ZATERDAG 1 2 SEPTEMBER 201 5

ZATERDAG 1 2 SEPTEMBER 201 5

Open Monumenten Dag Gemeente Ede 201 5

1 Programmaoverzicht voor de kernen Bennekom, Ede, Harskamp, Lunteren en Platform Militaire Historie Ede

Welkom op de Open Monumentendag van zaterdag 12 september 2015

Inhoud

pag.

Namens het Comité Open Monumentendag heet ik u van harte welkom op de Open Monumentendag 2015 met als thema ‘Kunst en Ambacht’. Het lokale Comité heeft er ook dit jaar weer zijn best voor gedaan om een gevarieerd en aantrekkelijk aanbod samen te stellen. In dit boekje vindt u een geheel uitgewerkt programma van alle activiteiten, zoals die op verschillende plaatsen in Ede en in de buitendorpen Bennekom, Lunteren en Harskamp worden aangeboden. Zoals ieder jaar zijn alle activiteiten gratis toegankelijk. Wij wensen alle bezoekers een heel fijne dag toe.

Over het thema

2 t/m 5

Programma Bennekom Programma Harskamp

6 t/m 9 10 t/m 13

Totaaloverzicht gemeente Ede

14-15

Programma Ede Programma Lunteren

16 t/m 19 20-21

Ron Reitsma voorzitter Comité Open Monumentendag gemeente Ede, 2015

Over het thema In dit boekwerk vindt u, naast een inleiding op het thema, het programma voor deze dag, compleet met plaats, tijd en andere achtergrondgegevens. Voor een totaal-overzicht van activiteiten zie de middenpagina. Voor de hierna volgende informatie over het thema hebben wij dankbaar gebruik gemaakt van de presentatie die tijdelijk monumentenmedewerker bij de gemeente Ede, mw. Jacqueline Hautus, ter introductie voor het Comité Open Monumentendag afgelopen januari heeft gehouden. Voor meer informatie kunt u ook terecht op de websites www.openmonumentendag.nl en www.ede.nl/openmonumentendag. Introductie op het thema

2

Onder kunst wordt in het algemeen verstaan: het product van creatieve menselijke uitingen onder meer: schilderen, tekenen, fotografie, grafiek, beeldhouwen, moderne media, theater, muziek en zang, dans, film, bouwkunde of architectuur, literatuur en poëzie.

22-23 Bijzondere gebouwen Platform Militaire Historie 24 t/m 27 Ede Comité en colofon

28

of ganzenvanger. Hedendaagse ambachten - Bijvoorbeeld: timmerman, metselaar, smid, bakker, slager.

Het thema Kunst & Ambacht kan op verschillende manieren worden benaderd, namelijk: - Het gebouw als kunstwerk, en verEen ambacht is handwerk dat wordt der ook als: aangeleerd om een beroep mee uit te - Gebouwen voor kunst & ambachten oefenen. Het ambacht heeft met de Op het eerste gaan wij verder in. industrie gemeen, dat beide zich richten op de productie en verwer- Het gebouw als kunstwerk king van materiële goederen of wa- Kenmerk zijn ambachtelijke afwerren. Ook in het ambacht kan een king, decoraties, aan, op en in panzekere graad van mechanisering en den. automatisering tegenwoordig niet De wijze waarop gevels zijn afgeontbreken. werkt, vormgegeven, en/of geDe ambachten kunnen worden ondecoreerd/ voorzien van derverdeeld in: kunstwerken, hangt samen met de heersende smaakopvatting / stijlMuseale ambachten - Bijopvatting, de omgeving waarin het voorbeeld: klompenmaker, touwgebouw is geplaatst, de functie van slager, mandenvlechter, bezembinder het gebouw en voorhanden zijnde

bouwmaterialen op de betreffende locatie. Geldt voor villa’s, winkelpanden, hotels maar ook woonhuizen en industriële panden. Bij de ongeveer 500 monumenten die er zijn in de gemeente Ede, zijn in 2014 uit de periode Oorlog & Wederopbouw 44 panden als ‘Gemeentelijk Monument’ bijgekomen. Juist in de periode 19401965 was het gebruikelijk om bouwwerken van kunstwerken te voorzien. Muurschilderingen, mozaïek, glas-inlood, reliëfs en (wand)tapijten werden speciaal ontworpen voor een bepaalde plek op, in of aan een gebouw. Kunstenaars streefden naar een synthese van kunst en architectuur. Een ander aspect is de maatschappelijke betrokkenheid die met kunst samenhangt. Na de oorlog onderkende de rijksoverheid het belang van kunst in de dagelijkse omgeving van de burger. Ook werd de percentageregeling in het leven geroepen. Dat hield in, dat voor decoratieve aankleding van (rijks)gebouwen 1,5% van de nieuwbouwsom beschikbaar kwam.

Verschillende

soorten van materiaalgebruik/techniek en enkele voorbeelden in onze gemeente

gebruikt men veel kleurige baksteen. Ambachtelijke toepassing van baksteen: bijvoorbeeld een landhuis met kantoor uit 1954-1956 aan de Amsterdamseweg 34a: handvormstenen, decoratief verband, twee kleuren baksteen (geel met rood trasraam).

Baksteen De productie ging van aan amDecoratief gebruik van de bachtelijk over in een industrieel baksteen proces. Begin 19e eeuw versnelde de fabricage van baksteen door deze mechanisering. De vormbakpers en de strengpersmachine doen hun intrede om gelijkmatige bakstenen te fabriceren. Ook komen er vanaf het midden van de 19e eeuw nieuwe type ovens om het bakproces te optimaliseren; de veldbrandoven maakt plaats voor de ringoven en later voor de tunneloven. Bij de ontwikkeling van baksteen is een verschuiving te zien van grote naar kleinere formaten te zien en van een onregelmatig en ruwe gevormde naar een regelmatige en gladdere steen. Ook na de oorlog, wanneer op grote schaal in een meer traditionalistische stijl wordt gebouwd, zien we vaak een onregelmatige en ruwe baksteen terug. In Ede is die ontwikkeling te zien: Groot formaat: Ede, Oude kerk, (15/16e eeuw) en huize Kernhem (begin 19e eeuw) Machinaal vervaardigd: Maandereind 50-52 (1900-1910), tegenover Toes: oranje verblendsteen. Dit is een holle en zeer gladde baksteen. In deze periode (Art Nouveau)

In gemeente Ede diverse panden uit de 19e eeuw t/m rond 1900 die rijke decoratie laten zien. Kijk maar eens naar de puien in de winkelstraten van Ede en Bennekom, de Stationsweg in Ede en de Dorpsstraat in Lunteren. Stuc-/ pleisterwerk Om gevels een gladder of rijker aanzicht te geven, bepleisterde men soms het pand. Dit is een ambachtelijke techniek waarbij een laag

3

mortel werd aangebracht (zand, water en doorgaans kalk).Vooral aan het einde van de 18e eeuw onder invloed van het neoclassicisme komt dit op. Later verdwijnt dit weer onder aanvoering van Berlage en keert terug in de periode van het Nieuwe Bouwen (ca. 1950), toen men het pand juist weer een strak aanzien wilde geven.Voorbeelden hiervan zijn: Villa Rosmersholm, Dorpsstraat 14, Lunteren (1905): gepleisterde bakstenen villa met houten sierspant. Villa Oase, Oude Bennekomseweg 14, Ede (1928): gebouwd als dokterswoning volgens de opvattingen van het Nieuwe Bouwen. Ook hier zien we een gepleisterde baksteen en geen decoratieve ornamenten.Wel aandacht voor details zoals bloem- en plantenbakken.

terracotta (gebakken klei) ofwel van portlandcementmortel. Dit laatste product kwam na 1844 in NL. De terracotta ornamenten zijn hol van binnen en worden mbv. een mal gevormd of met portlandcementmortel ter plaatse gemodelleerd. Kijk maar eens bij: Villa ’t Endt aan de Edeseweg 77, Bennekom (1897), een representatieve voorgevel met gestucte lisenen: verticale en horizontale stroken die een muur in vlakken verdelen. Villa Erica in het Ericapark in Bennekom: een witgesausde bakstenen villa (van na 1850), oorspronkelijk fabrikantenvilla, met gestucte pilasters met kapiteel.

en maakt deel uit van een oorspronkelijk rooms-katholiek parochiecomplex. De vier glasdeuren worden aan weerszijden geflankeerd door een meer dan levensgrote afbeelding van Christus als herder met zijn schapen in sgraffito met een wit op zwarte achtergrond.

