Winternachten Lecture 2008 The Writer as a Commuter. Winternachtenlezing 2008 De schrijver als pendelaar. Elif Shafak

Winternachten Lecture 2008 The Writer as a Commuter

Winternachtenlezing 2008 De schrijver als pendelaar

Elif Shafak With an introduction by Bas Heijne Met een inleiding door Bas Heijne

17 January 2008, de Nieuwe Kerk, The Hague 17 januari 2008, de Nieuwe Kerk in Den Haag

Winternachten The Hague international literature festival Winternachten internationaal literatuurfestival Den Haag

Contents Inhoud

Winternachten Lecture 2008 ‘I love to miss Istanbul’. On Elif Shafak 5 by Bas Heijne The Writer as a Commuter 9 by Elif Shafak

Winternachtenlezing 2008

‘I love to miss Istanbul’. Over Elif Shafak door Bas Heijne De schrijver als pendelaar door Elif Shafak

© 2008 lezing Elif Shafak © 2008 inleiding Bas Heijne © 2008 Nederlands/Engelse uitgave stichting Winternachten, Den Haag www.winternachten.nl [email protected] Nederlandse vertaling Winternachtenlezing Niek Miedema Engelse vertaling inleiding en biografie George Hall grafische vormgeving Eindeloos, Den Haag ISBN 978 90 78760 02 3

21 25

Introduction 5

‘I love to miss Istanbul’ On Elif Shafak By Bas Heijne Anyone wishing to praise an artist these days will soon find himself saying that he or she ‘is exploring the frontiers’ or even ‘goes to the limit’. In a world in which, to the discomfort of many, old dividing lines are suddenly being renewed, in which worn-out, half-forgotten taboos abruptly loom large as life, in a world in which there is an ever-increasing need to nestle in a group in order to arm oneself against a seemingly hostile outside world – in this kind of world an artist is required to present himself as a rebel. The artist with ‘courage’ can count on our admiration, especially when he or she has the nerve to challenge something that we ourselves are afraid of, something that we too would like to defy. In a world full of boundaries, old and new, elusive or threateningly lucid, the artist coincides with the old romantic ideal of the rebel. Art again represents freedom and, to the artists whom we admire, their freedom is the summum bonum. The artist who explores the boundaries of freedom – and these are not so very difficult to find these days – often does so at the risk of endangering his or her own freedom or, even worse, his or her own life. Is Elif Shafak a writer who ‘goes to the limit’? I suspect that she has an instinctive aversion to that term, because it contains a hint of malice, of deliberate provocation. In her essays and interviews she emphasizes time and again that there are simply no limits for a writer, or at least there should not be. But in a world that argues to the contrary and hard-handedly tries to remind the writer of these boundaries, it is sensible not to campaign endlessly against those limits, to lash at them wildly. It is better to illustrate in a light-footed way just how artificial those limits are, how coincidental, temporary, cursory and unnecessarily dismal these dividing lines, which people create to make their lives controllable and orderly, actually are. Boundaries simply do not interest Shafak. She does not regard it her responsibility to attack these limits because that entails, paradoxically, a tacit acknowledgement of those limits. She prefers to make a momentous, elegant leap. ‘My

6

Winternachten Lecture 2008

fiction is both local and universal. It is fundamentally Turkish as well as cosmopolitan. My texts aim at transcending national, religious, gender and classrelated dividing lines.’ As she repeatedly stresses in interviews, this nomadic notion of authorship emanates directly from her own experience. Shafak was born in Strasbourg in 1971. When her parents divorced, she stayed with her mother, a diplomat, with whom she lived in Germany, France, Jordan, and Spain. Once back in Turkey, she studied Political and Social Science, gained her PhD, and later taught Gender Studies, among other subjects, at the universities of Michigan and Arizona. Turkish was the language of her first novels, but her last two were written in English. She regards Istanbul as her home base, a city she loves and from which she draws inspiration in countless ways (as her novels indicate). But she cherishes it most when she is not there, writing ‘I love to miss Istanbul’. This sentence betrays a particular attitude to life. If there is anything that Shafak detests it is being pinned down, confined by the template that the world imposes upon her. Every form of dogmatism is foreign to her, whether it be self-chosen or enforced. She has no time for either Turkish nationalism with its ‘father’ culture, or for ‘identity politics’ which require an individual to regard himself in the light of a single identity, an approach at Western universities that is currently both popular and patronizing. The latter approach entails a false commitment: when someone does not fit the collective exotic image expected of the person in question, interest quickly fades. Nothing could be worse for a writer, Elif Shafak seems to claim, than having to comply with existing images and expectations. Her novels, several of which have now been translated into Dutch, are without exception polyphonic and display a reality that is infinitely more complex, diffuse and unfathomable than it might appear to be at first sight. Just as real people in the real world, her characters tend to cling on to their identity, they wish to be someone special or belong somewhere, but the author consistently demonstrates that identity is an extremely elastic concept, one that repeatedly assumes different forms according to circumstances. Differentiation, elasticity, empathy with that which is different – to Elif Shafak these are everything but tired notions, barren lessons in multiculturalism that have outlived their usefulness in a world in which people query who they are,

Introduction 7

where a desperate quest for rock-solid certainties is taking place. To Shafak, and here the individual and the author converge, these words reflect reality. To her, it is the identity-seekers, the nationalists and the group thinkers who are naïve and are retreating into fantasies of uniformity and purity. The unlimited human imagination, as she shows in her novels, with its capacity for infinite transformation, displays a much greater correspondence with reality than all those enforced rigid forms and dogmas. Shafak leaves no room for doubt that the writer has only one master: his or her power of imagination. It is totally unnecessary to pay heed to the rest of the world, the author only needs to remain faithful to what he or she feels. That is the freedom of art – and when that freedom is challenged by people who demand that the artist should see and feel differently, it ought to be defended in a way that Shafak has done previously: civilized, fairly, dignified, but also steadfastly. And voilà! – where insurmountable borders once seemed to exist, with a claim to eternity, where rock-solid certainties and dogmas once triumphed, a fertile landscape suddenly rolls out, inhabited by people of motley hue and spirit, a landscape in which imagination has a free role and in which humans are finally liberated from the obligation of having to be themselves. At long last, they can finally become someone else.

The Writer as a Commuter 9

The writer as a Commuter By Elif Shafak

Allow me to start with a metaphor that is close to my heart. This happens to be a metaphor derived from the Qur’an. The holy book of Islam mentions an unusual tree that can only be encountered in Heaven. Some say this is a tree that is upside down. Thus it has its roots up in the air, instead of having them in the ground. This special tree is named Tuba. Sometimes I think writing fiction resembles spreading out your branches like the Tuba tree. Human beings thrive and survive through and upon their roots. But unlike trees, human beings can have peripatetic roots – or portable homelands. Just like that, fiction writing has deep roots, but these are not necessarily grounded in one particular territory or one fixed identity. As a writer my roots are up in the air. In this way I feel connected to many places and cities at once. My fiction is both local and universal. It is both deeply Turkish and cosmopolitan. My writing strives to transcend national and religious and gender and class boundaries.

Nomad versus Immigrant Ever since I was a child, life has in some way been a nomadic journey. It has been a series of ruptures, new arrivals and departures. Before I go on, however, I’d like to clarify a conceptual distinction. A nomad is not an immigrant. They two are different things. With different ways of being. The twentieth century has seen an influx of immigrants moving once-andfor-all from one corner of the world to Western cities miles and cultures away. But an immigrant is not someone who would like to make that move an incessant project. Rather he would like to settle down in new territory. As such the immigrant is usually future-oriented and makes a clear distinction between the past and the present, the country he has left behind and the one he now belongs to. Whereas the nomad lives in a ‘perpetual present moment’ with few posses-

10 Winternachten Lecture 2008

sions. To live the life of a nomad means to be able to make new friendships, meet new challenges but most of all to let go – of your possessions, of your old self. A sorrowful enrichment attends the soul along this quest. A nomad or commuter, if you will, is always wandering. Wherever he goes he carries along an undying sense of estrangement. Paradoxically, he is equally ‘at home’ in different places. Eventually, I came to think of my writing as the major, if not the only, continuity in my life. It was this feeling that encouraged me to start writing fiction in a language other than my mother tongue. I experienced writing in English as yet another journey in itself. Of the seven books I have published so far, the last two were written in English and all were written in different places. I have a nomadic past, in a way. There is a commuter in me. And my writing thrives upon journeys between different cultures and cities. I have never stayed in the same place long enough to start and finish a book there. I have never had the same study for too long. Some of my novels I started writing in one city and completed in another, while some other novels were concluded on the road, at airports, on trains, or in strange residences where I stayed for several months. Any place could be a study for me: libraries, cafes, streets, railway stations and most of all airports… each could be my writing abode. Everywhere except a neat and tidy, sterile and silent bureau.

