Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Cursus Seniorenacademie najaar 2015
Excursie
Wonen op terpen en wierden. De archeologie van het Noord-Nederlandse kustgebied
Hegebeintum
1. Inleiding en geschiedenis van het onderzoek
Noarderleech - kwelderwandeling
Annet Nieuwhof
Firdgum
- Eigen vervoer - 6, 19 of 20 oktober
2013
Onderzoeksagenda archeologie voor terpengebied
Tentoonstelling Groninger Museum 2006
Belangrijke begrippen
pdf op cursuspagina
terp/wierde
1
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
(Ezinge)
BODEMARCHIEF Alles wat in de bodem ligt opgeslagen aan informatie over het verleden: • vondsten
• grondsporen en structuren • resten oud landschap
Vondstcomplex • • • • •
hout macroresten (= zaden) schelpen botten dieren menselijke resten
verzameling vondsten in een grondspoor Belangrijk in archeologie: niet alleen ! vondsten maar ook
‘WETLAND-ARCHEOLOGIE’ in terpen: ZEER GOEDE CONSERVERING
Grondsporen
ontstaan door grondbewerking (bv. spitten/ploegen, graven en opvullen) • • • • • •
waterputten kuilen sloten ploegsporen graven lagen Englum 2000
Foto GIA
2
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Resten oud landschap
Vondsten en grondsporen>> Reconstructie samenleving in het verleden
• • • • • •
morfologie = vorm van het landschap bodems, afzettingen pollen macroresten diatomeeën, foraminiferen schelpen
opgravingsterminologie : verdiept gedeelte in een opgraving = basisopgravingseenheid
Ezinge 1930 foto Groninger Instituut voor Archeologie
bv. Englum
3
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
bijbehorende veldtekening : een horizontaal niveau in een werkput
In Ezinge 22 vlakken! bv:
verticaal vlak, doorsnede
in: JVT 9/10
Grondsporen en structuren deel profieltekening Englum:
Aanleiding ritueel:
Englum, opgraving 2000.
Foto GIA
• Aanleg van een nieuw woonplatform
4
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
CHRONOLOGIE/ ARCHEOLOGISCHE PERIODES
28-9-2015
Vanaf hier bewoning kweldergebied >>> terpen en wierden
Hier onderbreking in de bewoning (4e eeuw) Aquarel 1772 door Aart Schouman (1710-1792); Groninger Museum
Conclusie: terpen en wierden zijn geen natuurlijke heuvels!
Bodemkaart van G. Acker Stratingh (Groningen 1839). Rijksuniversiteit Groningen
5
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Ontdekking 19e eeuw:
• terpen en wierden bestaan uit zeer vruchtbare grond met mooie structuur veel stikstof en fosfaat Detail kaart Ferwerderadeel, door W. Eekhoff, 1853 http://digicollectie.tresoar.nl/
Eenum
28-9-2015
Marsum (Gr.)
6
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
Cijfers afgravingen Aantal terpen/ wierden
Daarvan geheel/ deels afgegraven
% Bron
Groningen
587
268 46% Klok 1979
Friesland
955
697 73% Halbertsma 1944
28-9-2015
Er zijn ongetwijfeld meer dan 2000 verhoogde woonplaatsen geweest in Noord-Nederland!
Onbekende terpen en wierden worden nog steeds aangetroffen bij archeologisch onderzoek, bv: • terpen die al afgegraven waren bij telling • terpen die zijn overslibd (Van Es, Paddepoel: frustrated terps) • terpen waarvan de bovenkant gelijk is aan het huidige maaiveld
Friesland • Vooral gericht op terpvondsten
Provinciaal Friesch Genootschap ter Beoefening van Friesche Geschied-, Oudheid- en Taalkunde Opgericht in 1827
Fries Museum De Vrije Fries
mr. P.C.J.A. Boeles (1873-1961) • jurist • conservator Fries Museum eerste helft 20ste eeuw
Voorwerpen uit afgravingen, gepubliceerd door Eekhoff e.a. in 1875. Tek. D. Cannegieter 1870
7
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Hogebeintum
foto frieslandholland.nl
Hegebeintum hoogste terp, 8.80m foto Lancewad
Open Dag tijdens de afgraving van Hogebeintum, 1905. Foto Fries Museum
Groningen Vooral natuurwetenschappelijke benadering Natuur- en Scheikundig Genootschap
8
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
Arend Folmer (1833-1915) Commissie voor Ethnologie
28-9-2015
Centraal Bureau voor de kennis van de provincie Groningen en omgelegen streken
Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde
Opgericht 1897
commissie van het Natuur- en Scheikundig Genootschap Doel: snel onderzoek gaan doen in wierden, voor het te laat is!
Begin moderne terparcheologie 1908 biologiestudent Albert Egges van Giffen aangesteld in Dorkwerd Doel: documentatie van de wierde tijdens de afgraving. - landschap en ecologie belangrijker dan vondsten - Zijn benadering was afhankelijk van goede conservering organische resten! - Combinatie van verticale en horizontale doorsnedes overgenomen uit de biologie
• Bezocht en documenteerde veel terp- en wierdeafgravingen BELANG EN BEGRIP GRONDSPOREN!!
