Zantuigen in het water

rmatie en ICT

A dviesdienst

Zantuigen in het water Eindrapport proiect Presentatie van Segevens februari 2005

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Riikswaterstaat


Rijkswaterst aat

Zintuigen in het water

Eindrapport project Presentatie van gegevens

februari 2005


Rijkswaterst aat

Zantuigen in het water Eindrapport project Presentatie van gegevens

februari 2005

Astrid Mink

Voorwoord "Help! We verdrinken!

Met de stijging van de zeespiegel, de daling van het land en de verandering in het klimaat krijgen we steeds vaker te maken met grote hoeveelheden water. Maar niet alleen de hoeveelheid water neemt soms grote vormen aan, ook de hoeveelheid gegevens komt ons dikwijls tot aan de lippen. We dreigen in de gegevens te verdrinken. We zullen actie moeten ondernemen om zinvol gebruik te kunnen (blijven) maken van al die gegevens. Mijn idee is daarom: zoek naar alternatieve manieren in het weergeven van gegevens. Laten we in plaats van te verdrinken in de gegevens, gaan zwemmen in de gegevens . Zoek naar mogelijkheden om meerdere zintuigen te gebruiken en bekijk hoe abstracte 'gamma'parameters (zoals bijvoorbeeld natuurwaarde) omgezet kunnen worden in fysiek waarneembare parameters. " Zo luidde mijn inzending voor de Natte Innovatie Competitie van Water Innovatiebron (WINN) en tot mijn vreugde mocht ik dit idee nader uitwerken en nader onderzoeken.

lk kwam erachter dat er inderdaad heel veel mogelijkheden zijn en dat er veel op dit gebied gebeurt dat zich voorheen buiten mijn beperkte "Rijkswaterstaatsblikveld" bevond. Het is een heel vakgebied, dat onder andere wordt aangeduid met de naam mens-machine interactie. Een vakgebied waar we binnen Rijkswaterstaat en de watersector nog weinig gebruik van maken. Een vakgebied waaraan ik even heb.mogen ruiken en waarvan ik even heb mogen proeven. Een vakgebied dat je niet zo maar in een eindrapportje samenvat, maar waar we met wat meer bekendheid misschien wel meer gebruik van zouden maken. Hierbij wil ik graag de geïnterviewden, professor Mark Neerincx van de TU Delft en TNO, professor Cerrit van der Veer van de Vrije Universiteit, Dick Rijken van de Hogeschool voor de kunsten Utrecht en de Haagse Hogeschool en professor Peter Werkhoven van de Universiteit van Amsterdam en TNO, hartelijk bedanken voor hun tijd en de inspirerende gesprekken. Professor Peter Werkhoven en Manon den Dunnen wil ik hartelijk

bedanken voor de mogelijkheid om de kennisdag bij de Politie over zintuigen bij te wonen. Bij dit onderzoek mocht ik gebruik maken van het netwerk van Leo Maris. Leo, hartelijk bedankt!

Ook alle Rijkswaterstaatscollega's die hebben meegeholpen aan het ontstaan van dit rapport wil ik graag bedanken.


Inmiddels zit ik in het stadium dat hoe meer ik me erin verdiep, hoe meer ik me realiseer hoe weinig ik er vanaf weet en hoe groot, complex en breed het vak is (gaat dat niet altijd en bij iedereen zo, die zich in een onderwerp verdiept?). Maar inmiddels ben ik ook zo ver dat als iemand mij iets over zijn werk vertelt, ik onmiddellijk denk: "Zou een andere manier van weergeven of de inzet van andere of meerdere zintuigen hier iets toe kunnen voegen?"

lk hoop dat dit rapport jullie voldoende laat zien, proeven, voelen, ruiken en horen, dat de inzet van meerdere zintuigen ons echt iets op kan leveren. En dat het jullie zodanig inspireert dat jullie er ook iets mee doen in je eigen werk of de watersector als geheel. Astrid Mink


I

n

houdsopgave

1.

Inleiding 6

2.

Mens-machine interactie 8

3. 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

Zintuigen 9 Zien 10 Horen 1 0 Voelen 10 Ruiken 11 Proeven 1 1

4. 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6

Presentatie van gegevens 12 Watersector 12

5. 5.1 5.2 5.3

Pilotideeën 17 Zoutindringing horen 17 Tactiele computer 18 Sluizen op afstand 18

Bijlage

A

Gesprek met Prof. Dr. Mark Neerincx 19

Bijlage

B

Gesprek met Prof. Dr. Gerrit van der Veer 21

Bijlage

C

Gesprek met Drs. Dick Rijken 23

Bijlage

D

Gesprek met Prof. Dr. Peter Werkhoven 25

Bijlage

E

Kennisdag Politie 27

Bijlage

F

Contactadressen 29

Bijlage

G

Inventarisatierapport Virtual Reality 31

5

Zicht '13 Gehoor 14 Tast 15 Geur en smaak 15 Combinatie van zintuigen 16


l.lnleiding Binnen Rijkswaterstaat en de watersector gaan zeer veel gegevens om. Als je alleen al kijkt naar hoeveel meetgegevens er ingewonnen, opgeslagen, verwerkt en gepresenteerd worden, dan zal het niemand verbazen dat er ook wel eens gegevens niet gebruikt worden, omdat het gewoonweg teveel is om het allemaal te behappen. Nu maken we tegenwoordig natuurlijk gebruik van computers om ons hierbij te helpen , maar dit levert vaak ook weer extra gegevens op en ook die moeten weer geïnterpreteerd worden. We worden overspoeld door (meet)gegevens. De traditionele manier van weergeven en verwerken van deze gegevens (rapporten, kaarten en grafieken) schiet steeds meer tekort. Onderzoek naar nieuwe presentatie- en verwerkingsmogelijkheden is daarom nodig. Hierbij dringt zich de gedachte op dat de inzet van meerdere zintuigen zou kunnen helpen. Bovendien kan de visualisatie misschien verbeterd worden door een juist gebruik van vorm, kleur en dergelijke.

Om deze gedachte verder uit te werken en te toetsen is het project "Presentatie van gegevens" opgezet. Het project is uitgevoerd als onderdeel van het innovatieprogramma van de watersector Water Innovatiebron (WINN). De resultaten staan beschreven in dit rapport. Allereerst werd het project afgebakend en het doel als volgt geÍormuleerd: het verkrijgen van inzicht in de mogelijkheden om grote hoeveel heden (abstracte) RWS-i nformatie en meetwaarden hanteerbaar en inzichtelijk te maken door het gebruik van meerdere zintuigen en 3D.

Het project richtte zich op de andere zintuigen dan zicht en op de combinatie van meerdere zintuigen. Daarnaast werden nadrukkelijk ook abstracte gegevens in beschouwing genomen. Vooral omdat van deze onderwerpen nog het minst bekend is in de watersector. Op het gebied van visualisatie en zeker op het gebied van visualisatie voor het zo goed mogelijk weergeven van de (nieuwe) werkelijkheid (planvorming en ontwerp van infrastructuur) bestaat al wel veel ervaring binnen de sector. Een belangrijke bron voor het project zijn de interviews die zijn gehouden met mensen van universiteiten en hogescholen en de kennisdag bij de Politie. Zij vormen de basis voor de algemene beschrijving van zintuigen in hoofdstuk 3 en de beschrijving van de meer specifieke mogelijkheden van elk voor de presentatie van gegevens (beschreven in hoofdstuk 4). De gespreksaantekeningen van de interviews zijn te vinden in de bijlagen AI/m D. Het programma van de kennisdag staat in bijlage E. De contactinformatie bevindt zich in bijlage F.


Een andere bron vormen de gesprekken met Rijkswaterstaters en een korte inventarisatie van de huidige stand van zaken op het gebied van virtual reality uitgevoerd door SARA Reken- en netwerkdiensten. Deze inventarisatie is te vinden in bijlage G.

Omdat al snel duidelijk werd dat Presentatie van gegevens sterke relatie heeft met het vakgebied mens-machine interactie, wordt in hoofdstuk 2 dit vakgebied eerst nader toegelicht. Tot slot staan in hoofdstuk 5 drie ideeën voor pilots beschreven.Zij dienen ter inspiratie en om ervoor te zorgen dat de resultaten van dit project (in welke vorm dan ook) een vervolg krijgen.


2

.

Mens-mach i ne i nteractie

Bij het zoeken naar informatie "om inzicht te verkrijgen in de mogelijkheden om grote hoeveelheden (abstracte) RWS-informatie en meetwaarden hanteerbaar te maken door het gebruik van meerdere zintuigen" (het projectdoel), kom je al snel terecht bij een veelheid aan disciplines. Deze disciplines komen uit verschillende hoeken, zoals de technische wetenschappen (bijvoorbeeld informatica), de sociale wetenschappen (bijvoorbeeld psychologie) en de ontwerpwereld.

Vanuit die verschillende disciplines ligt uiteraard de focus steeds op een ander deel. Celukkig komt dit alles samen in één (multidisciplinair) vakgebied. Dit vakgebied heeft de naam mens-machine interactie en wordt ook wel mens-computer interactie genoemd. De engelse term is human computer interaction (HCl). De Nederlandse vereniging SIGCHI.NL verwoordt het als volgt. "HCl is een multidisciplinair vakgebied, zowel in de wetenschappelijke wereld als in de praktijk. Het is een mix van cognitieve psychologie, ergonomie, i nformatieku nde en i nformatica. Mens-machine interactie specialisten werken aan het gebruiksgemak van de interface tussen mens en machine, waarbij de machine tegenwoordig meestal een

computer

is.

"

Het vak wordt op meerdere universiteiten en hogescholen gedoceerd en zowel in Nederland als daarbuiten vindt er onderzoek plaats.

Om een idee te krijgen welke onderwerpen daarbij aan bod komen, volgen hier wat steekwoorden: interactie, modaliteiten, crossmodaliteit, m ulti-modaliteit, i nteractien iveaus, zi ntuigen, perceptie, interfaces.

Wanneer we bij Rijkswaterstaat of de watersector in het algemeen op zoek gaan naar de mogelijkheden om niet overspoeld te worden door de grote hoeveelheid gegevens en we kijken hoe we de gegevens daartoe optimaal kunnen presenteren, lijkt het daarom zeer nuttig om kennis te nemen van dit vakgebied en experts uit dit vak in te zetten.


3.Zintuigen Over het algemeen worden er vijf zintuigen onderkend, namelijk: gehoor, tast, geur, smaak en zicht. Soms worden er echter meer zintuigen onderscheiden, bijvoorbeeld temperatuur, druk, evenwicht, positie, trilling en pijn. In dit project is echter de "klassieke" indeling gebruikt. Bij elk zintuig hoort een orgaan en een werkwoord:

gehoor-oren-horen tast-huid-voelen geur-neus-ruiken smaak-tong-proeven zicht-ogen-zien Het werkwoord voelen wordt meestal ook gebruikt voor de zintuigen temperatuur, druk, evenwicht, positie, trilling en pijn.

Door middel van onze zintuigen nemen we informatie tot ons. In het werk bij Rijkswaterstaat en in het bijzonder het werk met computers maken we voornamelijk gebruik van zicht. Gehoor wordt ook wel gebruikt, maar veel minder. Tast, geur en smaak spelen nu amper een rol. Elk zintuig heeft zo zijn eigen sterke en zwakke punten. Punten waarop de zintuigen van elkaar verschillen zijn bijvoorbeeld bandbreedte en

aantal te onderscheiden signalen. De individuele verschillen hiertussen kunnen echter groot zijn. Zo kan bijvoorbeeld de hoeveelheid te onderscheiden tinten blauw van persoon tot persoon sterk variëren. Bovendien kan dit voor een persoon ook nog verschillen gedurende zijn leven. Denk bijvoorbeeld eens aan de hoge tonen die men op latere leeftijd niet meer kan horen. Bij het gebruik van zintuigen speelt ook gewenning een rol. Gewenning kan bijvoorbeeld van invloed zijn op het vermogen om alert te reageren. Het steeds negeren van een signaal (op de achtergrond) kan ook vermoeidheid tot gevolg hebben. Bedenk maar eens hoe moe je kunt worden van het werken naast een zoemend apparaat.

