achtergrond
Oud is uit Zeven manieren om de geraniums voor te blijven
28
FORUM #20/04.11.10
geteld? Oudere werknemers in dienst nemen of houden? Erg aantrekkelijk is dat nu niet. Dat moet anders, want vanaf 2020 werken werknemers langer door. Wat is nodig om ervoor te zorgen dat ouderen het langer volhouden en meer kans maken op de arbeidsmarkt? Tekst: Paul Scheer, Jiska Vijselaar | Foto: Pictorium/hh
Nog voor de verkiezingen kwamen de sociale partners begin juni tot een pensioenakkoord. De inzet is een verhoging van de aow-leeftijd naar 66 jaar in 2020 en naar 67 jaar in 2025. Het inmiddels geformeerde en aangetreden kabinet heeft die inzet deels (66 jaar) overgenomen. Langer doorwerken, dat moet je als werknemer wel kunnen. En ook voor werkgevers moet het aantrekkelijker worden. Daarover maken de sociale partners de komende tijd afspraken. Want het louter verhogen van de aow-leeftijd zorgt er niet voor dat mensen langer doorwerken. Nu halen ze vaak de 65 al niet. De gemiddelde pensioenleeftijd ligt op 62 jaar. Gelukkig stijgt die leeftijd wel, maar niet zo snel als nodig is. Ook de participatie van vijftigplussers neemt toe: van 40 procent in 1996 naar 57 procent vorig jaar. De doelstelling van het laatste kabinetBalkenende was echter 80 procent in 2016. Dat is ook nodig, want vanaf 2012 neemt de beroepsbevolking af en wordt het belang van deelname van ouderen aan het arbeidsproces groter. Ouderen zullen actiever en mobieler moeten worden. Een levenlang werken voor één baas is al een achterhaalde gedachte, maar voor veel oudere werknemers geldt nog steeds dat zij tien jaar of langer in dienst zijn bij hun huidige werkgever. Overstappen naar een andere werkgever komt weinig voor. Ook vanuit werkloosheid komen ouderen weinig aan de bak. Van de werkloze zestigplussers slaagt slechts 7 procent erin om werk te vinden. Internationaal gezien scoort Nederland slecht in het aannemen van ouder personeel. Alleen België blijven we voor. Er valt dus nog het nodige te doen voordat iedereen vrolijk tot zijn 67ste kan doorwerken. In afwachting van afspraken tussen de sociale partners geeft Forum zeven schoten voor de boeg. 29
FORUM #20/04.11.10
ontslag: gouden kooi Nederlandse werknemers worden goed beschermd tegen ontslag. Die bescherming, in de vorm van de ontslagvergoeding, stijgt met de duur van het dienstverband. Hoe langer iemand bij een bedrijf werkt, hoe onaantrekkelijker het wordt om naar een andere baan om te kijken. Bij een nieuwe werkgever moet de ontslagbescherming namelijk weer helemaal worden opgebouwd. Het Centraal Planbureau noemt dit een “gouden kooi”. De tralies van die kooi worden nog eens versterkt door de aanname van potentieel nieuwe werkgevers dat oudere sollicitanten een salaris willen dat niet (meer) in verhouding staat tot hun prestaties. Bovendien vrezen werkgevers de moeizame en dure ontslagprocedure rond oudere werknemers. Het cpb ziet wel een mogelijkheid om uit de gouden kooi te ontsnappen. Werknemers zouden een ‘ontslagpotje’ mee moeten krijgen als zij verkassen, zoals in Oostenrijk gebeurt. Wordt het potje niet aangesproken, dan gaat het uiteindelijk op in hun pensioen. Maar beter zou zijn om het ontslagstelsel zo te hervormen dat werkgevers makkelijker mensen aannemen (en dus ook kunnen ontslaan) en werknemers erop kunnen vertrouwen dat zij snel weer aan de slag zullen raken. De kans op zo’n hervorming, waarvan ook het terugbrengen van de duur van de ww naar één jaar onderdeel zou moeten zijn, lijkt echter klein, gezien het ontbreken van plannen in die richting in het regeerakkoord.
