnen misverstanden worden voorkomen.

trainingsprogramma heeft opgeleid tot leermiddelenontwikkelaars.

www.onderwijsontwerpers.nl, site van de Esloo Onderwijsgroep,

Over Echnaton: www.leermiddelenvo.nl; www.montaignelyceum.nl Schoolmanagersonderzoek:

> 34

www.eengezondebasisvoorgoedonderwijs.nl/aanvragen

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 35

ZELF ONTWIKKELEN

Van afhankelijkheid naar zelfstandigheid OVER HERWONNEN TROTS, ZOEKEN, KIEZEN EN ZELF MAKEN VAN LESMATERIAAL Over hun maatschappelijk aanzien hebben leraren niets te klagen.

weinig lesmateriaal voorhanden. Zelf ontwikkelen is dan het (enig)

In 2006 werd gepeild hoe Nederlanders aankijken tegen een lijst van

alternatief. Een ander en steeds belangrijker motief is dat schoolleiders

beroepen. Twintig jaar eerder was eenzelfde onderzoek gedaan.

denken dat het zelf ontwikkelen van leermiddelen soms efficiënter en

Op de statusladder blijkt de leraar nog steeds een ijzersterke positie

goedkoper is. Ruim een kwart van de schoolleiders ziet de lumsum-

te hebben. Zo is de leraar aan het gymnasium slechts een paar

regeling als kans om meer zelf te gaan ontwikkelen.

plekken gedaald naar de 22ste plaats omdat hij werd ingehaald door ondermeer de architect en de bedrijfseconoom.

Herwonnen trots

Hoogleraar onderwijssociologie Marc Vermeulen zegt dan ook:

De belangrijkste drijfveer is het uiting kunnen geven aan een creatieve

“Er is geen sprake van dat de sociale status van leraren is gedaald.

behoefte en daarmee meer plezier krijgen in het werk. Zelf ontwikkelen

De enigen die dat denken, zijn zijzelf.”

blijkt erg motiverend.

Knagen aan het zelfvertrouwen

“Op mijn vorige school had ik een boek waar ik uit moest werken. Na drie

Het kan zijn dat docenten zich de maatschappelijke kritiek op de

jaar kende ik de methode uit het hoofd. Je studeert vier jaar, je draagt die

kwaliteit van het onderwijs persoonlijk aantrekken. Maar één ding knaagt

kennis graag over aan een ander, en je ontwikkelt jezelf steeds. Maar ik

zeker aan hun zelfvertrouwen: de afgelopen jaren zijn ze door beleids-

kon dat niet kwijt. Hier komen de leerlingen met zulke diverse vragen dat

makers, opinieleiders en zelfs hun eigen schoolmanagement bijna

ik soms gewoon weer de boeken in moet. Je bent bijna dag en nacht

stelselmatig uitgemaakt voor methodeslaven, die zich laten dwingen in

bezig om de juiste informatie te vinden en de juiste manier om het aan een

het strakke keurslijf van de onderwijsmethoden van de grote uitgevers.

kind over te brengen. Maar dat stimuleert mij, en ook de leerlingen.”

Zoals Jaap Westbroek, directievoorzitter Scholengroep Esloo: “Docenten

(Coryse Melfor, docent op De Nieuwste School)

zitten vast aan het curriculum en zijn methodeslaven, die al hun inzet en creativiteit moeten gebruiken om als een soort circusartiest de leerling aan

Het Montaigne Lyceum streeft naar meer variatie en uitdaging in het

de les te binden. Dat werkt niet meer in het moderne onderwijs.”

onderwijs voor zowel leerlingen als docenten. Alle docenten krijgen de

En de Onderwijsinspectie schreef in Miniaturen (ict-schoolportretten):

kans bij te dragen aan de ontwikkeling van het onderwijsmateriaal.

“In de Nederlandse situatie lijkt de afhankelijkheid van de methoden voor

Door het beroep van leraar op deze manier veelzijdiger te maken, werkt

velen een belemmering om zelf keuzen te maken.”

de school actief aan trots personeel en inspirerend onderwijs. Per team van 8 tot 12 docenten is er 1 ‘onderwijsarchitect’, zoals Monique van der

“Zoekt en gij zult vinden”

Steen: “Wij willen onderwijs dat aansluit bij de leefomgeving van onze

De docent moest zich dus ontworstelen aan die afhankelijkheid van de

leerlingen. Dat missen we in het bestaande materiaal. Daarnaast kan het

methodes. In plaats van op zoek gaan naar beschikbaar materiaal dat

ontwikkelen van onderwijs energie opleveren voor docenten en leerlingen.”

beter past bij zijn eigen didactische rol en leerlingen, doet hij die oplos-

Wie weet haalt bij het volgende statusonderzoek de ‘onderwijsarchitect’

singsrichting af als ‘tijdrovend’. Terwijl die aanpak toch handiger is dan

de architect weer in.

het geheel zelf ontwikkelen van materiaal waarvoor vaak gekozen wordt. Nu kan het zijn dat docenten niet het juiste materiaal kunnen vinden dat

MEER INFO

bij hun visie past. In sommige niches in de markt, zoals het praktijkon-

www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen

derwijs, het talentonderwijs of het remediërende onderwijs, is immers

Interviews met Melfor en Van der Steen: www.leermiddelenvo.nl

Projecten Flexibel leermateriaal arrangeren (Elvo):

35 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 36

ZELF ONTWIKKELEN

Het is toch geen rocket science? OVER BENODIGDE COMPETENTIES OM ZELF LESMATERIAAL TE ONTWIKKELEN Het zelf maken van opdrachten en variaties op het lesmateriaal, dat doet elke docent. “De gemiddelde docent blijft bovengemiddeld

Bij sollicitatiegesprek zelfontwikkeld materiaal meenemen Het onderwijs op het Montaigne Lyceum moet voldoen aan tien geboden.

eigenwijs, hij zal altijd iets willen veranderen en toevoegen.

Acht daarvan slaan direct op het ontwikkelen van leermateriaal. Er wordt ont-

Dat is ook goed,” zegt Joost Kentson, rector van het Oosterlicht

wikkeld met vrijwel het hele team, op donderdagmiddag heeft iedereen van

College. Het zelf ontwikkelen van materiaal voor een heel leerjaar

twee tot vier de tijd om materiaal te maken. Elke docent wordt bij de sollicitatie

voor een vak of leergebied is echter zeldzaam. Het ontwikkelen van

verzocht om zelf ontwikkeld materiaal mee te nemen, daar worden ze dus op

lesmateriaal is namelijk een vak apart en behoort - in tegenstelling

gescreend. Daarnaast geven de docenten die tot onderwijsarchitect zijn opge-

tot het aangeven, bepalen en testen van materiaal - niet tot de

leid workshops om hun collega’s bekend maken met ontwikkeltechnieken.

kerncompetentie van een docent. Hoewel wat dit laatste betreft van een kentering sprake lijkt. Volgens de Competentiegids van de

Vaak wordt vanuit leermiddelenprojecten gerapporteerd dat docenten niet

startbekwame leraar van de Hogeschool Rotterdam is een van de

allemaal professionele ontwikkelaars zijn of zullen worden. Het gaat nogal

zeven competenties van de startende leraar: “Het vermogen een

eens mis op taakverdeling, werkcultuur, discipline en drukte.

krachtige leeromgeving voor leerlingen te verwezenlijken”.

Ervaringscijfers zeggen dat maar heel weinig docenten (1 op 20) zowel de

Daaronder wordt onder meer verstaan: “Ik ontwerp en gebruik

belangstelling als de vaardigheid beheersen om zelf materiaal te ontwikke-

middelen (bijv. werkwijzers) die de zelfstandigheid van leerlingen

len. De Vereniging van Educatieve Auteurs (VEA) heeft een zeer uitgebreid

bevorderen”, “Ik maak optimaal gebruik van beschikbare

competentieprofiel opgesteld conform de volgende matrix. Dit is ook bruik-

leermaterialen”, maar ook: “Ik ontwikkel in teamverband

baar op school. Vul eerst eens als school de matrix in en vergelijk de uit-

vakoverstijgend materiaal en werk daarmee.”

komsten na interne bespreking met de VEA-criteria (educatieveauteurs.nl):

MEDIA

UITVOEREND AUTEUR

PROCES- EN EIND-

CONCEPT-AUTEUR BIJV. ON-

BIJV. DOCENT/SCHRIJVER

REDACTEUR

DERWIJSKUNDIG ONTWERPER

Educatief materiaal produceren ICT hanteren

DIDACTIEK

Doelstellingen hanteren Actuele ontwikkelingen volgen

TEAMWERK

Communiceren Samenwerken

ONDERNEMEN

Interne zaken regelen Externe zaken regelen Presenteren

MEER INFO

> 36

Op www.leermiddelenvo.nl staan interviews met Kentson en

www.onderbouw-vo.n/leermiddelen.nl

schoolleiders en ontwikkelaars van o.a. De Nieuwste School en 2College over

www.educatieveauteurs.nl

hun ervaringen met zelf ontwikkelen. Rapport Experimenten Leermiddelen

De competentiegids van de Hogeschool Rotterdam: www.leroweb.nl

Onderbouw VO (Novo2) over ervaringen met ontwikkelende docenten:

De 10 geboden staan op www.montaignelyceum.nl.