Het combineren van informatie uit verschillende zintuigen wordt multimodaliteit genoemd. Maar zintuigen kunnen elkaar ook "vervangen", bijvoorbeeld beeld horen of geluid zien. Dit wordt cross-modaliteit genoemd. Cross-modale voorbeelden zijn ook veel te vinden bij gehandicapten. Denk bijvoorbeeld eens aan het flitsende lampje van de deurbel voor een doof persoon. Hieronder worden per zintuig in het kort enkele algemene kenmerken besproken.


3.1

Zien

Zien doe je met je ogen, Doordat je twee ogen hebt kun je diepte zien en afstanden inschatten. Met je ogen kun je dus ruimtelijke signalen opnemen. Bij voldoende licht kun je kleuren onderscheiden en in het donker grijstinten. Het aantal kleuren en grijswaarden dat je van elkaar kunt onderscheiden verschilt sterk van persoon tot persoon.

Met je ogen kun je zwak en sterk licht onderscheiden. Denk hierbij bijvoorbeeld eens aan een kaarsvlammetje dat je in de verte kunt onderscheiden. De adaptatie van je oog (de aanpassing van licht naar donker of van donker naar licht) is relatief hoog.

Zicht is beperkt tot je blikveld. Bewegend beeld in je blikveld trekt de aandacht en kan moeilijk op de achtergrond blijven.

3.2

Horen

Horen doe je met je oren. Doordat je twee oren hebt en door de vorm van het uitwendige deel van het oor kun je horen waar het geluid vandaan komt. Vooral bij hoge tonen is dit effect van "richtinghoren" sterk. Telfs een kleine wijziging in de locatie van een geluidsbron kunnen we goed waarnemen.

Met je oren kun je hoge en lage tonen onderscheiden en ook het verschil tussen hard en zachI. De adaptatie van je oor (de aanpassing van hard naar zacht of andersom) is minder dan die van je oog.

Van geluid kun je je moeilijker afwenden dan van beeld. Je kunt wel wegkijken, maar niet wegluisteren . Daar staat tegenover dat geluid makkelijker op de achtergrond kan blijven dan beeld. Dit geldt ook voor bewegend geluid. Verandering in patronen zijn bij geluid goed waar te nemen, meestal zelfs beter dan bij zicht. Denk hierbij aan toonhoogte, dissonantie, volume, vervorming, richting en locatie.

3.3

Voelen

Zoals al is opgemerkt wordt voelen niet alleen gebruikt voor tast, maar ook voor bijvoorbeeld temperatuur, evenwicht en trilling. Bij voelen speelt daarom niet slechts één lichaamsdeel een rol. Als we het echter over tast hebben, dan kunnen we stellen: voelen doe je met je huid.


Twee bijvoeglijk naamwoorden worden veelvuldig gebruikt als het om tast gaat, namelijk tactiel en haptisch.

Met je huid kun je onder andere warmte, koude, pijn, druk en trilling voelen.

3.4

Ru

iken

Ruiken doe je met je neus. Hoewel je twee neusgaten hebt, kun je geen richting ruiken.

Met je neus kun je duizenden geuren onderscheiden t maar als je geuren mengt kun je ze moeilijk ontrafelen. Van alle vijf de zintuigen was van reuk altijd het minst bekend hoe het werkt. Recent is hier echter meer duidelijkheid over gekomen . ln 2OO4 is de Nobelprijs voor de geneeskunde toegekend aan geuronderzoekers. NRC Handelsblad meldde hierover op 4 oktober 2OO4: "Geuren detecteren we met cellen in het slijmvlies bovenin de neusholte. ledere geurcel bevat één type geurreceptoren. Dat zijn eiwitten waar opgesnoven moleculen al of niet goed aan binden. De sterkte van de binding bepaalt de grootte van een elektrisch signaal dat uiteindelijk in het geurcentrum in de hersenen terechtkomt. Een geurervaring wordt bepaald door patronen van signalen van het duizendtal geurreceptoren, waardoor we ongeveer 10.000 geuren kunnen onderscheiden. Axel en Buck ontdekten de familie van aan elkaar verwante genen die de erfelijke code bevatten voor de geurreceptoren. Ze ontdekten ook dat iedere geurcel maar één type geurreceptor bevat. En ze ontrafelden de organisatie van het belangrijkste geurcentrum in de hersenen."

3.5

Proeven

Proeven doe je met je tong en gehemelte. Smaak is zeer sterk verbonden met geur. Als je niet kunt ruiken, is je smaak ook minder. Ook als je iets anders ruikt dan je eet, kan het zijn dat je proeft wat je ruikt in plaats van wat je eet. (Eet maar eens een peer terwijl je aan een appel ruikt.)

Het onderscheidend vermogen van smaak is zeer beperkt. Er zijn slechts

vijf basissmaken: zoet, zuur, zout, bitter en umami. Umami is een Japans woord dat "smakelijk" betekent. De smaak wordt wel als "hartig" omschreven. Het zijn vooral aminozuren en smaakstoÍÍen zoals natriumglutamaat die deze smaak geven.


.Presentatie van gegevens 4.1

Watersector

De werkzaamheden in de watersector zijn zeer divers. De eisen die aan een goede presentatie van gegevens worden gesteld zijn daarom ook zeer divers. Dit hangt natuurlijk niet alleen samen met het soort mensen waar het voor bedoeld is, maar ook met bijvoorbeeld het tijdsaspect en de locatie. Om hier enigszins zicht op te krijgen, is voor dit project de volgende indeling in werkzaamheden gemaakt: o analyse van gegevens . melden regelkamer . ondersteuning van handhaving o pÍêsêÍttatie aan publiek Bij de analyse van gegevens hebben we te maken met experts die met grote hoeveelheden gegevens werken. Het gaat hierbij om bijvoorbeeld modelberekeningen, waarbij lange tijdreeksen van zeer veel parameters gebruikt worden. Het tijdsaspect is hierbij meestal minder relevant, al is dat in crisissituaties (bijvoorbeeld hoogwater) anders.

In de melden regelkamer is sprake van complexe besturing. Overzicht en het snel kunnen signaleren van afwijkingen van de normale situatie zijn hier cruciale punten. Bij de ondersteuning van handhaving spelen de fysieke omstandigheden vaak een belangrijke rol. "ln het veld" zijn die omstandigheden immers meestal heel anders dan in een kantooromgeving. Denk bijvoorbeeld aan kleine beeldschermen (vanwege de draagbaarheid) en lichtinval.

Analyse van gegevens, melden regelkamer en ondersteuning van handhaving zijn voornamelijk intern gericht. Bij deze werkzaamheden gaat het erom de gegevens zo goed mogelijk te presenteren aan de eigen medewerkers om hun werkzaamheden goed uit te kunnen voeren. Presentatie aan het publiek is extern gericht. Het overbrengen van een boodschap, waarbij beleving, sfeer en dergelijke een grote rol spelen, staat daarbij centraal. Publiek is een breed begrip en er vallen verschillende doelgroepen onder. In dit kader zijn bijvoorbeeld de volgende eigenschappen relevant: . leeftijd (ouderen, jeugd) o lichamelijke beperkingen (minder validen) . of mensen visueel, verbaal of auditieÍ zijn ingesteld . culturele achtergrond Bij de presentatie aan het publiek wordt al veel aandacht besteed aan de manier van presenteren. In dit project is daarom het accent gelegd op de "interne" werkzaamheden.


Voor alle werkzaamheden en zintuigen geldt, dat het voor het optimaal kunnen gebruiken van de informatie van belang is om goed inzicht te hebben in de taken en rollen van mensen. Dit kan bijvoorbeeld door een zogenaamde taakanalyse uit te voeren . Daarna kan dan bekeken worden welke representaties, zintuigen en gereedschappen het beste gebruikt kunnen worden in de betreffende situatie.

4.2

Zicht

Bij de werkzaamheden in de watersector (analyse van gegevens, melden regelkamer, ondersteuning van handhaving) wordt nu voornamelijk gebruik gemaakt van zicht. Dat er binnen de sector op het gebied van visualisatie al veel bekend is en toegepast wordt, is dan ook niet vreemd.

Natuurlijk valt er nog winst te behalen uit het verbeteren van de visuele weergave door bijvoorbeeld het kleurgebruik te optimaliseren. Tot nu toe is daar (zeker bij de analyses en modellen) nog weinig aandacht aan besteed. Daarnaast zou het "werkelijk 3-dimensionaal" weergeven van gegevens toegevoegde waarde kunnen hebben. Om dit te onderzoeken is bij aanvang van dit project gekeken wat er op het gebied van virtual reality mogelijk is. SARA Reken- en Netwerkdiensten heeft daartoe een

inventarisatie gemaakt. Het volledige eindrapport van die inventarisatie is te vinden in bijlage E. Kort samengevat zijn er momenteel eigenlijk drie soorten toepassingen van virtual reality, namelijk synthetic environments, virtual prototyping en enhanced interpretation. Bij synthetic environments wordt de (nieuwe) werkelijkheid zoveel mogelijk benaderd. Al op veel plaatsen binnen RWS wordt dit succesvol toegepast. Bijvoorbeeld op het gebied van planvorming en ontwerp van infrastructuur. Deze toepassing betreft met name de presentatie aan het publiek.

virtual prototyping wordt toegepast binnen het ontwerpproces bij industrieel ontwerp. Dit kan bijvoorbeeld gebruikt worden bij het ontwerpen en testen van nieuwe meldkamers en bedieningsgebouwen. Bij enhanced interpretation, een vorm van datamining, gaat het niet om het nabootsen van een realistische omgeving, maar om het ontsluiten van gegevens. De eindgebruikers hebben daarbij training nodig. Deze vorm van virtual reality kan goed worden toegepast bij de analyse van gegevens. Vooral waar het locatiegebonden gegevens betreft is dit al goed mogelijk. De kosten hiervan zijn echter hoog. Binnen V&W is een coórdinatiecentrum opgericht om kennis en ervaring die is opgedaan met visualisatie en virtual reality-projecten te


verspreiden. Het Coórdinatiecentrum Visualisatie & Virtual Reality (V2R) heeft een website met V2R informatie voor VenW'ers die in hun dagelijks werk te maken krijgen met besluitvormingstrajecten en p u bl ieksgroepen (o. a. projectleid ers, com m u n icatiemedewerkers, specialisten, beleidmakers en geïnteresseerden). Visualisatie en Virtual Reality dient daarbij de communicatie te verbeteren, ontwerpprocessen inzichtelijk te maken en besluitvorming te versnellen. (http:/ /intranet. rijkswaterstaat. nl/ rws/ agi/v2r/)

4.3

Gehoor

Na het gezichtsvermogen is het gehoor het meest gebruikte zintuig bij de werkzaamheden in de watersector.

Tot nu toe blijft het gebruik van geluid vaak beperkt tot zogenaamde geluidsiconen en earcons in de standaard kantoortoepassingen. Celuidsiconen en earcons zijn de geluidsvarianten van visuele icons, die tegenwoordig in de grafische interfaces gebruikt worden. Earcons worden vooral gebruikt om abstracte processen zoals bijvoorbeeld het kopiëren van mappen hoorbaar te maken. Een voorbeeld van een earcon is het geluid dat wordt gegeven bij een fout.

Geluidsiconen maken gebruik van "alledaagse" geluiden. Ze zijn eenvoudig te koppelen aan de grafische interface. Je kunt hierbii bijvoorbeeld denken aan het geluid van een prop papier die in de prullenbak wordt gegooid.