• 1910 A. E. van Giffen. Het dalingsvraagstuk der Alluviale Noordzeekusten, in verband met bestudeering der terpen. Tijdschrift voor geschiedenis, land- en volkenkunde 25:258294. >>> verschil hoogte terpzool onder terpen in vergelijking met omgeving (maaiveldhoogte nu) is indicatie voor daling land t.o.v. zeespiegel NB. terpzool = natuurlijke oppervlak waarop terp ontstond bron: Knol, Kortekaas & Nieuwhof 2008 (JVT 92)
• 1913 Die Fauna der Wurten, I.
9
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
• 1920: oprichting BAI (nu GIA). Directeur: Van Giffen • 1923-1934: af- en opgravingen in Ezinge • 1938: Institut für Marschen- und Wurtenforschung (nu Niedersächsisches Institut für historische Küstenforschung) in Wilhelmshaven • 1940-1956: buitengewoon hoogleraar prehistorie aan UvA • 1947-1950: Hoofd Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (nu RCE) Albert Egges van Giffen, ca. 30 jaar oud 1884-1973
Vereniging voor Terpenonderzoek
• 1951: Instituut voor Pre- en Protohistorische Archeologie Albert Egges van Giffen (nu Archeologie en Prehistorie, UvA) >>>> Ecologische benadering enorme invloed op Nederlandse en Noord-Duitse archeologie!
Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek
- opgericht 1916 - financierde en publiceerde onderzoek Van Giffen Website: www.terpenonderzoek.nl
Beroemdste opgraving: Ezinge 1923-1934
in: Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek (JVT) 13-15
10
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Ezinge 1933
resten van huizen vanaf de 5e eeuw v. Chr. Foto GIA
De Schnitterzelt, het huistype van de vroege terpbewoners, volgens Van Giffen 1926, afb. 18 (JVT 9/10).
bron: Verleden land, 1981
Foto GIA
Reconstructie ijzertijdboerderij Orvelte
Presentatie van opgravingsresultaten, in Jaarverslagen van de Vereniging voor Terpenonderzoek (JVT) 13/15
11
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Ezinge gepubliceerd 2015!
Verschillende vloerniveaus in vier opeenvolgende fasen van een vroegmiddeleeuws huis in Leens (Gr.). Opgegraven in 1939 (JVT 20-24)
betekenis afgravingen voor archeologie: • Enorme vernietiging van bodemarchief! Maar ook: • Heel veel vondsten uit afgravingen, basis van huidige museumcollecties • Aan de hand van vondsten overzicht van bewoningsgeschiedenis • Steilkanten en terpzolen: mooi uitgangspunt voor opgravingen
Steilkant- en terpzoolopgravingen vanaf 1997
Englum 2000
Foto GIA
12
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Steilkantproject o.l.v. Johan Nicolay v.a. 2006 ANJUM 2006
Foto GIA Foto: GIA
Anjum 2006
Steilkant Anjum 2006
Steilkant Anjum 2006
Foto GIA Foto GIA
Foto GIA
Steilkant Achlum 2009
Foto GIA
13
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Achlum 2009
Firdgum 2011 28-9-2015
Foto GIA
Foto GIA
Foto GIA
Dronrijp 2012 Dronrijp 2012
(Onduidelijke) legenda rode stip: ijzertijd paarse stip: Romeinse tijd oranje stip: vroege middeleeuwen groene stip: middeleeuwen blauwe stip: vroeg modern zwarte stip: moderne tijd grijze stip: onbekend
Foto GIA
Foto GIA
28-9-2015
(Onduidelijke) legenda rode stip: ijzertijd paarse stip: Romeinse tijd oranje stip: vroege middeleeuwen groene stip: middeleeuwen blauwe stip: vroeg modern zwarte stip: moderne tijd grijze stip: onbekend
28-9-2015
14
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Halligen 28-9-2015
28-9-2015
28-9-2015
28-9-2015
Verschil met toen: -toen geen dijk, nu wel - toen aangroeiend kweldergebied, nu afkalvend kweldergebied
28-9-2015
Elisenhof, vroege middeleeuwen
15
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
28-9-2015
Feddersen Wierde (Romeinse tijd)
28-9-2015
Feddersen Wierde (Romeinse tijd)
grafveld Fallward, 3e-5e eeuw 28-9-2015
28-9-2015
grafveld Fallward, 3e-5e eeuw
Rodenkirchen (late bronstijd) 28-9-2015
28-9-2015
Wurt Hessens, vroege middeleeuwen
16
Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof
28-9-2015
Duitse Wurten: • niet afgegraven! • geen afgravingsvondsten • geen steilkanten en terpzolen • wel: aantal goed opgegraven vindplaatsen met zeer goede conservering • nog veel onbekend • interessant vergelijkingsgebied voor ons en v.v.
17