Objects and Ownership Immigrants and nomads have a different sort of relationship with the objects around. If you cannot settle down for good, your relationship with inanimate objects changes altogether. There isn’t much you can put in your suitcase and carry with you. Therefore you learn to love objects and appreciate their presence, and yet still say ‘goodbye’ to them when the time comes. Being a commuter teaches you from early on that we human beings are not the owners of objects. We do not possess them. Rather objects have a life of their own, stories of their own. Their time with us constitutes a series of temporary stopovers on their way elsewhere. To this day some of my books are in Michigan, some in Istanbul, some in Arizona, like remnants of my life. I left beloved objects in so many places, now


far away. But I somehow tend to feel they will come back, when their journey is directed my way. Being unable to accumulate bits and pieces, even the most beloved ones, in time I projected all my passion for inanimate objects onto one single article: a purple pen. Every novel that I wrote so far, I started writing with a purple pen. Although I am a devout user of computers and laptops, all my notes I take with a purple pen. I must have lost so many of them, bought so many new ones, found some old lost ones hither and thither. And yet I like to think it is always the same old purple pen that I carry in my suitcase. Just to give me a sense of continuity.

Istanbul and travels I am deeply in love with the city of Istanbul. I have always depicted her as a She-city with a strong character of her own. But every now and then I have to leave it behind and go abroad, see other countries, other cities, and then come back to Istanbul with an increasing sense of longing. I love to miss Istanbul. I have spent my life in various cities – Strasbourg in France, Ankara in Turkey, Madrid in Spain, Amman in Jordan, Cologne in Germany, then Boston, Ann Arbor (Michigan), Tucson (Arizona) in the usa… and in between these cities I have come to Istanbul. This is the extent of my attachment to the city. The attachment of a nomad. The attachment of a writer who has roots in the air… And for someone who sees the role of the artist as a commuter, Istanbul constitutes a remarkable hub and treasure. After all in Istanbul categories constantly mix and interweave. East and West are relational categories and yet, they are often used as mutually exclusive. East and West are ever changing, slippery words and yet somehow they can be made to sound as if they were static, almost eternal. Istanbul, however, is one city on the surface of the earth where you learn right away to mistrust these two trendy terms. And if you spend enough time here, you might just as well completely stop using them. Istanbul makes one comprehend, perhaps not intellectually but intuitively, that East and West are ultimately imaginary concepts, and can thereby be deimagined and re-imagined. It is here that the role of the writer and the artist gains a new value – in this process of re-imagining and de-imagining. In order to de-imagine we need to


unlearn some of our knowledge. This means we need to let go of our stereotypes, generalizations and personal exaggerations. In order to re-imagine we need to set our imagination free. Be open, both in mind and heart, to learn and discover anew. A childlike curiosity is vital for art and literature. If we lose this basic curiosity for the world, if we start acting as if we already know all the answers, if we write in order to teach or write with an ‘enlightening mission’ to educate the reader, the quality of our art and literature will suffer. I believe it is essential to question and destroy the imaginary hierarchy between the writer and the reader. An inflated ego is one of the biggest traps that can harm and ensnare a writer. Our task is not to create self-centred works where ‘I’ is the focal point. Just the opposite. Literature, good literature, can go above the Self. It can teach us to be someone else. To put ourselves in the shoes of another person. To dream. To imagine. Not to be ourselves anymore. To cross the boundaries between human beings. And eventually to transform and transcend the Self.

Function and Fiction The very first thing they teach you in Creative Writing classes in the usa is to ‘write what you know’. This might be a good starting point but it would be a pity if literature were expected to stop there. Writing fiction is not writing about yourself. It is not necessarily writing what you ‘know’ but writing ‘what you can feel and imagine’. Unfortunately today there is a growing expectation in this vein. This expectation works against non-Western authors more than any others. Let’s say, if you are a ‘woman novelist from the Muslim world’, like me, then you are expected to write the stories of ‘Muslim women’. This means writing about ‘the problems of women under Islam’. This is what publishers want to buy and promote. This is what people want to read and tell. ‘If you are an Algerian woman writer, write about women in Algeria’ they say. Today’s literary world has begun to attribute a function to fiction. People want to read books that they believe will help them to ‘learn about the Other’. This is not an innocent expectation. It confines the role of the writer to a single identity. In my books I have written extensively about hermaphrodites, Jewish conversos, heterodox dervishes, mystics of every religion, shamans, transvestites,


ethnic minorities, subcultures of Istanbul, religious minorities, immigrants, suicidal artists etcetera… Once I wrote about the love of a very fat woman and a dwarf in Istanbul. At the first glance none of these people was me. It was not my ‘identity’. But my point is I do not have to be these characters in order to have them in my novels. It is a mistake to expect a Black writer to solely write about blacks or an African writer to solely write about Africa. Can’t a woman Turkish writer write about a Chinese immigrant in the uk or a Norwegian gay professor in Oslo? Why not? The trouble is today’s identity politics confine and pigeonhole us writers, particularly writers from the non-Western world. The Western literary establishment wants us to tell ‘characteristically Eastern stories’ and leave wild imagination or avant-garde art forms to white, Western writers. Altogether we need to resist and challenge this division of labor. We cannot attribute a well-defined function to every work of fiction. There are no tags or categories. A novel is not a box of multivitamins whose composition you can read on the label of the box, to then decide for yourself how much you will benefit from consuming them. The best effects of fiction are way too subtle, abstract and long-term. They cannot be measured or put up for sale. A good novel is a lifelong companion.

The Threshold One notion that is central to my work as a writer is the ‘threshold’. It is the place between ‘here’ and ‘there’. A place of in-between-ness. It is a zone that belongs to neither ‘inside’ nor ‘outside’, neither ‘East’ nor ‘West’… The threshold is a lonely place. It has to be. It belongs to neither ‘us’ nor ‘them’. The threshold is important for my work because writing fiction for me is not necessarily telling ‘our story’ to ‘others’. I do not believe that identity politics can be at the core of literature. Just the opposite, literature demands the ability to transcend the Self. It is a journey from ‘I’ to ‘Your or from ‘Us’ to ‘Them’. It is the urge to cross boundaries. Literature thrives upon the desire to transcend, to move far beyond our boundaries – be it in terms of national, ethnic or religious or gender identities. The ability to transform, to be as flexible and fluid as water, to step onto the thresholds…


That said, we unfortunately live and write in a world where thresholds are not welcome at all. I will try to explain why. The Ottomans had a specific definition for the word threshold. They used to call it ‘the gathering place of the djinni’. It was so perilous, elusive and unreliable in their eyes. When entering into a new building, for instance, or going from one room to another or simply leaving your house to go outside on the street… you were strongly urged to take uttermost care not to step onto a threshold and to utter a prayer if you had to do so. Thresholds were designed for Allah’s uncanny creatures while choosing sides and remaining solidly anchored therein was deemed of human beings. Just like the Ottomans in the past, the world today regards thresholds with suspicion. We live in an increasingly polarized world in which the number of people who believe in a ‘clash of civilizations’ between Islam and the West is escalating day by day. Hardliners in one country produce more hardliners elsewhere. ‘East’ and ‘West’ are relational categories and yet, they are often used as if they were mutually exclusive categories. ‘West’ and ‘East’ are ever-changing definitions and yet somehow they seem to be static, almost eternal. Amidst this troubled framework one fact that is frequently ignored is how heterogeneous and dynamic the Islamic world is. Put differently, there are different understandings and practices of Islam, depending on the country, the historical era or the society in concern. The internal dynamism and diversity of Islam is a very simple and fundamental fact. Yet it is amazing how frequently contemporary political and cultural debates tend to ignore a fact as essential as this one.