Geluid kan echter breder ingezet worden . Er zijn diverse onderzoeken uitgevoerd waarin multi-dimensionale gegevens werden weergegeven met behulp van geluid. Daarbij werd gebruik gemaakt van parameters als golfvorm, toonhoogte, volume en dergelijke. Het betrof informatie die normaal in één afbeelding weergegeven zou worden. Het onderzoek wees uit dat mensen in staat zijn om deze parameters waar te nemen en aÍzonderlijk te analyseren. Zelfs beter dan bij visueel gepresenteerde gegevens.

In het verleden heeft er zelfs al eens een toepassing gedraaid met statistische informatie van verschillende soorten lelies, waarbij acht dimensies konden worden onderscheiden. Bij de modellen en berekeningen in de watersector gaat het ook meestal om meer-dimensionale gegevens. Daarom zou het gebruik van geluid op deze manier mogelijk ook kunnen helpen bij de analyse van gegevens.

Doordat we goed kunnen "richtinghoren", kan ook goed gebruik worden gemaakt van richting en afstand van geluid om informatie over te brengen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het lokaliseren van bronnen. Verder kan geluid goed worden gebruikt voor alarm, annotaties en processen op de achtergrond.

14


De technische mogelijkheden om geluid te kunnen gebruiken zijn al zeer uitgebreid en goed.

4.4

Tast

Tast wordt vooral additioneel aan zicht ingezet.

Hoewel er al uitgebreide technische mogelijkheden voor tast zijn en sensors en dergelijke steeds makkelijker te verkrijgen en goedkoop zijn, zijn de toepassingen van tast nog niet wijdverbreid. Het bevindt zich veelal nog in een experimentele fase. Een voorbeeld van zo'n toepassing in een experimentele fase is een Europees project van TNO op het gebied van zoeken in multimedia. Bij dit project wordt gewerkt met kleine, mobiele apparatuur in het veld. De terugkoppeling vindt hierbij niet alleen visueel plaats, maar ook via het

verschil in druk. Bijvoorbeeld bij een hoge waarde voel je meer tegenwerking, dan bij een lage waarde. Het gebruik van een extra zintuig (naast het zien) is in die situatie handig omdat er wordt gewerkt met kleine schermpjes en de lichtinval vaak slecht is. Een ander project bij TNO is het "tactiele vest". Ditvest is oorspronkelijk ontwikkeld voor helikopterpiloten. In een helikopter is het moeilijk om te zien of je "stil" hangt. Verschillende meetwaarden kunnen bepalen of de helikopter afwijkt en het vest kan de piloot door prikkels op zijn huid het gevoel geven dat hij in een bepaalde richting beweegt, zodat hij dit kan corrigeren. Maar hij kan bijvoorbeeld ook voelen in welke richting zich een vijandelijk vliegtuig bevindt. Het vest zal ook in ruimte uitgetest worden, waarbij het vest helpt om "boven" en "onder" te kunnen onderscheiden. ook lijkt het vest goed toepasbaar voor blinden (als een soort blindengeleidehond) . Bij Ceneral Motors is een tactiele autostoel ontwikkeld. Wanneer de bestuurder bijvoorbeeld de witte lijnen overschrijdt, voelt hij dat.

De meeste toepassingen van tast zijn momenteel te vinden op het gebied van virtual reality en computerspellen. Bij virtual reality wordt al regelmatig gebruik gemaakt van zogenaamde haptische interfaces (zie bijlage E) en ook bij computerspellen wordt er al vaak met trilling en d ru kversch i llen gewerkt.

4.5

Geur en smaak

zoals opgemerkt, zijn geur en smaak sterk met elkaar verbonden.

Ceur en smaak zijn zeer moeilijk bruikbaar voor het presenteren van gegevens. Op dit moment zijn er geen gegevens bekend van bestaande toepassingen binnen de watersector.

15


Als je geur

wilt gebruiken, kun je eigenlijk alleen gebruik maken van

één

geur. Bij het combineren van geuren is het namelijk erg moeilijk om de verschillende componenten te onderscheiden. Bovendien blijft geur lang hangen. De enige praktische toepassing lijkt daarom momenteel om geur in te zetten voor alarmering. Bij het overschrijden van een bepaalde waarde van een parameter zou dan een geur in de ruimte worden gespoten.

4.6

Combinatie van zintuigen

De keuze voor het juiste "kanaal" om de informatie te presenteren belangrijk. Elk heeft zo zijn sterke en zwakke kanten. Door het combineren van zintuigen kunnen deze elkaar aanvullen.

is

Het gebruik van meerdere zintuigen wordt al veel toegepast voor mensen met een handicap. Bijvoorbeeld wanneer mensen slechter kunnen zien of slechter kunnen horen. Informatie wordt dan toegankelijk gemaakt door het gebruik van meerdere/andere zintuigen.

Dit speelt in de watersector voor de beperkte groep van gehandicapte werknemers, maar vooral bij de informatievoorziening aan het publiek. Het combineren van zintuigen kan echter ook heel goed gebruikt worden voor mensen zonder een fysieke beperking. Vooral bij het omgaan met meta-informatie en processen op de achtergrond. Een voorbeeld waarbij 3D-geluid als aanvulling op visuele informatie duidelijk toegevoegde waarde heeft, betreft proeven die TNO in de cockpit van een gevechtsvliegtuig heeft gedaan. In de cockpit van een gevechtsvliegtuig heeft de piloot met heel veel visuele prikkels te maken. Het is voor de piloot moeilijk om alle informatie tot zich te nemen. Op de radarbeelden kan de piloot zien waar zich vijandige vliegtuigen bevinden , maar om er naartoe te vliegen moet hij eerst een vertaalslag maken van die beelden. Door met geluid de richting en afstand van het vijandige vliegtuig aan te geven, kan de piloot veel directer reageren en in de richting van het geluid vliegen.

Het is uiteraard wel belangrijk om niet zomaar lukraak via alle kanalen informatie aan te bieden, want dat kan juist tot overprikkeling leiden. Maar dit geldt natuurlijk ook voor elk van de zintuigen afzonderlijk.


5. Pilotideeën Bij aanvang van dit project was het de bedoeling om na de inventarisatiefase een pilot uit te voeren. Zoals uit de voorgaande hoofdstukken blijkt, zijn er heel wat mogelijkheden voor een pilot.

Om inspiratie op te doen voor mogelijke pilots zijn hier drie ideeën beschreven. Variërend van relatief eenvoudig tot complex, van rijp tot groen, met één zintuig of met een combinatie, verspreid over de werkvelden. De geïnterviewden gaven allen aan dat er vooral op het gebied van geluid veel kansen liggen. Dit is terug te vinden in twee van de ideeën. Een pilot heeft het meeste kans van slagen als hij betrekking heeft op een echt probleem. Als hij niet "aanbodgestuurd" maar "vraaggestuurd" is. Bij het definiëren en uitvoeren van een echte pilot zou een (door een van de geïnterviewden geopperde) taakanalyse dan ook verstandig zijn. Daarbij wordt eerst bekeken welke taken en rollen er zijn en vervolgens wordt bekeken hoe en met welke zintuigen en gereedschappen je deze het beste kunt ondersteunen.

Natuurlijk valt er ook los van een speciale pilot met dit onderwerp al heel wat te doen. Door bij ieder nieuw project het gebruik van andere zintuigen als aandachtspunt mee te nemen en door specialisten op het gebied van mens-machine interactie erbij te betrekken kan er al heel wat bereikt worden. Maar een pilot met specifieke aandacht voor het onderwerp kan uiteraard het onderwerp een flinke impuls geven.

5.1

Zoutindringing horen

n het kader van het project "De Kier" zijn door onder andere RIKZ uitgebreide berekeningen gemaakt van de zoutindringing in het Haringvliet als de Haringvlietsluizen op een kier worden gezet. Met de visualisatie van de resultaten is men ook uitgebreid bezig geweest. Zo heeft Ari Sadarjoen animaties gemaakt van zes parameters die van belang zijn voor waterschappen en drinkwaterbedrijven (zie: I nnovatieve visualisatiemethoden voor d roogval en zoutind ringing, project: SIMONA*SYS, 29 april 2003, Ari Sadarjoen). f

Het idee is om deze parameters nu eens niet te visualiseren, maar ze hoorbaar te maken. De datasets zijn er al. 7o zou eens gekeken kunnen worden hoe het is om multi-dimensionale gegevens met geluid weer te geven, hoe makkelijk of juist moeilijk het is om de parameters waar te nemen en afzonderlijk te analyseren en of het makkelijker of moeilijker is dan bij visueel gepresenteerde gegevens..


5.2

Tactiele computer

Bij inspectie en handhaving maken de inspecteurs "in het veld" steeds vaker gebruik van mobiele apparatuur om gegevens op te vragen en in te voeren. Om de apparatuur draagbaar te houden zijn de beeldschermen vaak klein. Bovendien zijn de omstandigheden om te lezen wat er op het beeldscherm staat vaak slecht, doordat bijvoorbeeld de zon direct op het beeldscherm valt of er regendruppels op zitten.

Het idee is om bij de draagbare computers van de inspecteurs de uitvoer niet alleen als tekst of afbeelding op het beeldscherm te geven, maar ook te laten voelen. Bij het opvragen van gegevens die afwijken en aandacht behoeven zou de computer bijvoorbeeld warm kunnen worden of gaan trillen.

5.3

Sluizen op afstand

Sluizen en bruggen worden steeds meer op afstand bediend. Bij het Coórdinatiecentrum V2R is de vraag binnengekomen om te kijken in hoeverre bij de bediening op afstand van meerdere sluizen tegelijk gebruik gemaakt zou kunnen worden van "virtuele sluizen".

Het idee is om aan de sluizen ook geluiden te koppelen, waaruit de operator de status van de sluis kan opmaken. Wanneer er bijvoorbeeld iets mis dreigt te gaan , zou hij dit kunnen horen. of door het geluid zou hij kunnen horen hoe druk het voor de sluis is. Door de richting van het geluid zou hij ook kunnen horen of het bijvoorbeeld om een sluis in Groningen of Limburg gaat.

Dit idee is gebaseerd op een experiment uit 1991 van Bill caver, Randall Smith en Tim O'Shea, dat bekend staat onder de naam ARKola bottling plant, waarbij het proces van colafabriek werd gesimuleerd.


Bijlage

A

Gesprek met Prof. Dr. Mark Neerincx

Aantekeningen van het gesprek met Prof. Dr. Neerincx op 9 maart 2OO4 in Delft Professor Mark Neerincx is sinds vorig jaar deeltijdhoogleraar op het vakgebied Mens-Machine Interactie bij de Faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica aan de Technische Universiteit Delft. Daarnaast is hij werkzaam bij TNO Technische Menskunde.

Het gebruik van meerdere zintuigen wordt al veel toegepast wanneer mensen bijvoorbeeld slechter kunnen zien of slechter kunnen horen. lnformatie wordt dan toegankelijk gemaakt door het gebruik van andere zintuigen (universal accessability). Dit speelt ook een belangrijke rol bij de informatievoorziening van de overheid naar de burgers. Omdat in het project het accent in eerste instantie ligt op experts binnen Rijkswaterstaat worden deze toepassingen nu niet verder uitgediept. ln een later stadium, als de doelgroep breder wordt, is het interessant hier eens goed naar te kijken.

rNo

loopt een europees project op het gebied van zoeken in multimedia. Bij dit project wordt gewerkt met kleine, mobiele apparatuur in het veld. De terugkoppeling vindt hierbij niet alleen visueel plaats, maar ook via het verschil in druk. Bijvoorbeeld bij een hoge waarde voel je meer tegenwerking, dan bij een lage waarde. Het gebruik van een extra zintuig (naast het zien) is in die situatie handig omdat er wordt gewerkt met kleine schermpjes en de lichtinval vaak slecht is. Bij

Een ander project bij

ïNO

vest". Ditvest kan druk in een bepaalde richting geven. Het is ontwikkeld voor helikopterpiloten. In een helikopter is het moeilijk om te zien oÍ je "stil" hangt. Verschillende meetwaarden kunnen bepalen of de helikopter afwijkt en het vest kan dan de piloot het gevoel geven dat hij in een bepaalde richting beweegt, zodat hii dit kan corrigeren. Het vest zal ook in ruimte uitgetest worden, waarbij het vest helpt om "boven" en "onder" te kunnen onderscheiden. Ook lijkt het vest goed toepasbaar voor blinden (als een soort blindengeleidehond)

is het "tactiele

.