Reliëfs Hiervan spreken we bij een niet vrijstaand beeldhouwwerk tegen of in een wand. Hiervoor zijn diverse materialen gebruikt zoals natuursteen en keramiek en na WOII beton en metaal. Een fraai voorbeeld is: Johan Willem Frisokazerne in Ede (1904-1906), die aan de voorzijde een gebeeldhouwde sluitsteen Sgraffito heeft met een door eikenloof omEen moderne toepassing van stucgeven gehelmd hoofd van een officier werk.Van het Italiaanse ‘sgraffiare’ = (bijgenaamd ‘Bromsnor’) van zandkrassen. Op de buitenste van versteen boven toegangsdeur. Deze is Decoratief gebruik stuc- en schillende gekleurde mortellagen onlangs gerestaureerd. Het pleisterwerk wordt een tekening gemaakt. De Akoesticum is hier ondergebracht en In de 19e eeuw verlevendigde men voorstelling wordt daarna uitgeop afspraak open voor publiek. de gevels van voorname huizen met stoken of ingekrast. Een mooi Ook na de oorlog werd natuursteen gegoten of gemodelleerde ornamen- voorbeeld in Ede is: nog veel toegepast als accentuering ten. Eenvoudig met behulp van een Goede Herderkerk, Ganzenweide van de belangrijkste façade of insierlijst of met kapitelen/ figuratieve 13 (1956-1958). Deze kerk staat in gangspartij van een gebouw.Vaak elementen die werden gemaakt van de vroeg-naoorlogse wijk Ede-West plaatste men daarbij een natuurstenen plaat met daarin het reliëf uitgeboord of gebeiteld. Het betonreliëf kon zowel los als met de rest van de wand worden gegoten. Een fraai voorbeeld is te vinden op de gevel van het voormalige Marnixcollege aan de Achterdoelen in Ede (1951) in Delftse School stijl. Een reliëf van Sjollema in verschillende kleuren beton, met Alpha

4

en Omega verenigd door verschillen- zogenaamde grisaille gemaakt: een de ambachten. tekening of schaduwpartij met grisailleverf, die in de oven wordt ingeGlas-in-lood brand.Vanaf de Middeleeuwen De techniek van glas in lood is al zeer toegepast in kerken. oud. Stukken gekleurd glas snijdt In de wederopbouwperiode komt de men naar het patroon van de gewens- glaskunst tot grote bloei als toepaste voorstelling en worden gevat in H- sing in de architectuur. Daarnaast vormige loodlijsten, die op de pun- kwamen de technieken glas-in-staal ten waar zij elkaar kruisen aan elkaar en glas-in-beton op. Ook werden er worden gesoldeerd. Gekleurd glas diverse oudere en nieuwe bewerontstaat door metaaloxiden toe te kingstechnieken losgelaten op het voegen aan het mengsel (zand, soda, glas: het werd geëtst, gegraveerd, gekalk) waarvan glas wordt gemaakt. zandstraald en geplakt als glas-appliBij gebrandschilderd glas wordt een qué.

Deze benadering naar materialen/ technieken betreft een selectie. Denk ook nog aan ambachtelijke toepassingen als timmerwerk (beschoten geveltoppen, gepotdekselde gevels, sierspanten) of dakpannen. Bronnen O.a.: (1) Monumentenregister Ede met de redengevende omschrijvingen (momenteel niet toegankelijk), (2) Redengevende omschrijvingen aanwijzigingprocedures Erfgoed Oorlog & Wederbopbouw (19401965), aanwezig bij ROG/RO/Erfgoed, (3) Frans van Burkom,Yteke Spoelstra en Simone Vermaat, Kunst van de wederopbouw in Nederland 1940-1965, Experiment in opdracht, Rotterdam 2013, (4) Kunst-in-openbare-ruimte in Ede: http://www.kunstinede.nl/zoeken-in-lijst

5

Programma Bennekom Op de volgende bladzijden zijn deze wandelroutes aangegeven. De daarbij Op het Van Slootenplein wordt deze gepresenteerde foto’s geven een indag tussen 10.00 uur en 15.30 uur druk van de ornamenten die men de Bennekomse rogge gedorst. Deze onderweg kan aanschouwen. Voor de Oude Kerk staat een rogge is afkomstig van de twee Van een aantal foto’s van ornamenten kraam van de Historische Verakkers in het Bennekomse Bos die is het adres niet vermeld. Deze foto’s eniging Oud-Bennekom. Hier eerder dit jaar op initiatief van Oud- maken deel uit van de puzzeltocht. kunnen de bezoekers nadere Bennekom zijn ingezaaid met rogge. Deelnemers worden uitgedaagd het informatie krijgen over het Het dorsen wordt opgevrolijkt met adres te achterhalen van het pand programma. Ook liggen hier de het bakken van poffertjes en het waarop dit ornament voorkomt.Voor intekenlijsten voor het beklimschenken van roggebier. bijzonderheden zie de volgende pamen van de toren van de Oude gina. Kerk. Wandelroute De deelnemers aan de puzzellangs ornamenBeklimming toren tocht langs gebouwen met orten van de Oude Kerk namenten in Bennekom Op deze dag wordt speciaal aandacht Aan groepen van maximaal 12 perkunnen hier hun oplossing geschonken aan ornamenten aan sonen wordt de gelegenheid geboden aanbieden. Bennekomse gebouwen. Daartoe is onder begeleiding de toren van de een wandeling uitgezet. Een Oude Kerk te beklimmen. IntekenHet augustusnummer van De Kostersteen, met artikelen over noordelijk deel gaat vanaf de Oude lijsten liggen klaar bij de kraam van Kerk door de Dorpsstraat naar de Oud-Bennekom. Open Monumentendag 2015, Edeseweg en daarna weer terug. Een De tijden zijn: 11.00 uur, 12.00 uur, kan men hier tegen een geringe zuidelijk deel gaat vanaf de Oude 14.00 uur, 15.00 uur en 16.00 uur vergoeding verkrijgen. Ook andere publicaties van Oud-Ben- Kerk via het Bart van Elstplantsoen naar de Bovenweg en eveneens weer Presentatie over nekom liggen hier ter inzage. terug. orgelbouw

Het programma start om 10.00 uur.