The Colours of Islam Broadly stating, there is a noteworthy difference between exoteric, orthodox, mainstream Islam and the esoteric, mystical, heterodox versions of Islam. The second path has always been more flexible, more individualistic and more open to women. It is sad that in today’s world politics all these subtleties are lost and Islam is thought to be one big monolithic bloc. Failing to see the nuances increases the sweeping generalizations about Islam. And sweeping generalizations only serve to increase the distance between ‘us’ and ‘them’, between ‘West’ and ‘Islam’.


The less we know about the ‘Other’, the easier it becomes to make generalizations about them. The more we generalize and distance the Other, the more we fear it. And today, there is a considerable degree of fear of Islam in the West, and a considerable degree of fear of the West in the Muslim world. Biases are produced mutually and they keep breeding one another. As such the myriad nuances in the realm of Islam are lost on many people. However, whether we acknowledge it or not, Islam is not a static, monolithic bloc and has never been so. So deep is the difference between the two paths of Islam that they might come up with utterly different interpretations on particular themes. Take the nowadays notorious notion of jihad, for instance. For the Sufi, jihad means only one thing: an inner journey for self-improvement and the battle against egonefs that comes along. It has nothing to do with ‘collective war against infidels’, it is not outer-oriented. If anything, it is internal and therefore, private and individual. Take the example of Zulaikha, one of the most controversial female figures in the history of Islam. Perhaps no woman has been as widely (mis)interpreted as Zulaikha. She was the beautiful and perfidious wife of the mighty Potiphar. She appears in the story of Joseph in the Qur’an. It was she who tried to seduce Joseph into the whirl of adultery and unbridled hedonism. It was she who, upon being rejected by Joseph, accused him of raping her, thus causing him to be incarcerated for years in the terrible dungeons of Potiphar. And it was she who has, over and over, been mentioned, blamed and condemned by conservatives in the Islamic world. Throughout the centuries, in the eyes of the conservative minded, Zulaikha has stood out as a despicable symbol of lust, hedonism, and, ultimately, feminine evil. Nevertheless, right from the beginning, she was considered in a very different and positive light by the Sufi. For the Sufi, Zulaikha simply represented someone purely and madly in love. Nothing more and nothing less. Examples can be multiplied. My point is this ages-old discrepancy between the exoteric (zahiri) and esoteric (batini) interpretations of the Qur’an is little known in the Western world today. Interestingly, it is neither known enough by the Westernized, well-educated elite of countries such as Turkey. Since novelists mostly come out from such circles, the batini tradition of Islam has not made its way as much as it could have into the genre of the novel.


Therefore this hermeneutical tradition is not well known by the contemporary reformist, modernist cultural elite of Muslim countries either. Therein the novel is the genre of Westernization and is mostly shaped by the cultural elite. It is not a coincidence that the esoteric shadow of Zulaikha has not been reflected in the Turkish novel.

Sexuality, Women and Islam Strikingly, for many in the West, as well as many members of non-Western cultural elites elsewhere, whenever ‘sexuality’ and ‘Islam’ appear side by side, they constitute an impossible pair to consider favorably. Whenever, wherever these terms are matched, almost automatically the issue is problematised, if not traumatized. It then doesn’t take too long for a gloomy picture to ensue – a picture bearing the hallmark of honor killings, virginity tests, polygamy, homophobia, and the erasure of the female body behind veils. Almost always these issues come to the forefront. Books, magazines, articles, panels, conferences revolve around these themes. From this angle it looks as if the picture is mostly, if not solely, gloomy. But I am going to argue that this is a one-sided picture. And it is biased. While the importance of discussing these points can on no account be denied, it is equally important to recognize that this is not what sexuality is all about in the Middle East. Sex and sexuality in the Middle East are not only about customs and prohibitions, much less captivity and confinement. Sexuality is also about delight and joy, physical pleasure, emotional gratification and spiritual euphoria. It is about love. Accordingly, there is a longstanding tradition of erotic narrative in the histories of Middle Eastern countries, beautifully prosed and rhymed – beautifully, and openly. To cite a few examples, the Book of Pleasure (Bah Nameh) was several times translated and widely circulated in the Ottoman Empire, just like The Perfumed Garden was widely read in Iran; not to mention The Thousand and One Nights, wherein sexuality was depicted and celebrated as a prolific force of life in numerous stories. The irony in hastily modernized Muslim countries is that the cultural elite have lost their connections with old traditions of erotic storytelling.


Likewise highbrow art in Turkey has little touch with the local roots. The urban, secular, well-educated and Westernized elite are well acquainted with Balzac and Flaubert and Woolf, but less so with folk Islam or Sufi literature or religious stories. Modernization alla turca embodied a rupture in time whereby the past and the future have been clearly distinguished from one another, and the latter has been valued at the expense of the former. Likewise among Turkey’s cultural elite, the old erotic sources of narration are mostly forgotten. They do not penetrate the world of ‘highbrow art’. Being the youngest of all literary genres in Muslim countries, the novel has oftentimes embarked on its journey as the voice of the bourgeoisie at a time when there was only a scanty Muslim bourgeoisie; it was the vehicle of Westernisation and modernization. Thus the novelists were, right from the start, cut off from Eastern narrative traditions.

To be both A and B I believe it is possible to be both a modern, Westernized, secular novelist, to follow the great Western traditions of writing and at the same time, to be a writer whose pen is inspired by religious philosophy, cultural history, Eastern traditions, local traditions, folk Islam and Sufism. I believe it is perfectly ok to be ‘both… and…’ instead of ‘either… or…’ in this world, or at least in the world of fiction. One can be multicultural, multilingual and yes, multifaith. We writers can commute between cultures. ‘I follow the religion of love, wherever its camels might take me,’ the thirteenth century Muslim mystic Ibn Arabi used to say. The religion of love is quite different from the ‘religion of fear’ and the concomitant ‘politics of fear’ being produced by hardliners East and the West today. Significantly, it was against this background that notions like hell and heaven, sin and virtue lost their meaning. As voiced by the great Eastern poet Omar Khayyam: ‘Hell is a spark from our fruitless pain, Heaven a breath from our time of joy.’ The Sufi exaltation of love resonated with longstanding stories of love deeply embedded in Middle Eastern cultures, such as the tales of Layla and Mejnun, Salaman and Absal, the Moth and the Candle, the Nightingale and the Rose, and, especially, Yusuf and Zulaikha.


A Personal Story Let me tell you more about ‘religion of love’ and ‘religion of fear’. When I was a child, I experienced the two different rereadings of Islam firsthand. As the child of a single mother, there was a time when I grew up with two different grandmothers. At the first glance these two women were so alike: they were both Turkish, they came from similar class and cultural backgrounds, and both were pious Muslims. Yet, my father’s mother was guided by fear, more than anything else. The paternal side of Allah appealed to her more than anything else. She taught me about the patronizing, paternal, and celestial gaze always watching me from above to then make a note of all the sins I committed down here. I came back from her house slightly traumatized, unable to go to the bathroom for fear of being seen naked by Allah, ashamed of the body given to me. But shortly after, I moved to the house of my other grandmother. In this way I entered an iridescent universe replete with folk Islam and superstitions. This was an old woman who poured melted lead to ward off the evil eye, read the coffee cups and taught me not to step on the thresholds where the djinn danced at night. She was a follower of the religion of love. For her Allah wasn’t a God to be feared but a God to be loved. Pure love was at the heart of universe, at the heart of creation. ‘Sure, the religious authorities are rigid, and yes, some teachings are constraining, but do not worry,’ she would say, ‘for they are bricks, you are water. They will stay put, you will flow.’ She is the one who taught me all about water. Love and faith and literature could be just like water, so fluid.

Literature As Water Hence there are three fundamental metaphors at the background of my writing. Firstly there is a Tuba tree with its roots up in the air. The ability to stay connected to various cultures and cities at the same time. Secondly there is the metaphor of a threshold – a threshold that aspires to blur and transcend boundaries, and thirdly there are the Sufi camels of love, based on an endless journey, unconditional empathy and the need to understand the ‘Other’... These are the most important metaphors behind my fiction. And these, I believe, help to make the art of literature today as dynamic,


ever-changing and fluid as water, and construct the role of the writer as a commuter and wanderer.

