Wereldveroveraars. De mondiale waterambities van Nederland

7de jaargang / nummer 2 / juni 2011

Magazine Online Live



Wereldveroveraars De mondiale waterambities van Nederland

Hoe Nederlands is de watersector nog? Waterhubs in de wereld: Singapore, Israël & China De irrigatiemeesters vangen elke druppel Cees Veerman: 'Stoppen met kruidenieren'

BENT U AL INTERNATIONAAL

ZICHTBAAR? rk o w Let’sether tog

Inhoud 6

Dutchwatersector.com: de online etalage voor Nederlandse waterexpertise. Dutchwatersector.com is de site waar expertise van de Nederlandse watersector wordt gebundeld. Internationale bezoekers vinden er nieuws, achtergronden, projecten en een register van organisaties in de Nederlandse watersector. De site wordt officieel gelanceerd op de International Water Week in Amsterdam; de basisversie is nu al te bezoeken op www.dutchwatersector.com.

Wilt u uw projecten en/of nieuws ook laten zien in de internationale showcase van

11

Multinationals verstevigen positie op Nederlandse markt



Cees Veerman als delta-ambassadeur: ‘We moeten ons niet overschreeuwen’

14

Expertpanel delta’s: ‘Sterke lobby, maar water alléén is niets’

de Nederlandse watersector, stuur dan een mail aan: [email protected].

Het Netherlands Water Partnership ontwikkelde de site in het kader van het programma Partners voor Water, dé springplank voor internationale ambitie. Meet your Water Partners from the Netherlands at: www.dutchwatersector.com

Springplank voor internationale ambitie Wilt u ook uw internationale water ambities verwezenlijken? Ga dan naar www.partnersvoorwater.nl en ontdek wat het programma Partners voor Water voor u kan betekenen.

Partners voor Water is een overheidsprogramma dat wordt uitgevoerd door Agentschap NL en het Netherlands Water Partnership.

‘Met ondersteuning van Partners voor Water heeft Dacom voet aan de grond gekregen in de internationale watermarkt. Inmiddels is er wereldwijd interesse in onze sensoren voor duurzaam watergebruik.’

19

Fosfaat: het witte goud in het afvalwater

22

Meesters van de druppel: high- en lowtech irrigatie

26

Water valley's van de wereld

28

China: de slapende draak is allang wakker

32

Israël: het gevecht tegen de droogte

38

Singapore: broedplaats van nieuwe technologie

43

Industriewaterbedrijven rekenen op groei in de Benelux

47

Mens in Beeld. Paddy Young (Aquatech): ‘Water belangrijker dan CO2’

redactioneel

Wereldveroveraars

“Nederland! Jullie hebben nu droogte, hoe kan dat? Jullie weten alleen hoe je water buiten de deur houdt, van vasthouden weten jullie niets.” Aldus een watertechnoloog in de Israëlische stad Ra’anana. Ik sputterde meteen tegen, maar besefte tegelijkertijd dat dit het beeld is dat in de wereld beklijft. Nederland staat bekend om het gevecht tégen water, niet om zijn omgang mét het water. Nederland probeert dat beeld uit alle macht bij te stellen en de wereld te laten zien dat het meer te bieden heeft dan dijken en polders. Het wil wereldspeler zijn in delta-, water- en maritieme technologie. De watersector zoekt daarbij aansluiting bij aanverwante, sterke sectoren, zoals agrifood en de land- en tuinbouw. Maar Nederland is niet de enige met de ambitie om de ‘Silicon Valley’ van het water te zijn. Israël en Singapore willen zich ook op kaart zetten van de mondiale watersector en zijn bereid daarvoor diep in de beurs te tasten. De drie ‘watervalleien’ van de wereld hebben als gemene deler dat zij een relatief kleine thuismarkt hebben. Dat beperkt hun slagkracht op de wereldmarkt, waar de Verenigde Staten, Frankrijk, Duitsland of Japan kunnen terugvallen op een sterke basis in eigen land. En wat te denken van China? Het land kampt met enorme waterproblemen en pompt de komende tien jaar meer dan 400 miljard euro in zijn waterbeheer. Even ter vergelijking: het Nederlandse Deltaprogramma gaat uit van 100 miljard euro in honderd jaar. Reken er gerust op dat China zich binnen een aantal jaar tot een supermacht in water ontwikkelt. Ondertussen proberen internationale bedrijven voet aan de grond te krijgen in Nederland, als poort naar Europa, maar ook vanwege de hoogwaardige technologie en kennisontwikkeling. Dat versterkt Nederland als waterknooppunt, maar maakt het ook kwetsbaar. De farmaciesector laat zien hoe snel de kansen zich kunnen keren. De wereldveroveraar veroverd? Daar schuilt voor Nederland het gevaar. Ondanks alle internationale aspiraties heeft de watersector de neiging zich naar binnen te richten en zijn gevechten op eigen grond te voeren. De Nederlandse watersector moet zich juist goed rekenschap geven van de internationale ontwikkelingen, moet de concurrentie net een stap voor zijn en de juiste allianties sluiten. Arjan Veering Hoofdredacteur WaterForum Magazine 3

Janneke Hadders, Directeur Dacom Cover: bewerking van ‘The Blue Marble’ (foto: NASA/Wikimedia Commons)

K ORT N IEU W S

K ORT N IEU W S

[markt]

Pentair betaalt 503 mln voor watertechnologietak Norit Het Amerikaanse technologiebedrijf Pentair neemt de watertechnologietak van Norit over. Met de aankoop is 503 miljoen euro gemoeid. Dochterondernemingen als X-Flow, Nijhuis Pompen, Membrane Technology, Filtrix, Südmo, Haffmans en Proces Technology gaan over naar de nieuwe Amerikaanse eigenaar. Het Britse private-equityfonds Doughty Hansen, dat de holding sinds 2007 in handen heeft, houdt alleen de actiefkooltak van Norit over. Die gaat verder onder de naam Norit. Pentair versterkt met de aankoop van de Noritbedrijfsonderdelen in één klap zijn positie op de mondiale markt voor watertechnologie, met name in snelgroeiende economieën als China, Brazilië en het Midden-Oosten. Pentair-topman Randall Hogan ziet onder meer potentie in Norit vanwege de membraantechnologie, die een belangrijke rol speelt bij ontzilting en het hergebruik van water. Norit X-Flow is daarin al

een van de wereldleiders. Hogan spreekt van een ‘double digit’-groei bij Norit op dit terrein. De Pentair-groep, in totaal goed voor een omzet van 3 miljard dollar, verwacht dat de omzet van zijn waterdivisie dankzij de overname zal stijgen van 2 miljard dollar naar 2,3 miljard dollar. Het is nog niet duidelijk wat de consequenties voor de Nederlandse markt zijn. Norit geldt als een van de belangrijkste nationale watertechnologiebedrijven. Pentair, dat zelf een redelijk bescheiden ‘r&d’ op het gebied van water heeft, hoopt vooral van de sterke technologieontwikkeling van de Norit-bedrijven te kunnen profiteren. Het is dan ook de verwachting dat het bedrijf de ontwikkelingsactiviteiten in Nederland zal behouden. Opvallend is dat Norit, precies in de periode dat de overname werd afgehandeld, in Berlijn de GWI-award kreeg als ‘beste watertechnologiebedrijf van het jaar’.

Op deze nieuwspagina’s staat een selectie uit de berichten van WaterForum Online. Op de website vindt u dagelijks het nieuws uit de watersector. U kunt ook een gratis abonnement nemen op de wekelijkse nieuwsbrief WaterForum Weeknieuws.

[waterbehandeling]

Afvalwater geeft staalkaart voor drugsgebruik

De Norit-vestiging in Enschede.

> Lees verder over de internationalisering van de watersector op pagina 6. > Meer nieuws over Norit en Pentair: www.waterforum.net

[markt]

DDD2012 van de baan

4

Dagelijks nieuws online

Door onvoldoende financiële dekking is vrij plotseling het doek gevallen voor het initiatief Dutch Delta Design 2012. Het drie maanden durende evenement, dat inmiddels de titel ‘Blue’ had gekregen, was bedoeld om Nederland op watergebied internationaal groots op de kaart te zetten. Lennart Silvis van NWP, een van de acht partners in DDD2012, wijt de beperkte animo van sponsors aan het slechte economische tij en aan de langetermijnfocus van het evenement. De franchise-opzet van het programma - deelnemende steden en organisaties zouden eigen activiteiten opzetten - is volgens de waarnemend NWP directeur niet de oorzaak van het gebrek aan financiering. Een deel van de 150 voor het waterfestival geplande activiteiten gaan mogelijk gewoon door. Zo overweegt IBM de ‘Big Challenge’-studentencompetitie voort te zetten. In Delft, Rotterdam, Wageningen, Eindhoven en Leeuwarden zetten de bestaande expertisecentra hun reguliere activiteiten voort. Ze worden nu alleen niet in één samenhangend evenement ontsloten. Bij de realisatie van DDD2012 was een groep van acht partners betrokken: Vitens, gemeente Rotterdam, Evides, de Stichtse Rijnlanden, Gemeente Delft, Alterra, IBM, DHV en NWP. > Meer over afgelasting DDD2012 op www.waterforum.net

Afvalwater kan een bron zijn voor het meten van drugs- en medicijngebruik in een bepaalde stad. Dat blijkt uit onderzoek van het RIVM en KWR Watercycle Research. De instituten analyseerden afvalwater, drinkwater en het oppervlaktewater van de Rijn en de Maas op de aanwezigheid van 37 verschillende drugs en afbraakproducten daarvan. In het oppervlaktewater werden zeer lage concentraties van amfetaminen, slaapen kalmeringsmiddelen, opiaten en cocaïne aangetroffen. Opvallende conclusie: vooral het influent van rioolwaterzuiveringsinstallaties levert waardevolle informatie op voor het monitoren van de volksgezondheid. Op basis van de gemeten concentraties in het afvalwater blijkt het mogelijk om de drugsconsumptie in een aantal steden in te schatten en met elkaar te vergelijken. Dat opent de deur naar nieuwe toepassingen. Zo kan het wateronderzoek in de toekomst worden betrokken in de Nationale Drug Monitor, omdat de monsters een betrouwbaarder beeld geven van het gebruik dan wat mensen zelf aangeven in enquêtes. In de drinkwatermonsters die de onderzoekers analyseerden, waren alleen nog zeer lage concentraties van enkele kalmeringsmiddelen terug te vinden. Geen van de gevonden stoffen overschreed de risicolimieten voor drinkwater. De meeste stoffen worden in de drinkwaterzuivering verwijderd of zeer sterk in concentratie verlaagd. Niettemin brengt het onderzoek verschillen in effectiviteit van de diverse zuiveringstechnieken aan het licht. Zo blijkt bijvoorbeeld dat oeverfiltratie wat kwetsbaarder is in de verwijdering van de resten van kalmeringsmiddelen dan andere technieken. De vergelijking was mogelijk, doordat bij verschillende drinkwaterzuiveringsinstallaties is gemeten. De stoffen konden worden opgespoord met behulp van geavanceerde meettechnieken die sinds kort beschikbaar zijn, zoals hoge resolutie massaspectrometrie. > Meer over drugs- en medicijnresten en andere stoffen in het water op www.waterforum.net

Drugs laten sporen na in het afvalwater, in het drinkwater zijn de concentraties miniem. (foto: DEA)

www.waterforum.net

[Deltatechnologie]

Grootste stormvloedkering ter wereld sluitstuk van ‘deltawerken’ New Orleans De hoogwaterbescherming van New Orleans is sinds begin juni, de start van het nieuwe orkaanseizoen, ‘hurricane proof’. Sluitstuk is de ruim drie kilometer lange stormvloedkering in het Inner Harbor Navigation Canal (INHC), die bijna voltooid is. Het plan voor verdediging van de stad tegen hoogwater is grotendeels van Nederlandse hand. Zo tekende Arcadis voor het ontwerp- en advieswerk, een opdracht van 250 miljoen dollar. De ‘deltawerken’ brengen de overstromingskans op eens in de honderd jaar. De Amerikanen hebben in nog geen vier jaar tijd het deltaplan van ongeveer 14,5 miljard dollar uitgevoerd. Dat is tien keer zo snel als het Nederlandse deltaplan. De Nederlandse kennis en ervaringen vormden wel de blauwdruk voor de Amerikaanse aanpak. De uitvoering is nog niet helemaal klaar, want op sommige plaatsen zijn

tijdelijke maatregelen getroffen om in elk geval klaar te zijn voor het nieuwe orkaanseizoen. Volgens Arcadis is nog zeker een jaar nodig om de laatste puntjes op de i te zetten. Lees meer over de inzet van Nederlandse deltakennis op pagina 14. > Meer over 'New Orleans' op www.waterforum.net

Stormvloedkering in het Inner Harbor Navigation Canal van New Orleans.