Bennekomse rogge

Het bouwen en restaureren van muziekinstrumenten sluit prachtig aan bij het thema ‘kunst en ambacht’ van de Open Monumentendag van dit jaar. Een goed voorbeeld hiervan betreft het 18de eeuwse kabinetorgel dat in 2009 is gerestaureerd en daarna geplaatst is in de Oude Kerk van Bennekom. Om 11.30 uur zal de orgelmaker Wim Modderkolk in woord, beeld en geluid en met specifieke gereedschappen een beeld schetsen van dit

foto afkomstig van http://www.hendrik-jandewit.nl/2010/10/open-orgeldag-ede-2010-oude-kerk-bennekom/

6

fascinerende vakgebied.

loodramen.Tijdens een bezoek aan deze kerken zal nader uitleg worden Open Monumengegeven aan deze ramen. tendag Lunch11:00 uur Gereformeerde kerk concert 14.00 uur RK kerk; Om 13.00 uur begint een lunchcon- 15:00 uur Ichthuskerk; cert in de Oude Kerk.Toegang gratis. 15.45 uur Ontmoetingskerk; De afzonderlijke kerken zijn elk 45 Marion Overtoom (zang) en Teun van de Steeg (kabinetorgel) hebben minuten open. daarvoor een luchtig en gevarieerd Kostersteen programma samengesteld. Door middel van liedjes en muziekstukjes In de Kostersteen, het blad van Oudzullen zij het thema ‘kunst en amBennekom, zullen enkele artikelen bacht door de jaren heen’ muzikaal verschijnen over het thema van Open gestalte geven. Monumentendag 2015.

Glas-in-loodramen In een aantal kerken in Bennekom bevinden zich interessante glas-in-

Willem Baljet laat ons een grote variatie aan ornamenten zien die zijn aangebracht op gebouwen in Bennekom. Kees Heitink heeft onderzoek gedaan naar leven en werken van glazenier Gerard Temme, de kunstenaar die de glas-in-loodramen van de Gereformeerde Kerk aan de Brinkstraat heeft vervaardigd.

Elizabeth Den Hartog, verbonden aan de Stichting Cultureel Erfgoed, is gespecialiseerd in kraagstenen. Zij geeft een nieuwe duiding aan de Jan Heine geeft een nieuwe interpre- kraagstenen in de Oude Kerk van tatie aan het eeuwenoude metselBennekom. teken dat is aangebracht op de muur van de Oude Kerk.

foto afkomstig van http://www.gelderlander.nl/gemeenten/leren-over-glas-in-loodramen-in-bennekomse-kerken-1.5169276

7

8

Hoe werkt het? De wandelroute bestaat uit een Noordelijk en een Zuidelijk deel. Bij de foto's staan nummers. Deze corresponderen met de nummers op de kaart. Die nummers vind je ook terug in de onderstaande adressenlijst. Soms staat er bij foto's geen nummer, maar een letter. Dat zijn de puzzelfoto's. Als je ontdekt hebt, waar de puzzelfoto is genomen, schrijf je de letter van de foto achter het adres met een een 'P' in de adressenlijst hieronder. De letters vormen samen een woord. Schrijf dit woord op het uitgereikte antwoordformulier.

Adressenlijst Noord 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

P__ Oude Kerk Carillon Dorpsstraat 12 Dorpsstraat 12 Dorpsstraat 16 Oude Postkantoor P__ P__ Edeseweg 13 Van Slootenplein P__ P__ Schoolstraat 2 Edeseweg 26 Edeseweg 36 Edeseweg 71

13 14 15 16 17

Edeseweg 57 Molenstraat 3 Brinkstraatkerk P__ Brinkstraat 16-18 Veenderweg 121

Adressenlijst zuid 1 2 3 4 5 6 7 8

Dorpsstraat 48 Bart van Elstplantsoen 6 Bart van Elstplantsoen 6 Bart van Elstplantsoen 10 Groenestraat 28 Bovenweg 12 Bovenweg 24 Bovenweg 28

P__ P__ P__ P__

9 10 11 12 13 14 15

Bovenweg 36 Bovenweg 29 P__ Bovenweg 15 Bovenweg 13 Heelsumseweg 6 R.K. Kerk Dorpsstraat 49 P__

9

Programma Harskamp 10:00

Start activiteiten, gehele dag rondwandeling over het voormalige Landgoed Harscamp op eigen gelegenheid.

11:00-11:30

Lezing door Ron Reitsma: De geschiedenis van Landgoed Harscamp in oude foto's.

11:30-12:15

Rondwandeling o.l.v. Ron Reitsma

13:00-13:45

Rondwandeling o.l.v een gids

14:00-14:45

Lezing door Geert van Tongeren over modelboerderij Harscamp in 1944-1945 aan de hand van het recent teruggevonden dagboek van zijn vader.

15:00-15:45

Rondwandeling o.l.v. een gids

16:00

Einde activiteiten

Landgoed Harscamp te Harskamp het eerste Veluwse bezit van de familie Kröller-Müller

Op 12 september zullen op het terrein van voormalig Landgoed Harscamp in Harskamp enkele activiteiten rond het thema ´kunst & ambacht´ worden georganiseerd in het kader van de Open Monumentendag. Er worden rondleidingen en lezingen georganiseerd en u kunt - aan de hand van onderstaande beschrijving zelf een wandeling over het voormalige landgoed maken.

herenhuis Huize Harscamp met koetshuis, boerderij het Klaverblad en een tiental andere boerderijen. De naam is later gewijzigd in 'Landgoed Harscamp'.

De Kröllers gingen zelf in boerderij het Klaverblad wonen en verkenden van daaruit de Veluwe. In de jaren die volgden, werden verschillende grote terreinen gekocht en samengevoegd tot wat wij nu het Nationale Park De Het echtpaar Kröller - Anton Kröller Hoge Veluwe noemen. en Helene Kröller-Müller - kocht in Het Landgoed Harscamp werd 1909 in en rond het dorpje Harslangzaamaan vergroot tot ruim 350 kamp een landgoed van bijna 250 hectare. De naam was oorspronkelijk hectare en maakte geen deel uit van 'De Havezathe Het Huis Harscamp', de Hoge Veluwe maar bleef in eigenwaartoe onder andere behoorden het dom van de familie. Na het over-

10

lijden van het echtpaar Kröller in 1939 en 1941, is het landgoed in delen verkocht. Het Klaverblad is altijd in familiebezit gebleven; er woont nu nog steeds een achterkleinzoon van de Kröllers. De kern van het landgoed werd oorspronkelijk gevormd door het Klaverblad/Huize Harscamp en omgeving, beroemde architecten als H.P. Berlage en Henry van de Velde drukten er hun stempel op. Rond deze kern hebben we een wandeling langs 7 karakteristieke plekken uitgezet. Een beschrijving van de route en een plattegrond vindt u hieronder. De totale lengte van de wandeling is nog geen 2 kilometer.

Bij Huize Harscamp (nummer 4 op de plattegrond) en het Klaverblad (nummer 5) zullen de eigenaren uitleg over hun pand geven. Een vriendelijk verzoek om bij de andere panden op de openbare weg te blijven en de privacy van de eigenaren te respecteren. Een fijne wandeling toegewenst.

hun achterhoofd dat hun oudste zoon Toon deze ooit kon gaan runnen. Toon bleek niet echt in de wieg gelegd te zijn voor het beroep van boer en de dagelijkse gang van zaken kwam in handen van rentmeester J.H. Memelink. De toenmalige boerderij met een grote binnenplaats werd afgebroken en in 1926 werd de nieuwe boerderij gebouwd. Het

Alle activiteiten starten in de kantine van camping De Harscamp (nummer 1) 1) + 2) De kantine van camping De Harscamp is gevestigd in één van de oude ruimtes van de modelboerderij uit 1926, ontworpen door de Belgische architect Henry van de Velde. Toen de Kröllers in 1909 het landgoed de Havezathe 'Het Huis Harscamp' kochten, hadden ze ook in

werd een zogenaamde modelboerderij, voorzien van allerlei nieuwe snufjes en mogelijkheden.Veel bewoners uit de omgeving vonden er werk of profiteerden van de nieuwe werkme-

thoden. Nu is het grote gebouw in meerdere woningen en bedrijfsruimtes opgesplitst. Oorspronkelijk waren er 2 gevelstenen aanwezig, uitgevoerd in Maulbronner zandsteen. De ene met het jaartal 1909 is nog aanwezig, de andere die het jaartal 1926 droeg is helaas verdwenen en vervangen door een raam. Maulbronner zandsteen was een favoriet bouwmateriaal van mevrouw Kröller-Müller. Oorspronkelijk is in 1921 een enorme hoeveelheid van dit materiaal uit het zuiden van Duitsland geïmporteerd om er het grote museum op de Hoge Veluwe mee te bouwen.Toen deze bouw een jaar later werd stilgelegd, is de voorraad stenen voor allerlei doeleinden gebruikt. Ook in deze modelboerderij zijn grote stukken gebruikt, onder andere voor de letters HARSCAMP, boven de doorgang