Inleiding 21

‘I love to miss Istanbul’ Over Elif Shafak Door Bas Heijne Wie tegenwoordig een kunstenaar wil prijzen, zal zichzelf al gauw horen zeggen dat hij of zij ‘de grenzen opzoekt’. In een wereld waarin tot schrik van velen oude scheidslijnen plotseling weer als nieuw zijn, waarin sleetse, halfvergeten taboes plotseling weer springlevend blijken, in een wereld waarin er een almaar groeiende behoefte bestaat zichzelf terug te vinden in een groep om zich te kunnen wapenen tegenover een als vijandig geziene buitenwereld – in zo’n wereld wordt van een kunstenaar weer gevraagd rebel te zijn. De kunstenaar die ‘durft’ kan op onze bewondering rekenen, vooral wanneer hij ‘durft’ tegen iets waar we bang voor zijn, iets waartegen we zelf graag ook te hoop zouden lopen. In een wereld vol grenzen, oude en nieuwe, vaag of dreigend gemarkeerd, valt de kunstenaar weer samen met het oude romantische ideaal van de opstandeling. Kunst staat weer voor vrijheid, en voor de kunstenaars die we bewonderen, is hun vrijheid het hoogste goed. De kunstenaar die de grenzen van die vrijheid opzoekt – en die is tegenwoordig niet moeilijk te vinden – doet dat niet zelden met gevaar voor zijn eigen vrijheid, of erger nog, met gevaar voor zijn of haar leven. Is Elif Shafak een schrijver die ‘de grenzen opzoekt’? Ik vermoed dat ze een instinctieve afkeer heeft van die formulering, omdat ze iets moedwilligs suggereert, een bewuste provocatie. Keer op keer benadrukt ze in essays en interviews dat er voor een schrijver domweg geen grenzen zijn, of zouden moeten zijn. En wanneer de wereld het tegendeel beweert, en de schrijver hardhandig aan die grenzen probeert te herinneren, is het zaak niet eindeloos tegen die begrenzingen te ageren, er vol op in te beuken, maar juist op een lichtvoetige manier te laten zien hoe kunstmatig die afbakeningen zijn, hoe toevallig, tijdelijk, terloops en onnodig treurig de scheidslijnen zijn die de mens trekt om zijn leven beheersbaar en overzichtelijk te houden. Grenzen interesseren Shafak domweg niet. Ze ziet het niet als haar eerste taak een gevecht aan te gaan tegen die grenzen, want dat houdt paradoxaal genoeg

22 Winternachtenlezing 2008

de erkenning van die grens in. Liever maakt ze een grote, sierlijke sprong. ‘Mijn fictie is zowel plaatsgebonden als universeel. Zij is zowel ten diepste Turks als kosmopolitisch. Mijn teksten streven ernaar nationale, religieuze, sekse- en klassegebonden scheidslijnen te overstijgen.’ Zoals ze keer op keer benadrukt in vraaggesprekken, komt die nomadische opvatting van het schrijverschap rechtstreeks voort uit haar eigen leven. Shafak werd geboren in 1971, in Straatsburg. Toen haar ouders scheidden, bleef zij bij haar moeder, een diplomate, met wie ze in Duitsland, Frankrijk, Jordanië en Spanje woonde. Terug in Turkije studeerde ze politieke en sociale wetenschappen, promoveerde ze en doceerde ze later onder andere genderstudies aan de universiteiten van Michigan en Arizona. Haar eerste romans schreef ze in het Turks, haar laatste twee in het Engels. Istanbul beschouwt ze als haar thuisbasis, een stad die ze liefheeft en haar op ontelbare manieren inspireert (zoals blijkt uit haar romans), maar die ze nog het beste kan koesteren wanneer ze er niet is. Zoals ze zelf schrijft: ‘I love to miss Instanbul’. Dat zinnetje verraadt een levenshouding. Als Shafak ergens een hekel aan heeft, is het om vastgepind te worden, samen te vallen met een sjabloon dat de buitenwereld haar oplegt. Ze verzet zich tegen iedere vorm van dogmatisme, zelfverkozen of opgelegd. Ze heeft geen geduld met zowel het Turkse nationalisme en zijn ‘vader’-cultuur als met de aan de westerse universiteiten even populaire als bevoogdende ‘identity politics’, die een individu dwingen zichzelf te zien in het licht van een enkele identiteit. Dat laatste houdt namelijk een valse betrokkenheid in: het moment dat zo iemand niet beantwoordt aan het exotische beeld dat men van hem of haar heeft, verliest men zijn belangstelling. Er is niets slechter voor een schrijver, lijkt Elif Shafak te beweren, dan zich te conformeren aan bestaande beelden en verwachtingen. Haar romans, waarvan er inmiddels verscheidene in het Nederlands zijn vertaald, zijn zonder uitzondering veelstemmig en laten een werkelijkheid zien die oneindig veel complexer, diffuser en onbevattelijker is dan die op het eerste gezicht lijkt. Haar personages zijn, net als echte mensen in de echte wereld, geneigd zichzelf vast te klampen aan hun identiteit, ook zij willen vaak iemand zijn of ergens bij horen, maar de schrijver laat steeds opnieuw zien dat identiteit een uiterst vloeibaar begrip is, dat afhankelijk van omstandigheden steeds weer andere vormen aanneemt.

Inleiding 23

Verscheidenheid, vloeibaarheid, empathie met wat anders is, voor Elif Shafak zijn dat allesbehalve sleetse begrippen, dorre lesjes multiculturalisme, die hun langste tijd gehad hebben in een wereld waarin iedereen zich afvraagt wie hij is en waarin naarstig gezocht wordt naar rotsvaste zekerheden. Voor Shafak, de mens en schrijfster vallen hierin samen, weerspiegelen deze woorden de realiteit. Voor haar zijn het de identiteitszoekers, de nationalisten en de groepsdenkers, die naïef zijn en vluchten in hun fantasieën van eenheid en zuiverheid. De onbegrensde menselijke fantasie, laat zij in haar romans zien, met zijn vermogen tot eindeloze transformatie, benadert veel dichter de werkelijkheid dan al die afgedwongen rigide vormen en dogma’s. De schrijver, daar laat Shafak geen onduidelijkheid over bestaan, heeft maar één meester: zijn verbeeldingskracht. In de wereld hoeft hij zich aan niets gelegen te laten liggen, hij hoeft alleen trouw te zijn aan wat hij ziet en voelt. Dat is de vrijheid van de kunst – en wanneer die vrijheid onder druk wordt gezet door mensen die vinden dat de kunstenaar beter iets anders had kunnen zien en voelen, dan moet die vrijheid verdedigd worden zoals Shafak dat al eerder deed: beschaafd, redelijk, voornaam, maar ook onverzettelijk. En kijk, waar eerder diepgetrokken grenzen leken te bestaan, met aanspraak op de eeuwigheid, waar eerder rotsvaste zekerheden en dogma’s verrezen, strekt zich ineens een vruchtbaar landschap uit, vol mensen van allerlei maten en soorten, een landschap waarin verbeelding vrij spel heeft en de mens eindelijk bevrijd is van de last zichzelf te moeten zijn. Eindelijk mag en kan hij iemand anders worden.

De schrijver als pendelaar 25

De schrijver als pendelaar Door Elif Shafak

Laat mij beginnen met een beeldspraak die me na aan het hart ligt. Toevallig is dat een beeldspraak uit de koran. In het heilige boek van de islam komt een boom voor die men uitsluitend in het paradijs aantreft. Sommigen beweren dat het een boom is die op zijn kop staat. En die zijn wortels dus in de lucht heeft, in plaats van in de grond. Deze bijzondere boom heet de Toeba. Het komt me soms voor dat het schrijven van fictie lijkt op het verspreiden van je takken zoals de Toeba dat doet. De mens floreert en leeft dankzij en op zijn wortels. Maar in tegenstelling tot bomen kunnen mensen peripatetische wortels bezitten, ofwel verplaatsbare thuislanden. Zoals ook fictie diep geworteld kan zijn, zonder dat die wortels noodzakelijkerwijs vastzitten aan één gebied of één vaste identiteit. Mijn wortels als schrijfster bevinden zich in de lucht. Zodoende voel ik mij verbonden met vele plekken en steden tegelijk. Mijn fictie is zowel plaatsgebonden als universeel. Zij is zowel ten diepste Turks als kosmopolitisch. Mijn teksten streven ernaar nationale, religieuze, sekse- en klassegebonden scheidslijnen te overstijgen.