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 37

LEERMIDDELENBELEID

Hoe maakt u in 8 uur een leermiddelenbeleidsplan? OVER EEN PLANMODEL LEERMIDDELENBELEID 1.0 EN SCHOOLBREDE BESLUITVORMING Stel: u bent schoolleider en u wilt zorgen dat ook in de toekomst

3 U vraagt elke vaksectie/ team op te schrijven in 2 pagina’s:

docenten kunnen beschikken over het beste leermateriaal dat zij en

Wat ze nu vinden van hun leermiddelen,

de leerling nodig hebben. Zou u het niet fijn vinden als daar goed en

de zwakke en de sterke kanten

snel over wordt gesproken en dat de basisuitgangspunten over de

Wat ze over 2 jaar anders willen zien en waarom

inhoud, organisatie en financiën vastliggen in een leesbaar docu-

Wat ze over 4 jaar anders willen zien en waarom

ment? Dat kan in 8 uur met het Planmodel voor Leermiddelenbeleid 1.0.

Wat ze denken nodig te hebben aan tijd en geld om dat te realiseren.

U neemt de volgende stappen.

4 Schoolbrede ideeënuitwisseling

1 Vaststelling schoolbrede doelstellingen

U vraagt elke sectie/ team hun plannen toe te lichten aan elkaar

Vaststelling algemene schoolonderwijsvisie: die heeft u al, dus maak

Eerste vaststelling van de prioriteiten over 2 jaar en 4 jaar

daar verder geen woorden aan vuil.

Wat is schoolbreed relevant en wat is per sectie bijzonder

Vaststelling schoolbrede doelstelling: wij willen leermiddelen van hoge kwaliteit tegen redelijke prijzen in de komende 4 jaar

5 Opstelling eerste versie

Vaststelling wat leermiddelen zijn: bijvoorbeeld alles waar tekens

U schrijft een eerste versie van uw schoolspecifieke plan met behulp

aan te pas komen in welke vorm dan ook. Dus niet de zaagmachine

van het sjabloon. Het planmodel bevat de herkenbare structuur van

en een smartboard, maar wel een digitaal leerarrangement en de

inhoud, organisatie en financiën en bijlagen met voorbeelden over

licentie voor een Elo.

inhoudelijke afwegingen, over distributie, aanbesteding, over bud-

Vaststelling bijzondere doelstellingen: wij willen over 3 jaar 30% van

getten en personele gevolgen.

de lesuren met digitaal leermateriaal ondersteunen, of 20% samenwerkingsopdrachten.

6 Schoolbrede finetuning Bespreking eerste versie en aanpassing

2 Welke groei tegen welke voorwaarden? Welke groei wilt u realiseren in tevredenheid van docent en leerling

7 Vaststelling definitieve versie

Wat zou globaal de maximale financiële ruimte en de personele ruim-

De eindversie bevat een schoolbreed gedeelte en alle plannen

te kunnen zijn

van de secties

Wat is de beoogde ict-hardware groei

En als u zelf liever niet schrijft, vraag het dan aan iemand

Wat wilt u ongeveer per studielastuur per leerling uitgeven

anders om te doen.

Welke afwijkingen van dit gemiddelde zijn voor bepaalde secties of afdelingen nodig

MEER INFO

www.leermiddelenvo.nl: download daar het Planmodel voor

Leermiddelenbeleid 1.0. http://ictpo.kennisnet.nl/beleid: handige checklist voor een (ict-)beleidsplan Kennisnet heeft een brochure uitgebracht: Lesmateriaal, keuzes voor uw school, hier te downloaden: http://leermiddelenvo.kennisnet.nl/brochure

37 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 38

LEERMIDDELENBELEID

“AAA-leermiddelen in 2013” OVER DE INTEGRATIE VAN ICT-BELEID EN LEERMIDDELENBELEID De besluitvorming over en de aanschaf van papieren leermateriaal

“De kwaliteitseisen waren in eerste instantie meer technisch van aard.

vindt meestal plaats door de vaksectie. De schoolleiding en de ict-

Binnenkort gaan we met elkaar ook didactische kwaliteitseisen bespreken.”

manager bepalen de aanschaf van licenties voor digitale content, de

(Het College Vos, Schiedam)

keuze voor een Elo en het aantal computers. Het is tijd dat deze keuze en planning integraal aangepakt wordt. Het Picasso Lyceum en

Competenties van de medewerkers

het College Vos hebben samen een begin gemaakt met de integratie

De docenten kiezen binnen het budget uit volledige leergangen van uitge-

van hun visie op digitaal leermateriaal en foliomateriaal. En tevens

vers of materiaal uit digitale leermiddelenbanken of een combinatie van

kwaliteitseisen geformuleerd voor leermateriaal: Actueel, Activerend

beide. Elk (vak)team heeft kennis en vaardigheden op het gebied van :

en Aangepast.

arrangeren van digitaal leermateriaal het gebruik van de Elo

De leerling volgt een eigen flexibele route en het leermiddel is zijn

didactiek

persoonlijk gereedschap

de vakinhoudelijke eisen en de opbouw van een vakwerkplan

De school denkt daarbij niet aan individueel gemaakte ambachtelijke

het coachen van leerlingen die een leerroute kiezen en inhoudelijke

producten, maar aan bake-off producten. Het toekomstbeeld is dat in

vragen hebben.

2013 het leermateriaal bestaat uit: digitale opdrachten, die ook relevante leerstof (theorie) aanbieden.

Iedere docent werkt met een digitale opdracht

niet-methodegebonden naslagboek met theorie

In 2008/2009 begint de implementatie. Iedere docent werkt in minimaal

per leerdoel zijn meerdere opdrachten afhankelijk van de leerstijl en

1 klas gedurende minimaal 1 les met minimaal 1 digitale opdracht, vind-

het startniveau

baar in de Elo. Deze opdracht is gestructureerd zoals een webquest of

games voor het zoeken van oplossingen

naar een ander vast format voor een digitaal arrangement en bevat

een hybride leerlijn van een uitgever, leerstof met opdrachten, digi-

bestaand materiaal. Voor het schooljaar 2009/2010 kiest elke vakgroep

taal en op papier

de leermiddelen voor de leerdoelen uit het vakwerkplan. Per leerdoel zijn

boeken voor literatuuronderwijs

er digitale leermiddelen of de traditionele (papieren) schoolboeken en elke leerling heeft een laptop of pda, gefinancierd uit de lumpsum en via

De kwaliteitscriteria voor de AAA-leermiddelen zijn: duurzame, complete opleiding met alle relevante vakinhouden

‘boekengeld’ door de ouders. In de jaren erna zullen meer docenten vaker gebruik maken van digitale leermiddelen.

(actueel) veel werkvormen, zowel individuele als op samenwerking gerichte

Samenwerking met andere scholen

(activerend)

De samenwerking met andere scholen is van groot belang, omdat dat

tijd- en plaatsonafhankelijk leren, de leerling kan altijd ook de theo-

deze ontwikkeling ondersteunt (Digidac-verband en

rie uit het (papieren) studieboek digitaal raadplegen, desnoods in de

www.digilessenvo.nl).

vorm van een pdf-file

> 38

bieden van flexibele leerroutes en maatwerk (leerlingspecifiek)

MEER INFO

geen noodzaak dat de leerling voortdurend aan de computer

samenvattingen van projecten leermiddelenbeleid (www.leermiddelenvo.nl en

aan het werk is.

www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen)

Rapport Experimenten Leermiddelen VO (Elvo) met

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 39

LEERMIDDELENBELEID

Hoeveel leermateriaal voor themaweken kan een school aan? OVER INTEGRAAL DUURZAAM LEERMIDDELENBELEID Een beleid voor leermiddelen is er altijd geweest op een school. Er

“De docent-arrangeurs willen soms ‘te mooie’ materialen maken, waarbij de

zijn nu drie redenen om nieuwe afwegingen te maken.

extra geïnvesteerde tijd onevenredig hoog is in verhouding met de kwali-

1.

teitsverhoging van het materiaal.” (Internationale School Hilversum)

Nieuwe onderwijsvormen vragen een ander soort leermateriaal

2. Integratie van ict-beleid en leermiddelenbeleid 3. Een andere financieringstructuur dwingt tot heroverweging. Dit is

Docenten uitroosteren?

weliswaar geen inhoudelijke reden, maar wel een belangrijke rand-

Een ander probleem is de beschikbare tijd. De ontwikkeltijd van de

voorwaarde.

docenten is ingeroosterd op woensdagmiddag en ze zijn elke dag tot 5 uur op school. De schoolleider signaleert als risico dat hij nog niet goed

Themaweken voor individuele ontwikkeling

kan inschatten hoeveel tijd en geld dit gaat kosten. Het plan is om

Het IJburgcollege is een nieuwe ambitieuze school in Amsterdam,

ouders € 300 voor leermiddelen te vragen (tezijnertijd in de lumpsum)

het derde leerjaar moet nog beginnen.

en € 350 voor ict- en laptop-gebruik.