Het beginpunt van de activiteiten is in de kantine van Camping De Harscamp en is te bereiken via de Laarweg. Komt u uit de richting van Wekerom, neem dan de Edeseweg richting Harskamp. 100 meter voordat u de bebouwde kom van Wekerom uitrijdt, is rechts de Laarweg. Deze ongeveer 2 kilometer volgen tot u links een bord ziet staan met Camping De Harscamp. Deze weg inslaan, u rijdt dan op de Heersweg, parkeren kunt u aan de rechterkant van de weg. Komt u uit de richting van Otterlo, neem dan in Harskamp in de Dorpsstraat de 2e weg links (=Laarweg). Na ongeveer 500 meter ziet u rechts een bord met Camping De Harscamp. Rechtsafslaan, u rijdt dan op de Heersweg, parkeren kunt u aan de rechterkant van de weg.

P = Parkeren langs de Heersweg 1 = Kantine camping De Harscamp, startpunt van alle activiteiten 2 = Modelboerderij Harscamp 3 = Woonhuis Toon Kröller 4 = Huize Harscamp 5 = Het Klaverblad 6 = Huis van de Pluymgraaf 7 = Kantoor / woonhuis Helene Kröller jr 8 = Hoenderpark

11

(zie pagina 10 bovenaan).

van een huis dat kennelijk in bezit was van Brand van Deelen, Heer van 3) Behalve de modelboerderij had Harskamp. Uit kopergravures uit de Henry van de Velde in 1926 ook een 17e eeuw blijkt dat er een slotgracht opdracht gekregen om voor Toon om het hele gebouw heeft gelegen. Kröller een groot woonhuis met kan- Van die gracht is nu nog ongeveer een derde over. Helaas zijn er geen afbeeldingen van de oude Havezate bekend van vóór 1895.

toorruimte te bouwen. Dit pand met een geknikte gevel staat er nog steeds en wordt door 2 gezinnen bewoond.Vroeger was hier onder andere bejaardenhuis De Stolpe in gevestigd. 4) U kunt op 12 september een bezoek brengen aan de tuin rond Huize Harscamp, de eigenaren zullen u graag alles vertellen over de geschie-

denis. U kunt de tuin betreden via het Berlagehekje in de haag. De geschiedenis van deze plek gaat vele honderden jaren terug. In de 14e eeuw wordt er al melding gemaakt

12

wezig; de pachters moesten er hun pacht voldoen.

5) U kunt op 12 september een bezoek brengen aan de tuin rond dit huis, de eigenaren zullen u graag alles vertellen over de geschiedenis. Anders dan de gevelsteen met het jaartal 1712 doet vermoeden, is deze boerderij ongeveer 125 jaar oud. Het Rond 1895-1900 is in opdracht van is 'het Klaverblad', genoemd naar de de Edese ondernemer Knuttel een 4 kinderen van het echtpaar Kröllernieuw herenhuis verrezen, zoals op Müller; Helene jr,Toon,Wim en Bob. de foto te zien is.Een pand met een Het Klaverblad was het favoriete kasteelachtige uitstraling, compleet buitenverblijf van de Kröllers op de met trapgevels. De familie Kröller Veluwe. Oorspronkelijk zaten er kocht dus eigenlijk een vrij nieuw dakpannen op het dak maar rond huis maar liet dit toch in 1913 zeer 1913 is het hele boerderijcomplex grondig verbouwen door architect door Berlage grondig aangepakt en Berlage. De begane grond bleef staan kreeg ook deze boerderij een rieten maar verder veranderde de aanblik dak. Een nadeel van riet is dat het totaal.Typisch voor Berlage zijn ook gemakkelijk brandt en in WO II is de de schoorstenen die onderin veel kap verbrand. Hierbij gingen naast smaller zijn dan boven.Tijdens veel huisraad ook 2 Mondriaans in werkzaamheden zijn er aan de buivlammen op. tenkant, geschilderde lijsten gevonden die in opdracht van Berlage in Na het overlijden van het echtpaar mozaïekvorm en aparte kleuren ge- Kröller is het landgoed onder de erfschilderd zijn. In het huis bevinden genamen verdeeld en verkocht. Enkel zich o.a. bijzondere vloeren, plafonds en schouwen. De familie Kröller heeft nooit in Huize Harscamp gewoond. Na de verbouwing van 1913 werd het huis bewoond door Johan H. Memelink en zijn gezin. Memelink was de rentmeester van de Kröllers, hij was verantwoordelijk voor de ontwikkeling van Park De Hoge Veluwe en Landgoed Harscamp. In Huize Harscamp is nog een rentmeesterskamer aan-

het Klaverblad is nog in het bezit van de familie, het wordt nu bewoond door een achterkleinzoon. 6) Bij de boederij was ook een hoenderpark.Voor de beheerder van

dit gevogelte was een huis beschikbaar. Op oude landkaarten staat bij dit huis 'huis van de pluymgraaf' geschreven. Een mooiere omschrijving dan 'huis van de baas van de kippen'...

Mevrouw Kröller was erg netjes en de ramen van de hokken moesten van haar keurig gezeemd worden. Deze kippenhokken waren Ook dit pand had een trapgevel, net overigens in de jaren als Huize Harscamp en is waarschijn- '10 ontworpen door lijk ook rond 1895-1900 gebouwd, Berlage. De verwaarschijnlijk als koetshuis met schillende hoendersoorten werden gescheiden door hekwerken. Helaas is dit hele complex door verwaarlozing verdwenen. Een wervelstorm in augustus 1950 verwoestte de laatste hokken. Op de twee zuilen die u ziet staan, wordt bij nummer 8 teruggekomen.

Het hek was ontworpen door Berlage en is helaas spoorloos verdwenen. De letters H en K zijn de initialen van Helene Kröller. De zuilen die op de foto staan, zijn verplaatst en heeft u net zien staan bij nummer 7 hoewel de afstand ertussen nu aanmerkelijk groter is. Deze zuilen zijn ook een 8) Op deze plek is niets meer te zien ontwerp van Berlage. van het hoenderpark maar op de foto is te zien hoe het er hier 100 jaar geleden uitzag.Ter oriëntatie: tussen de spijlen van het hek door is het boerderijtje van nummer 7 nog te zien.

koetsierswoning, behorend bij Huize Harscamp. Rond 1913 zijn hier in opdracht van Berlage de dakpannen vervangen door riet en is de trapgevel verdwenen. 7) Op deze plek was een klein huis met rieten kap, dat door mevrouw Kröller werd gebruikt als kantoor en in de oorlogsjaren als woonhuis voor Helene Kröller jr. Het huis zoals het er nu staat is inmiddels flink vergroot. Het maakte ook onderdeel uit van het hoenderpark, een flink complex van hokken voor het pluimvee.