[Deltatechnologie]

Nederlands-Belgisch consortium in voetsporen Jules Verne De Nederlandse scheepsbouwer IHC Merwede en de Belgische baggeraar Deme stappen samen in diepzeemijnbouw. Zij gaan op grote diepte (meer dan een kilometer) de oceaanbodem afgrazen naar kostbare of zeldzame delfstoffen als goud, koper en fosfaat. Volgens IHC en Deme is de tijd rijp voor diepzeemijnbouw, aangezien bepaalde grondstoffen steeds schaarser worden en de vraag ernaar nog groeit. Ook de techniek voor diepzeemijnbouw ontwikkelt zich zodanig, dat commerciële activiteiten rendabel kunnen worden. IHC, dat al een technologie voor mijnbouw in minder diepe zee in huis heeft, zal vooral de 'hardware' leveren zoals technologie en apparatuur. Deme zorgt voor expertise en personeel en

zal de diepzeemijnbouw gaan uitvoeren. De twee bedrijven verwachten over twee tot drie jaar productieklaar te zijn. Het consortium ontwikkelt de komende jaren in opdracht van mijnbouwmaatschappijen alle facetten van diepzeemijnbouw, tot en met de verwerking van de mineralen aan boord en het transport naar de havens. Begin juni maakte IHC Merwede bekend dat het zijn kredietfaciliteiten tot 1,5 miljard euro heeft opgeschroefd om verschillende internationale expansieplannen te kunnen realiseren, waaronder ook uitbreiding van de vloot en activiteiten. Meer over de diepzeplannen van IHC en Deme op www.waterforum.net

5

W ATER M AR K T

W ATER M AR K T

Dit voorjaar nam het Amerikaanse Pentair de watertechnologiedivisie van Norit over. Daarmee kwam een van de bekendste Nederlandse watertechnologiebedrijven in buitenlandse handen. Waar de Nederlandse watersector grote ambities koestert op het wereldtoneel, tonen grote multinationals op hun beurt bijzondere belangstelling voor de watermarkt en -kennis ‘achter de dijken’.

Multinationals hebben groeiende interesse in Nederlandse watermarkt en -kennis

Nederland waterland?

Met hoogwaardige technologieën zoals de X-Flow-membranen was Norit uiterst interessant voor het Amerikaanse Pentair, dat in mei de hele watertechnologiedivisie van het bedrijf inlijfde. (foto: WaterForum)

Door Esther Rasenberg

De afgelopen jaren zijn verschillende Nederlandse bedrijven overgenomen door buitenlandse partijen. Denk bijvoorbeeld aan de overname van Syncera door het Amerikaanse MWH Global en de overname van Rossmark, Biothane Systems International en VWS MPP Systems door het Franse Veolia. Tegelijk koos ook een aantal internationals voor Nederland als bruggenhoofd voor hun ‘wateractiviteiten’. Zo vestigde IBM hier in 2008 een Global Center of Excellence voor waterbeheer en startte Siemens na de overname van US Filter in 2005 in Den Haag met Siemens Water Technologies. Aan de andere kant zoeken ook juist Nederlandse bedrijven als Arcadis of Fugro zeer duidelijk de internationale markt op, bijvoorbeeld met grote overnames in de Verenigde Staten. De Nederlandse watersector heeft een veel internationaler karakter gekregen. Dat past ook bij de ambities van de watersector. Water is één van de negen economische topsectoren van het kabinet-Rutte. De topsector bestaat uit de deelsectoren watertechnologie, deltatechnologie en maritiem. Het topteam water moet ervoor zorgen dat de Nederlandse watersector wereldwijd tot de top blijft behoren. Dat vraagt om een strategische aanpak, want de watersector kan niet zonder meer blijven profiteren van successen uit het verleden. En de concurrentie is scherp: landen als China, Korea, Singapore en Australië positioneren zich steeds steviger op de wereldmarkt.

6

Globalisering De Nederlandse overheid, kennisinstellingen en bedrijven willen van Nederland graag een internationaal, economisch waterknooppunt maken, maar de globalisering brengt ook risico’s mee. Hoe Nederlands is en blijft de sector eigenlijk, en komen sommige partijen niet vooral om de kennis binnen te halen?

Zijn scenario’s zoals bij Organon in Oss denkbaar? Directeur Europa en Afrika Wim Drossaert van MWH Global denkt dat het wel los zal lopen: “Globalisering van de watersector is naar mijn mening geen probleem. Ik heb zelf een overname mogen meemaken en ik vond dat erg verrijkend. Je leert door een andere bril naar de wereld te kijken. Dankzij de internationalisering kan ik bijvoorbeeld wereldwijd goede mensen werven. Dat is een voordeel. We moeten ook niet vergeten dat de Nederlandse watersector niet op alle gebieden top is. Nederlanders blinken uit in waterbouw, deltatechnologie en baggeren. Op het gebied van assetmanagement van de waterketen komt bij MWH veel kennis bijvoorbeeld uit Engeland en Amerika. Daar zijn ze op dat gebied veel verder. MWH is niet actief in Nederland om hier goedkoop kennis weg te halen.” Positie bepalen Volgens businessunitmanager Remko Knol van Siemens Water Technologies, is internationalisering van de sector juist een goede zaak voor de BV Nederland: “Hoe meer buitenlandse bedrijven zich in Nederland vestigen, hoe meer dat de Nederlandse schatkist geld oplevert.” Voorzitter Sybe Schaap van het Netherlands Water Partnership (NWP) ziet internationalisering niet als een risico, maar als een uitdaging. “Het is wel zaak onze positie goed te bepalen en daar samen op in te zetten.” Professor Hans van Dijk van de TU Delft, ziet naast de voordelen van internationalisering toch ook specifieke risico’s: “Er is internationaal volop belangstelling voor onze hoogwaardige kennis en technologie. De watergroep van de TU Delft staat bijvoorbeeld internationaal zeer hoog aangeschreven en ook de kennis van PWN Technologies en KWR Watercycle Research is zeker verkoopbaar op de internationale markt. Risico’s zie

ik met name voor de publieke watersector, bijvoorbeeld bij een toekomstige economische crisis. Als de overheid dan maar niet in de verleiding komt om de drinkwaterbedrijven en de waterschappen te koop aan te bieden. Net zoals de Grieken hebben gedaan. Verkoop van het ‘tafelzilver’ zou heel slecht zijn, want het leidt tot een slechtere kwaliteit, hogere kosten voor de burger en het verlies van kennis. Voor de private sector geldt dat het risico op verkoop altijd groot is. Daar is weinig aan te doen, maar het is wel jammer. Op termijn leidt het tot verlies van kennis en ontplooiingsmogelijkheden van Nederlands talent.” Nederlandse vestiging Veel internationale bedrijven vestigen zich in Nederland, een ‘erkend’ waterland. Toch benadrukt Remko Knol van Siemens Water Technologies dat Nederland geen voor de hand liggende keuze van Siemens is geweest. “Nederland is geen makkelijke, lokale markt. Van de wereldwijd vijftig productlijnen in waterbehandeling, zijn de marktleiders van bijna twintig van die productlijnen gevestigd in Nederland. Voor Siemens was Nederland interessant, omdat hier veel industriële bedrijven aanwezig zijn die wereldwijd op allerlei locaties behoefte hebben aan waterbehandeling. Wij leggen hier ook veel contacten met Nederlandse adviseurs die grote, internationale projecten uitvoeren. Als zij bekend zijn met onze technologie kunnen zij bij buitenlandse projecten die techniek makkelijker meenemen.” Managing director Ronald Hopman van Veolia Water Nederland, noemt de mogelijkheid om de eerste publiekprivate samenwerking (Delfluent) op watergebied te realiseren en daarnaast de aanwezigheid van veel industrie en een waterkennisintensieve economie als belangrijke redenen voor de komst naar Nederland. Het Amerikaanse MWH Global had andere

motieven voor vestiging in Nederland. “MWH had in 2008 nog geen vestiging op het Europese continent. Er is voor Nederland gekozen vanwege de reputatie op watergebied, ons internationaal denken en de aanwezigheid van een adviesingenieurscultuur”, aldus Wim Drossaert. Risico’s De grootste risico’s van globalisering liggen volgens de vertegenwoordigers van buitenlandse bedrijven in de conservatieve houding van de Nederlandse publieke sector. “In Nederland zijn we vaak zelf het wiel aan het uitvinden. Wereldwijd zijn er technieken beschikbaar die zich allang hebben bewezen. De Nederlandse watersector is conservatief. Wat niet in Nederland is gerealiseerd, wordt niet zomaar toegepast. Gelukkig begint dat nu langzaam maar zeker te veranderen”, zegt Remko Knol van Siemens. Ronald Hopman van Veolia beaamt dat: “Een manco van de Nederlandse watersector is dat we niet in staat zijn om over onze

7 MWH-topman Wim Drossaert: “MWH koos voor Nederland vanwege zijn waterreputatie, niet om goedkoop kennis te halen.”

W ATER M AR K T

Kennis beschermen of delen? Met het oog op toenemende globalisering en internationalisering is de vraag of je kennis moet beschermen of delen cruciaal. Onlangs kwam nog het verhaal naar buiten dat Shell zou worden weggepest uit China, nu het land zelf de technologie beheerst. “Kennis exporteren blijft lastig”, zegt Remko Knol van Siemens. “Als de technologie niet vastligt in patenten, kun je er geen prijs voor vragen. Nederlandse waterbedrijven zijn heel innovatief, maar het is zaak om die kennis om te zetten in orders, opdrachten en winst. Daar heeft Nederland op dit moment moeite mee. Het schort niet aan ondernemerschap, maar kleine bedrijven hebben niet de organisatie en infrastructuur om wereldwijd mee te blijven doen.” Ronald Hopman van Veolia is van mening dat het beschermen van kennis achterhaald is: “Ik denk dat je algemene kennis moet delen en dat je op die manier verder kunt komen. Wij werken soms ook samen met concurrenten om onze markt te vergroten. Er is in Nederland heel veel kennis, maar die wordt te weinig vermarkt. Mijns inziens ligt de sleutel bij meer consolidatie. Dan krijg je grotere partijen met meer slagkracht.”

eigen grenzen heen te kijken. Ik verbaas me er vaak over hoe intern gericht we in Nederland zijn. Er wordt bijvoorbeeld te weinig gekeken naar bewezen technieken en gerealiseerde projecten in het buitenland. Veolia doet in het buitenland bijvoorbeeld heel veel met waterketens, maar tijdens bijeenkomsten over dat onderwerp wordt hier weinig aandacht aan besteed.” Structuur Ook de beperkte omvang van Nederlandse waterbedrijven zorgt ervoor dat grote, buitenlandse opdrachten niet aan Nederlanders worden gegund. Wim Drossaert: “Grootschalige werken krijgen we in Nederland zelden. Je ziet nu dat grote partijen uit Azië de markt opkomen en met dat soort opdrachten aan de haal gaan. We moeten echt wakker blijven, want we worden aan alle kanten ingehaald. Nederlanders moeten slim zijn, want van de massa zullen we het altijd verliezen. We moeten ons specialiseren, focussen en blijven onderscheiden in bepaalde niches.” Ronald Hopman van Veolia stelt dat het werken voor een grote onderneming als Veolia veel voordelen biedt. “Dit soort bedrijven heeft een structuur die geschikt is voor de uitvoering van grootschalige, langdurige projecten. Je ziet ook bij aanbestedingen dat financiers de risico’s lager inschatten als er een partij als Veolia meedoet. Logisch want de omvang van het bedrijf biedt een zekere stabiliteit.” Volgens NWP-voorzitter Sybe Schaap kan Nederland op een andere manier voordelen van schaalgrootte bereiken. “In Nederland kunnen we het beter opnemen tegen grote buitenlandse spelers door meer samen te werken. Ook kun je dan makkelijker oplossingen op maat aanbieden. Je kunt niet overal goed in zijn. Als je uitgaat van de vraag in een bepaalde regio,

zoek je daar de expertise van verschillende specialisten bij. Bij NWP hebben we zogenoemde landenplatforms, waar partijen samen een markt veroveren. Die werken heel goed.” Toekomst “De Nederlandse watersector kan zijn positie op een aantal manieren veilig stellen”, zegt Sybe Schaap. Hij vervolgt: “We moeten goed kijken naar de behoeften in de markt. In Nederland zijn we geneigd om uit te gaan van wat wij hebben, in plaats van te kijken naar de vraag. Door meer samenwerking kunnen we het opnemen tegen grote, buitenlandse spelers. Ook raad ik bedrijven aan om voor kennisintensieve projecten met veel toegevoegde waarde te kiezen. Een baggeraar die alleen grote partijen zand verplaatst, wordt vroeg of laat door andere partijen ingehaald. Maar dat wordt anders als je een compleet advies kunt bieden voor de inrichting van een gebied. Dat is sowieso onze kracht; wij weten hoe je in een dichtbevolkte delta met water omgaat. Dat wordt steeds meer een totaalproduct waar in het buitenland vraag naar is.” Hans van Dijk van de TU Delft wijst op het belang van innovatie. “Werk samen met universiteiten om nieuwe kennis te ontwikkelen, pas die kennis in eigen land toe en ontwikkel netwerken om de kennis internationaal te verkopen.”

