Optisch bedrog: van een afstand lijken de linker geveldelen in een hoek naar voren springen.
WONDERLIJKE WAAIERS F O R T H U IS W E R K
A A N HET SPOEL
CULEMBORG
Slingerende waterstromen, hoge dijken, uitgestrekte luchten, gerijde boomlinten, golvend groene weiden - het Hollandse rivierenlandschap kent z'n weerga niet in de wereld. Ook in de 21ste eeuw wordt het zorgvuldig bewaard, getransformeerd en onderhouden.
Onderdeel van deze blauw-groene landschappelijkheid
hoogteverschillen bij rivieren en dijken bleven sommige
is de Nieuwe Hollandse Waterlinie (opvolger van de ge-
gronden droog en dus begaanbaar voor indringers.
lijknamige eersteling uit de 17e eeuw), die van Muiden
Bij die zwaktes in de ketting loerden soldaten vanuit 52
helemaal doormeandert naarde Biesbosch, 85 km lang.
forten naar de vijand. Slechts drie keer is het verdedi-
Terecht staat zij op de Voorlopige Werelderfgoedlijst, al
gingswerk getest: 1870-1871 (Frans-Duitse Oorlog),
zou ze ook direct in het Guinness Book of World Records
1914-1918 (Eerste Wereldoorlog) en 1939-1940 (begin
passen, als psychofarmacon met het grootst mogelijke
Tweede Wereldoorlog).
placebo-effect ooit. Het water lint gaf een maximaal gevoel van bescherming, maar heeft zijn waarde nooit
Op 2 km ten westen van Culemborg ligt een van de
echt bewezen.
52 forten: Werk aan het Spoel. 'Werk' is de naam voor een klein fort, een aarden verdedigingsgordel met enkele
Verdedigingsgordel Van 1815 tot 1940 diende het
militaire gebouwen, terwijl 'Spoel' naar de daar aanwezi-
als verdedigingslinie tegen de vijand, in die zin dat grote
ge waaiersluis verwijst: twee sluisdeuren, ronddraaiend
delen land onder water konden worden gezet. Door
in een kom, die tegen de waterdruk in kunnen worden
geopend en gesloten. Via het spoel werd de Goilberdin-
Op de verdieping bevindt
nu de beheerder, een vertegenwoordiger woont in
gerwaard met water uit de naast stromende Lek
zich het Werklokaal, dat
de fortwachterswoning. Landschapsarchitect Ronald
geïnundeerd. Het werk wordt doorsneden door de Goilberdingerdijktussen Culemborgen Everdingen
dienst doet voor allerlei activiteiten van groepen.
(Fort Everdingen). In 1879 zijn ertwee bomvrije gebouwen geplaatst. De waaiersluis is in 1978 gesloopt.
Rietveld (Rietveld Landscape Amsterdam) deed een onderzoek naar de oorsprong en historie van het hele gebied en maakte op basis daarvan een masterplan.
Plattegrond begane grond
Allereerst is 40% van wat er in die jaren van verval aan
(restaurant De Veldkeuken).
wildgroei was opgeschoten, weggehaald, waaronder tal-
Oorlogszuchtig verleden Na 1945 bleef het werk
rijke bomen. Bij de herinrichting tot culturele, toeristische
in bezit van het ministerie van Defensie. Tot 1993 zat de Ex-
en natuurattractie kwamen ook diverse verrassingen
plosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) erin, die in de
bovengronds, zoals betonnen basementen, kelders en
bomvrije gebouwen aan weerszijden van de Goilberdin-
resten van bouwseltjes die geen van alle op tekening
gerdijk vuurwerk en explosieven onschadelijk maakte.
stonden, maar naar willekeur en believen door vele
Daarna raakte het gebied in verval. In 1997 kwamen er
militaire generaties waren neergezet, waren vergeten
twee krakersgroepen terecht, elk aan een kant van de dijk -
en ondergronds waren gegaan.
.-- •'..
in het noordelijk en zuidelijk deel van het fort -, die elkaar vonden in het zoeken van ruzie; het oorlogszuchtige verle-
Enorme grassculptuur Uiteindelijk resultaat is een
den verloochende zich niet. Vervolgens bond de gemeente
enorme grassculptuur, waarin nieuwe en gerenoveerde
Culemborg de strijd met hen aan om ze daar weg te krijgen
historische elementen zijn geïntegreerd, zoals bunkers,
en het gebied een vredelievender bestemming te geven.
bomvrije gebouwen, fortwachterswoning, een (naar het
In 2010 besliste de stad het pleit in haar voordeel, waarna
noordelijk deel verplaatste) genieloods en een in het
zij meteen een tender uitschreef voor partijen die een
groen verdiept amfitheater met grastribune; een deels in
bijzondere invulling aan het fort konden geven.