13

Totaaloverzicht gemeente Ede Bennekom 10:00-15:30

Rogge dorsen Van Slootenplein

Vanaf 10 uur

Wandelroutes langs ornamenten over 2 routes. Zie pag. 6-9 van dit boekje, inclusief puzzel

11, 12, 14, 15, Beklimming toren Oude Kerk. Aanmelden bij kraam 16 uur Oud Bennekom 11:30

Presentatie orgelbouw in Oude Kerk

vanaf 11:00

Lunchconcert in Oude Kerk, toegang gratis Bezoek Glas-in-loodramen met uitleg: 11:00 Gereformeerde Kerk 14:00 RK kerk 15:00 Ichthuskerk 15:45 Ontmoetingskerk (deze kerken zijn elk 45 minuten open)

Ede Vanaf 10 uur

Rondwandeling Ede Centrum, zie pag. 16-19 van dit boekje. Startpunt naar eigen keuze

10:00-16:00

Bezoek Grote Turske Moskee, Frankeneng 2: handwerken, doeken, kettingen, enz., tekeningen van nieuw te bouwen moskee aan de Verl. Blokkenweg

10:00-16:00

Bezoek Moskee Al Mouahidin, Peppelensteeg 1B: Gebedsruimten, doeken, kleding, bibliotheek Bezoek St. Antonius van Paduakerk, Stationsweg 112, na oorlogsschade herbouwd, veel details uit jaren '50 Bezoek restaurant Pomphuis, Klinkenbergerweg 41, interieur en foto's pompgebouw Edese Waterleiding Maatschappij Bezoek Edesche Concertzaal (eerder Geref. Noorderkerk), Amsterdamseweg 9.Veel details uit bouwtijd zijn bewaard gebleven Bezoek kantinegebouw ENKA, dr. Hartogsweg 58: prachtig gerestaureerd. Foto's en verhalen van oudmedewerkers

14

Platform Militaire Hist 10:00 tot 17:00:

Bezoek Akoesticum, monumentaal gebouw v staat van voor 1940.Veel details uit die bouw 2 lezingen en rondleidingen door gidsen van

Harskamp 10:00-16:00

Bezoek, lezingen en rondleidingen in en rond Boerderij Harscamp, zie pag. 10-13 van dit boekje. Routebeschrijving op pag. 11

11:00-11:30

Lezing over de geschiedenis van landgoed Harscamp

11:30-12:00

Rondwandeling

13:00-13:45

Rondwandeling

14:00-14:45

Lezing over modelboerderij Harscamp en oorlogsdagboek

15:00-15:45

Rondwandeling

Lunteren 10:00-17:00

Start programma in museum Oud Lunteren, Dorpsstraat 55 tegenover Oude Kerk (zie pag. 20-21) In museum: Geschiedenis van de Veluwe rond 1920 Tassententoonstelling 'ode aan de tas' + demonstratie tassen maken en ontwerpen Bekende inwoners Lunteren Lunteren in de Tweede Wereldoorlog Expositie Hessenwegen Startpunt project: Middelpunt Nederland 'de Goudsberg' met geluidsfragmenten en verhalen rond Lunteren

torie Ede

van de Johan Willem Frisokazerne, gerestaureerd in wtijd. PMHE in en rond het gebouw. Zie pag. 26-27.

Bezoek edelsmederij Ferry v. Hoorn, Stationsstraat 37 Bezichtering exterieur Villa d'Eekhorst, Dorpsstraat 202 * Bezoek Smederij P. Jongbloed & zn., Dorpsstraat 166 * Bezichtiging exterieur Boschhoekje, Edeseweg 30 Bezoek Villa 'De Boeckhorst', nu 'Parkhotel Hugo de Vries', Dorpsstraat 13 Bezoek en bezichtiging uitkijktoren 'De Koepel' in het Lunterse Buurtbos, Boslaan 90 11:00 en 14:00 Bezoek Kaasboerderij 'De Groote Voort', Postweg 110 * Staat niet op de plattegrond 15

Programma Ede kunt volgen, zie het kaartje met nummers dat hierbij is afgedrukt

Ook staat hier het Gem. MoToelichting bij: nument, GereKunst- en Ambachtroute EdeC-02 formeerde Centrum, vanaf kruispunt Deze historische panden staan al lang kerk aan de Raadhuisstraat - Molenstraat Amsterdamse In deze route wordt u opmerkzaam bij deze entree van Ede, maar dit was weg, gebouwd vroeger geen binnenkomer; de begemaakt op minder bekende zoeker kwam van de Noordoostzijde in 1903, architect A. Kool uit Ede. (Gemeentelijke) Monumenten en Dit gebouw is op OMD-2015 toeenkele kunstwerken in de openbare via de Bospoort. Deze Bospoort begankelijk van 10 - 15 uur. ’s Avonds is ruimte van Ede.Vooral geven we aan- staat al lang niet meer. er een pianoconcert om 20 uur. dacht aan aardige, belangwekkende gebouwen en details die bij C-05 ‘Kunst’ en/of ‘Ambacht’ een blik Diverse gebouwen aan de Notaris Fivan een wandelende monumenscherstraat zijn van historisch belang; tenbezoeker verzowel de oudere / gerestaureerde als dienen. Een ook die met ‘eigentijdse’ vormgeving. historische gevel

Wandelroute

boven de minder fraaie etalage van een bekende winkelketen. Een plek waar je met de rug tegen een huis gaat staan om de gevel aan de overkant beter te bekijken, iets waar je tijdens een gemiddeld stadsbezoek niet aan toe komt. Parkeerplaatsen voor de auto staan op de middenpagina aangegeven.

C-03 Dit deel van de Grotestraat langs deze oude cafés / winkels heette vroeger Bospoortstraat.Wat nu Notaris Fischerstraat heet, was vroeger de Grootestraat en liep verder richting Amsterdamse weg. Er zitten veel handwerk (ambacht) en stijlkenmerken uit het begin van de 20e eeuw aan de panden in deze buurt.

C-01 Deze boom, boombank en ronde muurtjes geven een aardige entree naar deze Kunst- en Ambachtroute, die u wandelend of - deels - per fiets

16

C-04 Aan deze gebouwen zijn veel gave historische bouwwijzen en - materiaalgebruik zichtbaar.

C-06 Aan de Grotestraat tussen Molenstraat en Oude Kerk staan een paar mooi bewaarde panden, vooral de verdiepingen. Nr. 87 is Gemeentelijk Monument. Aan ’t begin van de Torenstraat staat een glanzend beeld:‘Point-Growth’.

C-07

C-10

C-12

Een verhaal over de Oude Kerk van Ede is te lang voor deze route; wel wijzen wij op de (recente) fraaie verbeeldingen van de 12 Apostelen rondom het kerkplein. De hier afgebeelde H.Thomas Apostel is beschermheilige voor veel bouwkundige beroepen en ambachten.

We lopen via de Achterdoelen naar het Doelenplein, met 2 recente kunstwerken van toneelspelende kinderen. Ernaast, Achterdoelen hoek Doelen plein de gevel van voormalige Marnixcollege: Alpha en Omega, door Joop Sjollema uit 1964. Zie pag. 5.

Het raadhuis van Ede, gebouwd eind jaren ’60 door Van den Broek en Bakema, wordt een goed voorbeeld van het 'nieuwe bouwen' in die tijd genoemd. Recent is uiterlijk ook de

C-11 Aan de Driehoek, ook een oud stukje Ede, vindt u panden met mooie details.

C-08 Wat verder doorlopend in de Grotestraat zien we o.a. op nr. 25 en nr. 1 mooi metsel- en steenhouwerswerk op de verdiepingen.

C-09 In de Arnhemseweg, nr. 4 (het oude Postkantoor) mooie details, o.a. dakkapel.

17

raadzaal flink gemoderniseerd, overigens weer door hetzelfde architectenbureau (BroekBakema).

C-19 In de Lindelaan zijn nog 2 interessante panden te bekijken, nr. 32

C-13 Het vroegere raadhuis van Ede, ‘Sterrenberg’ bezit mooie details en smeedwerk van rond 1900.