9

Wateropleidingen hét opleidingsinstituut voor de watersector Wateropleidingen (SWO) levert professionele bij- en na-scholing voor de watersector. Deze scholing, in de vorm van opleidingen, cursussen en trainingen maakt van medewerkers waterprofessionals. De cursussen worden binnen alle vakgebieden (Drinkwater, Riolering & Stedelijk water, Waterzuivering, Waterbeheer, Waterveiligheid, Vergunningen & handhaving, Beheer & onderhoud, Didactiek & communicatie, Internationaal) en op alle niveaus verzorgd, van vmbo -hbo+/academisch, altijd actueel en praktijkgericht. Wateropleidingen verbindt de (water)professionals met hun expertise met de wensen en behoeften van de watersector. Wateropleidingen werkt volgens het unieke SWO-concept: ■ voor en door professionals; ■ ontwikkelen en organiseren van praktijkgerichte opleidingen; ■ not-for-profit, not-for-loss. Alle cursussen, opleidingen en trainingen kunnen op locatie worden uitgevoerd en desgewenst als maatwerk. U kunt ook een beroep op ons doen voor de didactische en logistieke begeleiding van uw bedrijfsopleidingen of voor capacity building binnen uw buitenlandprojecten. Heeft u een opleidingsvraag, neem dan contact met ons op. Wij staan u graag te woord!

www.wateropleidingen.nl Postbus 1410 | 3430 BK Nieuwegein | Telefoon (030) 60 69 400 | E-mail [email protected]

interview

Waar de Nederlandse politiek nog aanhikt tegen de jaarlijkse miljard euro per jaar voor zijn deltaplan, kijkt Cees Veerman alweer verder. Vietnam gaat met de geïntegreerde delta-aanpak aan de slag en Veerman is inmiddels persoonlijk adviseur van de premier. Hij waarschuwt de Nederlandse watersector. “Pas op, we kunnen niet zomaar Nederlandse bedrijven in ons advies meenemen.” Cees Veerman, delta-adviseur in Vietnam

Cees Veerman vertaalt Nederlandse delta-aanpak in Vietnam

‘We moeten ons niet overschreeuwen’

Door Jac van Tuijn

Betrouwbare, doeltreffende desinfectie Experts in Chem-Feed and Water Treatment

De beste waterkwaltiteit beschermt ons in het dagelijks leven. Optimale desinfectie methode vanuit de meest uitgebreide portfolio Op maat ontwikkeld voor elke toepassing Alle technologieën uit één hand, UV, Ozon, Chloordioxide

Efficiënte, geur- en smaakloze desinfectie met chloordioxide ProMinent in Nederland Tel. 030-6779280 www.prominent.nl/desinfectie

Hij is de man van de grote projecten. Toen de NoordZuidlijn in Amsterdam letterlijk dreigde te verzanden, moest oud-minister Cees Veerman met een commissie van wijzen het miljardenproject weer vlottrekken. Maar in de waterwereld heeft hij vooral naam gemaakt als de voorzitter van de Deltacommissie. Hij legde een blauwdruk neer voor de komende honderd jaar, waarvoor jaarlijks een miljard euro in het Nederlandse waterveiligheid en deltabeheer zou moeten worden geïnvesteerd. Vorig jaar werd Veerman opnieuw gevraagd voor een deltaplan, nu niet voor Nederland, maar voor Vietnam. Nederland wil een voorname rol spelen in ’s werelds delta’s en Veerman was daarvoor het ideale boegbeeld. Hij reisde enkele keren naar het Zuidoost-Aziatische land en nam Nederlandse waterbeheerders, wetenschappers, beleidsmakers en ondernemers in zijn kielzog mee. “Eind volgend jaar leveren wij als werkgroep het plan op voor de Mekongdelta. Dan is het aan de Vietnamese regering om de beslissingen te nemen en het plan in uitvoering te nemen”, vertelt Veerman, die zich sinds vorig jaar november de persoonlijk adviseur van de Vietnamese premier over klimaatverandering mag noemen. Hij is de voorman van een werkgroep met Nederlandse experts, die het Nederlandse deltaplan ‘vertalen’ naar de Vietnamese situatie. In eerste instantie voor de Mekongdelta, later ook voor andere Vietnamese rivieren en de hele kust. De Nederlandse werkgroep is geïnstalleerd als onderdeel van een samenwer-

kingsovereenkomst die door de beide premiers van Nederland en Vietnam is ondertekend. Het is voor het eerst dat Nederland op zo’n hoog niveau een ander land helpt bij het opzetten van een deltaplan. “Zie ons als een deltacommissie voor Vietnam. Het is de bedoeling dat ik nu regelmatig naar Vietnam ga om daar samen met de Vietnamese autoriteiten te kijken hoe het vordert”, aldus Veerman.

“Nederland is aan het kruidenieren” Ruim 2,5 jaar na de presentatie van het eindrapport van zijn Deltacommissie is Cees Veerman kritisch over de politiek. Telkens wijst hij erop dat zijn deltaplan niet alleen bescherming biedt voor Nederland, maar dat het ook kansen biedt om de internationale marktpositie te versterken, maar dat besef dringt nauwelijks door. “Nederland is aan het kruidenieren. We tutten nu al een jaar over de financiering van de Deltawet. Maar je kunt niet internationaal een belangrijke partij zijn die waterbouw als een speerpunt in de aanbieding heeft, als je niet in de eigen winkel je producten kunt laten zien. Pak in het Deltaprogramma nu eens een paar dingen groots op. Zeg tegen het bedrijfsleven, als jullie 50% inleggen dan leggen wij er ook 50% in. Als je koopman wilt zijn, weet je dat je af en toe geld moet uitgeven dat je pas later terugverdient.”

11

interview

I N TERVIE W

Van boerenzoon tot delta-adviseur

Cees Veerman, van oorsprong boerenzoon, was minister van Landbouw in de eerste drie kabinetten-Balkenende. Daarna werd hij gevraagd om een advies op te stellen voor de bescherming van de Nederlandse delta tegen de gevolgen van de mogelijke klimaatverandering. Nadat Veerman met zijn Deltacommissie in 2008 het honderdjarige plan voor een veilige Nederlandse delta had gepresenteerd, werd hij in 2009 gevraagd te onderzoeken of en hoe de letterlijk verzande NoordZuidlijn in Amsterdam weer vlotgetrokken kon worden. Nog in hetzelfde jaar werd hij voorzitter van een commissie om het hoger onderwijs in Nederland structureel op een hoger plan te tillen. Hij is hoogleraar geweest aan de Katholieke Universiteit Brabant en de Erasmus Universiteit en is sinds 2007 bijzonder hoogleraar duurzame plattelandsontwikkeling in Europees perspectief aan de Wageningen Universiteit en de Universiteit van Tilburg. Hij is bovendien voorzitter van de Dutch Delta Academy. Vanaf 2010 is hij adviseur voor de Vietnamese regering voor het deltabeleid.

In de gesprekken met de Vietnamese premier Nguyen Tan Dung heeft Veerman gemerkt dat Vietnam serieus werk maakt van de bescherming van de delta. “De overheid doet dit met een enorme gedrevenheid. Zij geeft absolute prioriteit aan een goede infrastructuur en de bescherming van de bevolking tegen de overstromingen.” Hij heeft wel gemerkt dat de besluitvorming anders verloopt. “Ze maken andere afwegingen. Wij zitten al in een buitengewoon veilige delta en hebben een hoog welvaartsniveau. Bovendien is Vietnam een eenpartijstaat en als daar een besluit valt, wordt het ook uitgevoerd”, aldus Veerman. “Het is verheugend dat Vietnam Nederland heeft uitgekozen om hun kennis voor hun deltaplan op te doen. Behalve Nederland, heeft Denemarken rapporten gemaakt en zijn ook landen als Japan en Australië in Vietnam heel actief geweest. Het project heeft een heldere structuur en is op hoog niveau gepositioneerd. Zo hebben wij duidelijk de status van onafhankelijke adviseurs. Het zijn Vietnamese problemen, het is hun land en zij moeten de beslissingen zelf nemen.”

12

Wereldmarkt De relatie met Vietnam op het gebied van waterbouw is in korte tijd uitgegroeid tot het nieuwe voorbeeld van export van Nederlandse waterkennis. De overheid gaat voorop om een ander land te helpen met het opzetten van een integraal waterbeleid. Daarmee opent ze de deuren voor de Nederlandse kennisinstellingen en het bedrijfsleven die bij de

Het havenfront van de stad My Tho in de Vietnamese Mekongdelta. (foto: Wikimedia/adamjones. freeservers.com)

uitvoering van het deltaplan opdrachten kunnen verwerven. Toch waarschuwt Veerman: “Let wel, wij kunnen in ons advies niet zomaar Nederlandse bedrijven meenemen. Het is en blijft Azië en de overheid is hier ook gelijk koopman. De Vietnamese overheid gaat straks de wereldmarkt op voor het laten maken van bestekken en tekeningen. Ze zullen kijken welk ingenieursbureau het beste in de markt ligt, qua prijs en kwaliteit. Dat geldt in de latere fase van de uitvoering net zo voor de aannemerij.” Desalniettemin ziet Veerman wel voldoende openingen voor Nederlandse bedrijven. “Het gaat daarbij niet alleen om de harde waterbouw zelf, maar ook om de inbedding van het waterbeheer in de planvorming. Nederlandse ingenieursbureaus en baggeraars hebben een goede reputatie. Sommige bedrijven zijn al in Vietnam actief.” Concrete ontwerpen Volgens hem moeten de Nederlandse bedrijven zijn werkgroep nauwlettend blijven volgen tot het moment dat er opdrachten op de markt komen. Hij voorziet drie ontwikkelingen die voor de Vietnamese watermarkt van belang zijn. “De basisgedachten uit het Mekongdeltaplan zullen uitgewerkt worden in concrete ontwerpen van dammen, sluizen en drinkwatervoorziening. Het gaat daarbij niet alleen om de zeespiegelstijging: een stad als Ho Chi Minhstad onttrekt bijvoorbeeld zoveel grondwater dat het jaarlijks acht centimeter daalt. En dat terwijl er miljoenen kubieke meters zoet water dwars door de stad stromen. Ook speelt het vraagstuk van de verzilting en de ontwikkeling van de rijstterrassen die beter tegen het zoute water beschermd zijn.” Consortia met lokale bouwers De tweede ontwikkeling die Veerman van belang acht voor het bedrijfsleven is de feitelijke bouw. “Voor Nederland gaat het dan natuurlijk om de grote baggerbedrijven, maar enkele grote aannemers hebben in het Verre Oosten ook al veel ervaring opgedaan, onder meer met bouwen onder water. Zij kunnen consortia vormen met lokale aannemers. Vietnam

De stad My Tho, net ten zuiden van Ho Chi Minhstad, ligt in het hart van de Mekongdelta. (foto: Wikimedia/adamjones.freeservers.com)

heeft goed opgeleide waterbouwers die de lokale omstandigheden kennen.” Het is volgens Veerman belangrijk dat die consortia zich ook buigen over de vraag van de financiering. “Hoe kunnen de projecten het best worden gefinancierd: publiek of privaat, met schuld of door uitgeven van participaties. Hoe zit het medefinanciering uit hulpfondsen? Kunnen de Wereldbank of de Nederlandse regering iets betekenen?” Allemaal vragen die volgens Veerman nog beantwoord moeten worden. Water governance De derde ontwikkeling die Vietnam ziet, is de borging van het nieuwe waterbeheer in een beheersstructuur. “Waar wordt de zeggenschap gelegd voor deze grote nieuwe waterwerken? Hoe ga je om met de tegengestelde belangen van stedenbouwers, stedelingen, landbouwers en schippers? Hoe organiseer je zo’n proces? Daar zullen wij als werkgroep al een belangrijke bijdrage aan leveren, maar bij de uitvoering zullen straks al die belangentegenstellingen moeten worden overbrugd”, aldus Veerman. Hij stelt dat Nederland op al deze terreinen veel ervaring heeft en bovendien zijn reputatie mee heeft. Maar Nederland mag niet overmoedig worden, zo benadrukt hij. “Het Nederlandse bedrijfsleven kan zijn diensten aanbieden, maar we zijn niet alleen in de wereld. Tegelijk zijn we zijn een klein land en we moeten ons niet overschreeuwen. Aanbiedingen moeten altijd concurrerend en marktconform zijn.”