30
vincent van den hoogen/hh
achtergrond
ouwelullendagen zijn passé Ontziemaatregelen, heten ze officieel. In de wandelgangen: ouwelullendagen. Oudere werknemers krijgen op weg naar hun pensioen de mogelijkheid extra verlofdagen op te nemen of minder te gaan werken. Ook hoeven zij vaak niet langer nacht- of ploegendiensten te draaien. Dat maakt oudere werknemers duurder en moeilijker inzetbaar en dus minder aantrekkelijk op de arbeidsmarkt. Aan menig cao-tafel gaan de ontziemaatregelen op de schop. Ze worden niet zomaar geschrapt, want dat zouden de werknemers en de vakbonden niet pikken. De trend is wel dat de seniorendagen worden omgezet in een flexibele regeling voor álle werknemers. Zij krijgen tijd of geld om naar eigen keuze dagen op te nemen. Dat kan op oudere leeftijd zijn, om af te bouwen, maar ook in een jongere fase, bijvoorbeeld met het oog op zorgtaken. Het specifieke ouderenbeleid wordt vervangen door een beleid om werknemers vanaf het begin fit te houden. Er zijn ook bedrijven waar de verlofdagen worden geschrapt zonder een vervangende regeling. Ter compensatie wordt dan bijvoorbeeld de werknemersbijdrage aan de pensioenregeling verlaagd. De inzet van ouderen in nacht- en ploegendienst blijft een probleem. De druk komt steeds meer op jongere collega’s te liggen, en dat wordt alleen maar erger door de vergrijzing. Maar bij sommige bedrijven wordt van de nood een deugd gemaakt: als oudere werknemers in de aanloop naar hun pensioen in deeltijd gaan werken, kunnen ze misschien ook hun ploegendienst in deeltijd vervullen.
FORUM #20/04.11.10
houd de pensioenlasten in toom De pensioenlasten van oudere werknemers liggen voor werkgevers hoger dan die van jongere werknemers. Dat heeft te maken met de manier waarop pensioenen worden opgebouwd. Werknemers bouwen elk jaar een bepaald percentage van hun pensioen op. Omdat iedereen met hetzelfde inkomen dezelfde premie betaalt, betalen jongeren eigenlijk te veel (hun premie kan nog lange tijd renderen) en ouderen eigenlijk te weinig. Een stijging van het aandeel oudere werknemers binnen een pensioenfonds legt dus een hypotheek op het pensioenvermogen en een (opwaartse) druk op de pensioenpremies. Dit probleem speelt nog in verergerde mate voor bedrijven met een ondernemingspensioenfonds of een verzekerde pensioenregeling. Omdat in dit soort regelingen de pensioenkosten worden teruggerekend naar het individu, moet een werkgever die een jonge werknemer inruilt voor een oudere met hetzelfde inkomen vaak flink meer premie betalen. Dat maakt het onaantrekkelijk om ouderen in dienst te nemen. Binnen de systematiek van deze regelingen valt daar nog niet zo makkelijk een mouw aan te passen. Een beschikbare premieregeling zou de werkgever van dit probleem verlossen, maar is vaak minder aantrekkelijk voor de werk nemer. Des te meer reden om de aanpassing van de pensioenleeftijd aan de stijgende levensverwachting, zoals afgesproken in het pensioenakkoord van de sociale partners, door te zetten. Een jaar langer doorwerken levert in principe een verlaging van de pensioenkosten van 8 procent op. Afspraak is om dit geld in te zetten om pensioenregelingen betaalbaar te houden.