een glooiing verscholen bunker doet dienst als kleedkamer, 's Zomers worden hier allerlei voorstellingen gege-
Verrassingen Stichting Werk aan het Spoel won met
ven, wat een zeer bijzondere ervaring is, vooral onder
het plan om op het fort allerlei culturele organisaties uit
een aandonkerende avondhemel. Landschapskunstenaar
de omgeving in de gebouwen onder te brengen; zelf is zij
Erick de Lyon (Atelier de Lyon Amsterdam) ontwierp ter
plaatse van de verdwenen waaiersluis een kunstwerk als
De hoog opgetrokken planken zijn ook bedoeld om voge- Detailgevel-dak-
herinneringsmonument van de sluis en de waterloop: een
laars te verbergen voor rondvliegende vogels/kogels,
verhoogde grasoverdekte ellips.
al hoort men de laatste er eigenlijk nooit meer fluiten.
dakterras.
De kijkspleten worden naar boven toe steeds breder, Cursussen en workshops In bomvrij gebouw Noord
Situatieschets.
alsof de planken zelf in ijlheid lijken te willen opgaan.
bevindt zich een beeldhouwatelier; hier worden ook trainingen verzorgd in het werken met harde en zachte
W i l l i a m McDonough Voor de uitspanning is een
steensoorten. Bomvrij gebouw Zuid grenst aan het amfi-
apart architectenbureau aangezocht: Gent & Monk
theater, daarom is het gedeeltelijk eveneens kleedkamer.
Architecten uit Utrecht. Dit bureau maaktejuistvorigjaar
De genieloods fungeert als activiteitengebouw voor
internationaal naam met het cradle to cradle (c2c) be-
cursussen en workshops (theater, muziek, schilderen, lezingen, tentoonstellingen), vergaderingen, bijeenkomsten, bedrijfs- en kinderfeesten, recepties en als repetitieruimte.
HOEWEL TOONT
COM PACT,
HET JUIST
HEEL
GROOT
Rondvliegende kogels Dé trekker van het hele fort is het nieuwgebouwde Forthuis, waarin het biologische
drijfsverzamelgebouw Creative Valley op Papendorp
restaurant De Veldkeuken is gevestigd. De kleine hal is
Utrecht, een verzameling gebalanceerde schoenendozen
behalve entree tevens informatiecentrumpje van de stich-
waarin met het oog op kruisbestuiving allerlei op innova-
ting. Een smalle gang met toiletten en opslag leidt aan de
tie gerichte bedrijven zijn gestapeld. Het gebouw viel
andere kant naar buiten. Op de verdieping bevindt zich
de Utrechtse Rietveldprijs 2011 te beurt. Het leverde het
het Werklokaal, dat dienst doet voor allerlei activiteiten
architectenbureau behalve veel roem twee concrete
van groepen. Hier is tevens de opgang naar het dakterras
vruchten op. Architect-directeur Casper Schuuring: 'Het
of de uitkijkpost, alwaar men tussen de planken door
leidde tot onze eerste opdracht in China, een kantoorge-
vergezichten van het rivierenlandschap kan zien, 3600 in
bouw in Zaozhuang. En William McDonough, een van de
het vierkant: Lek, brug bij Culemborg, Everdingen...
twee godfathers van de C2c-filosofie, was zo van Creative
Valley gecharmeerd, dat hij graag met ons bureau wil
Restaurant De Veldkeuken.
niet in het programma van eisen, maar was als panorama-
gaan samenwerken aan concrete opdrachten in
Het interieur is met
vondst van de architect voor alle betrokken partijen een
Nederland.'
verwijzing naar de militaire achtergrond heel basic uitgevoerd.
onmiddellijk hamerstuk. Bij dit verdedigingswerk zit een hoogteverschil van bijna 8 m tussen het hoogste en laagste punt, een mooi argument om deze uitkijkpost te creë-
V i e r k a n t e k r o o n Ook in Culemborg heeft het bureau
ren. Schuuring houdt niet van halve ontwerpen: ' W e had-
zich met veel creativiteit, liefde en landschappelijk inzicht van z'n taak gekweten. Als je over de hoge Goilberdinger-
Achterzijde. Op de kopse
den ook een loods neer kunnen zetten, maar we wilden
dijk komt aanrijden, valt het haaks daarop staande Fort-
kanten toont het Forthuis
echteen nieuw gebouw, een duidelijke toevoeging met
opvallend smal.
huis prachtig harmonisch samen met de dakwelvingen en
een specifieke eigenheid, waar het water nu als een verdedigingsgracht omheen staat.'