Vietnamees-Nederlandse samenwerking

Vietnam is een van de landen waarmee Nederland een langjarige samenwerkingsrelatie op het gebied van water opbouwt. Hiertoe is in 2010 tussen Nederland en Vietnam een ‘strategic partnership arrangement’ (SPA) gesloten. Deze samenwerking heeft drie speerpunten: - het Mekongdeltaplan, - het programma ‘Ho Chi Minh City towards the sea with climate change adaptation’ - het Vietnam-Netherlands Water Business Forum. Tijdens zijn officiële bezoek aan Vietnam eind maart heeft staatssecretaris Joop Atsma afspraken gemaakt om de zakelijke contacten op het gebied van watermanagement tussen Vietnam en Nederland verder aan te trekken. Eind november wordt het eerste Nederlandse Business Forum gehouden tijdens de internationale watervakbeurs VietWater2011 in Ho Chi Minhstad. Rotterdam is met Ho Chi Minhstad een samenwerking aangegaan voor het duurzaam en klimaatbestendig ontwikkelen van de stad en de haven van Ho Chi Minhstad.

13

D e lt a ' s

Nederland heeft de faam als deltaland, maar moet op zijn tellen passen. De concurrentie in de wereld komt op, met name in Azië maar ook dichterbij in Europa. Vier Nederlandse kopstukken uit de praktijk, markt en wetenschap leggen de deltasector langs de meetlat en schatten de mondiale ambities op waarde: Pier Vellinga, Piet Dircke, Chris Zevenbergen en Huib de Vriend.

D e lt a ' s

vieswerk, een ordergrootte die voor Nederlandse begrippen zeer tot de verbeelding spreekt. Amerika is lastig binnen te komen, zo benadrukt Dircke: “Maar omdat wij een Amerikaans ingenieursbureau hebben overgenomen en de helft van de collega’s wereldwijd uit Amerikanen bestaat, ging het veel soepeler. De kunst is die Amerikaanse aanwezigheid te benutten om minimaal even goed te zijn als de concurrenten. En dan moet je met die Nederlandse inbreng net dat kleine beetje extra inbrengen dat je boven die concurrenten uittilt. Bij New Orleans wonnen wij daardoor van 45 concurrenten.”

Nederlandse ingenieurs maakten de blauwdruk voor de hoogwaterbescherming van New Orleans na de Katrina-ramp. Een onderdeel is de ruim drie kilometer lange stormvloedkering in het Inner Harbor Navigation Canal. (foto: Shaw/Business Wire)

Expertpanel over mondiale ambities van Nederlandse deltasector

‘We hebben stevige waterlobby, maar water alléén is niets’

Schoolvoorbeeld Deze aanpak zou ook elders in de wereld mogelijkheden kunnen creëren, verwacht Dircke. Maar als echt schoolvoorbeeld van hoe de Nederlandse watersector zou moeten samenwerken, noemt hij de verschillende vormen van samenwerking met andere Nederlandse partijen onder de naam ‘Brooklyn Rotterdam Waterfront Exchange’. “Dat is begonnen met een ‘government to government’-contact. De Rotterdamse burgemeester Achmed Aboutaleb en voormalig staatssecretaris Frank Heemskerk van Economische Zaken hebben met de Port Autority van New York en New Jersey een samenwerking opgezet voor klimaatadaptie en wateren havenontwikkeling. Die samenwerking heeft de deur geopend voor verschillende Nederlandse kennisinstellingen en bedrijven.”

deltaland eruitziet en wat we doen om ons voor de toekomst te beveiligen. We moeten de showcase steviger neerzetten, verbreden, krachten bundelen en misschien met wat geld erbij nog wat meer body geven.” Overheidsmarkt Klimaathoogleraar Pier Vellinga van de Vrije Universiteit en Wageningen Universiteit zit op dezelfde lijn als Dircke. “We hebben dan wel een sterke waterlobby opgezet, maar water alléén is eigenlijk niets. Water is altijd verbonden met ruimte, met grond, met bouwen. We moeten dus veel meer in blauw, groen en rood denken en handelen. Een speerpunt ‘Topgebied Delta’ dus. Dat concept valt internationaal veel beter.” Hij pleit er voor ook de land- en tuinbouwexpertise van Nederland mee te nemen. Een sector die vele miljarden meer genereert dan water alleen. De deltamarkt is nadrukkelijk een overheidsmarkt, omdat de meeste projecten door overheden gesanctioneerd moeten worden. Maar vergeleken met andere landen is, los van de vele missies naar het buitenland, de Nederlandse overheid nog niet zo goed in internationale contacten. Dat heeft volgens Vellinga mede te maken met het oude beleid van ministeries dat vaak wat haaks op elkaar stond.

Pier Vellinga (VU / WUR) ‘Water is altijd verbonden met ruimte, met grond, met bouwen. We moeten meer in blauw, groen en rood denken.’

Piet Dircke (Arcadis) ‘We zijn het enige land in de wereld dat kan laten zien hoe een veilige delta eruitziet'

Door Olav Lammers

14

‘Call in the Dutch’ is sinds de orkaan Katrina in de Verenigde Staten een soort gevleugelde uitspraak geworden, nadat Nederlandse ingenieurs het deltaplan ontwierpen om New Orleans voortaan beter te beschermen. Vorig jaar riep Sarah Palin op de Amerikaanse televisie zelfs om de hulp van Nederland tijdens de olieramp in de Golf van Mexico: goede dijkenbouwers weten vast ook iets op vervuild zeewater… Het tekent de faam die Nederland internationaal nog geniet op het gebied van waterbouw. De Nederlandse baggeraars hebben bovendien een belangrijk deel van hun wereldmarkt in handen en vertonen al jaren een stevige groei. En toch moet de Nederlandse deltasector op zijn tellen passen, zo wordt de laatste tijd uit verschillende hoek gewaarschuwd. Met name grote bouwconcerns uit Azië komen sterk op en kijken ook begerig naar de watermarkt, maar ook dichter bij huis doen landen ervaring op met het bouwen van al

dan niet beweegbare stormvloedkeringen, zoals in Londen, Sint-Petersburg of in Venetië. Of ze ontwikkelen nieuwe concepten over klimaatbestendig bouwen zoals in Hamburg of in Groot-Brittannië. Voornamelijk advieswerk “Substantiële business generen is in deze sector ontzettend moeilijk. We kunnen onze kennis wel inzetten en verkopen, maar je neemt niet zomaar Nederlandse baggeraars en aannemers mee om het werk uit te voeren”, zegt Piet Dircke van ingenieurs- en adviesbureau Arcadis, inmiddels een ware multinational. Arcadis heeft sinds Katrina sterk geprofiteerd van de opkomende watermarkten in de Verenigde Staten. Behalve in New Orleans, is Arcadis ook actief in Californië en New York. Alleen al voor New Orleans werd een contract afgesloten van een kwart miljard dollar, uitsluitend voor ad-

Volgens Dircke is hoogwaardige waterkennis alleen niet doorslaggevend voor een succesvol businessmodel. “Dat is echt een cruciaal punt. Je ziet dat landen als Japan, Korea en Frankrijk naast het aanbod van ingenieurs ook nog met een bank aankomen die bereid is het project te financieren. De Nederlandse ingenieur staat er wat dat betreft vaak een beetje alleen voor. We verliezen het lang niet altijd op waterkennis, maar wel op de wat meer integrale aanpak. We hebben een eigen verdienmodel nodig waarbij onze kennis centraal staat, maar waarbij de showcase Nederland veel nadrukkelijker moet worden meegenomen. Wij zijn het enige land ter wereld dat echt kan laten zien hoe een veilig

Vellinga constateert ook twee stromingen in Nederland: “De ene stroming wil samen met de overheid de markt veroveren. De andere stroming zegt: dat is een gepasseerd station, onrealistisch en ongewenst. Steeds meer ingenieursbureaus zijn inmiddels forse multinationals geworden. We maken dus meer kans als we buitenlandse vestigingen hebben met lokale mensen in de hogere functies waar de Nederlandse kennis gepositioneerd wordt.” Daarnaast kan volgens Vellinga een delta-alliantie, die in de wereld aan ‘branding’ doet zeer interessant zijn, omdat die goed kan inspelen op klimaatadaptiefondsen die bij de Wereldbank en EU-banken vrij gaan komen. “Nederland zou de ambitie moeten hebben om een kennisknooppunt te worden, waarbij de opbouw en uitwisseling van kennis en ervaring centraal staan. Volgens Vellinga moet de Nederlandse overheid er alles aan doen om de hoofdkantoren

15

>(Ekmb[l[d5

D e lt a ' s

Staat uw bedrijf al in de WaterForum Marktwijzer? Hét zoekregister voor de Waterwereld In september komt er weer de gedrukte uitgave van de Marktwijzer. Zorg dat uw bedrijf niet ontbreekt!

Voor aanmelden of doorgeven van mutaties ga naar de Marktwijzer op www.waterforum.net

:[ÒX^…ciZYg^c`lViZgkddgo^Zc^c\ dc\ZVX]iYZXVeVX^iZ^iZcZXdad\^hX] kg^ZcYZa^_`ZV[kValViZgWZ]VcYZa^c\4 6ah‚‚ckVcYZiddcVVc\ZkZcYZWZYg^_kZc^c YZegdXZhbZZiiZX]cdad\^Z!aZkZgi@GD=C: ZZclVVgYZkdaaZW^_YgV\ZVVcYZkZgZ^hiZc kVcYZlViZg^cYjhig^Z#CVVhiZZcXdbeaZZi egdYjXiVhhdgi^bZcikVcÓdl"Zcc^kZVj" bZiZgh!W^ZYZcl^_dcoZ`aVciZccjdd` Z[ÒX^…ciZVcVanhZbZiZgh# @GD=C:Éhc^Zjldcil^``ZaYZZaZ`igd" bV\cZi^hX]ZÓdlbZiZg!YZL6I:G;AJM ^hZZcXdbeaZiZbZZideadhh^c\kddglViZgZc V[kValViZgVeea^XVi^Zh# @GD=C:ÄLViZg^hdcoZlZgZaY#

KddgbZZg ^c[dgbVi^Zo^Z dcoZlZWh^iZ/ lll#`gd]cZ#Xdb

WATERFLUX 3070

De volgende bedrijven hebben een Speciale Vermelding en/of Bedrijf in Beeld pagina reeds gereserveerd: Bedrijf Krohne Nederland B.V. Atlas Copco Compressors Nederland ITT Water & Wastewater Nederland B.V. Melspring International B.V. Logisticon Water Treatment BV Rossmark Waterbehandeling B.V Veolia Water Nederland Biothane Systems International ProMinent Verder B.V Bray Controls Benelux Eurowater B.V. MAHLE Industrial Filtration Ovivo Holland B.V. HKV lijn in water Wateropleidingen, Stichting Aquacare Europe B.V. Ondeo IS Utility Services Wetsus WLN KSB Nederland B.V Berson UV-Techniek FairWater

Plaats Dordrecht Zwijndrecht Dordrecht Velp Groot Ammers Ede Ede Delft Vleuten Heerhugowaard Roosendaal Alkmaar Zoeterwoude Lelystad Nieuwegein 's-Hertogenbosch Dordrecht Leeuwarden Zuidlaren Zwanenburg Nuenen Amsterdam

Voor meer informatie over de Marktwijzer mogelijkheden bel 015-3617433 of mail [email protected]

in Nederland te houden of te krijgen. En ook de kennisagenda in Nederland voortzetten, ondanks de geldstroom uit de aardgasbaten straks opdroogt.” Chris Zevenbergen, hoogleraar aan de TU Delft en UnescoIHE en statutair directeur van de business-developmentdivisie van bouwbedrijf Dura Vermeer, stoort zich vooral aan de blijvende versnippering binnen de Nederlandse deltatechnologie sector. “De baggerwereld is goed georganiseerd, speelt elkaar de bal toe en is goed aangetakt bij de rijksoverheid. Ingenieursbureaus doen het ook goed, zitten overal bij en trekken met elkaar op. Maar daarbuiten is er eigenlijk niet zoveel meer.” Nederland moet veel meer uitdragen wat het kan. “Tot nu toe is nog een beetje een balzaal waar we met z’n allen in zitten. Gezellig, maar we moeten naar buiten. De rest van de wereld zit niet stil. De ontwikkelingen gaan razendsnel. We hebben fantastische ideeën, maar we vergeten tempo te maken.” Hij wijst op de snelle opkomst van de Aziatische concurrentie. “Misschien is het juist wel beter met grote instituten en bedrijven in deze landen de samenwerking te gaan zoeken, zoals we dat ook al met Singapore doen.”

Chris Zevenbergen (Dura Vermeer / TU Delft) “We zitten met zijn allen in een balzaal. Gezellig misschien, maar we moeten naar buiten.”