31
terug naar de schoolbanken Werkgevers moeten voor elke medewerker jaarlijks zo’n half maandsalaris in een individuele scholingspot storten, stelde de commissie-Bakker twee jaar geleden voor. Het voorstel van de commissie maakte deel uit van een breder advies over verhoging van arbeidsparticipatie, maar scholing werd door de commissie wel als een belangrijk punt gezien: het zorgt ervoor dat werknemers beter, breder en langer inzetbaar zijn op de arbeidsmarkt. Scholingsfondsen zijn er voor veel sectoren al wel. Alleen hoe ouder een medewerker wordt, hoe minder erin wordt geïnvesteerd. En hoe minder ambitie veel werknemers ook zelf hebben om nog eens in de schoolbanken te gaan zitten. Maar hoe aantrekkelijk is een medewerker nog als hij niet meer op de hoogte is van de laatste stand van zaken? Niet alleen voor de huidige werkgever, maar ook voor een andere? En van baan naar baan helpen van een medewerker is nu eenmaal goedkoper voor werkgevers en prettiger voor werknemers. Xerox Venray ontwikkelde een personal development program, dat overigens niet alleen voor oudere personeelsleden is bedoeld. Paul Hermans, site en human resources directeur bij Xerox Venray: “We wachten niet tot iemand zelf in beweging komt, maar kijken zelf welke ontwikkelmogelijkheden hij heeft.” Het liefst binnen het bedrijf, desnoods ook erbuiten. Dus werkt Xerox mee aan trajecten om medewerkers een ervaringscertificaat te laten halen. En er worden jaarlijks persoonlijke ontwikkelingsvouchers van 300 euro uitgereikt aan alle personeelsleden. Hermans: “We doen dit niet uit filantropische overwegingen.”
weg met de periodiek In het Nederlandse salarisstelsel was het lang de gewoonte om werknemers er jaarlijks een periodiek bij te geven. Dat was een automatisme. Tegenwoordig wordt het verstrekken van periodieken (1,5 tot 3 procent loonsverhoging) steeds vaker gekoppeld aan de prestatie. Heeft de werknemer voldoende tot uitmuntend gepresteerd, dan krijgt hij of zij er iets bij. Werknemers worden wel nog steeds beter betaald naarmate ze langer bij een bedrijf werken en dus meer ervaring hebben. Dat maakt ouderen op een gegeven moment duur, want hun productiviteit stijgt niet evenredig mee, en kan in een latere fase zelfs verminderen. Een oplossing zou zijn om het aandeel vaste beloning terug te brengen ten gunste van het aandeel variabele beloning. Dat laatste moet dan elk jaar echt verdiend worden door de werknemer. “Voor de huidige generatie oudere werknemers is dat niet de oplossing”, zegt Erik Schouten, hoofd Waarderen en Belonen bij werkgeversorganisatie awvn, “want die zitten al aan het maximum van hun schaal.” Hij ziet voor de korte termijn wel iets in het afstemmen van salaris en functie op de capaciteiten van ouderen. “We moeten dan wel van het overspannen idee van demotie af. Dat wordt nu gezien als een eenmalige valbijl. Maar je kunt ook om de vier jaar een ‘kruispuntgesprek’ met werknemers voeren: wat wil je verder? Zo doorgaan, een stap opzij, een stap vooruit, of misschien wel achteruit?”
FORUM #20/04.11.10
achtergrond
nooit meer wegkwijnen
Oudere werknemers die weinig meer toevoegen en zitten af te tellen tot hun pensioen. Geen ideale situatie maar gezien de kosten van ontslag en de belabberde kansen van oudere werknemers op de arbeidsmarkt een vaak voorkomend verschijnsel binnen bedrijven. Maar eigenlijk is dat wel een hele dure hobby: met tijdig ingrijpen is met zo’n medewerker wellicht gewoon nog geld te verdienen. Zeker nu er langer doorgewerkt moet worden en het personeelsbestand steeds meer ouderen gaat tellen, wordt dit steeds belangrijker. “Je kunt het je simpelweg niet veroorloven dat medewerkers zich oud gaan voelen, het idee hebben dat ze niet meer serieus genomen worden”, zegt Wouter Vlasblom, directeur human relations bij Siemens Nederland en lid van het executive management team. “Dus zorgen we er juist voor dat onze mensen fris blijven.” Concrete maatregelen die Siemens heeft genomen zijn onder meer elke vier, vijf jaar van functie of afdeling veranderen, scholingstrajecten voor alle medewerkers, ontwikkelingsplannen maken en jaarlijks beoordelen. “Je hebt het wel gezien als je een jaar of vijf dezelfde functie hebt gehad”, zegt Vlasblom, “Alles gaat dan op de automatische piloot, het energieniveau daalt.” Kortom: je zakt in, de productiviteit daalt en dat kost geld. “Dat geldt natuurlijk niet alleen voor onze 55-plussers. Het gaat voor iedereen op dat werken blijft leuk als je regelmatig iets anders doet. We hebben er niets aan als mensen jarenlang een beetje voor spek en bonen bezig zijn.” Ook al omdat vervangend personeel schaars is: “We kunnen al die medewerkers niet te vroeg afschrijven. Dan hebben we een vervangingsvraag waaraan de markt niet eens kan voldoen.” Natuurlijk kost het moeite dit bij managers tussen de oren te krijgen. Je moet je meer inspannen om iedereen bij de les te houden dan wanneer je werknemers afschrijft als ze de vijftig zijn gepasseerd. “De ceo en de rest van het management moeten het uitdragen. En er strak op sturen.”