Naast het gezichtsvermogen is het gehoor een zeer veel gebruikte modaliteit. Geluid kan goed ingezet worden voor bijvoorbeeld alarm, annotaties, het lokaliseren van bronnen en processen op de achtergrond. Hierbij kun je niet alleen gebruik maken van het volume, maar ook van toonhoogte en zelfs muziek. Momenteel wordt er veel onderzoek gedaan naar hoe je deze zaken het beste in kunt zetten en hoe bepaalde waardes meestal worden geïnterpreteerd (vergelijking met visualisatie: rood wordt meestal geassocieerd met gevaar/ heet/het overschrijden van een kritieke waarde).

In het algemeen geldt dat het gebruik van meerdere zintuigen niet leidt tot het kunnen verwerken van meer informatie. Een mens is in staat een beperkte hoeveelheid informatie te verwerken en het gebruik van een extra zintuig vergroot deze hoeveelheid niet.


Wel is de inzet van meerdere zintuigen goed te gebruiken voor het omgaan met meta-informatie en processen op de achtergrond. Mocht bijvoorbeeld bij een proces op de achtergrond een bepaalde waarde worden overschreden, dan kan dit worden waargenomen via een ander zintuig. Op deze wijze zijn er dus wel degelijk voordelen te behalen uit het op een slimme manier gebruiken van meerdere zintuigen. Binnen Rijkswaterstaat lijken er genoeg situaties (problemen) te bestaan, waarbij de inzet van meerdere zintuigen zinvol kan zijn. Professor Neerincx denkt dat daarbij met name op het gebied van het gebruik grote hoeveelheden data kansen liggen. Ook het eens kijken naar een andere wijze van visualiseren kan mogelijk tot verbeteringen leiden. Uiteraard zullen de concrete problemen vanuit Rijkswaterstaat aangeleverd moeten worden, maar proÍessor Neerincx denkt dat afstudeerders van de TU bij het uitvoeren van een pilot inderdaad een goede bijdrage zouden kunnen leveren.

Afgesproken wordt dat professor Neerincx binnen de TU zal rondkijken naar mogelijke stagiairs en tevens zal nadenken over suggesties voor personen die voor dit project geïnterviewd kunnen worden.


Bijlage

B

Gesprek met Prof. Dr. Gerrit van der Veer

Aantekeningen van het gesprek met Dr. Gerrit van der Veer op 6 oktober 2OO4 in Amsterdam

Dr. Gerrit van der Veer is hoofddocent bij de Faculteit der Exacte Wetenschappen, afdeling Informatica en oprichter en coórdinator van de opleiding Multimedia en Cultuur aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Binnen het vakgebied spelen twee aspecten een belangrijke rol, namelijk de behoeften van de mensen en de technische mogelijkheden. In het gesprek wordt met name op de technische mogelijkheden ingegaan.

Voorbeeld van geluid representatie (van al twintig jaar geleden): met behulp van muziekakkoorden werd statistische informatie (8 dimensies) van verschillende soorten lelies weergegeven.

Auditory icons/earcons zijn de geluidsvariant van visuele icons. Hier is en wordt uitgebreid onderzoek naar gedaan. Voorbeeld van een earcon is het geluid dat wordt gegeven bij een fout. Je kunt ook denken aan bijvoorbeeld een hol geluid bij een lege harde schijf. Dit voorbeeld heeft Gerrit van der Veer al eens in de praktijk gezien.

Op het gebied van tast en haptische dimensies is Bert Bongers aan de VU bezig. Bert Bongers heeft een cahier geschreven en is momenteel bezig met zijn proefschrift over het onderwerp. Hij voert veel experimenten op dit gebied uit. Dit is tegenwoordig goed te doen, omdat de sensors tegenwoordig goedkoop zijn en er vrij eenvoudig "dingen in elkaar geknutseld" kunnen worden. Geur en smaak worden bijna niet gebruikt. Dit wordt vooral veroorzaakt doordat het onderscheidend vermogen maar zeer beperkt is op dit gebied . 7o zijn er slechts een paar " basissmaken " te onderscheiden

(zoet, zuur, bitter). Voor tast en geluid bestaat er al goed bruikbare technologie. Naast punten als gewenning, bandbreedte, aantal te onderscheiden signalen en effect op aandacht is het ook belangrijk om te kijken wat voor soort mensen het betreft. Ook de cultuur van waaruit iemand komt moet hierbij niet te onderschat worden.

Zowel bij zien als bij de andere zintuigen is het nodig om eerst de taken en rollen van de mensen zorgvuldig te analyseren. Dit kan door te starten met een zogenaamde taakanalyse. Daarna kan dan bekeken worden welke soort representaties en gereedschappen je het beste kunt gebruiken in de betreffende situatie. Meer inÍormatie over het onderwerp:

21


Boeken van Tufte (Edward R. Tufte, The Visual Display of Quantitative Information, Graphics Press, 1 983; Envisioning Information, Graphics Press, 199O: Visual Explanations, Craphic Press, 1997). Tufte analyseert representaties en geeft vooral veel ideeën.

Proefschrift van Yuri Engelhardt (= Jórg von Engelhardt) van de UvA. Cahier 34 van Bert Bongers (lnteraction with our electronic environment; an e-cological approach to physical interface design) Barbara Tversky schrijft over informatie representatie vanuit de vraag "Hoe begrijpen mensen dat?" (semiotiek). http://www.cs.vu.nll-mmc llbr/ met onder andere sheets van het vak informatie representatie en onder extra en repository veel verwijzingen. Mogel

.

o

ij

kh

eden stagiai rs:

In februari/maart voeren studenten van de opleiding een opdracht uit van 1 a2 maanden in de vorm van een stage. Er zijn zogenaamde twaio's, die een tweejarige aio opleiding volgen. Dit zijn afgestudeerde informatici of psychologen. Het tweede deel van hun opleiding bestaat uit het zelfstandig (met begeleiding vanuit de universiteit) uitvoeren van een opdracht van circa 9 maanden op het gebied van "user system interaction". De opdrachten starten altijd in januari. Voor de contracten wordt gebruik gemaakt van een uitzendbureau.


Bijlage

C

Gesprek met Drs. Dick Rijken

Aantekeningen van het gesprek met Drs. Dick Rijken op 14 oktober 2004 in Den Haag Drs. Dick Rijken was medeoprichter van het Centrum voor Kennistechnologie, is hoofd van de vakgroep/opleiding Interaction Design aan de Hogeschool voor de kunsten Utrecht, lector Informatie, Techniek en Samenleving aan de Haagse Hogeschool, adviseur voor digitale projecten van onder andere het Rijksmuseum en Haags Gemeentem useum en projectadviseu r digitale strategie en ontwikkeling bij de VPRO. Hij heeft ruime ervaring als docent en freelancer.

Je kunt wel wegkijken, niet wegluisteren.

(Bewegend) geluid kan makkelijker op de achtergrond blijven, beeld veel minder. Beeld is in die zin "dwingender".

Het onderscheidend vermogen in geluid is groot; je hoort al snel een "afwijking". Bijvoorbeeld de airco slaat aan/aÍ.

Met behulp van geluid kun je goed verandering in patronen waarnemen. Denk hierbij aan toonhoogte, dissonant, vervormd, richting, locatie. Vooral richting is krachtig. Voorbeeld van verandering: als klein jongetje woonde Dick Rijken vlakbij de spoorlijn waar elk half uur een trein voorbij kwam. Op een nacht werd hij wakker, omdat hij de trein hoorde. Hij realiseerde zich dat hij de trein normaal nooit hoorde, maar nu opeens wel, doordat het een hele lange

trein was. ln beeld kun je minder onderscheiden dan in geluid (het aantal kleuren en grijswaarden dat je kunt onderscheiden is vrij klein). Voorbeeld van tast (van 10 jaar geleden): een soort pen waarmee je een 3D vorm kunt voelen. Je kunt daarmee ook textuur voelen en stoten tegen een oppervlak. Bij tast wordt meestal gebruik gemaakt van drukverschillen en vibratie. Vooral bij computergames wordt dit toegepast.

Zien gebeurt door middel van lichtfrequenties. Horen met geluidsfrequenties. Voor geur is hier pas sinds kort meer over bekend. Dit jaar is de Nobelprijs gegaan naar onderzoek op dit gebied. Als je geur

wilt gebruiken, kun je eigenlijk alleen gebruik maken van één geur. Meerdere geuren samen ruik je namelijk bijna niet. Een voorbeeld hiervan is een fabriek waarbij twee schadelijke stoÍfen uit de schoorsteen werden gefilterd. Na het filteren ontstond er stankoverlast, die er daarvoor niet was.


Smaak is voor een groot deel geur. Als je een appel eet, terwijl je een peer ruikt, proef je een peer.

Voelen: computermuizen die in bepaalde situaties stroef en in een andere situatie juist soepel gaan bestaan en zijn goed te gebruiken. Voorbeeld: Een student van Dick Rijken maakte een keer het volgende. Een knopje op het computerscherm dat je kunt "indrukken" en dat daarna snel, normaal oÍ langzaam reageert. Bij experimenten bleek iedereen voorkeur te hebben voor de "normale" reactiesnelheid van het knopje. Wat opviel was dat je bij de langzame reactie fysieke weerstand voelde, terwijl die er niet was. De TGV heeft een remweg van zo'n 18 kilometer. De Nederlandse ontwerpers van de cockpit hebben daarom gezorgd voor een soort visualisatie van de komende kilometers.

Dick Rijken denkt dat voor Rijkswaterstaat vooral geluid kansrijk is. Hij raadt aan om vooral een pilot te doen, klein te beginnen en gewoon te starten met experimenteren. Bij veel gegevens is het nodig te filteren. Dit kun je bijvoorbeeld doen door de gegevens pas te tonen (of laten horen, enz.) na het overschrijden van een bepaalde waarde.

Voor het weergeven van gebeurtenissen zou je ook eens aan heel andere dingen kunnen denken dan bijvoorbeeld een knipperend lampje. Ontwerpers zouden hier met interessante nieuwe manieren kunnen komen. Als voorbeeld geeft Dick Rijken een ontwerp dat hij eens heeft gezien waarbij voor een verliefd stel een koker was gemaakt met een veertje erin. ZodÍaze aan elkaar dachten bewoog het veertje. Het raadplegen van verslagen van de SIGCHI conferenties kan interessante voorbeelden van toepassingen opleveren. Nog een idee voor het gebruik van geluid dat mogelijk voor Rijkswaterstaat interessant is (afgeleid van een voorbeeld dat eens op de SICCHI conferentie is getoond , maar dan met fabrieken) vanuit een bedieningsgebouw zouden verschillende sluizen tegelijk in de gaten gehouden kunnen worden door elke sluis zijn eigen geluid te laten maken. Wanneer er dingen mis dreigen te gaan verandert het geluid. De operator zal dit direct horen en actie kunnen ondernemen.