Zevenbergen begrijpt niet dat Nederland met het programma Ruimte voor de Rivier niet veel meer naar buiten treedt. “Een ‘multi billion’-project, uniek qua organisatie en in de combinatie van beheren van riviersystemen en ruimtelijke ordening. Een aanpak waar bijvoorbeeld Australië veel aan kan hebben.” Zevenbergen legt de vinger ook op de conservatieve aanpak in Nederland. “Bij projecten hier denken we vooral aan kosten, tijdschema’s en besparingen. De bredere impact die het kan hebben laten we schieten, innovatieonderdelen worden vaak afgesneden. We zijn naar buiten toe ook nog veel te bescheiden, vergeleken met andere landen. Als we om tafel zitten bij een minister in het buitenland om wateropdrachten binnen te halen, moeten we tegelijk ook doorstoten en onze kennis tentoonspreiden op het gebied van wegeninfrastructuur, land- en tuinbouw.” Volgens Huib de Vriend, directeur kennis van onderzoeksinstituut Deltares, is de internationale reputatie van Nederland op het gebied van waterbouw en waterveiligheid nog vrij

solide. Deltares opereert meer en meer op de internationale markt en concentreert de activiteiten op dit moment vooral het en beheer van water, bodem en ondergrond in dichtbevolkte deltagebieden. De ambitie is de buitenlandse omzet binnen een paar jaar te verdubbelen. Naast een aantal agentschappen in het buitenland en een kleine vestiging in de VS, werkt het onderzoeksinstituut nauw samen met de Singaporese overheid en universiteit op het gebied van onderzoek. “Vaak is de tactiek om binnen te komen via de onderzoekslijn.”

Huib de Vriend (Deltares / TU Delft) “Onze achtertuin biedt ongekende mogelijkheden voor een fantastische thuismarkt. Dat is de uitvalsbasis om wereldwijd aan de weg te timmeren.”

Prijsconcurrent Hoewel Deltares vooral in het topsegment een belangrijke positie inneemt in de markt voor specialistisch delta-advies, ziet De Vriend partijen uit andere landen steeds nadrukkelijker op dezelfde markt opereren. Daarbij wordt vaak geconcurreerd op kwaliteit en inhoud. ”Op prijs alleen redden we het vaak niet; dan leggen we het af tegen goedkopere bureaus.” De buitenwereld zit niet stil en op dat punt toont De Vriend zich bezorgd over het kabinetsvoornemen om het volume aan innovatiesubsidies drastisch terug te brengen, terwijl veel landen juist het tegenovergestelde doen. “Als je als land bovenaan wilt staan, zul je moeten blijven investeren. We hebben een achtertuin die ons ongekende mogelijkheden biedt voor een fantastische thuismarkt, als uitvalsbasis om wereldwijd aan de weg te timmeren.” Contramine De Vriend betreurt tenslotte dat het huidige kabinet een beetje in de contramine lijkt te zijn op het gebied van natuur en milieu. “Juist in dit segment ontstaat wereldwijd een enorme groei. Er komen steeds strengere eisen voor de milieueffecten van infrastructurele werken. Bij Deltares zetten we erop in om de technische kennis aan de milieukennis te verbinden. Juist het bouwen met de natuur heeft de toekomst. Om een prominente speler op de internationale markt zijn, heeft Nederland een sterke thuisbasis nodig.“

17

TERU G W I N N I N G

Fosfaatmijn in de Verenigde Staten.

Dreigende schaarste op wereldmarkt geeft impuls aan terugwinning fosfaten

Het witte goud in het afvalwater Door Rob Schoon en Arjan Veering

Enkele jaren geleden was het idee om fosfaten terug te winnen uit afvalwater en gescheiden urine-inzameling nog idealisme of luchtfietserij. Nu lijken fosfaten het witte goud te zijn; de mondiale natuurlijke voorraden slinken en de prijzen op de wereldmarkt zijn inmiddels verdrievoudigd. En zonder fosfaten geen leven, waarschuwen de deskundigen. Rossmark Waterbehandeling B.V. Celsiusstraat 34 - P.O. Box 250 - 6710 BG Ede T: +31 318 691 500 F: +31 318 691 501 E: [email protected] www.rossmark.nl

Robert Kennedy Jr. was er speciaal voor ingevlogen. In De Bilt, op het monumentale hoofdkantoor van Grontmij, gaf de nazaat uit de beroemde Amerikaanse politieke dynastie een bevlogen lezing over een duurzame economie, waarbij hij op onnavolgbare wijze de economische crisis, de opkomst van de Tea Party, het energieprobleem, vervuiling van het oppervlaktewater en de uitputting van natuurlijke grondstoffen aan elkaar knoopte om uit te komen bij fosfaatschaarste. Want daarvoor was hij gekomen: “De fosfaatvoorraden – onmisbaar voor onder meer de landbouw en de voedselproductie – slinken snel. De schattingen lopen uiteen, maar binnen dertig jaar zouden de voorraden wel eens uitgeput kunnen zijn.” De milieujurist en -entrepreneur Kennedy is investeerder en bestuurder van het Canadese bedrijf Ostara dat een methode heeft ontwikkeld om fosfaat uit industrieel en huishoudelijk afvalwater te halen en in mestkorrels, ‘pearls’, om te zetten. Om de technologie te promoten was Kennedy vorig najaar in Europa. Grontmij was net een alliantie aangegaan met de Canadezen om de technologie ook in Nederland op de markt te brengen en even daarvoor had Ostara een contract voor 2 miljoen pond gesloten met Thames Water in Londen. De installatie op de af-

19

TERU G W I N N I N G

TERU G W I N N I N G

Hergebruik fosfaten in Nederland

Drievoudige prijs stuwt zoektocht naar nieuwe bronnen

• Gescheiden inzameling/verwerking urine: - o.m. DeSaH (Sneek), Het Nieuwe Plassen (Rijn en IJssel, Groot Salland) en Saniphos (GMB, Zuthphen) • Zuiveringsslib als meststof in land- en tuinbouw • Terugwinning fosfaat (en ook stikstof ) op rwzi: - als struviet: Pearl, Airprex, Anphos, Phospaq, NuReSys, Phosnix - als calciumfosfaat: Crystallactor • Terugwinning uit as: - als grondstof fosforproductie: SNB, Thermphos, Biocon - als struviet: Seaborne, Pasch - als grondstof kunstmest: Ashdec, EcoPhos - als ammoniumfosfaat: CleanMap - als calciumfosfaat: Mephrec

Marokko is met 50 miljard ton veruit de grootste bron van rotsfosfaat ter wereld. De mijnen liggen vooral in het omstreden gebied van de Westelijke Sahara. Ook de Verenigde Staten, China, Rusland, Brazilië, Syrië, Jordanië en Zuid-Afrika hebben grote voorraden van het erts. In de Europese Unie heeft alleen Finland wat fosfaat in de bodem, zodat Europa sterk afhankelijk is van de wereldmarkt. Waar China, Rusland, en ook de VS steeds meer fosfaat voor de eigen markt houden en de mondiale vraag snel groeit, is de prijs van een kilo fosfaat in de laatste vijf jaar van iets meer dan 40 dollar naar 120 dollar per ton geschoten. Dat betekent dat naarstig naar andere bronnen wordt gezocht, zoals afvalwater. Een consortium van de Nederlandse scheepsbouwer IHC en Belgische baggeraar Deme werkt ook aan plannen om delfstoffen, waaronder fosfaat, van de diepzeebodem te halen. De hoge grondstofprijs zou zulke ‘Jules Verne’-avonturen rendabel kunnen maken (zie ook Kort Nieuws, pagina 5).

De Saniphos-urineverwerkingsfabriek in Zutphen is een Europese primeur en zet stikstof en fosfaat uit urine om in struviet.

valwaterzuivering van Slough is inmiddels klaar, draait nu proef en moet vanaf deze zomer 150 ton fosfaat per jaar terugwinnen.

20

Urine Fosfor is als nutriënt onmisbaar in de voedselketen. Gewassen hebben deze bouwsteen nodig hebben voor hun groei en voor mensen geldt dat het één van de essentiële bouwstenen is voor tanden, botten, DNA en enzymen. Zonder fosfor geen leven. Net als bij zijn landgenoot Al Gore lijken de schattingen van Kennedy over de voorraden wat aan de radicale kant. Desalniettemin is de fosfaatcrisis een reëel probleem. De fosforvoorraden, gewonnen uit ertsen, zijn beperkt en bevinden zich in een handvol landen, waaronder Marokko, de Verenigde Staten, China en Rusland. Verwacht wordt dat de voorraden over 100 tot 300 jaar verbruikt zijn, maar dat met de huidige snelle demografische en economische ontwikkelingen dit proces sterk kan versnellen. Binnen vijftig jaar kan de schaarste al serieus voelbaar zijn. Ook de ligging van de mijnen in sommige uit milieu- en strategisch oogpunt kwetsbare gebieden doen de zorgen over fosfaten toenemen. De laatste jaren zijn er verschillende internationale initiatieven opgekomen, zoals het Global Phosphorus Research Initiative (GPRI) waarin onderzoeksinstellingen uit Australië, Europa en Noord-Amerika samenkomen. Urine is een belangrijke bron voor terugwinning van fosfor, aldus dr. Dana Cordell van de Universiteit van Sydney en de Universiteit van Lingköping in Zweden, een van de initiatiefnemers van het GPRI. “Onder-

zoek in Zweden en Zimbabwe heeft aangetoond dat er in de urine van één persoon voldoende fosfaat zit om te voorzien in 50-100% van de voedselproductie van een ander", stelt Cordell in een voordracht. In verschillende landen worden proeven gedaan met terugwinning van fosfaat uit urine. In Nederland is fosfaatterugwinning een van de drijvende krachten achter experimenten met gescheiden inzameling van urine, zoals met 'Het Nieuwe Plassen'bij de waterschappen Groot Salland en Rijn en IJssel, of met DeSaH(decentrale sanitatie en hergebruik) in twee woonwijken in Sneek. Vorig jaar had het Nederlandse GMB zelfs de primeur met de eerste ‘urineverwerkingsfabriek van Europa’ in Zutphen, waar fosfaat en stikstof worden omgezet in struviet en ammoniumsulfaat als grondstoffen voor kunstmest. Bredere blik In 2010 ging in Nederland het Nutriëntenplatform van start, dat zo breed mogelijk kijkt naar de terugwinning van fosfaat en beheersing van het gebruik, onder meer in de landbouw. Volgens stuurgroeplid Bert Smit van de Wageningen Universiteit kijken de leden van het platform breed naar het fosforprobleem. “We kijken niet alleen naar de mogelijkheden van terugwinning van fosfor. Door onze brede samenstelling hebben we namelijk ook aandacht voor de gebruikers. Door optimalisatie van het gebruik, zoals in de landbouw, werken we aan het vergroten van de aandacht voor de problematiek.” Nederland kampt volgens Smit door de inrichting van de voed-

selketen met een overschot aan fosfor. “Onder meer via invoer van veevoer komt er veel meer fosfor ons land binnen dan we nodig hebben in de voedselketen. Via het Nutriëntenplatform kijken we naar mogelijkheden om dit overschot te verkleinen, maar ook naar mogelijkheden om het overschot om te zetten in een te exporteren product. Hiervoor is wel brede samenwerking nodig,en die verwachten we binnen ons platform te bewerkstelligen.”

maar moet ook de regelgeving veranderen. “De wetten beschrijven alleen wat niet mag, wat bijvoorbeeld tot uitdrukking komt in lozingseisen. Als we hergebruik van fosfaat uit afvalwater in Nederland breed willen toepassen, zal de regelgeving hierop aangepast moeten worden. Anders komt het niet voldoende van de grond. Struviet is bijvoorbeeld een zeer zuivere meststof, maar mag in Nederland nog niet als zodanig op de markt worden gebracht.”

Wettelijke belemmeringen Op het gebied van het terugdringen van fosfaat in het te lozen afvalwater heeft Nederland grote stappen gezet. Mede vanwege de bescherming van het oppervlaktewater worden er nog amper fosfaathoudende wasmiddelen verkocht. Op veel afvalwaterzuiveringen worden de nutriënten fosfaat en stikstof verregaand verwijderd en er wordt naar verschillende mogelijkheden gezocht om die terug te winnen. Diverse bedrijven ontwikkelden al installaties om struviet te winnen uit afvalwater, zoals Waterstromen, Colsen en GMB. Een andere manier is om fosfor in te zetten als voeding op algenkwekerijen. Verder werken bedrijven als SNB en Thermphos aan het hergebruik van fosfor uit de as van verbrand zuiveringsslib. Hergebruik van fosfor uit afvalwater stuit nog vaak op beperkingen in de Nederlandse afvalwaterwetgeving die zich richt op bescherming van de kwaliteit van het oppervlaktewater. Volgens Bert Palsma van onderzoeksinstituut Stowa moet daarom niet alleen de technologie voor fosfaatterugwinning zich ontplooien,

Minder energie Terug naar Ostara. Directeur communicatie Debra Hadden van het Canadese bedrijf stelt dat Nederland een van de voorlopers is op het gebied van nutriëntenverwijdering en -terugwinning. Ze merkt dat het probleem vanuit verschillende invalshoeken wordt benaderd. “De aandacht voor reductie van het gebruik aan fosfor groeit in de wereld. Zo zijn er diverse staten in Amerika die het gebruik van fosfor aan banden leggen, bijvoorbeeld door fosfaatvrije wasmiddelen. Zo kent bijvoorbeeld Florida sinds november 2010 lozingseisen voor fosfor.” Hadden ziet een groeiende belangstelling voor de Pearl-installaties die mestkorrels uit afvalwater maken, ook vanuit Europa. “De interesse concentreert zich nu nog in Noord-Amerika, maar er lopen inmiddels ook diverse projecten in Europa en Azië. Duidelijk is dat de aandacht voor hergebruik van fosfor wereldwijd toeneemt. De technologie zorgt door hergebruik niet alleen voor besparing van de kostbare grondstof, maar het vergt ook veel minder energie om een waardevolle meststof te produceren.”