C-16

en 46. foto’s 774 - 7476 In de Breelaan staan we stil bij het recent gebouwde politiebureau, met actueel schoonmetselwerk en andere C-20 ambachtelijke details. C-14 Op Stationsweg 110 staat de RK kerk Onder het raadhuis doorlopend via Antonius van Padua, na 1945 de Raadhuisstraat naar de Klinherbouwd na oorlogsschade. Deze kenbergerweg 15 zien we een gaaf kerk is op OMD-2015 open tot 16 gebleven woonhuis uit 1920 / 1926. uur.

C-17 Aan het Maandereind vinden we verscheidene mooi bewaarde panden (o.a. nr. 38 en 39-41) uit de jaren ’20 van de vorige eeuw.

C-18 Verderop, langs de Stationsweg staan veel panden die uw belangstelling kunnen wekken.Vele zijn beschreven in het boek “De Stationsweg in Ede, C-15 een laan met allure” door Kees van In de Van Irhovenlaan en de Detmar- Lohuizen (2013). laan, de gegoede buurt uit de jaren 1920, zien we mooie details van degelijke bouw uit die tijd.

18

Vanaf hier kunt u naar het Akoesticum lopen, de voormalige Johan Willem Friso kazerne, te voet bereikbaar langs het station Ede-Wageningen. Daar kunt ook binnenlopen, zie ook pag. 24-27 van dit boekje. Per fiets kunt u de route volgen: Berkenlaan, linksaf Klinkenberger-

weg, rechtsaf Berkenlaan. Bij kruising En het transformatorhuis dat de met Kazernelaan fietspad rechts PGEM daar bouwde en nog steeds in nemen, dit volgen tot door de poort. bedrijf is. Daar rechtsaf en de bordjes Akoesticum volgen. Per auto kunt u de route volgen: Berkenlaan, linksaf Klinkenbergerweg, bij de Eikenlaan rechtsaf. In de bocht met de Nieuwe Kazernelaan rechtsaf Kazernelaan en verder de bordjes Akoesticum volgen.

C-24 Het openluchttheater. Dit is - jammer genoeg - niet opengesteld op deze OMD-2015.

C-25 Woonhuis Buurtmeesterweg 3 met kunstwerk in de tuin:‘Spelende kinderen’.

C-22

U kunt ook met ons nog wat verder Platteellaan / Platteelhof, een recent meewandelen langs enkele objecten, gebouwd appartementengebouw met veel mooi ambachtswerk. die ook op het kaartje staan aangegeven.

C-21 Restaurant Het Pomphuis (open van 12 - 16 uur) met veel details uit de bouwtijd, uit 1915.

C-23

C-26

Een recent geplaatste bank met bijzonder houtsnijwerk.

Willem Pijperlaan / Symfonieplein: kunstwerken in openbaar groen / speelplaats.

C-27 Arnhemseweg 57, prominent pand uit 1939, “Villa De Hooge Paaschberg”, een ingrijpende renovatie heeft recent plaats gevonden.

19

Programma Lunteren op de Galgenberg eerst een houten schuur bouwen, in de volksmond ook Uitzichttoren in het Luntersche wel “de tent”, daarna liet hij een Buurtbos rietgedekt stenen gebouwtje neerzetten om zijn thee te drinken. De historie van de Koepel gaat terug tot de aanleg van het Luntersche Door het snel opschieten van de Buurtbosch, eind 1800. Als rustplek bomen moest er al gauw een tijdens zijn inspecties van de aanleg verdieping op met buitentrap en van het bos liet notaris Van den Ham dakterras. Na de dood van de notaris

De Koepel

op 15 januari 1912 is, ter nagedachtenis, door de familie besloten het bouwsel te vervangen door een uitzichttoren. In de loop van de jaren moest de Koepel het weer opnemen tegen de groei van de omringende bomen, die het uitzicht vanuit de boven omloop steeds meer belemmerden. In 1954 maakte architect ir. J.W.Dinger, de zoon van notaris R. Dinger, een schetsontwerp en deed metingen aan de bestaande toren. Dezelfde Dinger ontwierp in 1956 ook de “Jacob Groeneveld”- pomp die naast de Koepel staat. Hij kreeg uiteindelijk opdracht tot het verhogen van de toren van zijn oom, de heer ir. H.L.Dinger, die toen voorzitter was van de Stichting en het houten huis “Dennenhorst”aan de Boslaan bewoonde. In 1961 is begonnen met het aanpassen van de fundering. Er zijn vervolgens enkele jaren over heen gegaan voordat de plannen voor de uitvoering en de bouwvergunning rond waren. De gemeente Ede zag aanvankelijk weinig in het plan, maar draaide bij toen J.W.Dinger wees op het grote economische nut van een toeristische trekpleister voor de Lunterse gemeenschap. Rijksmonument de Koepel is meer dan een uitzichttoren alleen, van april tot november vinden er concerten plaats en worden er fotoexposities gehouden.

foto afkomstig van www.stedengids.info/fotos/lunteren 20

blikvanger het kolossale gewei van

laten zien hoe je een tas kunt maken.

Expositie ‘ODE AAN een prehistorisch reuzenhert. Laat die gelegenheid niet DE TAS’ Vandaag is tevens de laatste zaterdag voorbijgaan! spraakmakend om in de grote expositieruimte op de mooi begane grond te genieten van Ode Museum Lunteren verrast altijd aan de tas. Deze exclusieve (wissel)tentoonstelling vertelt het Bezoek vandaag, 12 september, verhaal van de historie van de tas in museum Oud Lunteren en laat u in de westerse cultuur.Van de het souterrain verrassen door de Middeleeuwen tot vandaag. De educatieve permanente expositie ‘De expositie is opgebouwd rond een Goudsberg, Middelpunt van kleine maar bijzondere collectie van Nederland’. Die voert u (ver) terug het Tassenmuseum Hendrikje in in de tijd. Ga rond het kampvuur Amsterdam. Niet minder de moeite zitten en luister naar de vele verhalen waard zijn de bijdragen van een over historische momenten in de aantal Nederlandse topontwerpers én geschiedenis van het gebied. Over de inbreng uit de privécollectie van geologie en vroege landbouw, over Rein Lotterman.Vooral de de grindwinning en de Hessenweg, beugeltassen zijn juweeltjes. En over notaris Johannes van den Ham vergeet de ‘tas van Juliana’ niet. en zijn Luntersche Buurtbosch, en Enkele topontwerpers zullen in de over de herstellingsoorden. Met als middag tijdens een demonstratie

En wie nog tijd over heeft moet toch even een kijkje nemen op de eerste verdieping van het museum. Daar, bij de vaste collecties, komt u de namen tegen van natuurkenner en schrijver Jac. Gazenbeek, van botanicus Hugo de Vries (de ‘Nederlandse Darwin’), en van de weldoener van Lunteren notaris Johannes van den Ham. De man die de imkerij en het kweken van appels en peren (wie in Lunteren kent de Notarisappel niet?!) sterk heeft bevorderd. En laten we de schilderijen van lokale kunstenaars en de stijlkamer niet vergeten. Een ontdekkingsreis voor jong én oud! Kortom, u bent van harte welkom! Voor meer informatie: oudlunteren.nl

21

Bijzondere gebouwen te bezoeken Grote Turkse Moskee Bezoek aan de Grote Turkse Moskee aan de Frankeneng 2, bijna direct naast de Koepelschool. Deze Moskee is open van 10 uur tot ca. 16 uur. Getoond worden velerlei handwerken, doeken en kettingen, die in en buiten de eredienst worden gedragen. Er zijn vrijwilligers die de bezoekers graag vertellen over wat er te zien is.