grasverheffingen van fortwachterswoning, boerderijen en omgeving. Dit wordt versterkt doordat de houten gevelbekleding waarmee het rechthoekige volume alzijdig is
Passende k e u z e Om redenen van landelijke locatie en
bekleed, al mooi egaal is vergrijsd. Hoewel het om een
duurzaamheid was het de bedoeling het hele gebouw in
compact gebouw gaat, inclusief insnijding op het zuiden
hout te detailleren, maar met het beschikbare kleine bud-
voor een overdekt terras, toont het van de zijkanten juist heel groot. Gezichtsbedrog speelt hierin een voorname rol, zoals we nog zullen zien. In alle ontspannenheid, waarin je alles gelooft, is het als een hoekig voorwereld-
S C H I T T E R E N D H A A S T
E F F E C T ,
M O E I T E L O O S
B E D A C H T
lijk gepantserd dier meteen hoge rug en een grote vierkante kroon op de kop. get was dat niet haalbaar. Nu kent het Forthuis een conFranse t a n k s Schuuring verbreekt verdere dromerijen.
structievan stalen I-liggers en -kolommen met enkele sta-
'Het ontwerp is enigszins gebaseerd op de militaire ge-
len windverbanden, waartussen houtskeletbouwwanden
schiedenis hier. Met name vonden we inspiratie bij de
zijn geplaatst. Binnen is dit antracietkleurige ligger- en
eerste Franse tanks: hoekige gevaartes in een Stealth-
kolommenstelsel basic militair in het zicht gelaten. De
achtige vormgeving. Zo is deze camouflageachtige archi-
constructie is aan de binnenkant met blanke vurentriplex
tectuur ontstaan.' De uitkijkpost bovenop zat aanvankelijk
platen afgewerkt en aan de buitenkant, inclusief het dak,
met een onbehandelde bekleding van FSC-gecertificeerd
Optisch bedrog Met het Plato Populieren is iets opval-
Architect Casper Schuuring:
Plato Populieren (23 x 200 mm). De overdreven breedte
ends aan de hand. Allereerst gaat het om een dubbele ge-
'Met name vonden we
van de genagelde, ruigbezaagde delen verwijst naarde
velbekleding: een dichte wand, verticale stijlen en daarop
tank. Populieren was een bij het rivierenlandschap pas-
nogmaals een open plankenwand met naden van 10 tot
sende keuze. Het heeft ook minder noesten dan vuren,
125 mm. Ten tweede betreft het een niet eerder geziene
waardoor het veiliger is als afsluitende dakbedekking.
waaiergevel. Op het torendeel lopen de planken gewoon
Ruimtelijke schaalsprong Het dak wordt gedragen
zijn de delen echter links en rechts als het ware vastgezet
door gelamineerd vuren balken (71 x 271 mm). De verdie-
en lopen vandaar schuins uitwaaierend naar het midden
pingsvloer heeft een dergelijke constructie met dito af-
naar elkaar toe. Van een afstand is het alsof deze twee ge-
metingen. Alle kozijnen zijn van eveneens antracietgrijs
veldelen in een hoek naar voren springen, een optisch be-
FSC-gecertificeerd meranti, welke kleur ook de plavuizen
drog dat oorlogsstrategen doet glunderen, burgers ver-
hebben. Eronder zit vloerverwarming. Aan de amfithea-
wart en dichterlijke mensen diepe bevrediging verschaft.
horizontaal. Op de twee overige overlangse gevelvlakken
terzijde zijn de kozijnen als kleine kijk- en schietgaten.
Het is een schitterend effect dat haast moeiteloos lijkt te
Wanneer je midden in het restaurant staat, heb je door
zijn bedacht: bewijs van het meesterschap van de archi-
grote tegenoverliggende puien een doorzicht beide kan-
tect. •
ten op, waardoor het huiselijk aandoende eetvertrek ineens een ruimtelijke schaalsprong maakt.
HANS
DE
GROOT
Locatie: Goilberdingerdijk 40a, Culemborg Opdrachtgever: Gemeente Culemborg Huurders: Stichting Werk aan het Spoel Culemborg (werkaanhetspoel.nl), De Veldkeuken Amelisweerd (veldkeuken.nl) Landschapsontwerp: Rietveld Landscape Amsterdam, Ronald Rietveld (rietveldlandscape.com), Atelier de Lyon Amsterdam (delyon.nl) Ontwerp: Gent & Monk Architecten Utrecht; Casper Schuuring (gent-monk.nl) Aannemer: Bouwbedrijf van den Bouwhuijsen 's-Hertogenbosch (bouwhuijsen.nl) Constructeur: Pieters Bouwtechniek Utrecht (pietersbouwtechniek. nl) Plato Populieren: Stiho Utrecht (stiho.nl) Bouwperiode:
Augustus 2010 -juli 2011 Bouwkosten :€. 300.000,-
inspiratie bij de eerste Franse tanks: hoekige gevaartes in een Stealthachtige vormgeving.'