21

IRRI G ATIE

IRRI G ATIE

Vanuit VS en Australië: Ondergrondse beregening In Noord-Amerika en Australië veel gebruikgemaakt van ondergrondse beregening. In Texas groeide het areaal ondergronds geïrrigeerd gebied van 8800 hectare in 2000 tot 100.000 hectare in 2008. Onderzoekers van Acacia Water uit Gouda gaan nu een proef met die techniek opzetten bij boer Vaalburg in De Schermer. Vaalburg verbouwt knolselderij en ook tarwe en aardappelen. Het ondergronds infiltreren van water bij de wortelzone van de plant leidt tot een waterbesparing van minimaal 60% ten opzichte van sprinklerberegening. De techniek belooft een bijna optimale beheersing van de vochtbalans in de wortelzone. Ook is het mogelijk om per plant optimaal nutriënten toe te dienen. Jouke Velstra van Acacia Water: “We willen uitzoeken hoe het systeem in Nederland werkt. In Nederland wordt met vaker voorkomende droogteperioden de zoetwatervoorziening een steeds belangrijker thema. Maar naast waterbesparing, onderzoeken we ook peilgestuurde drainage en optimale toediening van nutriënten. Minder water, minder nutriënten en meer gewasopbrengst. Plus, minder uitspoeling van nutriënten naar het oppervlaktewater. Daarom wilden naast het SKB, ook de provincie en het waterschap de proef meefinancieren.” De proef loopt van deze zomer tot het najaar van 2012. Effectieve irrigatie hangt af van de juiste timing en hoeveelheden. Sensor- en informatietechnologie helpt bij het zoeken van het optimum. (foto: Dacom)

Watertechnologen ontdekken irrigatie als nieuwe wereldmarkt

Meesters van de druppel Door Nico van der Woude

Voor de wereldvoedselvoorziening is irrigatie cruciaal. ‘More crop per drop’ is het streven van de wereldvoedselorganisatie FAO. Watertechnologen en landbouwexperts werken nu samen aan een efficiëntere bevloeiing en opvallend is dat verschillende technologieën uit Nederland komen. De ene is hightech, de andere juist heel basaal. Maar beide gaan uit van boerenverstand.

22

Meer dan 70 % van de beschikbare hoeveelheid water in de wereld wordt voor irrigatie gebruikt, maar de druk op het water neemt snel toe. Groeiende wereldbevolking, verstedelijking, industrialisatie in de opkomende economieën, de strijd om het schaarse water verhardt. De opgave wordt dan om elke druppel water optimaal te benutten. Opvallend is de inbreng van Nederlandse experts op het gebied van irrigatie. Immers, Nederland is toch vooral een nat land met water in overvloed. Maar Nederland heeft een lange historie op het gebied van irrigatie, leggen de onderzoekers Koen Roest en Wouter Wolters uit. Zij werken bij de kenniseenheid Groene Ruimte van Alterra in Wageningen. De Nederlandse kennis is onder meer geworteld in de koloniale geschiedenis, op de plantages in het vroegere NederlandsIndië. Daar is veel kennis ontwikkeld over irrigatietechnieken die na verloop van tijd wetenschappelijk is doorontwikkeld en verankerd aan wat destijds de Landbouwhogeschool Wageningen heette. Nederlanders vestigden zo een naam op irrigatiegebied. In recenter jaren is vooral de Nederlandse tuinbouwsector met de kassenteelt een grote motor achter de innovatie op irrigatiegebied. Niet voor niets zijn de tuinbouw en de agrifood twee van de economische topsectoren, en juist op het gebied van irrigatie komen zij samen met het topgebied water. Maar hoe

Weerstation van het ‘yield management’-systeem. (foto: Dacom)

staat de Nederlandse irrigatiekennis er internationaal voor? Volgens Roest en Wolters is er internationaal een verschuiving waarneembaar van volledige irrigatie in aride gebieden, zoals Egypte, waar geen regen valt, naar ‘supplementary irrigation’. Zeg maar: van het mogelijk maken van landbouw naar het verhogen van opbrengsten. Roest: “Denk aan gebieden waar het wel regent, maar bijvoorbeeld net te weinig of net niet op het juiste moment. Uit een recente studie blijkt dat je door beter management landbouwopbrengsten al met een factor vijf kunt verhogen. Met irrigatie komt daar nog een factor twee bovenop. Kijk je nu naar de landen die de meeste kennis hebben om een kuub water optimaal te gebruiken en de hoogste opbrengst te realiseren dan staat Israël bovenaan, maar meteen daar achteraan komt Nederland.” Teeltkennis en technologie Internationaal timmert het in Emmen gevestigde bedrijf Dacom flink aan de weg met een hightech systeem dat sensortechnologie combineert met meteorologische gegevens en zelfs satellietbeelden. Dacom levert niet de irrigatieapparatuur zelf, maar zorgt ervoor dat die optimaal gebruikt wordt, zo legt Jan Hadders uit. Zo’n 25 jaar geleden heeft hij het bedrijf opgezet. Hadders, van oorsprong akkerbouwer met een voorliefde voor techniek, bedacht en programmeerde voor een groep tuinders een centrale database waarin zij allerlei klimaatgegevens over het groeiproces konden invoeren. Later ontwikkelde Hadders het systeem verder, onder meer voor de aardappelteelt, ook met het oog op een efficiënter en effectiever gebruik van gewasbestrijdingsmiddelen. De aangesloten boeren krijgen via de telefoon of sms en via rapportages uit het systeem, bijvoorbeeld advies over wanneer moet worden gesproeid. 50% waterbesparing Het systeem levert de akkerbouwers een forse kostenbesparing

op en hogere opbrengsten. Hadders spreekt dan ook over ‘agri yield management’. Ondertussen is Dacom uitgegroeid tot een wereldwijd opererend bedrijf, actief in vele landen waar irrigatie de ruggengraat van de landbouw is, zoals Tunesië, Egypte en Saoedi-Arabië. Jan Hadders ontdekte dat bij irrigatie hetzelfde gebeurt als bij de gewasbestrijdingsmiddelen: meestal te veel water op het verkeerde moment. In eigen beheer ontwikkelde Dacom een bodemsensor en een communicatie-unit, waarmee ook gegevens over de bodemvochtigheid van percelen op verschillende diepten in het systeem kunnen worden gecombineerd en geanalyseerd. In Egypte kon met dit systeem bij de aardbeienteelt ruim 50% op irrigatiewater worden bespaard. Vooral grote bedrijven zoals Pepsico, McCain en Heineken, die ook met Dacom werken, vinden het belangrijk om de ‘waterfootprint’ van de gewassen te weten die boeren voor hen telen. Dacom levert daarvoor de kant-en-klare informatie. Ingeslapen Net als Jan Hadders is Pieter Hoff ook een man van de praktijk. Vroeger teler en exporteur van tulpen en lelies, is hij nu volop bezig met zijn vinding de Groasis Waterboxx, een simpele ‘doos’ waarmee je bomen kunt planten zonder te irrigeren. Pieter Hoff: “Ik vroeg me af hoe het mogelijk was dat men eeuwen geleden druiven en olijven verbouwde in droge gebieden zonder te irrigeren. Wat doen wij verkeerd? Ik heb veel informatie over wortels verzameld en mijn conclusie is dat we planten met verkeerde wortels. De Waterboxx kopieert wat de natuur doet als je plant op droge grond. Mest houdt vocht vast en bladeren halen water uit de lucht. Die functies, vocht vasthouden en water uit lucht halen, zijn in de Waterboxx gecombineerd.” Hij geeft het voorbeeld uit de druiventeelt. In Zuid-Frankrijk heeft een nieuwe druivenrank in het eerste jaar 800 liter water

23

IRRI G ATIE

EcZWjmWj[hd_[j lWdp[b\ifh[a[dZmWj[h_i$ 6VclViZg`jcijbZi]ZiWadiZdd\c^Zio^ZclVi Zg^co^i#IdX]^hY^Z^c[dgbVi^Z^ckZaZh^ijVi^ZhkVc

Waterboxx: ‘Innovatie van het jaar’

\gddiWZaVc\hdbhoZa[haZiiZga^_`kVcaZkZchWZaVc\#

De Waterboxx is een plastic bak die regenwater opvangt en vervolgens verdamping voorkomt. Hierdoor blijft er meer vocht in de bodem. Uitvinder Pieter Hoff ontdekte dat hierdoor de hoofdwortel van de plant zich goed kon ontwikkelen en wat belangrijk is voor de plant om in een droge grond te kunnen overleven. Met de Waterboxx kunnen veel meer bomen worden geplant in droge gebieden. Hoff ziet in uitbreiding van het boomareaal op de wereld de oplossing van het klimaatprobleem. Van het Amerikaanse tijdschrift Popular Science kreeg deze vinding het predikaat ‘Best of What’s New in 2010’. De Waterboxx kreeg een hogere waardering dan de LED-lamp van Philips, de Porsche 918 Spyder Green Supercar en de iPad van Apple.


In De Waterboxx begint de Moringaboom te groeien, zonder dat die bewaterd hoeft te worden. (foto: Groasis)

nodig en in jaar twee en drie zo’n 1400 liter. De Waterboxx gebruikt alleen in het eerste jaar 20 liter en daarna niets meer. Een enorme waterbesparing dus. Hoff doet proeven in meer dan 30 landen met circa 80.000 van zijn ‘waterdozen’. Binnenkort wordt er in Kenya 30.000 hectare mee aangeplant. Pieter Hoff ziet Nederland niet als een irrigatieland: “Nederland heeft de beste telers van de wereld, maar 25 jaar geleden hebben we toch zitten slapen. De Israëliers hebben toen met de introductie van de driptechniek (druppelsgewijs irrigeren, red.) een nieuwe trend gezet en zijn daarmee marktleider geworden.” Droogte is in Nederland tot nu toe nauwelijks een probleem geweest en daarom is er ook niet echt aandacht voor. Volgens Hoff liggen de kansen voor de watertechnologie juist in de voedselproductie, omdat dat hèt issue van de nabije toekomst wordt.

FheMWj[h8$L$rBWdi_da[im[]*r-++)7;>[d][berD[Z[hbWdZrmmm$fhemWj[h$dbr_d\e6fhemWj[h$db

Van kennis naar business Water is de bron van leven. En ook: bron van onderzoek; grondstof voor business. De Water Alliance helpt actief bij het vermarkten van ideeën; bij het koppelen van vraag en aanbod. Relatiebeheer, marketing, matchmaking. Bij de Water Alliance wordt dat van A tot Z geregeld!

De Water Alliance is een samenwerkingsverband tussen overheid, kennisinstellingen én bedrijfsleven. Een ‘innovatieketen’ waarmee concrete business wordt gerealiseerd. Samen vormen we de European Water Technology Hub, met als fysieke kern de Watercampus Leeuwarden. Meer weten over alle mogelijkheden? Check de website!

opmaak adv A5_2 teksten_def_kader.indd 1

www.wateralliance.nl Samenwerkingsverband Noord-Nederland: Water Alliance wordt medegefinancierd door het Europees fonds voor regionale ontwikkeling en door het ministerie van EZ, Pieken in de Delta

09-06-11 16:19

Combinatie Doordat innovaties in de landbouwsector een belangrijke rol zullen gaan spelen, ligt het speelveld open. Dacom heeft wereldwijd bijvoorbeeld nog weinig concurrenten. Maar, zoals onderzoeker Koen Roest benadrukt: “Het gaat om een combinatie van hardware, ‘knoware’ en ‘orgware’. Kennisoverdracht en organisatie zijn cruciaal: de nadruk ligt steeds meer op een integrale aanpak.” Zo wordt in Nellore in India een ‘agrofoodpark’ ontwikkeld, waar water viermaal wordt (her)gebruikt. Tegelijkertijd vraagt dit om intensieve samenwerking en afstemming tussen vele partijen. Nederlandse watertechnologiebedrijven zouden moeten aansluiten bij de thema’s waar Nederland goed in is zoals irrigatie, meent Wolters: “We moeten geen stuwdammen bouwen, want dat kunnen Zwitsers en Portugezen veel beter. Wij zijn sterk in innovatieve toepassingen van watertechnologie in delta’s en in de landbouw. Dat is onze kracht.”