De nomade tegenover de immigrant Al sinds mijn kindertijd is mijn leven in zekere zin een nomadische reis geweest, een opeenvolging van breuken, aankomsten en vertrekken. Voordat ik verder ga, wil ik een conceptueel onderscheid verduidelijken. Een nomade is geen immigrant. Hij is wezenlijk anders. En staat op een andere manier in het leven. De twintigste eeuw werd gekenmerkt door een stroom immigranten uit alle windstreken die voorgoed naar westerse steden trokken die zowel geografisch als cultureel gezien mijlenver weg lagen van het vertrekpunt. Een immigrant is echter niet iemand die van een dergelijke verhuizing een permanent project wenst te maken. Hij wil liever aarden in een nieuwe omgeving. De immigrant is derhalve gewoonlijk op de toekomst gericht en maakt een duidelijk onder-


scheid tussen heden en verleden, ofwel het land dat hij achterliet en het land waartoe hij nu behoort. De nomade daarentegen leeft in een ‘voortdurend heden’ met weinig bezittingen. Leven als een nomade betekent gemakkelijk nieuwe vriendschappen kunnen sluiten en nieuwe uitdagingen kunnen aangaan, maar vooral je bezittingen en je oude ik kunnen loslaten. Een weemoedige verrijking kleurt de ziel op deze zoektocht. Een nomade, of pendelaar zo u wilt, is altijd aan het zwerven. Waar hij ook gaat, hij draagt altijd een gevoel van vervreemding met zich mee. Paradoxaal genoeg voelt hij zich op verschillende plekken evenzeer ‘thuis’. Op den duur ging ik mijn schrijven beschouwen als de voornaamste, zo niet de enige constante in mijn leven. Het was vanuit dit gevoel dat ik het aandurfde te gaan schrijven in een taal die niet mijn moedertaal was. Ik ervoer het schrijven in het Engels als een zoveelste reis. Van de zeven boeken die tot op heden van mij zijn verschenen, zijn de laatste twee in het Engels geschreven en allemaal zijn ze op verschillende plaatsen geschreven. Ik heb in zekere zin een nomadisch verleden. In mij huist een pendelaar. En mijn schrijven gedijt bij reizen tussen verschillende steden en culturen. Ik ben nooit lang genoeg op dezelfde plek gebleven om er aan een boek te beginnen en het daar ook te voltooien. Ik heb nooit erg lang dezelfde werkkamer gehad. Ik ben sommige van mijn romans in de ene stad begonnen en heb ze in de andere afgemaakt, terwijl andere romans onderweg werden voltooid, op vliegvelden, in treinen, of in andermans huizen, waar ik enkele maanden verbleef. Allerlei plekken konden voor mij een werkkamer zijn: bibliotheken, cafetaria’s, straten, stations, en vooral vliegvelden… overal kon mijn schrijfhoekje zijn. Overal behalve in een keurig opgeruimd, steriel, doodstil studeervertrek.

Voorwerpen en eigendommen Immigranten en nomaden hebben een ander soort verhouding met de voorwerpen om hen heen. Als je je niet definitief op een bepaalde plek kunt vestigen, verandert je verhouding tot de voorwerpen om je heen helemaal. Je kunt maar weinig in je koffer stoppen en meenemen. Je leert daarom van voorwerpen te houden en hun aanwezigheid te waarderen, om hen niettemin vaarwel te kunnen zeggen wanneer de tijd daartoe gekomen is. Wanneer je een pende-


laar bent, leer je al jong dat wij mensen voorwerpen niet bezitten. Voorwerpen hebben hun eigen leven, hun eigen verhaal. De tijd die ze met ons doorbrengen vormt voor hen een tijdelijke halte onderweg naar elders. Tot op de dag van vandaag staan sommige van mijn boeken in Michigan, sommige in Istanbul, sommige in Arizona, als restanten van mijn leven. Ik heb op tal van plaatsen, soms ver hiervandaan, gekoesterde voorwerpen achtergelaten. Toch heb ik op de een of andere manier het gevoel dat ze terug zullen komen, wanneer hun pad eenmaal mijn richting op wijst. Omdat de omstandigheden me niet toestonden spullen om me heen te verzamelen, zelfs niet de meest dierbare zaken, projecteerde ik al mijn liefde voor voorwerpen op één ding: een paarse pen. Aan elke roman die ik tot dusver heb geschreven ben ik met een paarse pen begonnen. Hoewel ik een hartstochtelijk gebruiker van computers en laptops ben, maak ik al mijn kladversies met een paarse vulpen. Ik moet er al heel wat zijn kwijtgeraakt, heb al heel wat nieuwe gekocht, en heb oude op de meest uiteenlopende plaatsen teruggevonden. En toch verbeeld ik me graag dat ik altijd dezelfde oude paarse vulpen in mijn koffer met me meedraag. Gewoon om me een gevoel van continuïteit te geven.

Istanbul en reizen Ik heb mijn hart voorgoed verpand aan Istanbul. Ik heb haar altijd verbeeld als een Zij-stad met een sterk eigen karakter. Toch laat ik haar om de zoveel tijd achter om naar het buitenland te gaan, andere landen te zien, andere steden, om vervolgens met een versterkt gevoel van verlangen naar Istanbul terug te keren. Ik vind het heerlijk om heimwee naar Istanbul te hebben. Ik heb mijn leven in diverse steden doorgebracht – Straatsburg in Frankrijk, Ankara in Turkije, Madrid in Spanje, Amman in Jordanië, Keulen in Duitsland, en daarna Boston, Ann Arbor (Michigan) en Tucson (Arizona) in de VS… en tussen deze steden door ben ik naar Istanbul teruggekeerd. Zo sterk is mijn band met die stad. De band van een nomade. De band van een schrijfster die haar wortels in de lucht heeft… En voor iemand die de rol van de scheppende kunstenaar als die van een pendelaar ziet, vormt Istanbul een opzienbarend knooppunt en een ware schat. In Istanbul laten allerlei categorieën zich immers voortdurend vermengen en ver-


weven. Oost en west zijn relationele categorieën, maar toch worden ze gebruikt alsof ze elkaar uitsluiten. Oost en west zijn veranderlijke, ongrijpbare begrippen, die men niettemin kan laten klinken alsof ze iets vaststaands, ja bijna eeuwigdurends belichamen. Istanbul is echter de stad bij uitstek waar je deze twee modieuze termen onmiddellijk leert wantrouwen. En wie er maar voldoende tijd doorbrengt, zal ze voortaan überhaupt niet meer gebruiken. Istanbul laat je begrijpen, zo niet verstandelijk dan toch intuïtief, dat oost en west au fond denkbeeldige begrippen zijn en derhalve steeds weer opnieuw naar believen kunnen worden bedacht en weggedacht. En hier, bij dit proces van opnieuw bedenken en wegdenken, krijgt de rol van de schrijver en de kunstenaar een toegevoegde waarde. Om te kunnen wegdenken moeten we een deel van wat we weten afleren. Dat betekent dat we onze stereotypen, generalisaties en persoonlijke overdrijving moeten laten vallen. En om opnieuw te kunnen bedenken moeten we onze verbeelding de vrije loop laten. Je openstellen, zowel je hart als je verstand, om te leren en opnieuw te ontdekken. Voor de kunst en de literatuur zijn een kinderlijke nieuwsgierigheid onontbeerlijk. Als we die essentiële nieuwsgierigheid naar de dingen om ons heen kwijtraken, als we ons gaan gedragen alsof we alle antwoorden al weten, als we schrijven om te onderwijzen of als we schrijven met een ‘boodschap’, om de lezers op te voeden, dan zal de kwaliteit van onze kunst en onze literatuur daaronder lijden. Ik ben ervan overtuigd dat het van het grootste belang is de vermeende hiërarchische afstand tussen schrijver en lezer op te heffen. Een te groot ego is een van de grootste valkuilen voor een schrijver. Onze taak is niet om zelfzuchtige werken te scheppen waarin alles om de ‘ik’ draait. Integendeel. Literatuur, goede literatuur, kan het Ik overstijgen. Zij kan ons leren een ander te zijn, ons leren in andermans schoenen te staan. Te dromen. Onze verbeeldingskracht te gebruiken. Even niet onszelf te zijn. De grenzen tussen mensen te overschrijden. En uiteindelijk ook het Ik.