32
‘We hebben niets aan mensen die jarenlang een beetje voor spek en bonen bezig zijn’
allemaal gezond Oudere werknemers: ze zijn minder vaak ziek, maar wel langer. Als er iets aan scheelt, gaat het dus vaker om serieuze aandoeningen als hart- en vaatziekten en vormen van kanker. Ingrijpend voor de betrokkenen en ook duur voor bedrijven. “Ziekteverzuim kost ons een paar miljoen per jaar”, constateert concernmanager human resources management Dimitri Markidis (bloemenveiling FloraHolland). Niet iedere ziekte kan voorkomen worden, maar aan ‘lifestyle’-ziektes als longkanker als gevolg van roken en hart- en vaatziekten door overgewicht valt preventief wel iets te doen. Onder het motto An apple a day keeps the doctor away wordt gezonder eten door veel bedrijven aangepakt. “Wij gaan nog eens kritisch na welke producten in de kantine we willen subsidiëren. De kroketten worden dan dus duurder. Maar of er daardoor ook minder kroketten gegeten worden?” Het gaat best ver om je als werkgever met de levensstijl van werknemers te bemoeien. Meer bewegen, niet roken, gezond eten, minder alcohol en genoeg tijd nemen voor ontspanning. Moeten managers hun mensen straks nog op de weegschaal gaan zetten? “Ja, het ligt best gevoelig. Maar we hebben geen alternatief. Dus we zullen er toch meer eisen aan gaan stellen.” En daarmee is zowel het bedrijf als de medewerker zelf gediend, vindt Markidis. “Ze zijn gezonder, voelen zich beter, kunnen langer doorwerken en wij merken dat het verzuim omlaag gaat en de productiviteit omhoog.” Maar niet alleen gezonder leven, ook het werk fysiek minder inspannend maken, helpt om slijtage te voorkomen. “Nachtdiensten draaien is slopend.” Het is alleen wel een gouden kooi voor werknemers, want nachtdienst, zwaar werk, overwerk: het levert nu eenmaal meer geld op. Vrije tijd in plaats van extra geld zou dat probleem kunnen oplossen. Al zal niet iedereen daar even blij van worden. Bij FloraHolland en Xerox worden medewerkers gestimuleerd regelmatig van functie te veranderen. Niet alleen omdat het zo prettig is eens wat anders te doen, veel werk bij beide bedrijven is fysiek zwaar. Dat betekent slijtage en slijtage betekent verzuim en minder arbeidsproductiviteit. Paul Hermans, site en human resourcesdirecteur bij Xerox Venray: “Het vergt soms een hele hoop gepuzzel, maar het levert positieve resultaten op.” Het ziekteverzuim daalde naar 3,6 tot 3,7 procent en blijft daarmee onder het landelijk gemiddelde. Ook omdat het bedrijf andere maatregelen heeft genomen om medewerkers fysiek gezond te houden. Zoals fysiotherapie op locatie, bedrijfsfitness en preventieve gezondheidschecks.
FORUM #20/04.11.10