Bijlage

D

Gesprek met Prof. Dr. Peter Werkhoven

Aantekeningen van het gesprek met prof. Dr. Peter Werkhoven op 28 oktober 2OO4 bij TNO in Delft Prof. Dr. Peter Werkhoven is bijzonder hoogleraar Multimedia Interactie aan de Universiteit van Amsterdam en tevens directeur van Information Office TNO. Professor Werkhoven heeft zijn kennis en ervaring met zintuigen voornamelijk opgedaan door zijn werkzaamheden bij TNO Technische Menskunde in Soesterberg.

Professor Werkhoven maakt onderscheid in de volgende zintuigen: Beeld

Geluid

Gevoel/tactiel Reuk Smaak

Temperatuur De laatste drie (reuk, smaak en temperatuur) hebben in verhouding tot de andere zintuigen een relatief lage bandbreedte.

Geluid is heel goed 3D waar te nemen. Richting en afstand spelen hierbij een belangrijke rol. Richting en afstand kunnen ook goed gebruikt worden om informatie over te brengen. Bij het gebruik van de ruimte om de gebruiker heen is oriëntatie een belangrijk punt (dit geldt zowel voor beeld als geluid). Bijvoorbeeld: met het kleine schermpje van een PDA scrollen over een grote webpagina is lastig, je bent al gauw je oriëntatie kwijt. Er zijn proeven gedaan bij TNO waarbij de webpagina als "vast" in de ruimte wordt beschouwd en je met de PDA als een soort raam over de pagina gaat. Mensen bleken minder snel "de weg kwijt" te zijn. 3D-geluid en tactiel kunnen goed parallel aan visueel ingezet worden. Voorbeeld van 3D geluid waarmee proeven zijn gedaan bij TNO: in de cockpit van een gevechtsvliegtuig heeft de piloot met heel veel visuele prikkels te maken. Het is moeilijk om alle informatie tot je te nemen. Op de radarbeelden kan een piloot zien waar zich vijandige vliegtuigen bevinden , maar om er naartoe te vliegen moet hij eerst een vertaalslag maken van die beelden. Door met geluid de richting en afstand van het vijandige vliegtuig aan te geven, kan de piloot veel directer reageren en in de richting van het geluid vliegen. Voorbeeld (in dezelfde situatie) van tactiel: TNO heeft een "tactiel vest" ontwikkeld. Met dit vest kan de piloot door prikkels op zijn huid richting voelen (bijvoorbeeld weer het vijandige vliegtuig) , maar ook hoe de horizon ligtAnder voorbeeld van tactiel: bij Ceneral Motors is een tactiele stoel ontwikkeld. Wanneer de bestuurder bijvoorbeeld de witte lijnen overschrijdt, voelt hij dat.

25


Bij tactiele vesten, stoelen en dergelijke wordt gebruikt gemaakt van

kleine sensoren die de huid prikkelen. Tactiel wordt vooral additioneel aan visueel ingezet. Combinaties van beeld, geluid en gevoel: multi-modaal versterkt elkaar, cross-modaal vervangen van het ene zintuig door het andere (bijvoorbeeld beeld horen, geluid zien, geluid voelen). Professor Werkhoven is lid van de Research en Innovation Board van de Politie. Binnenkort organiseren ze een dag waarop hij een workshop op tactiel gebied zal houden. Hij informeert of Astrid daar ook aan mee kan doen. [Dit is inmiddels ook gebeurd.]

Bij het gebruik van zintuigen speelt ook de aandachtscomponent een rol. Bijvoorbeeld: proef waarbij een witte lijn op het scherm getekend wordt. Als vlak voor dit gebeurt je een piepje in je linkeroor hoort, lijkt het alsof de lijn van links naar rechts getekend wordt. In Soesterberg is een aio bezig met dit onderwerp en het versterken van de visuele waarneming.

Aan de universiteit is Professor Werkhoven bezig met twee onderwerpen: synesthesie en personalisatie van interfaces. Synesthesie is het verschijnsel dat wanneer een zintuig geprikkeld wordt, bijvoorbeeld men hoort de klank van een woord, men ook gewaarwordingen van een ander zintuig ervaart, men ziet bijvoorbeeld tegelijkertijd de kleur blauw. (Zie voor voorbeelden van synesthesie ook Professor Werhovens oratie.) f n ons taalgebruik kom je het ook tegen: een zware, donkere, lage toon. Synesthesie onderzoek vindt vooral in de Verenigde Staten plaats. Onderdeel hiervan is onderzoek naar de semantiek van geluid (bijvoorbeeld hoe hoor je in een opname van een concert dat er een viool meespeelt? ) en de semantiek van beeld (beeldherkenning, hoe kun je in een plaatje zien dat er een stoel op staat?). Mogelijkheden binnen Rijkswaterstaat: 3D-geluid en tactiel zouden waarschijnlijk goed toepasbaar zijnin meld kame rs (verkee rsposten).

Het gebruik van 3D-geluid is technisch geen probleem. Wel is een en ander afhankelijk van je oor. (De beste resultaten bereik je met het passend maken op iemands oor door een afdruk van zijn oor, maar je kunt natuurlijk ook met een "gemiddeld" oor werken.) Hoe zit het met de richting van informatie? In het verleden is er al gekeken door Stevens naar het weergeven van waterstanden met behulp van toonhoogten. Cross-modale voorbeelden zijn er veel in de hoek van gehandicapten. Bijvoorbeeld: informatie in plaats van visueel op basis van geluid voor blinden (bijvoorbeeld een blinde met een helm, waardoor hij kan "zien"

waar hij loopt).

Met geluid kun je herhalingspatronen horen, die je niet kunt zien.


Bijlage

E

Kennisdag Politie

Kennisdag Research & lnnovatie Achtergrond Sinds 2003 is er een landelijke afdeling Research & Innovatie die de markt scant op nieuwe (technologische) ontwikkelingen. Deze nieuwe ontwikkelingen worden getoetst op hun toepasbaarheid (en bedreigingen) voor het politiewerk. Een Board bestaande uit de vertegenwoordigers van lSC, CIP en de korpsen kiezen vervolgens welke ondenverpen op de agenda komen. De meeste innovatieve ideeën komen echter gewoon uit gesprekken met medewerkers in de korpsen. Zij kunnen het best bepalen waar verbeteringen in het werk nodig zijn en hoe de door ons aangedragen ontwikkelingen daar een bijdrage aan kunnen leveren.

Kennisdag Om de kennis en creativiteit uit de korpsen beter te benutten en medewerkers direct invloed te geven op de onderwerpen die op de agenda komen, is de kennisdag in het leven geroepen. De kennisdag is bedoeld voor executieve medewerkers en heeft als doel: . (Door) het brengen van kennis over de (technische) waarnemingsrnogelijkheden aan politiemensen in de praktijk; ' Genereren van werkbare ideeënlconcepten voor toegepast onderzoek van R&l (waarbij het beste idee wordt beloond met een onderzoeksbudget) In 2003 stonden was de kennisdag gericht op een aantal technologische ontwikkelingen en hun toepasbaarheid, zoals gezichtsherkenning, spraakherkenning en wearables. De meest toepasbare ideeën werden gegenereerd op het gebied van spraakherkenning.Za wordt deze nu ingezet tbv'inspreken plaats delict'; is er een proef bezig met mobiele kentekenbevraging en staan er pilots gepland op het gebied van automatische omzetting verhoren en sprekersverificatie binnen de tapkamer. Dit jaar staat de kennisdag in het teken van zintuigen. Hoe kunnen we door gebruik te maken van sensoren onze zintuigen uitbreiden. In het kader van Informatiegestuurde Politie is het belangrijk dat we intensiever gebruik gaan maken reeds aanwezige sensoren van onszelf en anderen (camera's, snuffelpalen), en dat we deze werkprocesoverstijgend gaan inzetten.

ln de uitnodiging worden meerdere mogelijkheden genoemd. Tijdens de workshop in het middagprogramma is het de bedoeling dat jullie op basis van de aangereikte informatie zelf nieuwe concepten en ideeën genereren, daartoe is professionele begeleiding aanwezig!

27


Kennisdag Research & lnnovatie IGP en het zesde zintuig 1B november 2A04

Als politie kunnen we niet overal en altijd aanwezig zijn. Door gebruik te maken van sensoren kunnen we onze zintuigen uitbreiden. Denk aan snuffelpalen, camera's en de in Amerika gebruikte kogelvangers (elektronische oren). Uitbreiding van zintuigen leidt tot meer informatie, om te voorkomen dat we alsnog veel mankracht kwijt zijn aan bewerking/analyse is het nodig de zintuigen slimmer te maken. Voorbeelden zijn aan camera's gekoppelde bewegingssensoren en de Catch-Ken. Met de Catch-Ken worden kentekens automatisch ingelezen en getoetst aan achterliggende bestanden. Doel kennisdag . (Door) het brengen van kennis over de (technische) waarnemingsmogelijkheden aan politiemensen in de praktijk; . Genereren van werkbare ideeën/concepten voor toegepast onderzoek van R&l (waarbij het beste idee wordt beloond met een onderzoeksbudget)

Proqramma: 09:00u 09.30u 09.45u 10.15u 10.45u 1 1 .45u 13.00u 15.00u 15.30u 1

6.1 5u

Ontvangst/koffie Opening door M. den Dunnen M. Nacinovic: Terugkoppeling kennisdag 2003 (demo spraak) G. Dijksterhuis: de psychologie van de waarneming P. Vermeer: "the sixth sense" van een topsporter Lunch Parallel le zintuigenworkshops koffie/thee Hans Schónfeld (vz. Board R&l): lezing en prijsuitreiking Borrel, ophalen bedankje (gadget)


Bijlage

F

Contactadressen

Manon den Dunnen Manon. den.

Dun

nen@amste rdam. pol itie.

n

I

lr. Astrid Mink Adres m.i.v. 1 maart 2005: Rijkswaterstaat Adviesdienst voor Geo-informatie en ICT Di rectie Geo- i nform atie Afdeling Advies en Beleid Derde Werelddreef 1 Postbus 5023 2600 GA Delft

tel: 01 5-2757322 fax: 01 5-2757576 a. m

ink@agi. rws.minvenw. nl

Drs. Leo Maris AZURRO

SoendastraatT 2612 EK Delft tef : 01 5-213 9561 fax: 01 5-213 9965 l.j.maris@ azurro.nl

www.azurro.nl

Prof. Dr. Mark A. Neerincx TU Delft Afdeling Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica Mekelweg 4 2628 CD Delft tel: 01 5-278 7106 M.A. Neeri [email protected]Ít.