Functie en fictie Het allereerste wat men je op Creative Writing cursussen in de VS leert, is om te schrijven over ‘wat je kent’. Dat is wellicht een vruchtbaar uitgangspunt, maar het zou zonde zijn als de literatuur wordt geacht zich daartoe te beperken. Het schrijven van fictie betekent niet dat je over jezelf schrijft. Het is


niet per se schrijven over ‘wat je kent’ maar over ‘wat je kunt voelen en je kunt voorstellen’. Jammer genoeg bestaat er tegenwoordig een toenemende verwachting in eerstgenoemde richting. Die verwachting werkt vooral in het nadeel van nietwesterse auteurs. Neem nu een ‘schrijfster uit de moslimwereld’ zoals ik. Dan wordt van je verwacht dat je de verhalen opschrijft van ‘moslimvrouwen’. Met andere woorden: je moet schrijven over ‘de problemen van vrouwen onder de islam’. Dat is immers wat uitgevers willen hebben en promoten. Dat is waar mensen over willen lezen en praten. ‘Ben je een Algerijnse schrijfster, schrijf dan over vrouwen in Algerije’ zeggen ze. De literaire wereld van vandaag is een functie aan fictie gaan toeschrijven. Mensen willen boeken lezen waarvan ze geloven dat ze hen zullen helpen ‘de Ander beter te leren kennen’. Dat is geen onschuldige verwachting. Hij beperkt de rol van de schrijver tot één enkele identiteit. Ik heb in mijn boeken uitvoerig geschreven over hermafrodieten, bekeerde joden, heterodoxe derwisjen, mystici van allerlei godsdienstig slag, sjamanen, travestieten, etnische minderheden, subculturen in Istanbul, religieuze minderheden, immigranten, kunstenaars met zelfmoordneigingen, enzovoorts. Ik heb ooit geschreven over de liefde van een moddervette vrouw voor een dwerg in Istanbul. Op het eerste gezicht was ik geen enkele van die mensen. Mijn ‘identiteit’ paste hen niet. Maar wat ik wil betogen, is dat ik die figuren niet hoef te zijn om ze in mijn romans te laten optreden. Het is verkeerd om van een zwarte schrijver te verwachten dat hij alleen maar over zwarten schrijft, of van een Afrikaanse auteur dat hij alleen Afrika als onderwerp kiest. Kan een Turkse schrijfster dan niet schrijven over een Chinese immigrant in het Verenigd Koninkrijk of over een homoseksuele Noorse hoogleraar in Oslo? Waarom niet? Het probleem is dat de tegenwoordig geldende nadruk op identiteit ons beperkt en in een hokje stopt, en dat geldt in het bijzonder voor schrijvers uit de niet-westerse wereld. Het westerse literaire establishment wil ‘typisch oosterse verhalen’ van ons horen en heeft liever dat we de wilde vlucht van de verbeelding en avant-gardistische vormexperimenten overlaten aan blanke, westerse auteurs. Wij moeten deze arbeidsverdeling echter eensgezind verwerpen.


We kunnen niet aan ieder fictiewerk een duidelijk gedefinieerde functie toeschrijven. Er bestaan geen etiketten of categorieën voor. Een roman is geen pakje multivitaminen waarvan je de samenstelling op het etiket op het doosje kunt lezen om vervolgens zelf te besluiten hoeveel baat je bij eventueel gebruik zult hebben. Daarvoor werkt fictie veel te subtiel, abstract en op langere termijn. Het effect kan niet worden gemeten of geadverteerd. Een goede roman is een levenslange metgezel.

De drempel Een essentieel begrip voor mij als schrijfster is dat van de ‘drempel’. Die vormt een plek van overgang van het ‘hier’ naar het ‘daar’. Een plek er tussen in. Het is een overgangsgebied dat bij ‘binnen’ noch ‘buiten’ hoort, ‘oost’ noch ‘west’. De drempel is een eenzaam oord. Dat moet wel. Hij hoort niet bij ‘ons’ en niet bij ‘de anderen’. De drempel is belangrijk voor mijn werk omdat het schrijven van fictie voor mij niet noodzakelijkerwijs het vertellen van ‘ons verhaal’ aan ‘anderen’ is. Ik geloof niet dat gerichtheid op identiteit centraal moet staan binnen de literatuur. Integendeel: de literatuur vereist het vermogen het ‘Ik’ te overstijgen. Zij is een reis van ‘Ik’ naar ‘Jou’ of van ‘Ons’ naar ‘Zij’. Ze is de drang om grenzen over te steken. De literatuur gedijt bij het verlangen te overstijgen, om grenzen ver achter je te laten, of ze nu nationaal, etnisch, godsdienstig of geslachtelijk van aard zijn. Het vermogen om van gedaante te verwisselen, om zo flexibel en vloeiend te zijn als water, om drempels te betreden… Desondanks leven en schrijven we jammer genoeg in een wereld waarin drempels, grensovergangen, allesbehalve welkom zijn. Ik zal proberen uit te leggen waarom. De Ottomanen kenden een specifieke definitie van het woord drempel. Zij noemden het ‘de verzamelplaats der geesten’. Zo gevaarlijk, ongrijpbaar en verraderlijk was een drempel in hun ogen. Wanneer je bijvoorbeeld een gebouw betrad, of van de ene kamer naar de andere ging, of gewoon je huis verliet, werd je op het hart gedrukt er heel goed op te letten dat je niet op een drempel stapte, en om als het toch moest in ieder geval een gebedje uit te spreken. Drempels waren ontworpen voor de griezelig-grillige wezens van Allah, waar mensen een kant behoorden te kiezen en daar stevig verankerd dienden te blijven.


Net als de Ottomanen van weleer beziet de wereld van vandaag drempels met wantrouwen. Wij leven in een in toenemende mate gepolariseerde wereld waarin het aantal mensen dat gelooft in een ‘botsing der beschavingen’ tussen de islam en het westen met de dag groeit. Haviken in het ene land zorgen voor meer haviken in het andere. ‘Oost’ en ‘west’ zijn relationele categorieën, die niettemin vaak worden gebruikt alsof ze elkaar uitsluiten. ‘West’ en ‘oost’ zijn veranderlijke begrippen die op de een of andere manier toch worden gebruikt alsof ze iets vaststaands, alsof ze iets met eeuwigheidswaarde belichamen. In deze moeizame situatie wordt vaak veronachtzaamd dat de islamitische wereld uiterst heterogeen en dynamisch is. Er bestaan, anders gezegd, vele opvattingen en geloofspraktijken binnen de islam, al naar gelang het land, het historische tijdperk of de maatschappij in kwestie. De interne dynamiek en verscheidenheid van de islam is een simpel basisgegeven. Toch blijft het verbijsterend hoe dikwijls in het hedendaagse politieke en culturele debat dit zo fundamentele feit over het hoofd wordt gezien.

De kleuren van de islam Er bestaat, in het algemeen gesproken, een opmerkenswaardig verschil tussen de exoterische, orthodoxe, mainstream islam en de esoterische, mystieke, heterodoxe vormen van de islam. De tweede weg is van oudsher flexibeler en individualistischer, en biedt meer ruimte voor vrouwen. Het is treurig dat al dit soort subtiliteiten niet aan de hedendaagse wereldpolitiek zijn besteed en dat de islam als één groot monolithisch blok wordt beschouwd. Doordat de nuances niet worden gezien neemt het aantal grove generalisaties over de islam toe. En dat soort generalisaties leidt er alleen maar toe dat de afstand tussen ‘wij’ en ‘zij’, tussen ‘het westen’ en ‘de islam’ toeneemt. Hoe minder we weten over ‘de ander’, des te gemakkelijker wordt het over hem te generaliseren. En hoe meer we over de ander generaliseren en afstand van hem nemen, des te meer vrezen we hem. Er heerst vandaag de dag in het westen dan ook een aanzienlijke mate van angst voor de islam, zoals er in de moslimwereld een aanzienlijke mate van angst voor het westen heerst. De vooroordelen ontstaan wederzijds en ze blijven elkaar oproepen. Zodoende ontgaan de talloze nuances op het gebied van de islam veel mensen volledig.