Zij heeft ook te kampen met de luxe van 90% overaanmelding. Ze werken met themaweken, opdrachten in het tempo en op het niveau

Klein aantal scholen met dezelfde strategie

van de individuele leerling. Voor het leermateriaal van zo’n themaweek

Alle scholen, ongeveer tien, die zich sterk richten op het ‘nieuwe leren’

hebben ze een format ontwikkeld.

als onderwijsvorm hebben te maken met gebrek aan tijd en moeizame

Wat er geleerd moet worden, de zogenaamde sleutelinzichten, is bepaald

overdraagbaarheid. In minder extreme varianten zijn veel scholen (vooral

door het team en daarna vastgesteld door de directeur onderwijs.

in de onderbouw) aan het werk met themaweken of projectweken.

Het themaleren-team gaat daarna op zoek naar bronnen. Daarbij maken ze gebruik van: klassensets van methoden en onderdelen van methoden door leerlingen zelf gezocht materiaal op internet materiaal van expertisecentra SLO, APS, lerarenopleidingen (meestal tegen kostprijs) en door docenten zelf ontworpen opdrachten. De docenten ervaren nu nog problemen met de overdraagbaarheid van de didactiek van het leermateriaal. Zelf weten ze welk materiaal te gebruiken in elk onderdeel van het concept. Maar het gebruik is nu nog persoonsgebonden en een nieuwe docent kan er alleen via mondelinge instructie door het team mee aan de slag.

MEER INFO

Rapport Experimenten Leermiddelen VO (Elvo) met

samenvattingen van projecten leermiddelenbeleid (www.leermiddelenvo.nl en www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen) Monitor Onderbouw: www.onderbouw-vo.nl

39 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 40

LEERMIDDELENBELEID

De docent blijft de spil van het leermiddelenbeleid OVER DE NIEUWE ROL EN STRATEGIE VAN DE SCHOOLLEIDER EN HET SCHOOLBESTUUR Een schoolleider kon voor de periode van de ‘gratis schoolboeken’

Monitoren van de mate van gebruik van het leermiddel, continuïteit

nog zeggen: “Als het maar niet veel duurder is dan vorig jaar”.

in beschikbaarheid en doorlopende leerlijn: door Afdelingsleider

Nu is hij voluit eindverantwoordelijk voor de prijs/kwaliteit

Kosten leermiddelen: door Afdelingsleider/ Directie

verhouding van het leermateriaal. Grotere schoolbesturen zien mogelijkheden om de productie van leermateriaal te insourcen,

De Elo is het centrum van het leerstofaanbod

waarbij zeer grote aantallen leerlingen hetzelfde basismateriaal

De werkwijzers en planningen staan er in, alle communicatie verloopt via

gebruiken. Ook samenwerken met een uitgeverij voor afname van

de Elo, en alle opdrachten worden zowel in de les als via de Elo verspreid

digitaal materiaal bij een aantal wiskundemethoden wordt

en ingeleverd. Ook vindt een deel van de klassikale instructie via de Elo

uitgeprobeerd. Over deze initiatieven is nog niets te zeggen, de

plaats. Het is het streven om te investeren in active boards. Men kiest

eerste overleggen zijn net achter de rug en de eerste werkgroepen

niet voor laptops per leerling, maar voor individuele werkplekken voor

hebben vergaderd. Iedereen is een nieuwe rol aan het vinden.

leerlingen en 3 computerlokalen.

Het Vechtstede College in Weesp (1000 leerlingen) heeft een duidelijke positie gekozen. De docenten bepalen wat zij en hun

De financiële uitgangspunten zijn:

leerlingen nodig hebben en schoolbreed zijn de inhoudelijke,

Het leermiddel moet financieel aantrekkelijk zijn, ook bijvoorbeeld

organisatorische en financiële uitgangspunten bepaald.

hoofdstukken kunnen kopen i.p.v het hele boek De begroting is schoolbreed opgezet, er wordt niet gewerkt met bud-

Onderwijsvisie en kwaliteit

getten per sectie/afdeling

De schoolspecifieke kwaliteitscriteria voor het leermiddel zijn:

De noodzakelijke bezuiniging is in gang gezet per 2008

Is de docent er tevreden over

Overschrijding van het afgesproken budget leidt wellicht tot aanschaf

Dekt het de kerndoelen en examendoelen

van klassensets en het schrappen van de werkboeken.

Geeft het veel variatie En is het wel praktisch, in de zin van direct inzetbaar. Hier willen de docenten juist niet hun hun eigen ‘methode’ arrangeren Is het direct beschikbaar, zijn er wachttijden Levert het zichtbare resultaten op, in de zin dat het werkt. Personele organisatie en taken Het Vechtstede College vindt dat een docent alleen in zeer beperkte mate en als het nodig is, zelf materiaal kan ontwikkelen. De verdeling van de verantwoordelijkheden voor het kiezen van het leermiddel zien ze als volgt: Keuzeproces van de leermiddelen: door Sectieleden

> 40

Randvoorwaarden: algemene criteria, tijdframe, procedure:

MEER INFO

door Schoolleider

samenvattingen van projecten leermiddelenbeleid (www.leermiddelenvo.nl

Kwaliteit leermiddelen: door Sectieleider /Docent

en www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen)

Rapport Experimenten Leermiddelen VO (Elvo) met

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 41

FINANCIËN

Hoeveel docent kost 1 uur lesmateriaal? OVER VERVAGING VAN GRENZEN, MATERIËLE EN PERSONELE LASTEN Een docent (en leerling) heeft 3 instrumenten voor goed onderwijs tot

“Natuurlijk zijn er enthousiaste pioniers die in hun vrije tijd bergen verzetten,

zijn beschikking: zichzelf, zijn lesmateriaal, en de fysieke omgeving.

maar een school die weloverwogen kiest voor een nieuwe koers moet zich

Dat betekent dat hoge prioriteit ligt bij de persoonlijke ontwikkeling

hier niet op verlaten. Als iets echt belangrijk wordt gevonden dan moet het

en beloning van de docenten en bij kwalitatief hoogwaardig

ook mogelijk zijn het benodigde geld te vinden.” (Hooghuis Lyceum te Oss)

lesmateriaal. De financiën vormen samen met de inhoudelijke en de organisatorische aspecten de drie-eenheid die ruimte geeft aan de

Personele lasten

invulling van het leermiddelenbeleid. Voor de bestedingen aan leer-

De personele en materiële kosten lopen en gaan door elkaar lopen bij het

materiaal kan de school t.z.t. putten uit de lumpsum.

gebruik van ict en leermateriaal. De ict-coördinator die voor de vaksectie het arrangeren van leermateriaal regelt, wordt niet doorberekend aan het

Verhouding uitgaven leermateriaal per leerling

leermiddelenbudget. Ook de eventuele uitroostering voor het schrijven van

In onderstaande figuur vindt u schattingen van de uitgaven per leerling per

eigen leermateriaal is meestal niet apart geregistreerd. Het is nog onduide-

1 lesuur, gebaseerd op ongeveer 1000 uur per jaar en een school met 1000

lijk hoe schoolleiders hier in de toekomst mee om zullen gaan. Het kan

leerlingen. De figuur laat ook zien dat de termen arrangeren of zelf ontwik-

leiden tot verborgen arbeidskosten. Andere motieven zijn dan relevant.

kelen, nog onduidelijk zijn. Hier bedoelen we met het begrip arrangeren: het ontwerpen van een didactiek, het samenstellen van 1 lesuur overdraag-

Financieel model leermiddelen

baar materiaal uit verschillende papieren en digitale bronnen (ongeveer 10

Met het Financieel Model Leermiddelen Vo 1.0 kan het hoofd financiën of

uur docenttijd á € 50,- het materiaal gaat drie jaar mee, 150 leerlingen per

administratie alle directe kosten van leermiddelen in kaart brengen,

jaar.) Onder zelf ontwikkelen wordt verstaan: echt zelf schrijven van over-

verdeeld naar schoolsoort, onderbouw, bovenbouw, tweede fase of per

draagbaar materiaal, dat is ongeveer 20 uur docenttijd. Het innovatiebud-

vaksectie. Met behulp van deze financiële gegevens over de eigen

get is opengelaten want dat is per school zeer verschillend.

specifieke schoolsituatie kan het inhoudelijke gesprek gevoerd worden.