Al-Mouahidin moskee

Bezoek aan de Moskee Al Mouahidin, aan de Peppelensteeg 1-B, naast het zwembad. Deze Moskee is ook open van 10 uur tot ca. 16 uur. Dit is de eerste nieuwgebouwde Moskee in Ede. U kunt hier de gebedsruimten bekijken, verschillende soorten kleding en (liturgische) doeken. Ook zal men u graag de bibliotheek tonen en de lokalen waar de jongeren les krijgen Ook zijn er tekeningen te zien van de in het Arabisch en de Koran. nieuwe Moskee die aan de Verlengde Blokkenweg zal worden gebouwd. Ook hier ter informatie: voor het Ter informatie: voor het betreden betreden van de gebedsruimte moet van de gebedsruimte moet iedereen iedereen zijn schoenen uitdoen; er is zijn schoenen uitdoen; er is gelegenheid om die ordelijk weg te gelegenheid om die ordelijk weg te zetten. zetten. Door de afgesloten overweg tussen de Hakselseweg / Nieuwe Maanderbuurtweg en de reconstructie van het kruispunt met de Frankeneng is deze locatie mogelijk wat lastiger te bereiken, maar een bezoek is zeker de moeite waard!

22

St. Antonius van Paduakerk

Edese Concertzaal

Bezoek aan de Kerk St. Antonius van Padua, Gem. Monument, Stationsweg 110, open van 10 tot 16 uur. Na een bombardement aan ’t eind van WO II was het gebouw van het begin van de 20e eeuw zwaar beschadigd. Het kerkgebouw is herbouwd; veel details uit de 50-er jaren kunt u bekijken, aan de binnenen buitenzijde.

Bezoek aan de Edese Concertzaal, vroeger de Gereformeerde Noorderkerk, Gem. Monument, Amsterdamseweg 9, architect A. Kool uit Ede. Dit gebouw is na grondige renovatie geschikt als concertzaal en deels als kantoorruimte. In het gebouw staan ook prachtige muziekinstrumenten. Veel oorspronkelijke elementen en details herinneren aan de bouwtijd, 1903. Open van 10 tot 15 uur. ’s Avonds wordt hier een pianoconcert Kantine ENKA gegeven door Klára Würtz en Jan Bezoek aan de Kantine van de Siebelink leest uit brieven van Van voormalige ENKA, Dr. Gogh. Hartogsweg 58. Ook een Gem. Monument. Deskundige gidsen vertellen verhalen bij beeldmateriaal over deze voormalige Edese fabriek. De ingang is door de grote stenen poort, en daarna richtingbordjes volgen. Fietsen en auto’s kunnen voor de poort worden geparkeerd.

Restaurant Pomphuis Bezoek aan Restaurant Pomphuis, Klinkenbergerweg 41, dat is ingericht in het pomphuis van de Edese Waterleiding, gebouwd in 1915.Veel oorspronkelijke gemetselde en gestucte details en zijn buiten en binnen het gebouw nog goed zichtbaar. Ook hangen in het overdekte deel van de tuin grote foto’s van de vroegere pompen in het pomphuis. U bent welkom vanaf 12 tot 16 uur. Hier zijn consumpties verkrijgbaar.

Voor alle deelnemende gebouwen en locaties geldt dat ze gratis toegankelijk zijn. Op diverse plaatsen kunt u - soms tegen vergoeding - een consumptie verkrijgen.

23

Programma Platform Militaire Histor Van Johan Willem van een gids het gebouw van binnen Johan Willem Frisokazerne Frisokazerne tot bezichtigen. Uiteraard is er ruime aandacht voor de restauratie van het De bouw van het oudste kazerneAkoesticum gebouw. Ingenieur Maurice Koolen, die door de Gemeente Ede is gevraagd als procesmanager voor de reconstructie en herbestemming van de Johan Willem Frisokazerne zal hierover een presentatie geven. In het gebouw zelf is een kleine expositie ingericht, waaronder het schildwachthuisje en enkele vondsten, geTijdens OMD zal het Platform Milidaan op door militairen verlaten Programma zaterdag 12 kazernes. september De foto’s bij dit arti10.00 uur opening expositie kel zijn van het Bu10.30 uur eerste rondleiding in en om het gebouw reau Monumenten 11.00 uur lezing ir. Maurice Koolen / Pierre Lommen Ede. Bezoekers kun11.30 uur tweede rondleiding nen hun fiets en auto 13.00 uur derde rondleiding achter het gebouw 13.30 uur lezing ir. Maurice Koolen / Pierre Lommen aan de Nieuwe 14.00 uur vierde rondleiding Kazernelaan 2 parke15.00 uur laatste rondleiding ren, maar ook de 16.00 uur einde expositie treinen en bussen stoppen op 150 meter van het gebouw.Tussen de taire Historie Ede rondleidingen vermiddag zal er voor de echte liefzorgen om en in het gebouw. hebber een soldatenlunch te koop Bezoekers mogen onder begeleiding zijn. Het thema van de Open Monumentendag is dit jaar ‘kunst en ambacht’ en dat combineert prima in Akoesticum. In de voormalige Johan Willem Frisokazerne komen die dag ambacht en kunst samen.

24

complex in Ede, is te bezien als een direct uitvloeisel van de instelling van de algemene dienstplicht in 1901. Het Ministerie van Oorlog gaf de voorkeur aan Ede wegens de aanwezigheid van een goed bereikbare locatie en de nabijheid van geschikte oefenterreinen. Nabij het spoor verrezen tussen 1904 en 1906 naar een ontwerp van kapitein J.L.H. van Holk twee voor die tijd ongekend hoge en langgerekte kazernegebouwen. De infanteriekazernes werden opgetrokken in een bouwstijl die overwegend invloeden vertoont van de neorenaissance. In 1934 werden deze complexen tot Maurits- en Johan Willem Friskazerne gedoopt. Typologisch behoren ze tot de hoofdgroep van het zogenaamde ‘lineaire type’, waarvan in Ede twee verbeterde varianten worden gebouwd. In hoofdlijnen blijft de bouw daarbij lineair, maar voor de legering van de infanteristen wordt gekozen voor achtervleugels haaks op het

rie

hoofdgebouw. Dit is feitelijk een eerste poging om enkele functies beter van elkaar te scheiden. In dit geval de dienstvertrekken van de manschappenverblijven. Deze gedecentraliseerde lineaire bouw wordt ook wel het ‘type du genie’ genoemd. Het kazernecomplex werd gesitueerd op een licht hellend terrein dat voor de hoofd- en bijgebouwen gedeeltelijk werd geëgaliseerd. Het terrein werd strak symmetrisch aangelegd, met een gedeeltelijk denkbeeldige middenas. De overige bijgebouwen lagen terzijde van en achter de kazernes die ook wat betreft architectuur duidelijk de hoofdgebouwen waren.Vanaf de Stationsweg liep een toegangsweg die eerst volgens de symmetrieas recht op het complex aan ging, maar later splitste in twee wegen die elk naar één der kazernes leidden. Daar sloten beide takken aan op een weg die rond de kazernegebouwen liep. Aan de noordkant verliep de toegang via de Berkenlaan, die al gedeeltelijk vóór de bouw van de kazernes aanwezig was. Voordat de infanterie de kazernes in gebruik nam, kwamen op 17 april 1906 tientallen kwartiermakers naar Ede om de legering van ruim duizend man voor te bereiden. Het was druk op 1 mei 1906 bij het station Staatsspoor. Hier arriveerden om 11.00 uur eerst een compagnie uit Arnhem, de Regimentsstaf en het Regimentsmuziekkorps uit Nijmegen. Daarna kwamen drie compagnieën infanteristen uit Utrecht en vier compagnieën uit Bergen op

Zoom. Gezamenlijk vormden ze twee infanterie bataljons. Elk detachement marcheerde rechtstreeks naar de kazernes. ’s Middags maakten beide bataljons een mars door het dorp.Voorop tamboer-maitre korporaal Van Gunsteren met tamboers en hoornblazers en daarachter luitenantkolonel Donner met zijn adjudant te paard.