Maar of we het nu beseffen of niet, de islam is geen statisch, monolithisch blok, en is dat ook nooit geweest. Het verschil tussen de twee wegen binnen de islam is zo groot dat ze aan bepaalde thema’s geheel verschillende interpretaties toekennen. Neem nu bijvoorbeeld het tegenwoordig beruchte idee van de gedachte van de jihad, ofwel heilige oorlog. Voor de soefi’s betekent jihad slechts één ding, namelijk een innerlijke reis naar zelfverbetering en de bijbehorende strijd tegen de ego-nefs. Met een ‘gezamenlijke oorlog tegen ongelovigen’ heeft dit niets te maken, het is volstrekt niet naar buiten gericht. Het is juist een innerlijk gebeuren en derhalve bij uitstek een privé-zaak. Neem bijvoorbeeld Zoelaikha, een van de meest omstreden vrouwenfiguren uit de geschiedenis van de islam. Misschien is wel geen enkele vrouw zo vaak aan (verkeerde) interpretaties onderworpen als Zoelaikha. Zij was de beeldschone, doortrapte echtgenote van de machtige Potifar. Ze komt in de koran voor in het verhaal van Jozef. Zij was het die probeerde Jozef te verleiden tot woest overspel en ongeremd hedonisme. Zij was het die, nadat Jozef haar toenaderingen had afgewezen, hem ervan beschuldigde haar te hebben verkracht, met als gevolg dat hij jarenlang in de gruwelijke kerkers van Potifar werd opgesloten. En zij was het ook die keer op keer is opgerakeld, beschuldigd en veroordeeld door behoudende krachten in de islamitische wereld. Door de eeuwen heen heeft Zoelaikha in de ogen van conservatieve geesten model bestaan als afschuwwekkend symbool van zinnelijkheid, hedonisme en, uiteindelijk, het vrouwelijk kwaad. Niettemin werd zij door de soefi’s van meet af aan in een heel ander, positief licht gezien. Voor de soefi’s belichaamde Zoelaikha eenvoudigweg iemand die hartstochtelijk en onbevangen verliefd was. Niet meer en niet minder. De voorbeelden zijn talloos. Wat ik duidelijk wil maken is dat deze eeuwenoude discrepantie tussen de exoterische (zahiri) en de esoterische (batini) interpretaties van de koran tegenwoordig in het westen nagenoeg onbekend is. Veelzeggend genoeg is ook de verwesterde, hoogopgeleide elite in landen als Turkije er onvoldoende mee vertrouwd. En aangezien de romanciers voornamelijk uit dat milieu afkomstig zijn, is de batini-traditie binnen de islam niet zozeer in het romangenre doorgedrongen als had gekund. Tegenwoordig is dus ook de veranderingsgezinde, modernistische culturele


elite in moslimlanden slecht op de hoogte van deze hermeneutische traditie. De roman wordt gezien als een westers genre en krijgt derhalve vooral vorm via de culturele elite. Het is geen toeval dat de esoterische schaduw van Zoelaikha niet wordt weerspiegeld in de Turkse roman.

Seksualiteit, vrouwen en de islam Het is opvallend dat het voor menigeen in het westen, en dat geldt ook voor veel leden van niet-westerse culturele elites elders, onmogelijk lijkt om, zodra de begrippen ‘seksualiteit’ en ‘islam’ tezamen opduiken, die combinatie in een gunstig licht te bezien. Waar of wanneer deze termen ook bij elkaar worden gebracht, altijd weer wordt de zaak geproblematiseerd, zoniet tot trauma gebombardeerd. Binnen de kortste keren ontstaat dan een somber beeld, een beeld dat wordt gekleurd door eerwraak, maagdelijkheidstesten, polygamie, homofobie en het uitvlakken van vrouwenlichamen achter boerka’s of hoofddoekjes. Dergelijke zaken zetten telkens weer de toon. Boeken, tijdschriften, artikelen, forums en conferenties draaien allemaal om genoemde thema’s. Vanuit die invalshoek bezien lijkt het beeld voornamelijk somber. Ik wil echter stellen dat dit een eenzijdig beeld is. En bevooroordeeld bovendien. Terwijl het absoluut onloochenbaar is dat het van groot belang is dit soort zaken te bespreken, is het van niet minder belang te beseffen dat seksualiteit in het Midden-Oosten over meer gaat. Seks en seksualiteit in het Midden-Oosten staan niet louter voor verstikkende gewoonten en verboden, en nog veel minder voor gevangenschap en opsluiting. Seksualiteit behelst ook plezier en vreugde, lichamelijk genot, emotionele bevrediging en geestelijke euforie. Het betekent liefde. Er bestaat in de landen van het Midden-Oosten dan ook een lang gevestigde traditie van erotische vertellingen, in fraai proza en schitterende poëzie, fraai en openhartig. Om enkele voorbeelden te noemen: het Book of Pleasure (Bah Nameh) is meermalen vertaald en was overal in het Ottomaanse rijk bekend, zoals ook De tuin der lusten in Iran een breed lezerspubliek had, om maar niet te spreken van De vertellingen van duizend-en-één-nacht, waarin de seksualiteit in vele verhalen als vruchtbare levenskracht werd uitgebeeld en bezongen. In de in ijltempo gemoderniseerde moslimlanden heeft de culturele elite nu ironisch genoeg haar verbondenheid met de oude erotische vertellingentraditie verloren.


De intellectuele kunstzinnige kringen in Turkije zijn nauwelijks meer in de lokale tradities geworteld. De grootstedelijke, hoogopgeleide, verwesterde elite is volledig vertrouwd met Balzac, Flaubert en Woolf, maar een stuk minder met het islamitische volksgeloof, de soefi-literatuur of religieuze verhalen. De modernisering alla turca betekende een breuk in de tijd waarbij het verleden en de toekomst duidelijk van elkaar werden onderscheiden en de laatste sterk werd opgewaardeerd ten koste van het eerste. Onder de Turkse culturele elite zijn de oude erotische verhalenbronnen op vergelijkbare wijze vrijwel vergeten. Ze dringen niet door tot de wereld van de ‘hoogwaardige’ kunsten. Omdat hij in moslimlanden de jongste van alle literaire genres is, is de roman in veel gevallen aan zijn opmars begonnen als de spreekbuis van de bourgeoisie in een tijd waarin die maar een gering moslimgehalte had. De roman was een vehikel van de hang naar het westen en modernisering. Zodoende waren de romanschrijvers van meet af aan afgesneden van oosterse narratieve tradities.

Zowel A als B zijn Ik geloof dat het mogelijk is tegelijkertijd een moderne, verwesterde, seculiere romanschrijfster te zijn, iemand die in de grote westerse schrijftraditie staat, en me te laten inspireren door de religieuze filosofie, de cultuurgeschiedenis, de oosterse traditie, plaatselijke tradities, en islamitisch en soefistisch volksgeloof. Ik ben ervan overtuigd dat het prima is om in deze wereld ‘zowel… als…’ te zijn in plaats van ‘… of…’ , in ieder geval op het terrein van de literaire fictie. Je kunt multicultureel zijn, meertalig, ja zelfs meerdere geloofsovertuigingen zijn toegedaan. Wij schrijvers kunnen tussen culturen heen en weer reizen. ‘Ik volg het geloof van de liefde, waar haar kamelen me ook heen voeren’, placht de dertiende-eeuwse moslimmysticus Ibn Arabi te zeggen. Het geloof van de liefde is heel wat anders dan ‘het geloof van de angst’ en de bijbehorende ‘politiek van de angst’ die de haviken in zowel het oosten als het westen vandaag de dag bezigen. Veelzeggend genoeg was het tegen deze achtergrond dat begrippen als hemel en hel, zonde en deugd, hun betekenis verloren. In de woorden van de grote Oosterse dichter Omar Khayyam: ‘De hel is een sprankje van onze vruchteloze pijn, de hemel een zucht van onze vreugdevolle tijden.’


De verheerlijking van de liefde door de soefi’s sloot aan bij oude liefdesvertellingen die diep in de culturen van het Midden-Oosten verankerd waren, zoals de verhalen van Lailla en Madjnoen, Salamaan en Absal, de Mot en de Kaars, de Nachtegaal en de Roos, en, met name, die van Jozef en Zoelaikha.