Uitgaven per leerling per 1 lesuur, gebaseerd op ongeveer

MEER INFO

1000 uur per jaar en een school met 1000 leerlingen.

leermateriaal, inhoud en financiering zijn te downloaden van www.leermiddelenvo.nl

Financieel Model Leermiddelen Vo 1.0 en Stappenplan Elo en digitaal

Zie ook: De atlas van het onderwijs, Noordhoff Uitgevers

Budget per vakgroep voor additioneel materiaal € 0,001 Mediatheekbudget €0,01 Eigen persoonlijke lessen van docent (lesvoorbereidingstijd) Ict-budget € 0,10 Leermateriaal budget € 0,30 Ouderbudget voor laptop € 0,35 Scholingsbudget docenten (excl.arbeidstijd) €1,00 Gearrangeerd materiaal € 1,20 Zelf geschreven materiaal € 2,20 Innovatiebudget scholen (excl.arbeidstijd)

41 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 42

FINANCIËN

Hoeveel succes mag een uitgever hebben? OVER DE WAARDEKETEN VAN LEERMIDDELEN EN WAT EEN UITGEVER VERDIENT Hoeveel verdient een uitgever aan bijvoorbeeld de bekende

"Het is niet zo sterk als de ene beroepsgroep de andere bekritiseert, je hebt

wiskundemethode Getal en Ruimte of de moderne vreemde talen

elkaar ergens wel nodig bij andere concepten en die nieuwe technologie."

Webquests? Die vraag wordt vaak gesteld en het antwoord erop is

(Schoolleider)

niet geheimzinnig. Er is een uitgebreid onderzoek geweest naar deze waardeketen. In 2005 is een rapport daarover verschenen door PriceWaterhouseCoopers in opdracht van het ministerie van OCW. Grofweg ziet de keten er als volgt uit: Totale omzet van leermiddelen in het voortgezet onderwijs is 300 miljoen. Ruim de helft van de omzet wordt gerealiseerd door de leermiddelontwikkelaars en iets minder dan de helft door de distributeurs. De uitgeverijen maken op hun aandeel in de omzet ongeveer 15 tot 20% bedrijfsresultaat, waarover de vennootschapsbelasting van 35% wordt afgedragen. Vanzelfsprekend wordt aan een methode met bijv. 50% marktaandeel meer verdiend dan aan de talen webquests, waar maximaal 10 scholen voor betalen. Wat is duur? Daarna is natuurlijk de eerste vraag: en is dat nu teveel? Hetzelfde rapport vindt de gemiddelde rendementspercentages niet excessief, zowel niet van de distributeurs als van de uitgeverijen. Vaak voelt de school het als te veel en als een onrechtvaardigheid. Er is geen onderzoek gedaan naar de oorzaken daarvan. Gaat het om de hoogte van de prijs in verhouding tot wat het oplevert in de klas voor de leerling en voor de docent? Of het ligt aan de verschillende taken van de spelers: aan de ene kant het onderwijs, dat een bijdrage levert aan de maatschappij door het afleveren van kennis en aan de andere kant de commerciële partijen, die een bijdrage leveren aan de economie en ook aan het onderwijs, maar niet als primair doel. Overigens de mensen die er werken hebben wel als primair doel om

MEER INFO

een bijdrage te leveren aan de kwaliteit van het onderwijs, want wie

Voortgezet Onderwijs 2000-2005, PriceWaterhouseCoopers:

wil er nu voor een aandeelhouder werken?

www.minocw.nl/documenten/pwc-onderzoek-schoolkostenmarkt.pdf

Rapport Analyse van de Gebruikskosten van Schoolboeken in het

Branchevereniging Educatieve Uitgevers (GEU): www.nuv.nl,

> 42

www.eengezondebasisvoorgoedonderwijs.nl

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 43

FINANCIËN

Goede Tijden Slechte Tijden OVER DE ‘GRATIS’ SCHOOLBOEKEN EN AANBESTEDING Het zijn onzekere tijden voor de onderwijswereld wat de aanschaf van

Wat kunt doen aan die onzekerheid?

leermiddelen betreft. Laten we voor het gemak ervan uitgaan dat de

Informeer u grondig en start op tijd met de voorbereiding. Bezoek de

Eerste Kamer op 27 mei* akkoord gaat met wetsvoorstel 31.325.

voorlichtingsbijeenkomsten van OCW in september. De volgende sites

En laten we gemakshalve aannemen dat dat gebeurt zonder ingrij-

bieden uitgebreide en actuele informatie en vaak ook lijsten met veel

pende amendementen.

gestelde vragen. www.vo-raad.nl: o.a. presentaties van regionale bijeenkomsten over

Wat weet u dan zeker?

Europees aanbesteden, leermiddelenbeleid en financiële administratie.

U wordt verplicht om lesmaterialen gratis beschikbaar te stellen aan de

Ook wordt een voorbeeld van een bruikleenovereenkomst gegeven.

leerlingen. Dit gaat in twee stappen. Voor het schooljaar 2008/2009

Voor vragen kunt u terecht bij [email protected]

kopen of huren ouders nog zelf de schoolboeken. De ouders krijgen daar-

www.leermiddelenvo.nl (Onderbouw) Experimenten Leermiddelen

voor een financiële tegemoetkoming. Vanaf 1 augustus 2009 gaat het

www.cfi.nl Informatiecentrum Onderwijs

geld direct naar de school. U koopt het lesmateriaal in en stelt dat gratis

www.pioanodesk.info aanbestedingsdeskundigen van EZ

beschikbaar aan de leerlingen. De kosten die u maakt worden door het

www.minocw.nl

Rijk vergoed (lumpsum). U bent als school bij het inkopen van schoolboe-

www.eengezondedebasisvoorgoedonderwijs.nl de branchevereniging van

ken Europees aanbestedingsplichtig als u gedurende de looptijd van het

de educatieve uitgeverijen, hier ook links naar individuele uitgevers die

contract voor meer dan € 206.000 excl. BTW aan schoolboeken inkoopt.

via hun eigen websites ook info bieden

Heeft uw school meer dan 340 leerlingen dan moet u, bij een tweejarig

De distributeurs bieden voorlichting via www.schoolboekengratis.nl (Van

contract, al Europees aanbesteden. De maatregel betekent een stimulans

Dijk Educatie) en www.iddink.nl. Iddink heeft een checklist ontwikkeld:

voor een integraal leermiddelenbeleid van iedere school.

Leermiddelenvoorziening: inzicht én overzicht (aan te vragen via [email protected]) www.vosabb.nl over gezamenlijke aanbesteding

Wat blijft voorlopig nog even onzeker?

* Op het moment van afsluiten van deze tekst moest de behandeling van

De tijd en de praktijk zullen uitwijzen of uw school en uw sectie uitkomt

het wetsvoorstel in de Eerste Kamer nog plaatsvinden.

met het beschikbare budget van 308 euro per leerling. Niet alleen voor de boeken etc., maar ook voor de aanbestedings- en administratiekos-

Examenbundel wel gratis, woordenboek niet

ten. De kosten voor het Europees aanbesteden bedragen naar schatting

Vanaf schooljaar 2009/2010 worden gratis: leerboeken, werkboeken,

tussen de 10.000 en 30.000 euro per aanbesteding. Krijgt u volledige

project- en tabellenboeken, examentrainingen en –bundels, eigen les-

vrijheid om methodes te kiezen die het beste aansluiten bij uw onder-

materiaal van de school, en de (toegangs)kosten van digitaal lesmateri-

wijskundige keuzes en uw leerlingen? Hoe hard houden de uitgevers en

aal dat de school voorschrijft in één specifiek leerjaar. Zaken die

distributeur vast aan lopende contracten? Gaan partijen als ze achter het

meerdere jaren meegaan of geen informatiedragers zijn, moeten ouders

net vissen in de aanbesteding juridische procedures starten? Maakt u

nog steeds zelf betalen: agenda, schriften, multomappen, pennen,

geen fouten in het aanbestedingstraject (verkijk u niet op het schrijven

rekenmachine, sportkleding, gereedschap, beschermende kleding/bril,

van het bestek) en hebben leerlingen aan het begin van het schooljaar

usb-stick, laptop, atlas, woordenboeken, lees- en literatuurboeken, de

alle boeken die ze nodig hebben? En hoe gaat het besluitvormingsproces

kosten van ict-applicaties (zoals bijvoorbeeld tekstverwerking). Minder

zich op uw school concreet voltrekken? Welke invloed gaat het

draagkrachtige ouders kunnen voor andere schoolkosten dan school-

schoolmanagement uitoefenen met welke argumenten? Komt er een

boeken nog altijd een beroep doen op de WTOS.

digitaliseringslag of gaat de school meer zelf ontwikkelen?