TNO Human Factors Kampweg 5 Postbus 23 3769 ZG Soesterberg

tel: 0346-35 6298


n

I

Drs. Dick Rijken Haagse Hogeschool Lectoraat Informatie, Techniek en Samenleving

tel: 06-524 51 995 fax: 020-419 6557 d. rijken@vpro. nl

Prof. Dr. Gerrit C. van der Veer

Vrije Universiteit Amsterdam Faculteit Exacte Wetenschappen, Divisie Wiskunde en Informatica, sectie lnformation Management and Software Engineering De Boelelaan 1081 A, 1081 HV Amsterdam tel: 020-444 7764 fax: 020-644 1746 [email protected]

www.cs.vu.nll-gerrit

Prof. Dr. PeterJ. Werkhoven niversiteit van Amsterdam Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica - lnstituut voor Informatica U

Kruislaan 403 1098 SJ Amsterdam

tel: 020-525 75BO Information Office TNO Schoemakerstraat 97 Postbus 6014 2600 JA Delft

tel: 01 5-269 4888 fax: 01 5-269 7711 peter.werkhoven@tno.

n


I

Bijlage

G

Inventarisatierapport Virtual Reality

o o N o o

€ d

a o

{ o 3 o

o

z o o

J{

U)

Ë6

ËËl

ËgggËig,FragËËg Ë igá iËËaË*sË $ËËËËiBË$ËËïËËiË

il*IfE *iErïËË; áilÈ

EqË

iË'ËiË[t$FËËà$iË ss+$sel5

ÉËiËË

ËE€áËigËËEËíËg,ËIË

.Ë ÍE

o

.I

o

+, (E Lr>

o

r-I

.,9 nS g

.= ËË HË 5ËÊ co sE

sc Ëe

5 Ë' ËË sf Ë oq

+f = L

É, O -ÍE

I

rËáeËe,*ËËËËgËËffËËEË

tr

o Ë o

tr .9

T' .Y t-

o

=

zo o

c

É

o

g! o 5

É

o

L

CL CL (E

Í'|!

tro g.5

8.9

Ës Ë rEe .iJ(E'EE'l

-v6J

rï 3 2 =&8È b EEà È Ë 5:

OGl

5 gx -v ÉË ÉÈ #ë,

6 o

€

o @

6 6 o

a 6

6

6 f

o o o

d

0

o N

q

E o

to z o

lto

(n

ó N o o

€ N

o

3 o

*o ,

o

z o J o

(/)

N, K, F, N,

\, R, R, R,

iiiiiiiiiiiii iii:iiiitiii:

iY

i

i

i

I

i

i

i

i

ii

i

i ii i

iii

i

i

i

:

i

i

i

8, Ë' $, 3, $,

i

i i'.1g iE'ii Ii ii ii ii ii Ii ai Ii i i tt) ,r! ,r!

i iE iiiiË'iii t'Ftt)

.tF.€

iiii_g: i:T i* i>.

i iY" iiii il'* i iE iiiii ii iiE i> i i I i> i(! i

iiib:h

i; i i iii iiÈ iË iiï ie iiE;Ë iiEcr E iii :6.Ë.! ia ii i'sï5 I| i;Ë,f, ii iÊÈE i iiÉ; i i si iÉ58 ii*.$g iii

iÉFÊ"?E

i

i

i

i

I

i

fË iËi;Ë$ iii sÍ iiiiF,E i5Ë? *' i #s'E3 P i iE*F Ë i €{tËF iieÉ;Ë ii FË 5ÈË i iE i,Ë r i ii FËËEE ,E í^H o Ê

'*: g.HË I Eg's;Ë iË.'Ës"us ii

Ës

iË;f E iii ilF i1óe-.e EËË Ei9H.g i .g*sp[E iut*sFo EË:lEE i€Ëu:tr ii dr

Ni coi

i _: ooà

oi

1í) \0

:>, lct :0, :|lt

0r=

è0.s Êa *o

FiNtO

EË

Ë

6À

E

ËjrE e= Ëi5s
qrii Glii à0 A;U

:í

fi;

á .FF rd:=l4 - s; s-Á o

-!-

riL.EÉ rrË

rr
F.

Ë.

i0í

i>'

oÊc.lNcl

Ê.

i rr,'G i

:

F,

:

I

F,

:

:

i

i

i

:F

i :G r.5

i

i

i

i i> r.h

iive'*' i ioRlF rr4PÈ

rrgvp

i.> .x .H ËS

iitrPP

i

i:ÉË(

iË*

--

*.i

iË qJ'ï'ï È SË c'x ii

botr'=.: È E Ê*U *.3
N>>

N r,

;

i

i i

i

t ;

rl

i-t

at

;

I

:

.+i tO tO \o \O \O È.. È\ N I.\ =li É. É, Fi, Ê, É. É. Fl, Ê. È. È

E'i:i oiiii

Êí' dlèoii:

q)

-(g a) ëg tD

!D

q)

6

I Ëdvv

o,r

HHHTÈ\

S:íÉ,->A

i

i

:

i

F\ CO O\ O\ O O t1{ É H Ê È N N cA cA cll cO cO *: -i -i -: î'i *i ti î *i *: -i'i ^: ti î'i ti

itiiiiiiriltiti:ii illiliitiiiiiiiii:

iiiiiiiiiiiiiiiiii

r4

i5 rP i9 rL

i i

: :

i

i :

: :

ia.l i! ,=.. :x rF

i I

i i

i :

i i

i i

I

i i

i i

i

i i

i i

i

i |

i i

:

i |

i I

I

: |

i i

i

i i

i i

:

i r

i i

i i

i

i i : :

i

I : i i

i

i : i i

i

i i : :

i

i l i i

i

I i i i

i

i : i :

p

i

i

i

i

i

i

i

I

i i

i

i 9' i+ ih :Ï

i èoÈ

iiiii i i i i i i

i

i

iiiiiiiiiiiiiiiiii iiiiiiiiiiiiiiiiii

iiiiiiiiiitiiiiiii

: i : i

:(! ic ' n ill rv

i

iiiiiiiiiiiiiiiiii i i iË'i i i i i i i i i i i i i i :

i

i i

:

iiiË | át iiiS | > iiiii i i iÈ i i ia., i i.r i i i i

: bo

rr*

i.Y iE i! 19?

i ,^'

i S i= :.V :3

i i i i

i

i r : r

i I i i

i

iiiE iriË i6S iiiiiii

l

1.\

5>,ii I i iF= itg.'.á iF"$ i i-i i i is ; o= À..È | \ H' i i€ i*? F i*Ë i i$ i i is ao iÉ ë iÍ iËi;*i È i'is >\rd :VJ 0., aJ.: h :iia'.iigË :jí (/),c,) .Ë Q i o io ::5 -1 i 9É.9 Ë,i iË Ë Ëgï i?È $S$ sFÈÈ :-o .!9 tr =! : 0> à èo Êz ol!14 E-vX ë à l' ,v I I Ë Ë :.; Ë s" $ Ê :s 3 È s q rjl-l tr gT<< s ->>> fr Ë Ë* i € i Ë"8 s5gÈËÈËÈ,SË€SëSS .5 ot FóËËg6EgËË o,r >EÊO

à q 6

6 o 6

6

6

G

o

6

h 6

6 o d

o

d

'i

6 d li G

P

ó

È è

z

=

-g

È

+

z

?

ËËE

i

$E,Ë

Ëf "Ë g! [ Fgptg ÈË

IËËËÉËii{ H[tËËËËEr

i ëFíii ËËsf Ê

E ËiEs: ïË;h Ë àEáà; ïeËu EË s

x 5 *e.gEï

Eït€Ëa*ËirË g Ë ËËggf à*EE

*,8

t rá E

IËgetËe,ËËËË

*6É Ëui

;

ilË

Ëà Ë

Ë?+ E{

Ë;E Ëix;ËËË E e

ËËË

àlt ËËiÊ i

Ë

E

€ Ë

F

ËË

E Ër ;{ Ë fË Ei ; iÈ€r" g g =*á, iF

EËs ËËgef FË Ë Ë Ë ËF ËËá ï$iË Ë ËË Ë Ê, Ë* E i ;ËE sËE

È rrii Ës Ë€";gg:Ë ti t

ÉË€€{Ëái

.

'"

Ë

tËà g E[ËF í ËË- à ËËÏËËÏgË ËËs Ë áË*í * *ii Ê *íËÉ*ËE"r Ë áËi t ïeii às ËáË Èr ËËiË9$il,E Ëf *ËË ËE ÉËlÈËËr:Ë! E ë ËÊË iË$È i ËË ÈËE À$ ........ =;*3 ... rHE

oS NS sE-

Ë ËÈ È È 5 f à = Y,^:h

S à; È :5 sÈ
? è

t è

.go

s s

s

*s a .9p

$

E

E

9"

A

.g

ó

à

!

z

É

E

I

z

?

-V

fl iJo.,

d

-: E À;.9 6

-P

EteË.3

:6:g:; E

É::F

EJ;Ei g+H p_u ëi ÈE

g

_q=i*

xÀ/

r

9E b ËÈi gÉË+> 'Ë !

ts d

o

d

íF FÀ.iiÈï

*1oï hf

:

ËÈgF"$5 È o t+:; È GsipËÈ

E+rïE! Í ËEr

"^5 'AX^FJÈl

r-^ 8à; E*> . O O s *g 5 *; EEfqbF :6F3'X< F Fl

;E } P

o

Ë

v

0 c Yê >'; X^v o I - r g o

o - !l'"

.eE€!F_=

EÉ.9:*i &=

Ë

P fi,i+# fE Ë Ë ! É E: s E Ë tË íE F !SËi-A E Ë cÈcc:í9 5 3 I S-q 3"È

Ë

*9E*,*! i

Ë., ÈËii€ËË'

I s

q

r.!p

* .9

o

E

!

'E

a ô^

sË s 39

^q"Ë dÉ -J

ii' E

wÈ -'O

3

YU

€'

'i U Ëi

gE * 93 È *c È è.:o èdN

Ë >g

a lR Ài Utr 3 E:

I

à 2

E

; I

P

È

p

È

z

e aÍ

.9

È

z

; ^'.

ËrËËiËlËígigggËgáËggagaftËËËígl

Ë$g$ií;ËË€gíËiËeáeË,lgáËíËiËiËËiËí,

iËFtiiÈááá

ËËg*guuaËar**atË+áiiËíËíËí*íËËi-ÉiË

ËiE$iiË

c

xP

a

c

to-à

.$,È

a

L

$

8

Ë ËËggËËËfÉ Ë FËËËËi

a

:E

;.E

F€ i oNo 6/O

Êo

x ): ,:..Y :F

+T á>h

:J

Ë'2

E

b

v

>traaa

.=

+

F

tr

9

o

Ë^à

S

ï È

Ëg

E

$ËH

Foih

s e€Ë

.E S

S ".ivo

5.F.s s'Ë-I

.Egà Ë ÈÈ=xFE n

F :.v ;!= il * oE èb

h: € g"{

o

.=-v

FR9 àdÉ ó"i > E>g

!6À

eË3

?eá d.;N .o N'5

.éEÈ ï3F

H

áÈ

*

ËFËËËEËËËËË

ËgÉEi$iËËËEËiíËiiíiilËgíiËËisaiiiíËí

ïs

rtk

Ei

*

sïË ; EbE iEt fEË : n *-Ë i ËË

iË€á';É gË

!,

F

9'g gH

$E EI 5"r" F s! Ës s f F:Ë ri

E:Ë

Ë

Ëg i -s+ .EÈf sÈS.v*:

>

i*rcEi! gÈ b€!HrF ÈEEsëi ËE ë2 rÉr55.i Ë'b Ë ;;o tËËË3$ eiï ËgË *Ë *E r á sE c obc 6E c Ëó eË -'Ëíi€Es* E $:Ë.EËÉËÈ ë;

Ë'E

iË"

"Ë EËE!ËBË !E Ë gËiEËif, ËF E €oFËEË; EF

Ë Ë *[lgaËe Ét"È9"=.9.E

E

-g

7.

I

ï

g

:

z È

Í

ó N

É È

z

-.