MKB-prijs voor irrigatie zonder verspilling

In mei 2011 bereikte Dacom met zijn TerraSen-systeem de eerste plaats van de MKB Innovatie Top 100. Met dit systeem kunnen gewassen onder de best mogelijke omstandigheden groeien zonder verspilling van water. Bodemvochtsensoren in het veld van de teler laten zien wat de dagelijkse wateropname is in de verschillende bodemlagen van het gewas. Met deze informatie wordt het optimale tijdstip van beregenen bepaald. De hoeveelheden water en meststoffen voor het telen van aardbeien konden bij proeven teruggebracht worden tot 48%, zonder negatieve effecten op gewasopbrengst en -kwaliteit. De technologie van Dacom draagt hiermee bij aan het oplossen van de voedselschaarste en een duurzame voedselproductie, aldus de jury. Voor de jury waren originaliteit en omzetpotentie belangrijke beoordelingscriteria.

25

W ATER VALLE Y ' S

W ATER VALLE Y ' S

Water valley’s van de wereld Water als economische motor. Steeds meer landen of gebieden proberen zich te profileren als ‘watercluster’ of ‘water technology valley’. Naast Nederland voeren ook Israël en Singapore al jaren een actief onderzoeks- en businessbeleid om een plek op de wereldkaart te veroveren als ‘waterhub’. Waar Nederland zowel zijn delta- als watertechnologie-expertise inzet, specialiseert Israël zich in ontzilting, waterhergebruik en waterveiligheid. Singapore ziet water als zijn strategisch kapitaal. Om zelfvoorzienend te zijn in de drinkwaterproductie neemt het stappen die nog geen ander land heeft aangedurfd, zoals het opwerken van afvalwater tot drinkwater. Naast deze drie ‘first movers’ komen echter nieuwe gegadigden op. Zo wil het Canadese Ontario – grenzend aan de Niagara-watervallen en de Grote Meren – zich ontpoppen als watercentrum onder meer via het ‘water technology acceleration project’. In de Verenigde Staten gaan er stemmen op om New Orleans om te vormen tot schoolvoorbeeld en kenniscentrum voor kustverdediging en hoogwaterbescherming, nu het nieuwe systeem van waterkeringen – met sterke Nederlandse inbreng – bijna afgerond is. In Azië ziet men, naast een traditionele technologische grootmacht als Japan, de opkomst van Zuid-Korea met zijn sterk ontwikkelde hightechsector en ook zijn zeer grote bouwbedrijven die tegen concurrerende prijzen over de hele wereld waterbouwprojecten uitvoeren. En dan is er natuurlijk China, de reus die hard op weg is de Verenigde Staten in te halen als grootste economie ter wereld. Juist in China zijn de waterproblemen gingatisch, zowel in waterkwantiteit als -kwaliteit. Het land investeert de komende tien jaar honderden miljarden euro’s in de aanpak van zijn waterproblematiek. Veel essentiële kennis en technologie wordt nu nog geïmporteerd, maar niemand twijfelt eraan dat China ook zijn waterkennis zelf gaat ontwikkelen en als een waterhub van formaat zal oprijzen. In de volgende pagina’s gaat WaterForum de grens over en komt met drie reportages over drie grote watermarkten: China, Israël en Singapore. En meteen wordt duidelijk dat Nederland Waterland ook daar zijn sporen heeft liggen. 26

27

W ATER VALLE Y ' S

Twaalfde Vijfjarenprogramma De komende tien jaar wil China meer dan 400 miljard euro besteden aan waterprojecten, zo is vastgesteld in het twaalfde Vijfjarenprogramma (2011-2015) van de Chinese centrale overheid. Veel van het geld gaat naar de bouw van waterbehandelingsinstallaties voor steden en industrie. Het gaat daarbij om de drinkwatervoorziening voor de uitdijende stedelijke bevolking, maar ook om afvalwaterzuiveringen, omdat de overheid nu ook serieuzer werk maakt van milieuhandhaving. In 2010 gaf China volgens de autoriteiten al 22 miljard euro per jaar uit aan water, maar dat bedrag moet ongeveer verdubbelen. Daarnaast wil de Chinese overheid leningen verstrekken en private investeringen stimuleren om de waterproblematiek in het land aan te pakken. China wil eind 2020 over een goede hoogwaterbescherming beschikken en ook de droogte aanpakken. Kleine en middelgrote rivieren moeten dan beteugeld zijn. Ook wil de Chinese regering dat al in 2015 de toegang tot schoon drinkwater is verzekerd, ook in rurale gebieden. Tegelijk wil het land het totale waterverbruik drastisch terugbrengen door efficiëntiemaatregelen, met name in de landbouw. Dat de Chinese overheid strenger wordt op milieuovertredingen blijkt uit de boete van 3,1 miljoen euro die het mijnbedrijf Zijin is opgelegd wegens het laten weglekken van gif in de Ting-rivier. Massale vissterfte was het gevolg en de watervoorziening voor 60.000 mensen in de omgeving raakte vervuild. Vijf medewerkers van het bedrijf, waaronder de vicepresident en een manager zijn tot celstraffen van 3 tot 3,5 jaar veroordeeld.

28

Grote Chinese wateropgaven zorgen voor miljardenmarkt in delta- en watertechnologie

De slapende draak is allang wakker

maar het duurt even voordat het hele bestuursapparaat, tot op gemeentelijk niveau, die cultuuromslag heeft gemaakt. “Het ministerie van ‘water resources’ hield zich vooral bezig met waterkwantiteit. De waterkwaliteit hangt met name af van de geloosde vuilvracht. Deze gegevens zijn het domein van het (locale) milieuagentschap. Maar vier jaar geleden is dat op nationaal niveau tot het ministerie van milieu verheven en dat kan nu veel meer een vuist maken.” Koning verwacht veel van het milieuministerie als het gaat om de verbetering van de waterkwaliteit. “Beide ministeries moeten echter wel meer samenwerken en kennis uitwisselen. Maar het gaat komen.” Koning wijst op het in maart aangenomen Vijfjarenplan 2011-2016, waarin drie ‘rode richtlijnen’ voor water zijn opgenomen: waterbesparing, verbetering van de waterkwaliteit en grotere watervoorraden voor de bevolking. De beschikbare watervoorraad is slechts op een derde van de minimumhoeveelheid die de Wereldgezondheidsorganisatie aanhoudt voor een goede watervoorziening.

China vecht tegen verwoestende overstromingen, maar kampt tegelijk met steeds grotere dorst. Door de economisch en demografische ontwikkeling neemt de waterbehoefte exponentieel toe. De enorme wateropgaven zorgen er tegelijk voor dat China zich ontwikkelt tot een watermarkt van ongekend formaat. Door Jac van Tuijn

Afwateringskanaal van de miljoenenstad Zhengzhou aan de Gele Rivier. (foto: Jac van Tuijn)

Membraanspecialist en Chinaganger Jan Koning

‘De Chinese markt niet in je eentje willen veroveren’ Hij maakte 23 jaar geleden zijn eerste reis naar China en deed en passant wat werk voor een Nederlands bedrijf. Nu zit Jan Koning als technologiemakelaar en milieukundig adviseur bij Trion Partners meer dan honderd dagen per jaar in China. Hij leert Nederlandse milieutechnologiebedrijven de mores van de Chinese markt én hij adviseert de Chinese autoriteiten over waterbeheer.

W ATER VALLE Y ' S

“Voor de Gele Rivier krijgt de overheid langzaam steeds meer grip krijgt op de watervraagstukken”, zegt milieukundig adviseur Jan Koning van Trion Partners, die al ruim twee decennia in China actief is op water- en technologisch gebied. “Enkele jaren terug stroomde er nauwelijks meer water vanuit de Gele Rivier in de Bohaibaai. Bovenstrooms namen landbouwers, industriesteden als Lanzhou en energiecentrales in Binnen-Mongolië grote hoeveelheden water op. Nu gaat er benedenstrooms geleidelijk weer meer water door de Gele Rivier. Die verbetering komt vooral de waterbesparende maatregelen van de Yellow River Conservancy Commission.” Koning wijst op de aanpak van de industrie die niet zomaar waterbesparende of lozingsbeperkende maatregelen kan worden opgelegd, maar die door de overheid wel gesaneerd wordt. Kleine bedrijven zonder voldoende middelen worden gesloten en grote energiecentrales worden onder druk gezet om over te stappen op duurdere luchtkoeling. “Natuurlijk staat het economisch belang nog steeds voorop”, beaamt Koning direct, maar hij constateert wel duidelijke veranderingen. Vooral Beijing laat een ander geluid horen,

Moeilijke markt In zijn dagelijks werk als adviseur voor Nederlandse technologiebedrijven ziet Koning de moeilijkheden waar westerse bedrijven tegenaan lopen. Het is niet alleen de hele andere cultuur, maar ook de Chinese mentaliteit. “Als Chinezen denken dat het goedkoper kan, maken ze het zelf. En als de technologie niet al te ingewikkeld is, dan kan het in China al snel goedkoper worden gemaakt. Ik adviseer westerse bedrijven pas in de Chinese markt te stappen als ze iets leveren wat China zelf niet heeft en niet gemakkelijk kan worden nagemaakt. Dat zie je bijvoorbeeld met de ‘crossflow’ membranen van X-Flow. Die doen het nog steeds goed in China. Vergeet niet dat een westers product door het transport, de invoerrechten en de verkoop- en servicekosten een stuk duurder is. Een Chinees wil best meer betalen voor een goed product, maar heeft zijn grens.” Bijkomende moeilijkheid is volgens Koning dat veel Chinese ondernemers en gebruikers bij de aanschaf niet naar de operationele kosten kijken. “Als ze het in China zelf kunnen maken is het goedkoper en nemen ze op de koop toe dat de kwaliteit minder kan zijn. Als een filter sneller kapot is, wordt die vervangen en is men nog steeds goedkoper uit, zo is de redenering. Wat ze minder beseffen, is dat de productie stilligt, of dat ze een tweede investering voor een reservefilter moeten doen.” Maar ook op dit vlak ziet Koning langzaam een kentering. “Door de privatisering zie je ondernemers die heel bewust naar die uitval kijken. Die bedrijven kiezen ook in de waterzuiveringsinstallaties vaker voor oorspronkelijke westerse onderdelen.” Kennis wordt volgens Koning snel eigen gemaakt. “De overheid geeft strategische, economische zaken niet graag uit handen aan de particuliere markt. Dat geldt niet alleen voor internationale ondernemingen, maar ook voor het eigen, particuliere bedrijfsleven. Alleen als westerse kennis onontbeerlijk is, is de overheid bereid voor een bepaalde periode met een bedrijf in zee gaan. Zo hebben de Franse waterbedrijven

29

W ATER VALLE Y ' S

W ATER VALLE Y ' S

Nederland-China in water Metershoge dijken moeten de stad Zhengzhou beschermen tegen het sterk opkomende water van de Gele Rivier. (foto: Jac van Tuijn)

Toekomstbeeld eco-kuststad Caofeidian.

De drie grote rivieren

30

Drie zeer grote rivieren domineren het Chinese waterbeheer: de Gele Rivier (Huang He) in het noorden, de Jangtsekiang ofwel Blauwe Rivier (Yangtze, Chang Jiang) in het midden en de Parelrivier (Zhu Jiang) in het zuiden. In de afgelopen decennia zijn in deze rivieren veel dammen aangelegd, enerzijds om met waterkracht schone stroom op te wekken, anderzijds om de kans op overstromingen benedenstrooms terug te dringen. Hoewel er minder overstromingen zijn, hebben de Chinese waterbeheerders de rivieren nog zeker niet helemaal onder controle. Vorig jaar zomer traden de Jangtsekiang en haar zijrivieren buiten haar oevers. In het stuwmeer bij Drieklovendam steeg het waterpeil zelfs tot het maximaal toelaatbare niveau. De spanning groeide of het kolossale, omstreden bouwwerk de waterdruk zou kunnen weerstaan. De dam hield het. Het moeizame waterbeheer van de rivieren laat zich ook duidelijk merken in de watervoorziening. De rivieren vormen namelijk niet altijd een kolkende massa water, vaak staan ze bijna droog terwijl de steden, landbouw en industrie onverminderd water blijven vragen. De waterbehoefte in China stijgt razendsnel, mede door de snelle economische en demografische ontwikkeling. De watervoorraden slinken en van steeds dieper moet er grondwater worden opgepompt. Vooral in het noorden is het structureel te droog. Daar komt bij dat veel afvalwater ongezuiverd wordt geloosd, wat de inname voor de drinkwatervoorziening even verderop bemoeilijkt. Om snel groeiende watervraag bij te benen wil China drie kanalen aanleggen die vanuit het midden en zuiden zoetwater naar het noorden moeten brengen. Een kanaal is al klaar, aan het tweede wordt volop gewerkt en over het derde wordt nog nagedacht. Voor de drie kanalen is 50 miljard euro uitgetrokken en die moeten in 2050 leiden tot het jaarlijkse transport van 45 miljard kuub water van zuid naar noord. Aan de monding van de Gele Rivier, aan de oostkust, heerst ook een groot gebrek aan zoet water, die de verdere ontwikkeling van de regio in de weg staat. Drinkwater voor de steden is er wel, maar voor de landbouw en natuur resteert bijna alleen nog brak grondwater waardoor gewassen afsterven.