43 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 44

FINANCIËN

Is de beste plek voor de tussenhandel? OVER HET LEVEREN VAN DIENSTEN EN WAT EEN DISTRIBUTEUR VERDIENT In het economische verkeer is de beste positie heel vaak de tussenhandel. De handelaar in koffie met aan elk oor een telefoon verdient aan beide zijden zijn geld omdat de partijen blijkbaar elkaars telefoonnummer (of url) niet kennen. Wie wil dat nou niet? Deze kennis is blijkbaar wat waard. De distributeurs doen er natuurlijk wel meer voor en krijgen gewoon betaald voor deze diensten. Ze ontvangen een korting van 20% tot 30% op de ingekochte boeken, afhankelijk van de afname. Ze hebben wel een minder sterk commercieel imago in het onderwijs dan de uitgeverijen en bij sommigen zelfs een ideëel imago. Zij realiseren gezamenlijk een omzet van ongeveer 140 miljoen met een gemiddeld rendement van 10% tot 15% voor belastingen. 75% van de scholen hebben te maken met 2 distributeurs. 25% wordt geleverd door de kleinere educatieve distributeurs en boekhandels. De positie van de twee grote distributeurs zal sterker worden door de verplichte aanbesteding, die scholen moeten gaan doen. In de toekomst gaan zij hun diensten en producten voor scholen en ouders uitbreiden. Zij zullen scholen verder behulpzaam zijn met meer inhoudelijke diensten en advies, maar ook met digitale diensten en producten.

MEER INFO

Rapport Analyse van de Gebruikskosten van Schoolboeken in het

Voortgezet Onderwijs 2000-2005, PriceWaterhouseCoopers: www.minocw.nl/documenten/pwc-onderzoek-schoolkostenmarkt.pdf Branchevereniging distributeurs/boekhandels: NBb-Educatief: www.boek-

> 44

bond.nl/index.cfm/33,0,36,56,html

”Een distributeur is toch meer een ideële organisatie?” (Schoolleider)

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 45

AUTEURSRECHT

Wat mag en niet mag met het materiaal van een auteursrechthebbende OVER CITAATRECHT, DE ONDERWIJSEXCEPTIE EN EEN READERREGELING Citeren, overnemen en bewerken. Soms is het lastig om te

“Helaas is er in het voortgezet onderwijs nog geen heldere readerregeling,

bepalen wat mag en niet mag. Juist wanneer het gaat om readers,

dat zou wel helpen bij het wel/niet legaal kopiëren van bestaand materiaal.

bundelingen materiaal uit boeken of methoden. Inmiddels gelden

Nu wordt er veel “herschreven” en dat is best zonde van de tijd.”

er voor het hbo en wo readerregelingen. In deze regelingen staat

(IJburgcollege)

beschreven wat mag en niet mag in readers en syllabi. Ook wordt duidelijk aan welke instantie wat betaald moet worden om legitiem readers te gebruiken.

Drie tekstboeken voor de teksten

Twee biologieleraren van het Cambium College in Zaltbommel ontwikkelden een site voor biologie. Uitgangspunt was dat het

VO-readerregeling en onderwijsexceptie

biologie-onderwijs zoveel mogelijk practicum moet kennen.

Vooralsnog bestaat er geen readerregeling voor het voortgezet onder-

De theorie moet zo compact mogelijk worden gebracht. Het streven was

wijs. Artikel 16 van de auteurswet staat wél toe dat onderwijsinstellingen

een verhouding twee uur practicum, één uur theorie.

zonder toestemming van de auteursrechthebbenden korte gedeelten van

Ze gebruikten drie verschillende tekstboeken al hulpmiddel voor de teksten,

publicaties/en of korte werken mogen overnemen.

zonder de daarbij horende werkboeken. Werkboeken en studiewijzers

Daarvoor gelden een aantal regels:

hebben ze, net als de praktische opdrachten, zelf ontwikkeld.

het werk waaruit wordt geciteerd moet ‘rechtmatig openbaar gemaakt zijn’

Bronvermelding

de persoonlijkheidsrechten van de auteursrechthebbenden moeten

In de reader moet u van de inhoud het volgende melden:

in acht worden genomen: naam- en bronvermelding, correcte

titel van het werk waaruit is overgenomen

ongewijzigde weergave van de overgenomen tekst

naam van de uitgever

het moet gaan om een ‘kort’ gedeelte of een ‘kort’ werk

ISBN of ISSN van de uitgave

in compilatiewerken (bloemlezingen) mag van dezelfde maker niet

naam van de auteur(s).

meer worden overgenomen dan enkele korte werken of korte

Deze gegevens mogen afzonderlijk voor- of achter in de reader worden

gedeelten van zijn oeuvre

opgenomen, op voorwaarde dat er duidelijk naar de teksten wordt

aan de rechthebbenden moet een ‘billijke vergoeding’ worden

verwezen.

betaald. Billijke vergoeding Hoe groot de billijke vergoeding is kunt u het beste navragen bij de uitgever van het boek of de methode waaruit u citeert. Deze vergoeding wordt meestal berekend per overgenomen pagina uit het boek of periodiek vermenigvuldigd met de oplage van de reader. U kunt ook een

MEER INFO

afkoopregeling treffen. De precieze afkoopsom wordt per instelling op

van het Uitgeversverbond: www.nuv.nl

basis van feitelijk gebruik in het verleden vastgesteld.

www.sgcambium.nl

Handleiding readerovereenkomsten

45 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 46

AUTEURSRECHT

Onder schooltijd gemaakt? OVER DE AUTEURSRECHTVERHOUDING TUSSEN DOCENT EN SCHOOL Ik ben de maker dus ik ben eigenaar

“Opmerkelijk is de meer emotionele opvatting van veel scholen, met name

Wat u zelf maakt, dat is van u. Het klinkt logisch. Toch is daar

docenten, dat (...) het materiaal, dat zij mede ontwikkeld hebben, sowieso

wettelijk gezien niet altijd sprake van. Artikel 7 van de auteurswet

gratis of tegen dupliceerkosten te gebruiken is, omdat zij er tijd in gestoken

bepaalt dat leermateriaal dat door een docent onder werktijd is

hebben. Dat die tijd vergoed is, vindt men niet relevant. Ook is men zich niet

gemaakt eigendom is van de school, tenzij anders is afgesproken.

bewust van de auteursrechtelijke aspecten (zowel het persoonlijkheidsrecht

Om artikel 7 toe te passen zijn een aantal voorwaarden vereist. Ten

als het exploitaterecht) en vindt men dat ook niet zo relevant.”

eerste moet het maken van leermateriaal onder de taakomschrijving

(Rapport Experimenten Leermiddelen Onderbouw VO Novo2)

van de docent vallen. Ten tweede moeten de leermiddelen volledig binnen schooltijd zijn ontwikkeld. Wilt u als school of docent zekerheid over de auteursrechten, dan kunt u het beste deze rechten vast

Auteursrechtensite SURF

laten leggen.