-a AA Ë

3Ë .O H *b +ts a.= PË *s z= F s >;-o=

ËE Eo E: F6 €-": c:

!!:

-.X 6F=-a-

h.E

á É

io F>

Ë ;Ë.e E eH*É à-=.

ox:f c È E !6bog o e

È'6.:!q ; ,aí = t cÈë 5 E ËóR 'o rZ >! F j.Fooàq'd ; :;i = oi '->

s< >

6 b

F Ë

r.E

u

tr

or

I T: xP t

Y

UE

èb

r.gF PE'r ;'-€ ÈE i

€Éa"\-È o

=

Ff-.g È EE 6* >;È

Y+v

!4 ;: á: - !J

-E F e'*.á

=ÍS t.:-=ï E > o o cl; Eqd '- Ë> É F: ;+>

98tr o! PË; à XÈ

oH

>

!:o:.E

a

E -,óo T. i'ro Ë 9:: È EcÀ E=ó

dl::t

t hE

Ë .99i; -9 -È9

É € !i x XI F 6+i o H E v5 t x i:c t 55go È isÈ5

lË

tP

= FEP o >* Y!E

Ës ! YOa !ot! x>0

a oÈ ti* y:

.EgÉÀ

!crÀ o3S i 6: g

o!.=

Q

Ë

t t

R

s

Ë

*iË J-e }Ètr - aÈ

aËEE .9p

s

s

XrP

F F3 gáÈ

ÈË

HEÊ u FË

;€

È

s>oY

a E€ I F.E ËEb

È i : Ë

ï H,

Ë 3

Ë È Ë .Ë i:

: __ > F* ë sS FË.Ë > hd È !9

o* Ë Exï Ê Ë e;ÈÉ

;^ Ë

,^soqho .ï i NÈ h

;i-,x=otro

ËËsËcËa

,ËËiËí,ÉiËgiitiËïË ËË;s itÉeg

Ëáíi iËgaglA*

ii*ËgsËËËËiËËiiËàEËiiË lágííËii9áËsgsíisËËËggíl

N

I

à

ó Ê

c É .È

z

t 4 4

E

È{

I

€ è

z

É o ào

.E =aJ

*o x'! F

x

tr6 9trc

F? :,^> XË n È:-V

Ë

^,

X

o Ë* x x-

ÈEh o+ .:o> ..líah

>E 3;

HEË ó-.? 9 X> o

s>: .^ Ëb

!E Ps F f,i
E

49.-g'; ïX+ :.:

Ë A Ê.sl"i 6^!Ê\'r

O. t È "rÀ6 a Ê gË83 È ;, À$€!

T;; È qoP

X Ë

tiQ Y! 4 = U .E Ê €Hgh É

!

Ë Ë EË!ft U

.Ë È ÉÈLg + È3*É 3 ;n.iE E O ;DO tó.

ít*s= Ë*ráË*

r í

ïtgËsíËË itÉÍËáïË*gË

rs:íËË

r ;ËEïe

gïràËËËËËÏ,Ë ËËËËte

;EiErÈ E

iI i gË EáË E ÈË€ËË $ËËE€ËËËïiiii

t

,áE'i ËË

"

ËríEÈ ËËá

E Ë

ËE;ÉsËïËË ËiiËËËËËË

i

ËflË*egËà€ È ËiËËË $tË,

iËgËËíÉEËÈ[a ï:r: E* È Fag.9Ë* È ËtaËËs ËËtË EÊ

s

s

Ë

s

E

o .I

T

Ë

o al

til

\ s

\

,!l

ó r{

.S!

o

!

E

5 't I ó

I

à

!

z É

8

E 3

z

;

q! :J

tLË rÈX tÊ

rË

ÈF ou

E

F;.!

>;.,

Ë'u

=> g^< iii)

*-Fr

E TT

i* Ef t!ó >bo

q t: I Ë= > o

'ósË

odqla",> .d*.y

$,ËE íF; H:F gïE =

Ë Ë; i

ÈËE tË's gi E .;ê5 !.4 a u:

sË

s

+ËÊ ë€Ë

bË -619 t"ïE

E

E

ilí

ËË E sËE Ë; 9:E E,+g àÈ ïx=TË v HË dpï xï $ EE ï c3R

r +€* È a;Ë H

> >

!

OJ

.9

EE! ? EiË EËË Ë ,E!EX ó ó A EI E

-

, > LJ É l-,7^À-P > rË E c

s q-

f 'E-< 6 Ëë > ËD 3 HU 5 Ër Ê

FEE93x?t ËËeËs;ËË

Ë

É,i

Ë"

g,E EE -P

ËïË*ïËËF}ËiËiÁË

ËËËÊ

í,,^ ErEi

ËËíisígglrííííiË

.E*n

;;sËi*; Í*;

i +Ë r"ËE* r i;E áFÈ'È

Í#?

Ë5::ïË*

+lEË

o

iË E

È

È ÉËHsËiË E

: 3É;#;i"€ *

áF

Éii

E;

ásgË9#ÉáË _+

!

;ËËÈ:ÉàÉE

ÊEËË3ÉÉËE

È ËÈá?Ëg: * ËËiEÏE#ËË * íiËrE€* Ê íËËËfËË"Ë$

vËÊË*á?Ëé:EríiËËt ;ï.ÉiËgE È!Èg+!rÈq

+ ËËËËiËË È Éïfi ËËg F

iËE r ïËË f +r ?Ë!fl;+ iË3 gg ii Ëó g 3sÉ;i $ËËe!ÍÈ ïËEËËË;E: E;sÍFËE ÉíáïEiËËi

b*Ë

iË"8ËEËÉ

Ë

r

Ë

ËË

g

i€ EËn[;c= o. d E ho'! É Ë í íF= Ë: i +: i gÍq*>€!cH, ïËx 5+i sÈ

E U c e * lï boe 0 ci( - @ F P t" É, l= !È o -o !

E.;FÈ! =Ë.EUE.Ë.lZE I

i'Ëp'ÊT 4 -

-

E .5 H

; -

á5 È ;

^3^: áqf Ë9re iE

E

Ë

F!.F=ÉEfiaËs :É?rit È;5

tit3: íË É ËÈÁÈÈ E^È fi )3,1, E >

Ë.9 f!ÀÈ* d

.e 9Y b 3;3

Ë= H.gÈ A Y i,=È E t; EÈÍ

il Ë ËË EE *

;Ë.qËï!i"sE *e w É F - @

i

Ë

ugi.uhF.;!i E àËË iT"íg"E

ï;*EË*tEË

ó.

iÏtË€e:^PE = EY?!;gE5;Ë 4.9 Ë ii;E E È

ï e

Ë

à a

€

6

À

t

à

U

o ë

E É

t\

É U

E

6 6

i

z

E

F

È 'È ioEi=

ï

!r

}

::

È Ë

F!

!

kl

a,

r

É o

*á Ë i E S Ei ó

6

--:

ÈE ÈTÊ:F;.P y " hr

=3:9 Ë €ËEÊ *p;:

s È

ó:'ó'Ë

q

s

rïró E{I

:!o>

09;; á;'t: U HÈ sFlf

x Ë

!

È s €gEF

:

5 +

F? 9: à:-'F ËPEë t9?ào

S

;e Ë Ëè ! -Ëï 6;

È _

Fzï9 g

ÊES€n

u

È E

s

è : > á3trr+ È" È'P6 qp:Ë

^ ,*E-gË { E ;gEÉË u l

È á áËËEÉ

s

-Ë

s=

.Pp

L

N

ó z

à E

s

3 E

z

t

z Ê

8

I !

z &

F

È

z

,: F

I E ihi ;P >c 6N

Ê; :fi

6-

Eá h> C$

8;. -6u ta h. à& =E 3à e.= d., x;

É.

> o i g-G o í xG tr ii Y Á.ir à9 t: = tsil * H XÊYG s-'i.ae o !J:oi.!=

A xrJE = lx.= *Y ÀPiÊ jo

q tÉiqó .; .? .=-:u tá À3

!:>-ïo

!Y

EU -i

O

F^Y

Y

í

6

36

,I@-

=

a

..

. .

Á 0á ; Ë:<3 (J th

*

F

FóO3

*._ *Á oox: ?3;Ë

>

í

322*

'9@i @o 7! O! > =

9lDlr t;-i h.;:

;Èt

-. k È ^ i>a5 ó ?íi Ë N;,; 'at;: Yt ^Ê Or.-.i c o*i > 9! Éo o y =Ë 9v=ts

H Ei frz i: b O H .,

:. -+ :6;r

>*

u6=a .,i !/ hr I X q= È -*a

iÈ.x

3 Ëo: Ë - "' &Ê Ëvoo oc='-

oÀo .Ë *I of I o o; v o o-c

HOdv

'-@èOdns > È o c:

Ê !=ó: E i ï*

=1t

F a E EEF!Ë È -E3:ËePo È LJ -O

t

sG-6o-:-

€ c cE É: 6= a r

F:Ëff

3 -o j.Q;.o b !t

È

ËH

Ê

E,s

È

r iÈ &.r

:iËEE

Ë+Ëi

-.-.=o-X'

O

F"g:t Ë ?* : rE8 Í Ë p"i E5éé-;g r: ó o >E Jó,4o.:>> I io-p

T

X

;* Or,'X N8"í i.

a

=v lla àDÈ c-

bD:

Ë

a 9 4-c FJh1.E aU ! trU-E o fa o >

p-E

O

9 P.,Etr

-r

e

i jv O:F

,E vco" &> 6 d : Àa " tr=.). t^ :ÉóË

i Ë à È

G Oy

9?

a

4 3

u -.

H =, o

c

JË:F >ll u | Ec

* 3P3x ar_r-gàD x-uko

.P li

€u

*jp'Í-Y ! e È

o!2

3e F!

.=6 :-! O: oiË

óF y>op.l

::

HI

o 5 Y^: -c/,7 -N 9Ë! vu&= N ÉG hO

X9;U hE

V

=Ë :6 ó= fro? =XOX

-

U

E

.9

T

È

.'::

O

Ë .s È ti : sr< Àea=E È À^: ; tF=ií *;" thE;# Q !i lJg€ +>:!

Í g

à

i-

Ë

.P .È

rP ,Y ë tHEFË 3; ó ó;

a_à:=!;i^

O!

-t=.=À

X Ë Ëiiils I h V

s Ë A;Eus sEiEl È =

L

ïïi9ËË Ëi = +:b:EÉ E ;ï /ó Ë g*Éë=: c2 '=<.i ) E2 Ë teïjál ËË= ! i?E";HÉ ;-ÉË FíuuïÈ ó ËÍft E Èsí;i- Ëie

EEz_

Ë i iEíË*Ë ÈËí i Ë _:'"EF+?Ë gËËE+; *EË }à sE EEê:ig giE íiF È "--E ó!;teá ÍifE;Ë iEE í.

O N

6

È

É,

€

z

E

Í

z

cE

0J

o o

I

3

'á

Ë6 €P (!q

.:q qr6

D.:

)

E 3

! 6 Lloq'5

I HEf

FF

tÈY-p.==íËï E;€ pfi Ë

E E

a6óóÈËdÈ

itoÉ.e=*Ëi

S À i:

€E=u: :

ó rÈ Ê

-c

-

s

óEE:,

EnflE"

Íp f ; Éc'tt

-ít €iÉ

ËE5;E ÈHT+.