25

Akoesticum Akoesticum is gevestigd in de voormalige kazerne Johan Willem Frisokazerne in Ede. Het gebouw heeft, samen met de naastgelegen Mauritskazerne, meer dan 100 jaar dienst gedaan als trainings- en huisvestingcomplex voor soldaten. Het gebouw heeft tijdens de Tweede Oorlog, vooral tijdens de operatie Market Garden, veel schade opgelopen. De herbestemming van de kazerne heeft geleid tot een ingrijpende restauratie van de gevels en grote aanpassingen in de functies en indeling van de binnenruimtes. Van de oorspronkelijk rijk gedecoreerd neo-renaissance gevel aan de voorzijde was de kapverdieping het ernstigst aangetast door oorlogsschade. Rond 1948 zijn de achtervleugels vanaf de plint opnieuw opgetrokken en zijn de dak-

26

huizen op de voorbouw sober hersteld. In de jaren daarna is het complex verder dichtgetimmerd in jaren ’70 stijl, zoals bijvoorbeeld linoleum over de granitovloeren, systeemplafonds en grindlambrisering. In december 2010 heeft Defensie het kazerneterrein overgedragen aan de gemeente Ede. Samen met Stichting Akoesticum en architect Hans Sluijmer zijn plannen uitgewerkt voor een nieuwe, culturele herbestemming van de kazerne. Na een unaniem positief raadsbesluit is in 2013 begonnen met het opknappen en geschikt maken voor een groot nationaal trainingscentrum voor muziek, dans en theater, met expositie- en kantoorruimten. Bij de herbestemming en restauratie zijn de aanpassingen die in de jaren na de Tweede Wereldoorlog zijn gemaakt zoveel mogelijk teruggebracht naar de situatie van 1906.Toevoegingen

vanaf de jaren ’50 zijn weggehaald. De oorspronkelijke kleuren van deuren, kozijnen en muren zijn opnieuw aangebracht en ook de houten ramen met roeden zijn gerestaureerd. Buiten is het gebouw ingrijpend gerestaureerd. Binnen is ingezet op reconstructie c.q. herstel van de versoberde interieurafwerking, zonder daarbij moderne toevoegingen onmogelijk te maken. Om het monumentale gebouw geschikt te maken voor grote stromen publiek, is de centrale gang breder gemaakt en zijn twee serres toegevoegd tussen de achtervleugels. Ook de hoofdingang van het gebouw is vergroot en is er een directe doorgang naar de centrale hal, de voormalige overdekte exercitie ruimte. Deze ruimte van bijna 750m2 met een hoogste punt van 14 meter is het hart van het gebouw. In het midden staat nu een “witte doos” die dienst

doet als grote zaal, het auditorium. Vanuit deze hal zijn alle ruimtes te bereiken met een lift, trap en loopbruggen. Op 1 oktober 2014 is het gerenoveerde en verbouwde rijksmonument opgeleverd en zijn de activiteiten van het Nationaal Trainingscentrum voor de Podiumkunsten gestart. Behalve 8 studio’s, twee grote oefenzalen en 1 auditorium, heeft het trainingscentrum ook een restaurant, café en overnachtingsfaciliteiten voor 148 gasten.

beeldingen en attributen, welke gebruikt wordt bij het inrichten van mobiele en vaste exposities. Het Militair Historisch Informatie Punt besteedt aandacht aan de twee Deskundige gidsen van dit platform hoofdthema’s ‘het Garnizoen Ede’ en zullen op Open Monumentendag in ‘Ede tijdens de WO2’ en er is altijd Akoesticum aanwezig zijn. Het Plat- een interessante wisselexpositie. Het form Militaire Historie Ede stelt zich MHIP is gevestigd aan de Nieuwe ten doel de rijke militaire historie Kazernelaan in Ede en op afspraak te van Ede verder te documentaren en bezoeken. toegankelijk te houden voor Edenaren en andere belangstellenden. Bo- Raadpleegt u voor meer informatie vendien kunnen activiteiten en onze website www.platformmhe.nl . projecten door het platform worden Wilt u op de hoogte gehouden ondersteund. worden over militaire aangelegenheZo is het platform betrokken bij den in de Gemeente Ede, abonneer u militaire herdenkingen in Ede, geven dan vrijblijvend op onze gratis ze educatieve lezingen op scholen en nieuwsbrief door een berichtje te andere groepen belangstellenden, sturen naar nieuwsbrief@platverzorgen ze rondleidingen op de formmhe.nl kazernes en battlefieldtours over de Pegasus ontsnappingen. Het platform beschikt over een verzameling historische, militaire documenten, af-

Platform Militaire Historie Ede

27

Website: www.oudbennekom.nl Adres: Kerkstraat 1, 6721VA Bennekom Periodiek:‘De Kostersteen’, verschijnt 4 x per jaar Documentatiecentrum: Bovenverdieping Kijk- en Luister museum Bennekom, geopend dinsdags 9 - 12 en 14 - 16 uur

Website: www.verenigingoudede.nl Adres: Postbus 8293, 6710AG Ede Periodiek:‘De Zandloper’, verschijnt 4 x per jaar Samenwerking met Historisch Museum Ede

Harskamp Wekerom Otterlo

E-mail-adres: [email protected]

Website: www.oudlunteren.nl Adres: Klomperweg 5, 6741 BJ Lunteren Periodiek: Bij deAmse Pomp, verschijnt 2 x per jaar Documentatiecentrum Museum Oud Lunteren, geopend dinsdag 10 - 16:30 uur, woensdag t/m zaterdag 13:30 - 16:30 uur Website: www.platformmhe.nl Adres: Nieuwe Kazernelaan 2, 6711 JC Ede Periodiek: Nieuwsbrief Platform Militaire Historie Ede, verschijnt (gratis en alleen digitaal) ca. 4x per jaar. Documentatiecentrum: Militair Historisch Informatiepunt Ede, geopend tijdens exposities, zie verder de website, voor groepen op afspraak. Website: www.historischmuseumede.nl Adres: Museumplein 7, 6711 NA Ede. Documentatiecentrum: in het Museum, geopend dinsdag t/m zaterdag 13:30 - 17 uur, zondag 13:30 - 16 uur.

Vereniging Edese Monumenten

Vereniging Oud-Bennekom:Wout Hol en Ad Nooij Vereniging Oud Ede:Theo Boessenkool Harskamp/Wekerom/Otterlo: Henk Morren en Ron Reitsma (vz.) Oud Lunteren: Jan Boekenoogen en Aad van der Poel Platform Militaire Historie: Ed van Seters Historisch Museum Ede: Ben Hilgers Vereniging Edese Monumnenten: Eric Mackay en Hans Verwater Gemeentearchief Ede

Bij het samenstellen van dit boekje is vooral gebruik gemaakt van eigen fotomateriaal van de verschillende deelnemende organisaties.Waar dit niet het geval is, is getracht de herkomst van de foto te vermelden.

E-mail-adres: [email protected] Documentatiecentrum: via secretaris HansVerwater Lay-out: M. van Burgsteden Gemeentearchief/Cultuureducatie Ede E-mail-adres: [email protected] Raadhuis Ede Bergstraat 4, 6711 DD EDE Postbus 9022, 6710 HK EDE 0318 - 680 959 06 - 4704 7649

28

Deze uitgave is gemaakt in opdracht van het comité Open Monumentendag gemeente Ede. De leden van dit comité zijn:

Druk: Frouws Ede © Comité OMD Ede, 2015