De SURF Foundation heeft een hele site ingericht over auteursrecht. Die website is primair bedoeld voor het hoger onderwijs, maar de

Ik wil niet dat mijn materiaal wordt gewijzigd

informatie is zeker bruikbaar voor scholen in het VO, die auteursrecht-

Als Artikel 7 van toepassing is, is de vraag of persoonlijkheidsrechten

kwesties goed willen regelen. SURF zal in de nabije toekomst ook

ook automatisch naar de school gaan. Persoonlijkheidsrechten zijn

specifieke informatie uitbrengen over (auteurs)rechten in de

rechten die een docentauteur heeft, zelfs nadat hij afstand heeft gedaan

onderwijssituatie en op het terrein van beeld en geluidsmateriaal.

van de auteursrechten. Het zijn rechten zoals het recht om openbaar-

Dit wordt door de Digitale Rechten Expertise Community, DiRECt,

making tegen te houden wanneer de auteursnaam niet wordt vermeld en

opgepakt. www.surffoundation.nl

het recht zich te verzetten tegen wijzigingen. Ook hier geldt: vastleggen biedt zekerheid. Overigens kan een docentauteur slechts beperkt afstand doen van zijn persoonlijkheidsrechten. Zijn werk mag bijvoorbeeld niet verspreid worden onder een andere naam, hij mag niet anders worden aangeduid en het werk mag niet misvormd, verminkt of aangetast worden. Bij overdracht aan de school doet de docent dan afstand van zijn persoonlijkheidsrecht voor zover dat is toegestaan volgens de auteurswet. De tekst kan dan zijn: “…….De school is te allen tijde gerechtigd wijzigingen in het werk aan te brengen, afzonderlijke gedeelten van de werken openbaar te maken, de werken in combinatie met werken van derden openbaar te maken en/of de werken in een ander didactische context openbaar te maken”.

MEER INFO

www.leermiddelenvo.nl: juridisch memo over auteursrechtelijke

aspecten en concrete voorbeelden om auteursrechtelijke bepalingen tussen

> 46

docent en school vast te leggen.

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 47

AUTEURSRECHT

Downloaden, bewerken, uploaden… Wat is van wie? OVER CREATIVE COMMONS EN COMMUNITIES OP INTERNET Teksten, plaatjes, filmpjes… Het internet is één grote verzamelplaats

Aanpassen en gebruik buiten het onderwijs

van informatie. Downloaden, knippen, plakken en voilà: uw nieuwe

Bent u (al dan niet betalend) lid van de community, dan mag u het

les is klaar! Uw leerlingen zijn u voorgegaan. Hoe aantrekkelijk het

beschikbare materiaal downloaden en in uw onderwijs gebruiken.

ook is, wat u op internet vindt mag u niet zomaar gebruiken. Online

Het lesmateriaal mag u niet zomaar naar eigen inzicht aanpassen.

gelden dezelfde auteursrechten als offline: u moet nadrukkelijk toe-

Daarvoor moet u eerst toestemming vragen aan de auteursrecht-

stemming krijgen van de rechthebbende voordat u online materiaal in

hebbende. Wilt u het materiaal buiten het onderwijs gebruiken?

uw onderwijs mag gebruiken.

Ook dan moet u eerst akkoord vragen.

Creative commons Hier zijn uitzonderingen op. Vindt u materiaal met een Creative Commons-licentie, dan krijgt u toestemming om het werk te gebruiken, te verspreiden, te delen en in sommige gevallen ook te bewerken. De Creative Commons-licenties zijn gratis en openbaar op het internet beschikbaar en bieden een goede manier om zaken juridisch goed te regelen. Het aanbieden van uw werk onder een Creative Commons-licentie betekent niet dat u uw auteursrechten opgeeft. Het betekent dat u sommige van uw rechten onder bepaalde voorwaarden aanbiedt. Er zijn zes Nederlandstalige Creative Commons-licenties die variëren van zeer vrijgevend tot meest restrictief. Gesloten “betaalde” communities Hoe zijn de regels bij een meer gesloten community? In dat model plaatsen geabonneerde scholen materiaal op de website, dat weer door andere scholen gedownload kan worden. Dan wil de beheerder van deze site zekerheid dat er geen rechten van derden worden geschonden. Daarnaast moet geregeld worden dat uw school aansprakelijk is voor eventuele aanspraken van derden als hun rechten toch zijn geschonden. Ook moet uw school de beheerder expliciet het recht verlenen om materiaal via de website beschikbaar te stellen.

MEER INFO

www.leermiddelenvo.nl: juridisch memo over auteursrechtelijke

aspecten van plaatsing en gebruik van materiaal in communities met voorbeeldteksten. http://creativecommons.nl http://contentketen.kennisnet.nl: communities en auteursrecht.

47 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 48

ELO

Van wie moest die Elo er eigenlijk komen? OVER DE VALKUILEN VAN DE AANSCHAF VAN EEN ELO Op veel scholen wordt de beslissing voor de aanschaf van een Elo (Elektronische LeerOmgeving) vaak al genomen voordat het

Geen cent minder Het Christiaan Huygens College in Eindhoven investeert bewust in de

(ict-)beleidsplan is geformuleerd of bedacht is hoe de Elo concreet

digitale mogelijkheden. De Elo en de inhoud daarvan is in gebruik naast de

zal worden ingezet. Het peilen van de behoefte en het creëren van

bestaande methoden. De school anticipeert op een toekomst waarin plaats

draagvlak en enthousiasme bij de brede docentenpopulatie is

is voor minder boeken en meer digitale content. De school faciliteert

achterwege gelaten. Laat staan dat een planning is gemaakt voor de

bijvoorbeeld een docent met 0,2 fte voor het ‘schrijven’ van een digitale

vulling met digitaal leermateriaal. Het gebruik van de Elo blijkt in de

methode Engels. Een werkgroep met collega’s, die ieder 40 uur uit het

praktijk dan teleurstellend, waarna de rituele kip/ei-discussie over

taakbeleid krijgen, ondersteunt hem. Er is gekozen voor Engels omdat daar

het ontbreken van voldoende en kwalitatief hoogwaardige content

enthousiaste docenten te vinden zijn, maar ook omdat het aangeboden

niet kan uitblijven. De school kan in zo’n geval met hoge kosten

digitale Engelstalige materiaal op internet natuurlijk zeer uitgebreid is.

worden geconfronteerd als besloten wordt om alsnog traditioneel

Voor de projecten is nu al geen boek of papieren opdracht nodig.

leermateriaal aan te schaffen.

Daar gebruikt men zelf vervaardigd, gewijzigd dan wel verzameld materiaal dat in de Elo geplaatst is. Financieel voordeel heeft de school hier niet van,

Het beantwoorden van een tiental vragen kan helpen voorkomen dat u in

er staat immers geen boek minder op de boekenlijst.

deze en andere valkuilen stapt. 1.

Wat voor een school heeft u? Uw onderwijsvisie is leidend bij de aanschaf en het gebruik van een Elo en leermiddelen.

2. Voor welke docenten en leerlingen wordt de Elo ingezet? Hoe kunt u planmatig de Elo in de eerstvolgende jaren inzetten voor steeds meer leerlingen? 3. Welke functie gaat de Elo op uw school krijgen? Ziet u de Elo vooral

7. Digitaal lesmateriaal kopen bij een uitgever? De ontwikkelingen gaan snel. Er komt steeds meer op de markt. De kosten komen gewoonlijk in de vorm van licenties per leerling. 8. Wat zijn de bijkomende kosten? Hebben de ict-coördinator , de applicatiebeheerder en de systeembeheerder voldoende tijd om service te verlenen?

als organisatie-instrument, medium om lesmateriaal aan te bieden of

9. Kan de infrastructuur het wel aan? Zijn er al voldoende computers?

als communicatiemiddel?

10. Waar betaalt u het van? In de lumpsum is een bedrag voor ict per

4. Wat kost een Elo? Naast de aanschaf van de Elo (enkele duizenden euro’s aanschaf en een abonnement van enkele euro’s per leerling

leerling opgenomen. Verder kan een deel van de kosten van Elogebruik via de personeelskosten gefinancierd worden.

per jaar) dient u vooral rekening te houden met de kosten in de personeelsfeer. 5. Lesmateriaal voor wie? U zult niet al het lesmateriaal in digitale vorm willen aanbieden. Maar wat is de doelgroep? Alle brugklassen? Of kiest u voor bepaalde vakken of leergebieden? 6. Lesmateriaal zelf ontwikkelen? Lesmateriaal heeft een prijs, of u dat

> 48

MEER INFO

Kennisnet Ict op school heeft een Koopwijzer Elektronische

nu door docenten van de eigen school laat ontwikkelen of bij een uit-

Leeromgevingen uitgebracht: www.ictopschool.net.

geverij koopt of huurt.

www.onderbouw-vo.nl : Stappenplan Elo en leermateriaal, inhoud en financiering en Schoolportretten Elo en leermateriaal.