JÉ6á

ÉEÍiË

.1.ËËË i€Ë;3 iï* B-EP Ë*:F íE:- >?E= ;,=:3* =EÉEó ;TEbO E>.Ei ÏàE ëËEË EË'Ë?;

trÈ ËË; Ébó ÍêÈE :i:E 't;à +'ËE E+ =2*Ëá E:Eía e

lJê=rFE >È,i;-

aËZ*a ::i =piZE nijai Ëiia= sdà ;i"+H+ EiEíË íËr *p;Ë& :EÉËF" E;!:; Ë Ë FE í

FÈ E

:i-; E;; ËëËË: =bËH€ ;si ÈeE 5g;;5 :lsq3

ÍËË;? ;;íËt Ëï:;ï

* ËE+ Ësí;= ïEËEg Ë T+È ÉÈTÈt ;sË-s"3- P;!F: Ë fiF i+.|aá :i ;tË Ë.;Í ;iieí Pá€;i 9"8'; oGRt I AicE-

i

Y

É;eÉá

s :!ÏÉÈ Efi=È€

È r:EE*

=ii'a+ gË;!Ë {:z ËiSbE nr Fl. È ;F; :ËíËj 3*i * 3ËsË3 ;-PËËE È Ë .È * -- .sl

È| ëÈF

}!YD

Ë+Ëáe

g È

iffËiËf :Éiií sigisáí

í:aËlííir

lg;!Ëïg{Ë

Ëiá*igiÉíËË,gËËÉËá*à,

iiËiistilliáËtïils

= =l È sl Ííil

èo

o

c

o tr

F

o u

':

.9

a

Ë

ii

N N

N

C

I

E

È

.;

z

è

=

z

i

ËË

bo

'

F.=E*

gïËi

ï€ás

ËËËË

ÉiËË

g

Éei

-2

Ësu ËËË

ïÉiï

ËË ËËË"fràg

ilg tË ËFËirE; ?Ëg ËË Ë*Ë t

uË,

,

ËË -{€à +,* f;g€É Ë€ ËË ,= 6ÈeË;iË s(s ËE FËË F

{Ëi eËE fËí È ËËËï Ët =

.E

;"ËË

E FËË

!ëËf,

Ê Ëi: j; ËHE Ë * s*às E sËrF Ë fiË 'iË E;Ë T gË ;Eir *ËHË;ss i*€ËÈ -Ë*Ë zÈËE 8" 5Ë5) i ÀÈË táu*:iËs F { ÉËf ËË** Ë

E[

^

gË*ër;c Èí; gÊ"Eá E;Ë;;Ë .Íis€c*Ë$ É$É;ítË gËiiËË

[Ë" ;

F

$

É

È

Ë

;p'E Ë. Ëe ËtÈ Ëís E FFËË E€ È:! !:g í ilËiË gFÊ ËËE ÉËg g ËÊËë gËË ËË; *gE Ë ggËË Ë{È ssge EËi Ë Fi$É ËËÈ; átt Ë EËii áEË ËË; Ëieá Ë Ë giËi FËË igËË ? É€EË É;F ;ëeE Ë !Ë Ë€:Ë ËÀ"t EáÀÉ ts+ s ËÉ

Ë

s

Ë

Ë Ë Ë E

.

Ë

Ei

+tEst'*iíáï;ËáuËuu'$Ë

Èl

Ë'Ë

g

Ë -pÉËË $rË;9, Èl Ëre:"g$Ê E[3ËËÈË€gÈ|E ?; liE sI Ëu' s ËËËï s ËEË sl ÉË

sl

v s

s R

* $

È È

rB

Ès ES

'ss i* FÈ

È* È:$ P*

es È'È

ES S: oS

i

s$ .so

N

N

à É

À

À

t

à

r 5

É

T

.E

I

À

-g

ó N I o a co c.l

ct

a g)

J O

i

z o ql

Jo

(t)

ó N o o co

N

o o

+ E o

@

z o J o

tr\

Ë *-.*nj r.E ,e Ë ó

5

e Ë E

ËïrËiËl.+ËËËggCËËË$áë

í

i

EgÈ38ËiïË F, J #* E F Ë EE' HF; HËFEET"*EF,SE.S i* EÉeiÈË:FE Ë ËËg êtg ;5Ër i:ÈË"nrtqS ËË rË gËË àFg s.Btil $T F €gÈ;tËËÈi ËË ,iEg Ëii g.qfË

ËËËÉËEË

€ËËË

EËËE

ËEËÊËFEiË $$ E ËEr i ËËË EàËËËfiËic áe Ë liË s ÈrË xÍeE SilË Fïë' f EËË È ÈEt eír Ë

;EËË*ËigE gË ËË ËË5iË:rËË

Ë EE*ËEËii;ts:5$$E

Ët Ë ËE{ i? iiï

tFËF"

ËEEiËiiEËËËËÉàËËË*ËËigá *ËHËsisË[

Ë.ëË É , -; tr t:gr+

Èi g ËEE iË Ee+ tË$g

ËËËgËH?Eg Ë's,Èe=:r Eg á IEË ËË FËË giï** Elài ËËË E? ËF ËF"I Érg€ iiSEEË*E; Ër r$€ .EË ÈE+ gËgErËË'g g Ë€ F 3?a g3 :r3 *#PË Ë b= +Ë.E -.È ËË ;à Ëgi efr 88i" eÈHa ËEsEE*"CeË

Ëc;Ë5ËËiË

iïËËËËË

iËË+àËrlËË13FËËBËgËtËf;Ëg, fËËÉrqgËËAg$ti;ËÉsËËËËËË1ËËg ËË$sggËgggËgËggp+ggaËËËËggËËi gËËgËrg:ÏÏgíËgEgËËËËgË;EgggËËi

Ë"8ËsËË

ia*ilË'ËgËïËrËaËrc$gc;'ËËËË*ËgàËiiËËF Ë

ËgËtËËIgËgËËfiÉËilïiïláii;rasgguËrËggl

\o

N

rO

c!

>'

6

6

6 q 6 6 o

o 6 èo

6

à. G

o 6 6 o

o o 6 6

6

ó

qr E 'i

:.

ho

E qpr

ó5

3

Ë$Ë ËEi !'6 s

g! H È"EË ËËË

ËáË ËiË ËËË

grË $Ëï $Ëi !sg ËË

gg

ÉÉ.H - EËË

íg

o o o Nt 6 w èo >'< ^â.o tr E' .^ -.=/.d =

Ë "'

ËË3ëffiËË Ë F€êË HËË jgiff:ssË

;

z

ÊfiEEËfr+!

4

* o E trt ËË o.=Eà ;í"$Eës o

sËííteggtËËltËgËË

ËáàËï

Ë

ËtËËË

ËiËËËËËËËEËiËigËËgË

g

Ë9iÈËËIEËiËË*È ËtËËËËtË5àtËr,;$ËíE

&

R ÈÍ

b N

!

È

z

I àËËË;e gËÏàlËË; Ë

Ë È i f a ËE r Ëi

eËËËËËfË,Ë ;Ë

E"ÈËË E

ËE

F[;ËË

áFËs*ÉF?

ËEiigáEËEËË

*

ï ÈíÉáiaEg}ËË ÈËíiËËËËËsi ÈíïseËËËËEË. Ëí*ÊFïááEFJ

ÈgiEËËËËËËEï

È;

I PP

.9

E

È

E s

@

N

N N

à

to

à E

t

a

P

;

z èí

8 ts

É

È z,

z à

igËËiiËiiËiígát;í Ë$ËËE[+íËíËËïË.ÉËáií

ËlËËaËËtiË$áËsËíËftgg

i ËE ÉËËEË iE* fËËËsËËiFË í*á' ËËtáË:iËáË

ËiíáEgifËËáËËËËËËiËÈË Ë FË ísrËË

a

$

Ë

F

F

Ëg ,ïq Ëuet- g FE-Ëf;Ë Ë{ 3E È?F€'+ iË v,i ii*i ËiËli

- ïË ;È iËËË* qËÊcË

Ë

E

g

Ë $Ë flÏ áÍ Ec E{ËFi, *

Ë

ËE 96ÈFE +EEËË iÉ E;gË sg

€ 5È ÊÈ *ËËsË r

E

g

e5 EË :F;Fi É, ËE Ëi ;ËE EÁÏAg É ËáËaË ËËË Ëc É *i € iË Ë8,; ËEï iËà*; È E! ËËË rËs ËáËËi rt € Ë áEÈ Ëf:. ÏHiËË Es

* E ïii Ë;t eïiËË Ëi

gË S Ë ;Ëá ;;,i P $ ÊËË ÀíË =-ÈtËËe EEËEËË ËË

t I

-c

3

!9

È E

:P

*e ós +P Ès NS sÈ rQ

s

P,o

.so

s s -Ë

: :

o

6 N

à

t À

; I À

Id E

3

È

z É

P ó

è

z É

4

,Ë

ËËi:iá+aï? ?!

áË

ÈË

íËiËggËËáí á;EEEË iREsË=

ËË

i ËËËggË- Er js g?Ë ïf

ËËËËittEáËaËË Ë Ë 9ïÊtEE s Ë,sF€iÍ;

Ë

ËËËiËaËËËáËtí

;!gE_

;i

,Ë ÈË ,Ë*Ë*E ËEËu iE -E ;Ê*e Ë HÈ8"'E i €6 Ë: ËË Ë}Eg * ÍËËËË:r lË

PÈËÀ

[Ëag Ëi ËE *lËË ; iËÈiiË.8Ë 5€ íïtc ÉËiËË$fËË Ë$TË i sE!t FË Er EE t*EË .q TrËiËËËta ËF EË $Êf[ Ë*ËtËÈËiiËË i. EsÉF Ë+ËË 9; ;tr Ëstr ËËtràÈË:Ë*-n ià

iÉÉ€ ËFËëiáËËËáe F ËËËi* ËÈ Ë iËà[E Ëj ËE Ë{EË EËáEÉËEËËËE

Ë geïï! gÉ Ë* iË"*Ë *ËÈ:iEÈr*st Ë€Ëa3 Ëa.ÊËË ? È€È* ËgËËËËFiEÈ; Ê Ëi;si ËËF$r Ë€ËE Ë;[ËËp$rï;Ë; Ë ËfrËËË FÉi*i, Ë;;Ë is;tËsBsËEgË Ë ëtËrE Ë;ËËE{ flg;ËïËËËÊ{Ë€

+ ËËi;E EËË;ËB ÉÉËÉ riliiÉËËi;t€g" E*,í,Ë&qË,Ë;É.;EH&Ea Ë ÊgËiË ïí;eer f;ÉsFE g :iËËá ÀsëssË ËH[iË*À*;EiËFË*ËË

s Ë

: s

3 +

a

ËY! sh .9 .Ë

FB

*!

ÈÈ

ss

s*

ËF I* *$s

Ë'5

F-Ë

È?o

-s .È .i!

-p

sË s

s

È! .s S*

È*!

!sÈb €:È $9t

È=

J

È

sÈË ËEÈ :-i

-r È rIÈË -Fo

N o

E

Í

É

E

à E

U

À

5 q

ó

È È

z

Ëa Ës Ë. ËË Eg ;É !i 4= * eP :; Eï Ë € Ës gs iË Ê ï_ *E iEr Ê5 Ë :$ EgËË E5 ÍË T sF c; s:Ë i F:Ei Ë ;.:.Èfi Ë€ ËË =Ë."_ ;EÉ E ËáÈa sÉ His ËËEË EE Ës* =I E Ís;Ë-ËË El FEË jï ,n.9;ïq qln jÊ ;ï d uoil P À5 ;q ËËÉ Ë El E;s;Ëasp rËH sr;r

Ël

ËgÍirËEË* ËÉË Ël Ë8ËiEiËg iË.ËËá ëël ss

gtgaËËtgËIËËËgiËaEaË

iËiËEËËï-Ë

ËËígíËË$ËíÏËáË

Ë!ÊEË Élë sEsËi!

o É

U

E

ï f E

Ë

F E

i it ÈHE €ï €ï

r

Ë

;l Ël ëëË

o

sa

I q

d

à

z,

I

arlPlrunuuol 'plE 'lDV

turnaturo4 9002 uenrqaj ewoq1Êe1s,v.lllu MueAUrur lauMuan MMM :leuprluI r8eTsaruTlu nnuaûr.ll MMM :leulelu

I

lu MUaAU r.u sm.r'r8epolur-r8e : per.u-3

9L 9L gLa (9 L0) :xPl 9L 9L qLa (EL0) :uoolalsl

ulec vD 0o9a'€.aog snqFod :sarpElsod ulsc vH aa9a't +eupplareM epreo :serpplaozaS I)l ua erl?rurolur-oaD lsuatpset^pv 111 ua FuruarzoonarlpLllolut-oa8

uen parqaS 1aq do

1ee1s-ralervrslÍrX upl lsuetp apueputq(le^) ue spuaielrloP] ?p s! IDV ec u3 erlPurolur-o3D lsuarpsat^pv ap

fJl

UPA aAPFlrn uaa sr 116

uololo)

Zantuigen in het water

Recommend Documents