Weten het niet-weten Over natuurwetenschap en levensbeschouwing
Ger Vertogen
DAMON
Vertogen, Weten.indd 3
10-8-10 9:55
Inhoudsopgave
Voorwoord
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Inleiding Aard van de natuurwetenschap Klassieke mechanica Warmteleer Elektrodynamica Relativiteitstheorie Kwantumtheorie Levensbeschouwing Natuurwetenschap en levensbeschouwing
Aanbevolen literatuur Over de auteur
Vertogen, Weten.indd 5
7
9 13 21 46 56 61 78 95 113 119 120
10-8-10 9:55
Voorwoord
De relatie tussen wetenschap en religie of, beter, levensbeschouwing is onderwerp van veel discussie. De emoties hierbij maskeren een essentieel element van dit debat, namelijk dat het de deelnemers maar al te vaak aan wezenlijk inzicht ontbreekt in tenminste een van beide gebieden. Veel discussiepartners kennen de natuurwetenschap slechts uit de populair-wetenschappelijke literatuur. Het daardoor verkregen inzicht is evenwel een illusie. De wezenlijke inhoud van natuurwetenschappelijke theorieën valt namelijk niet in te zien zonder in te gaan op de vakterminologie en de wiskundige taal. Voor natuurwetenschappelijk geschoolde deelnemers geldt dat zij geneigd zijn de filosofische aspecten van de natuurwetenschap te negeren. Kennistheorie is echter noodzakelijk om inzicht te krijgen in de aard van de natuurwetenschap. Opvallend is voorts dat veel deelnemers een beperkte en soms karikaturale visie op religie en haar diverse uitingsvormen hebben. Het zal niemand verbazen dat dit de discussie over de relatie tussen natuurwetenschap en religie nadelig beïnvloedt. De voorliggende verhandeling poogt allereerst een filosofisch verantwoorde presentatie te geven van de aard en de ontwikkeling van de natuurkunde, de discipline die ten grondslag ligt aan alle natuurwetenschap. Enige wiskunde valt daarbij niet te vermijden. Het doel 7
Vertogen, Weten.indd 7
10-8-10 9:55
is immers de lezer een verantwoord beeld te geven van wat de natuurkunde vermag en wat haar aannames zijn. Dit beeld stelt hem in staat zowel de inhoud van bestudeerde populair-wetenschappelijke literatuur kritisch te benaderen als zijn visie op de relatie tussen natuurwetenschap en levensbeschouwing te verhelderen. Als verdere bijdrage hiertoe wijst deze verhandeling in de laatste twee hoofdstukken op het belang van een doorgaans weinig besproken ervaring van de werkelijkheid. Op grond van die ervaring komt een visie naar voren die tot nu toe weinig aandacht heeft gehad. Teneinde zoveel mogelijk lezers aan te spreken wordt deze zienswijze besproken zonder de inzichten van een bepaalde godsdienst of metafysische richting te benadrukken. Tot slot wil ik Dr. Leo van Dijk en Drs. Theo Koster o.p. bedanken voor hun onmisbare bijdragen tot dit boek. Deze beide meelezers hebben mij continu scherp gehouden met hun kritisch commentaar en waardevolle suggesties. De uiteindelijke verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit boek ligt evenwel geheel bij mij. Deze inhoud is mede te danken aan de vele intensieve gesprekken met Prof. Dr. Mr. Patrick Chatelion Counet, wiens schaduw dan ook over dit boek valt. Daarom is dit boek aan hem opgedragen.
8
Vertogen, Weten.indd 8
10-8-10 9:55
1. Inleiding
1.1. Waarom is er iets en niet veeleer niets? Waar komt de mens vandaan en waar gaat hij naar toe? Waartoe is hij op aarde? Een mens weet dat hij wordt geboren en sterft. Maar is dat alles? Deze vragen kwellen de mens sinds mensenheugenis. Alle levensbeschouwingen buigen zich hierover. Hun antwoorden echter zijn niet gelijkluidend en dat is hoogst onbevredigend voor een zoeker naar waarheid. Immers hij zal dan een keuze moeten maken die bepaalt hoe hij mens wil zijn en hoe hij wil omgaan met zijn medemensen en de wereld. 1.2. In deze moderne tijd lijkt het soms of de zoektocht naar de waarheid langzaam maar zeker ten einde loopt. Het verhaal gaat immers dat de natuurwetenschap het definitieve antwoord op het spoor is. In ieder geval wordt die boodschap krachtig naar voren gebracht in interviews met een aantal bekende natuurwetenschappers en in de populair-wetenschappelijke literatuur. Ook in literaire, filosofische en theologische werken duikt deze boodschap geregeld op. 1.3. Het antwoord luidt in essentie als volgt. Toeval heeft de kosmos en de natuurwetten doen ontstaan uit het niets via een oerknal. Op den duur ontstond de aarde en vormde zich daarop een oersoep. Het leven op aarde is daarin ontstaan als gevolg van de natuurwetten, het toeval en de strijd om het bestaan met de daarbij 9
Vertogen, Weten.indd 9
10-8-10 9:55
2. Aard van de natuurwetenschap
2.1. Aan de vraag naar de aard van de natuurwetenschap gaat een andere vraag vooraf. Waarom bedrijft de mens eigenlijk wetenschap? Is dat op grond van een theologische zienswijze? Wil hij op deze manier inzicht krijgen in het wezen van God? Of is die bezigheid toe te schrijven aan zijn nieuwsgierigheid, zoals zo dikwijls wordt beweerd? Is het zijn onbescheidenheid die hem drijft de natuur haar geheimen te ontfutselen? Legt de mens haar daarom op de pijnbank van het experiment? Of ligt de drijfveer veel dieper? Is het uiteindelijk de menselijke angst voor de chaos waarin hij leeft? Is het zijn angst voor het onbeheersbare die hem drijft tot nadenken over zijn omgeving? Noopt zijn angst voor lijden en sterven hem tot een diepgaand onderzoek van zijn leefwereld ten einde daar greep op te krijgen? Bedrijft de mens natuurwetenschap in de hoop daarmee het ultieme antwoord te vinden op de vraag wie hij ten diepste is? 2.2. Met de toenemende secularisatie lijkt het erop dat een aanzienlijk aantal wetenschappers de laatste vraag tegenwoordig al dan niet bewust positief zal beantwoorden. Hun diepste drijfveer om natuurwetenschap te beoefenen lijkt de beantwoording van de vraag naar de zin van het menselijk bestaan. Die drijfveer komt overigens niet uitdrukkelijk naar voren in de dagelijkse beoefening van natuurwetenschap. Ook in het 13
Vertogen, Weten.indd 13
10-8-10 9:56