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 49

ELO

Hoeveel vrienden heeft de ict-coördinator? OVER WAAROM HET ZO MOEILIJK IS OM EEN ELO TE VULLEN EN TE GEBRUIKEN Veel scholen zijn op de een of andere wijze bezig met een elektronische leeromgeving. Ongeveer 40% van de scholen heeft een

Elo als motor van onderwijsvernieuwing, maar lastig te gebruiken Op het Stedelijk Lyceum Enschede wordt volgens Elo-coördinator Jan Kater

licentie op het gebruik van een Elo. Sommige zitten nog in de

in de uitgangspunten voor de onderwijsvernieuwing een leidende rol toege-

experimenteerfase, terwijl andere er structureel mee werken.

kend aan de Elo, al wordt niet expliciet omschreven hoe de content er precies

Vooral voor het plaatsen van studiewijzers, opdrachten en

uit zou moeten zien. Het is in de school lastig het beleid te laten landen op de

communicatie. Docenten zetten soms het lesmateriaal in de Elo,

werkvloer. Kater: “De Elo heeft geen zin als te weinig mensen weten dat hij er

maar vaak blijft het gebruik beperkt tot een kleine kring.

is, wat je ermee kunt, als docenten geen mogelijkheid zien een brug te vormen

De vraag is nu: hoe krijgt u uw Elo gevuld en in gebruik?

naar de leerlingen om er didactisch vooruitstrevend werk mee te verrichten.”

En wie moet dat dan doen. “Gewoon maar beginnen dan heb ik tenminste iets” levert op korte termijn Niemand komt in beweging als er geen voordeel is

wel succes op. De stap daarna, bijvoorbeeld meer dan 5% van de school

Terecht vraagt een docent zich af wat voor voordelen het voor hem en zijn

enthousiast krijgen, is nog niet vaak gelukt.

leerlingen heeft. Pas als dat duidelijk voor hem is, zal er bereidheid zijn om de Elo te gebruiken voor opslag en vindplaats van leermateriaal.

Ligt de leiding bij de ict-coördinator of bij de team/sectieleiding?

Waarom moet er eigenlijk lesmateriaal in een Elo? Het meeste materiaal

De projectleiding van een Elo-implementatie is vaak in handen van

is toch via internet te benaderen, is dat niet dubbelop? Voor veel bronnen

ict–coördinator of een onderwijskundig medewerker. Pas in tweede instan-

volstaat inderdaad opname van een link. Het gaat in dat geval ook meer

tie worden schoolleiding en/of docenten erbij betrokken. Dit lijkt niet altijd

om het plaatsen van een verzameling vindplaatsen van leermateriaal

een goede aanpak te zijn, omdat de vraag niet primair bij de docenten ont-

voor bijvoorbeeld een project of lessenserie. Het plaatsen van alle

staat. Projecten over digitaal leermateriaal, waarbij de inhoud centraal

content binnen de eigen Elo heeft weer als voordeel dat het beter

staat, kunnen beter geleid worden door de inhoudelijk verantwoordelijke,

beheersbaar is en dat de verbinding minder belast wordt.

de teamleiding of vaksectieleiding en niet door de ict-coördinator.

Verplichting of olievlek?

Over welk soort digitaal materiaal gaat het?

Grofweg zijn er twee methoden om het gebruik van een Elo voor les-

De vraag wat onder het containerbegrip ‘digitaal leermateriaal’ moet

materiaal in te voeren. Via het opleggen van een verplichting of via de

worden verstaan wordt vaak niet eerst gesteld aan de docenten die ermee

olievlekmethode. De verplichting kan dan bijvoorbeeld bestaan uit: elke

moeten werken. Laat staan wanneer welk soort leermateriaal – ook in

docent zet éénmaal per maand voor 1 slu (studielastuur) aan digitaal

combinatie met foliomateriaal – op welke wijze voor welke leerling en voor

materiaal in de Elo. De olievlekmethode komt het meeste voor. Een klein

welk vak op wel moment het beste kan worden ingezet.

groepje enthousiasten begint met behulp van de ict-coördinator voor hun

Bevorder kennisontwikkeling in de school over wanneer welk soort

eigen vak een selectie te maken van materiaal, dat ze in de Elo zetten.

materiaal – in combinatie met foliomateriaal – zinvol in te zetten in het

De methode “Beginnen en kijken wie er enthousiast worden” is arbeids-

leerproces evenals hoe leerroutes zijn samen te stellen, hoe een arrange-

intensief, gaat langzaam en is zeer afhankelijk van een persoonlijke,

ment gemaakt kan worden en hoe digitale content is aan te passen.

meer incidentele motivatie. Een methodische aanpak door middel van een gestructureerd stappenplan en zorgvuldig projectmanagement is

MEER INFO

succesvol. Werk planmatig, controleer de afspraken en evalueer.

financiering en Stappenplan Elo en leermateriaal, inhoud en financiering

www.leermiddelenvo.nl: rapport Elo en leermateriaal, inhoud en

49 <

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 50

ELO

Waarom kan de gamende multitaskende leerling geen 6 codes onthouden? OVER EDUPOORT, EDUROUTE, ENTREE, METHODESITES EN DE EIGEN ELO

Tot voor kort werd digitale content door docenten ervaren als additio-

Pleincollege Bisschop Bekkers

neel. Leerlingen kochten boeken en als daar iets digitaals bij zat, dan

ken, vinden, bestellen, afrekenen en gebruiken van digitale content. Die con-

wilde een simpele oplossing voor het zoe-

werden de kosten daarvan verwerkt in de prijs van het boek. De cd-

tent moet in de eigen Elo kunnen worden afgespeeld en niet op de sites van

rom werd meegeseald of er zat in het boek een inlogcode voor de

de verschillende uitgevers. In het project Digitaal doorschakelen werden

site. Naarmate de behoefte van scholen aan webbased materiaal

alle (SCORM)materialen ontsloten via het web via single sign-on. De content

groter werd en digitaal materiaal steeds vaker printmateriaal ging

blijft op de centrale server staan, terwijl het lijkt alsof er op de eigen pc

vervangen, gingen de uitgevers op zoek naar systemen voor het af-

gewerkt wordt. In de Elo is alleen een zgn. IMS-manifest aanwezig.

rekenen en afschermen van online lesmateriaal. Dat niet alleen, ze

De school maakt via het web een ‘boekenlijst' aan bij de distributeur.

zagen in direct contact met de individuele leerling ook de mogelijk-

De leerling bestelt en betaalt de voorgeschreven boeken en de licenties

heid om extra service te bieden. Kennisnet, waarmee ze samen een

voor digitale content. Deze bestellingen genereren automatisch een

digitaal loket aan het bouwen waren, liet de uitgevers echter niet toe

licentiedatabase (leerlingnummers 1, 2, 3 hebben recht op content x),

om zo’n klantrelatie op te bouwen. En ook de scholen stonden niet te

die wordt geupload naar EduRoute. De school downloadt (IMS-manifests

springen om privacygevoelige data vrij te geven.

van) bestelde content bij EduRoute. De docent plaatst IMS-manifests in de

Kennisnet kwam daarop zelfstandig met Entree, een dienst waarmee

materialenbank van de Elo en kan daarmee een arrangement samenstellen

gebruikers van digitale content één inlog konden krijgen voor al het

voor de leerling.

aanbod dat bij Entree was aangemeld. Het idee erachter was dat leerlingen nooit al die verschillende en moeilijke url’s, inlognamen en

En in dat gat sprong distributeur Iddink, die EduRoute lanceerde. Scholen

wachtwoorden zouden kunnen onthouden. Het moest ook voorkomen

kunnen daardoor werken in de eigen Elo met voortgangsrapportage, er is

dat leerlingen al surfend tientallen keren moeten inloggen, met

één loket voor alle leermiddelen (folio en digitaal) en de leerling hoeft

steeds een andere gebruikersnaam en wachtwoord.

maar één keer in te loggen.

En dat is twee keer single sign-on

Drie keer is scheepsrecht

De grote uitgevers werkten inmiddels samen aan EduPoort, een digitaal

En zo hadden we opeens drie single sign-on systemen.

loket dat ook werkt als een ‘single sign-on systeem’. De leerling logt in

Eduroute en Edupoort hebben al besloten om samen te werken.

met één wachtwoord dat hem toegang geeft tot al het online lesmateriaal

En op verzoek van scholen kent Entree nu ook een groepsdigicode om

dat hij heeft aangeschaft. Met iedere uitgeverij moet nog wel apart wor-

een hele klas hetzelfde toegangsrecht te geven. Een aanzienlijke

den afgerekend, het blijven immers concurrenten.

verlichting van de administratieve last voor de scholen. Want, des te

De content blijft op de methodesites staan. En dat terwijl de scholen het

makkelijker zo’n single sign-on systeem voor de leerling is, des te meer

materiaal liever in hun Elo hebben. Dan kunnen ze precies volgen wat de

moet de school bijhouden.

leerling doet en zijn er geen problemen met de verbinding en capaciteit (25 leerlingen die tegelijk een filmpje downloaden). Maar dan raken de

> 50

uitgevers het zicht kwijt op wat er met hun materiaal gebeurt: hoeveel

MEER INFO

leerlingen gebruiken het, wordt het niet gekopieerd?

http://entree.kennisnet.nl, www.bbekkers.nl

www.edupoort.nl, www.eduroute.nl,

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 51

51 <

leermiddelen def!!