Persoonlijke geschiedenis Ik wil u graag meer vertellen over ‘het geloof van de liefde’ en ‘het geloof van de angst’. Als kind heb ik deze beide herlezingen van de islam aan den lijve ondervonden. Ik was het kind van een alleenstaande moeder en ben een tijdlang door twee verschillende oma’s grootgebracht. Op het eerste gezicht leken beide vrouwen sterk op elkaar. Ze waren allebei Turks, ze kwamen uit vergelijkbare sociale en culturele milieus, en waren beiden vrome moslima’s. Niettemin werd de moeder van mijn vader vooral door angst geleid. Het was bovenal de vaderlijke kant van Allah die haar aansprak. Zij leerde mij over de bevoogdende, vaderlijke, hemelse blik die altijd van boven op mij neerkeek om alle zonden die ik hier op het ondermaanse beging nauwlettend bij te houden. Ik kwam licht getraumatiseerd bij haar vandaan, niet in staat om naar de wc te gaan uit angst dat Allah me naakt zou zien, en schaamde me voor het lichaam dat mij gegeven was. Niet lang daarna verhuisde ik naar het huis van mijn andere oma. Zodoende belandde ik in een bonte wereld vol bijgeloof en islamitisch volksgeloof. Zij was een oude vrouw die gesmolten lood uitschonk om het boze oog te weren, in koffiedik keek en mij leerde niet op drempels te stappen waarop ’s nachts de geesten dansten. Zij was een aanhangster van het geloof van de liefde. Voor haar was Allah niet een God om te vrezen, maar een God om lief te hebben. De zuivere liefde vormde de kern van het heelal en de kern van de schepping. ‘Natuurlijk zijn de religieuze leiders onbuigzaam en ja, sommige leerstellingen zijn inderdaad beperkend, maar dat is niet erg,’ zei ze altijd, ‘want het zijn bouwstenen en jij bent water. Zij blijven op hun plek, jij mag vloeien.’ Zij is degene die me alles over water heeft geleerd. Liefde, geloof en literatuur zouden ook als water kunnen zijn. Even vloeibaar.

Literatuur als water Drie fundamentele metaforen vormen daarom de achtergrond van hoe ik


schrijf. Ten eerste is er een Toeba-boom die zijn wortels in de lucht heeft. Ofwel het vermogen om in contact te blijven met verschillende culturen en steden tegelijk. In de tweede plaats is er de metafoor van de drempel, een drempel die ernaar streeft grenzen over te steken en te doen vervagen. En als derde zijn er de kamelen der liefde van de soefi’s, met hun op eindeloze rondreizen, onvoorwaardelijke empathie en behoefte om ‘de Ander’ te begrijpen. Dit zijn voor mij de belangrijkste metaforen, tegen de achtergrond waarvan ik schrijf. En ik geloof stellig dat zij ertoe kunnen bijdragen de literatuur van vandaag zo dynamisch, veranderlijk en vloeibaar te maken als water, en de rol van de schrijver als pendelaar zonder grenzen kunnen helpen vormgeven.

Biographies 37

Elif Shafak (Strasbourg, 1971) has been praised in the Netherlands for the way in which she ‘articulates a universal human message’. Nobel Prize winner Orhan Pamuk commended her as the ‘best Turkish writer of this decade’. Shafak studied International Relations at the Technical University of Ankara, where she gained her PhD in Political Science with a thesis entitled: An Analysis of Turkish Modernity Through Discourses of Masculinities. She taught Gender Studies, among other subjects, at the universities of Michigan and Arizona. The Dutch translation of her novel Het luizenpaleis (The Flea Palace) appeared in 2006. Her other books include The Saint of Incipient Insanities (2004), The Gaze (2006) and Black Milk, which was published in November 2007. Shafak publishes regularly in Turkish newspapers and weekly magazines. Bas Heijne (Nijmegen, 1960) is an author, publicist and essayist. He studied English Language and Literature at the University of Amsterdam. In 1984, he made his debut with the novel Laatste Woorden (Last Words). He has also written the novel Suez and two collections of stories. His collection of essays entitled De wijde wereld (The Wide World), which deals with life in the post-modern world, was nominated for the AKO Literature Prize 2000. Other collections of essays are: Het verloren land: opmerkingen over Nederland (The Lost Country: comments on the Netherlands), published in 2003, De werkelijkheid (Reality), published in 2004, and Onredelijkheid (Unreasonableness), published in 2007. For his book entitled Hollandse Toestanden (The Dutch Plight) he received the Henriëtte Roland Holst Prize, which is awarded for a work that ‘excels on the basis of its social commitment and literary level’. Heijne has a weekly column in the NRC Handelsblad.


Elif Shafak (Straatsburg, 1971) haar romans werden in Nederland geprezen om de manier waarop ze een ‘universeel menselijke boodschap verwoordde’. Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk roemde haar als ‘de beste Turkse schrijver van dit decennium’. Shafak studeerde internationale relaties aan de Technische Universiteit van Ankara, waar ze promoveerde in de politieke wetenschappen op een proefschrift getiteld: Staat, secularisme en masculiniteit in de gemoderniseerde Turkse samenleving. Ze doceerde onder andere genderstudies aan de universiteiten van Michigan en Arizona. In 2006 verscheen de roman Het luizenpaleis in Nederlandse vertaling. Andere boeken van Shafak zijn The Saint of Incipient Insanities (2004), The Gaze (2006) en Black Milk, dat in november 2007 verscheen. Shafak publiceert regelmatig in Turkse kranten en weekbladen. Bas Heijne (Nijmegen, 1960) is schrijver, essayist en columnist. Hij studeerde Engelse Taal- en Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. In 1984 debuteerde hij met de roman Laatste Woorden. Verder schreef hij de roman Suez en twee verhalenbundels. Zijn essaybundel over leven in postmoderne tijden, De wijde wereld, werd in 2000 genomineerd voor de AKO Literatuurprijs. Andere essaybundels van hem zijn: Het verloren land: opmerkingen over Nederland (2003), De werkelijkheid (2004) en Onredelijkheid (2007). In 2005 ontving hij voor Hollandse Toestanden de Henriëtte Roland Holst-prijs, die toegekend wordt voor een werk dat ‘uitmunt door sociale bewogenheid en literair niveau’. Heijne heeft een wekelijkse column in NRC Handelsblad.

39

Stichting DOEN supports the Winternachten Lecture 2008, as international writers are given an opportunity here to share their views. With their colleagues at the festival, but also with the broader public. Thus new insights are born and with these they offer a contribution to the social debate in the Netherlands. DOEN supports the Winternachten Lecture 2008 with a grant from the National Postcode Lottery. DOEN Foundation is the fund of the Charity Lotteries: the National Postcode Lottery, BankGiro Lottery and the Sponsor Bingo Lottery. DOEN works at a liveable world in which everyone participates. It does so by means of subsidies, loans, guarantees and participations in initiatives in the field of sustainable development, culture, welfare and social cohesion. Stichting DOEN ondersteunt de Winternachtenlezing 2008, omdat internationale schrijvers hier de mogelijkheid krijgen om hun denkbeelden te delen. Met hun vakgenoten op het festival, maar ook met een breder publiek. Zo ontstaan nieuwe inzichten en daarmee leveren zij een bijdrage aan het maatschappelijke debat in Nederland. DOEN ondersteunt de Winternachtenlezing 2008 uit de bijdrage van de Nationale Postcode Loterij. Stichting DOEN is het fonds van de Goede Doelen Loterijen: de Nationale Postcode Loterij, de BankGiro Loterij en de Sponsor Bingo Loterij. DOEN werkt aan een leefbare wereld waaraan iedereen kan meedoen door middel van subsidies, leningen, garanties en participaties voor initiatieven op het gebied van Duurzame Ontwikkeling, Cultuur, Welzijn en Sociale Cohesie.

40

Winternachten is supported by: Winternachten wordt gesteund door:

HGIS-Cultuurprogramma

Culturele Projecten gemeente Den Haag

Winternachten Lecture 2008 The Writer as a Commuter. Winternachtenlezing 2008 De schrijver als pendelaar. Elif Shafak

Recommend Documents