> 52

27-05-2008

15:48

Pagina 52

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 53

colofon colofon SCHOLEN EN LEERMIDDELONTWIKKELAARS REGELINGEN

Deze uitgave is gebaseerd op informatie en ervaringen van 137 scholen, 14

Het ministerie van OCW heeft van 2004 tot 2008 vier regelingen

uitgevers en overige organisaties, 959 docenten en 1000-en leerlingen.

(Bavomultiflex 30, Novomultiflex 30, Novo2, Elvo) laten ontwerpen voor

Met veel dank hebben we gebruik gemaakt van de boeiende rapportages

69 experimenten met flexibele leermiddelen ter bevordering van school-

en vele bezoeken en gesprekken. Dankzij het enthousiasme en de innova-

ontwikkeling. Het Project Onderbouw Experimenten Leermiddelen,

tiekracht van velen zijn deze experimenten gerealiseerd. U kunt de eind-

bestaande uit de Stuurgroep Onderbouw Experimenten Leermiddelen

rapportages downloaden van www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen en

(onder voorzitterschap van de VO-raad en met de GEU, LPC LPC, SLO en

www.leermiddelenvo.nl

Onderbouw-VO) en projectleiding waren verantwoordelijk voor de uitvoering van de regelingen. Het leidde tot 21 projecten flexibel materiaal voor

REDACTIE

projectonderwijs voor de onderbouw van het vmbo door uitgevers, getest

Dirkje Ebbers

door 98 scholen en beschikbaar voor alle scholen; 11 samenwerkingspro-

Theo Eijspaart

jecten van scholen en leermiddelenontwikkelaars: 2 omvangrijke en 27

Vera Simon Thomas

kleine projecten flexibel leermateriaal arrangeren en 10 projecten leer-

m.m.v. Louise Hildebrand

middelenbeleid van scholen.

CREATIVE COMMONS STUURGROEP ONDERBOUW EXPERIMENTEN LEERMIDDELEN

CC-BY-NC-ND 3.0 Nederland License

Lieneke Jongeling (voorzitter), Bestuurder van het Northgo College te

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/nl

Noordwijk, namens de VO-raad

Juni 2008

Hans van der Molen, Projectleider van Onderbouw-VO Jantien Tijmons, Beleidsmedewerker bij OCW directie VO, als waarnemer

Dit is een uitgave van Onderbouw Experimentele Leermiddelen

van OCW

Meer informatie: v. [email protected],

Monique van der Hoeven, Programmamanager Onderbouw bij SLO

038-4254753 / 06-50678840 Postbus 266, 8000 AG Zwolle

Nell Toemen, Divisiemanager bij KPC-groep, namens de LPC

www.onderbouw-vo.nl/leermiddelen

Stephan de Valk, Portefeuillehouder VO GEU en uitgeefdirecteur VO/HO bij Noordhoff Uitgevers.

Vormgeving en opmaak: LS Ontwerpers BNO [Dirk de Jong en Tim Lenstra]

Projectleiding: Vera Simon Thomas

Drukwerk: Tienkamp & Verheij

53 <

leermiddelen def!!

> 54

27-05-2008

15:48

Pagina 54

leermiddelen def!!

27-05-2008

15:48

Pagina 55

colofon SCHOLEN

Dominicus college

Montaigne Lyceum

SG Nieuw Zuid

2College Ruiven

Dongemond College

Montessori College Arnhem

SG St. Canisius

Accent College

Dr. Aletta Jacobs College

Montessori College Oost

SG Tongerlo

Alberdingk Thijm College

EBVO De Passie

Montessori SG Amsterdam

SG Twickel

Amadeus lyceum

Edudelta Onderwijsgroep

Niftarlake College

SG Ubbo Emmius

Antonius College

Elzendaalcollege

Northgo College

St. Gregorius College

AOC Clusius College

Erasmus College

Nova College

St. Ignatiusgymnasium

AOC Terra

Esdal College

Olympus College

St. Janslyceum

Atlas college

Gomarus College

Oosterlicht College

Staring College

Berger Scholengemeenschap

GSG Schagen

OPDC - Almere

Stedelijk College Zoetermeer

Beroepsonderwijs aan Zee

Helen Parkhurst

Open Schoolgemeenschap Bijlmer

Stedelijk Gymnasium Nijmegen

Bonaventuracollege

Het College Vos

ORS Lek en Linge

Stedelijk Lyceum Enschede

Bonhoeffer College

Het Vlietland College

OSG Erasmus

TCC de Thij

Bonifatius Mavo

Hildegardis Mavo

OSG Nieuw Zuid

Twents Carmel College

Bonnefanten College

Holland Accent Onderwijsgroep

OSG Piter Jelles

UniC

Bouwens van der Boije College

Hondsrug College

OSG Schiedam

Van der Capellen SG

Calvijn College

Hoofdvaart College

Pallas Athene College

Vathorst College

Candea College

Hooghuis Lyceum Heesch

Petrus Canisius college

Vechtstede College

Carmel College Salland

Hooghuis Lyceum Oss

Picasso Lyceum

Veurs Lyceum

CC De Noordgouw

Hooghuis Lyceum Ravenstein

Porta Mosana College

Wellant College Amersfoort

Christelijk College De Populier

Ichthus College

Prisma De rotonde

Willem de Zwijger College

Christelijk College Schaersvoorde

IJburg College

Quest (A. Roland Holst College)

Zernike College

Christelijk Gymnasium Sorghvliet

Internationaal College Edith Stein

Reitdiep College

Zuyderzee College

Christelijk Lyceum Delft

ISW

Rietveld Lyceum

UITGEVERS EN ORGANISATIES

Christelijk VMBO Harderwijk

Jac P. Thijsse college

Rijswijks Lyceum

CED Groep

Christiaan Huygens College

Junior College Lodewijk Rogier

Rölingcollege

Codename Future

Clusius College

Karel de Grote College

Roncalli Mavo

Edu’Actief

Coornhert Gymnasium

Katholiek Lyceum in het Gooi

RSG Broklede

Eisma Edumedia

Corlaer College

Kempenhorst College

RSG de Borgen

EPN

CSG Calvijn

Krimpenerwaard College

RSG Pantarijn

Freudenthal Instituut

CSG Comenius

Kwadrant SG

RSG Stad en Esch

Het Ontwikkelcentrum

CSG Het Noordik

Leidsche Rijn College

Scala College

Malmberg

CSG Jan Arentsz

Liemers College

Scheepvaart en Transport college

NijghVersluys

CSG Veenendaal

Maaswaal College

Scholengemeenschap Tabor

Noordhoff Uitgevers

Da Vinci College

Maritiem College Velsen

Schoonhovens College

Scala Media

De Nieuwste School

Maritieme Academie Harlingen

SG Hilfertsheem-Beatrix

ThiemeMeulenhoff

De Rooi Pannen

Melanchthon

SG Huizermaat

Uitgeverij Deviant

Dollard College

Mondriaan-College

SG Marianum

UOCG

55 <

Pagina 1 15:52 27-05-2008 omslag leermiddelen

EN 42 ANDERE ERVARINGEN MET LEERMIDDELEN VAN DOCENTEN, LEERLINGEN, SCHOLEN EN UITGEVERS

Project Experimenten Leermiddelen VO Project Experimenten Leermiddelen VO

Op het moment dat schoolboeken in het brandpunt van de actualiteit staan, verschijnt deze uitgave over de ervaringen met flexibele leermiddelen van 137 scholen, 14 uitgevers en andere organisaties, 959 docenten en 1000-en leerlingen. Het boekje komt voort uit het initiatief van het ministerie van OCW om 4 jaar lang in totaal 69 experimenten met flexibele leermiddelen mede te financieren. Dat heeft praktisch bruikbare leerervaringen opgeleverd voor de school die haar leermiddelenbeleid gaat integreren met haar gehele schoolbeleid. En dat moet iedere school. Elk denkbaar aspect van leermiddelen en ontwikkelen, kiezen, kopen, gebruiken en evalueren komt aan de orde. Van de emoties bij het zelf ontwikkelen van lesmateriaal tot gebruikersonderzoeken. Van het nut van projecten tot auteursrechten. Van de drie-eenheid inhoud-organisatie-financiën tot het samenwerken van scholen en uitgevers.

ZIJN WIJ ALLEMAAL ALS ENIGE UNIEK?

ZIJN WIJ ALLEMAAL ALS ENIGE UNIEK?