Stedelijk waterbeheerplan Caofeidian eco-city - DHV In april 2008 werd DHV door het Chinese planningsinstituut Qinghua en het Engelse bureau Arup geselecteerd voor de ontwikkeling van een geheel nieuwe kuststad, Caofeidian. De ‘ecostad’ moet ruimte bieden voor 1 miljoen inwoners. DHV heeft een waterplan uitgewerkt zodat zo duurzaam mogelijk kan worden omgegaan met het schaarse zoetwater. De eilanden- en lagunestructuur in het plan is deels geïnspireerd op de Waddenzee. Golfmeetapparatuur op Taihumeer – Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat en de Taihu Basin Authority hebben samen in 2006 een golfmeetapparaat in gebruik op het Taihumeer (bij Sjanghai). Het meetstation registreert de gevolgen van harde wind op de golfslag. In dit deel van China komen orkanen voor die op het meer extreem hoge golfslag veroorzaken. Voor Rijkswaterstaat kunnen de meetgegevens weer nuttig zijn voor sterkteberekeningen voor de dijken langs het IJsselmeer, dat in veel opzichten vergelijkbaar is met het Taihumeer.

TOXcontrol biomonitor in Gele Rivier – MicroLan Het bedrijf MicroLan heeft sinds 2006 in China al een aantal biomonitoren verkocht voor het meten van de waterkwaliteit. Enkele van de online TOXcontrol-meetapparaten zijn door de Yellow River Conservancy Commission geplaatst. Grondwatermonitoring in Hebei – provincie Zuid-Holland/Arcadis De provincie Zuid-Holland onderhoudt nauwe contacten met de Chinese provincie Hebei (vlakbij Beijing). De provincies zijn eind 2010 een gezamenlijk project begonnen, waarbij Nederlandse deskundigheid wordt ingezet om het grondwater te monitoren op gebruik en op kwaliteit. Heibei kampt met een groot watertekort en het grondwater moet van steeds dieper worden opgepompt. In veel oppervlaktewateren zakt het waterpeil dramatisch. Biopaq bij papierfabriek Nine Dragons – Paques Paques heeft in november 2009 van de papierfabrikant Nine Dragons opdracht gekregen voor de bouw van een Biopaq-afvalwaterzuiveringsinstallatie bij de nieuwe fabriek in Tianjin (bij Beijing). Deze opdracht was de vijftiende Biopaq-reactor voor Paques in China.

Seaguard-membranen voor Qingdao-ontziltingsinstallatie – Norit/X-Flow In opdracht van de bouwer van de ontziltingsinstallatie in Qingdao en het Spaanse milieutechnologiebedrijf Befesa, kreeg Norit/X-Flow in augustus 2010 opdracht voor de levering van 2280 Seaguard-ultrafiltratie-membraanmodules. Mobiele proefinstallatie bij PVC-producent Beiyuan – Evides IW/NethWater Sinds juni 2010 draait bij de Chinese PVC-producent Beiyuan een mobiele proefinstallatie van Evides Industriewater en NethWater. De capaciteit van de installatie bedraagt 30 m3/u en werkt afvalwater op tot proceswater. Het waterhergebruik bij de industrie, in het bijzonder in Noord-China, is een belangrijk onderdeel in het Chinese waterbeleid om de waterschaarste te bestrijden. Financiering pps voor rwzi – Sino-Dutch Water Investment Group In 2008 heeft de Sino-Dutch Water Investment Group (SDWIG) – met Marcel Boekhoorn als grootaandeelhouder – de financiering op zich genomen van een dertigjarige publiek-private-samenwerking voor een afvalwaterzuiveringsinstallatie in de provincie Yuanping.

Jan Koning inspecteert een lozingsbuis, die uitmondt op een beek in het stroomgebied van de Gele Rivier.

Veolia en Suez op de Chinese watermarkt voet aan de grond gekregen. Maar nu de Chinezen de waterbehandeling steeds meer zelf in de vingers krijgen, brengt de overheid contracten terug tot tien of zelfs drie jaar. Langzaamaan verliezen Veolia en Suez hun managementpositie. Dat proberen ze te compenseren door allianties aan te gaan met Chinese constructie- en watermanagementbedrijven.” Gesloten markt De Chinese watermarkt staat ook bekend als gesloten, maar daar is Koning het niet mee eens. Buitenlandse ondernemers, ook de Nederlandse, denken aanvankelijk de markt wel even te bestormen, maar stuiten dan op moeilijkheden. “Nederlandse bedrijven denken vaak dat ze veel te bieden hebben, maar de Chinezen denken daar vaak heel anders over. Een techniek moet echt beter zijn dan de in China bestaande techniek. Maar vaak is dat helemaal niet het geval en dan kopen de Chinezen een product echt niet.” Zelf een membraanspecialist – hij is ook voorzitter van NL Guts, het kennisnetwerk voor scheidingstechnologie – merkt Koning dat Nederlandse membraantechnologie een van die producten is die wel degelijk in hoog aanzien staat en waarvoor veel belangstelling is op de Chinese markt. “De zeer hoogwaardige watertechnologie uit Nederland staat

hier buiten kijf en Chinezen zijn bereid om die technologie binnen te halen. Maar er is wel stevige concurrentie, onder meer uit Amerika, Frankrijk en Duitsland. En dan zijn er de opkomende eigen watertechnologiebedrijven. Maar door de prijs-kwaliteitverhouding en de lange levensduur van de filters doen we het goed in dit speelveld.” Misvatting Er zijn sterke verschillen tussen de overheidsmarkt en de particuliere bedrijven. Een veelgehoorde misvatting is dat de hele watermarkt in handen van de overheid zou zijn. “Er is duidelijk ook een particuliere markt. De gespreken zijn veel opener en de onderhandelaars hebben ook meer vrijheden. Als je daar aan tafel zit, herken je direct veel meer van onze manier van zaken doen. Dat is heel anders bij de overheid, daar is alles veel formeler. Het is belangrijk om dit onderscheid goed te beseffen.” Net als de meesten met zakelijke ervaring in China, adviseert ook Koning om niet alleen de Chinese markt op te gaan. “Je hebt een netwerk nodig. Zo zit die markt nu eenmaal in elkaar.” Voor Koning gaat het zelfs verder. “Het beste is om je er ook echt te vestigen als Chinees bedrijf.” Als voorbeeld noemt hij een producent van slibverwerkingsapparatuur, die zag dat op enig moment zijn apparatuur werd nagemaakt.

“Die kloon haalde niet de helft van het drogestofgehalte van hun apparaat, maar die Chinese variant werd wel goed verkocht. Ze zijn toen een joint venture aangegaan en nu wordt de slibdroger voor de Aziatische markt helemaal daar gemaakt. Ze hebben hun positie in China sterk verbeterd. Je ziet vaak dat een westers bedrijf het hart van een apparaat zelf levert, maar de andere onderdelen en randapparatuur, zoals een pomp, in China laat toevoegen”, aldus Koning. Nieuwe generatie leidinggevenden Koning waarschuwt voor de clichés over China. Hij werkt voor een Europees-Chinees samenwerkingsproject op het gebied van integraal rivierbeheer. “Ik heb de mensen van dat project in contact gebracht met ondernemers en leidinggevenden, die duurzaam willen produceren. Dertigers en veertiger met een universitaire opleiding, die Engels spreken en heel anders denken dan de leidende generatie voor hen. Dat is heel bemoedigend. Het gaat dus niet alleen om dwingende milieuwetgeving die het waterbeheer in China op orde moet krijgen. Er zijn ook westerse bedrijven die de milieuzorg bij hun Chinese toeleveranciers in de gaten houden, zoals Akzo Nobel met het ‘suppliers sustainability visits’-programma. Maar het is toch het mooiste als er Chinese ondernemers zijn die zelf besluiten duurzaam te gaan produceren.”

31

W ATER VALLE Y ' S

W ATER VALLE Y ' S

‘Laat de woestijn bloeien’ is een van de ideologische pijlers van de staat Israël. Maar hoe lang kan het land dat nog volhouden, nu een jarenlange droogte de watervoorraden uitput? Noodgedwongen zoekt Israël zijn uitvlucht in onconventionele maatregelen en verlaat zich op de ontwikkeling van nieuwe watertechnologie. Jojoba-plantage in de Negev-woestijn wordt met druppelirrigatie gevoed met gezuiverd afvalwater van de kibboets Hatzerim

Gevecht tegen droogte motor achter snelle ontwikkeling watersector Israël

Watervallei in de woestijn Door Arjan Veering Foto’s: Eyal Izhar, Israeli Export Institute

32

Wat Hansje Brinker is voor Nederland, is Mozes voor Israël. In plaats van een jongetje dat zijn vinger in de dijk steekt om het water tegen te houden, is het de profeet die met een stok op de rots slaat om er water uit te laten ontspringen. Telkens weer keert dat oudtestamentische beeld terug, als het waterprobleem in Israël ter sprake komt. Het verbeeldt de hoop van een land dat gebukt gaat onder een uitzonderlijke droogte die al jaren aanhoudt. Die hoop is voor een belangrijk deel gevestigd op de eigen technologiesector, die als een moderne Mozes het land van nieuwe waterbronnen moet voorzien. Als een reactie op de ergste droogte in tachtig jaar heeft de Israëlische regering de laatste jaren drastische maatregelen genomen om de watervoorziening veilig te stellen. Naast indringende bewustwordingsprogramma’s en scherpere regels voor waterbesparing, kondigden de nationale waterautoriteiten de bouw aan van nieuwe ontziltingsinstallaties langs de Middellandse Zee, die in 2013 moeten voorzien in 70% van de watervoorziening. Bovendien wordt het hergebruik van afvalwater geïntensiveerd. Nu al gebruikt Israël 75% van zijn gezuiverde afvalwater voor irrigatie, maar in 2015 wil het op bijna 100% procent komen. “Israël zou in 2015 volledig onafhankelijk kunnen zijn in zijn

watervoorziening door de inzet van verschillende watertechnologieën, zoals ontzilting, waterhergebruik, ‘water efficiency management’ en nieuwe vormen van irrigatie”, houdt Booky Oren zijn gehoor van vijftig internationale journalisten voor, die door het Israëlische exportinstituut kriskras door het land worden geleid. Oren is voormalig topman van het nationale waterbedrijf Mekorot en tegenwoordig voorzitter van de watervakbeurs Watec, die jaarlijks in november in Tel Aviv wordt gehouden. In 2006 was Oren een van de initiatiefnemers van Newtech, een overheidsprogramma voor de ontwikkeling van watertechnologie en duurzame energie, waarin het nationale waterbedrijf en de stedelijke waterdiensten samenwerken met Israëlische technologieleveranciers, ondernemers en kennisinstellingen. “Belangrijke vraag is of we de implementatie van bewezen technologieën kunnen versnellen om de huidige en toekomstige waterproblemen op te lossen, niet alleen in Israël, maar ook mondiaal.” Meer van Galilea Mekorot is als nationaal waterbedrijf de spil in de watervoorziening en het waterbeheer. Het staatsbedrijf levert 90% van het drinkwater, deels via gemeentelijke waterdiensten, en zorgt voor 80 procent van de totale watervoorziening,

waaronder irrigatie. Maar Mekorot gaat veel verder: het regelt de waterverdeling, het zorgt voor afvalwaterzuivering en hergebruik van effluent, beheert grondwatervoorraden, is verantwoordelijk voor waterkwaliteit, en het probeert zelfs de regenval te beïnvloeden. Het Meer van Galilea – Kinneret in het Hebreeuws – is veruit de belangrijkste zoetwaterbron van Israël en is het beginpunt van de ‘National Water Carrier’. Via een gigantisch systeem van buizen, kanalen en pompen, dat in 1964 in gebruik is genomen, kan dagelijks 1,7 miljoen m3 water naar het droge zuiden worden gepompt, 80% daarvan is bedoeld voor de landbouw, 20% voor drinkwater. Door de aanhoudende droogte heeft het meer echter zo’n laag peil bereikt, dat verdere wateronttrekking tot grote ecologische schade kan leiden. Grondwater aanvullen Al ruim twee decennia wordt het afvalwater van Tel Aviv en omliggende steden in de zogenaamde Dan-regio hergebruikt voor irrigatie, vertelt Gal Shoham van Mekorot. Hij is instructeur voor de ‘wastewater treatment and reclamation plant’. De Shafdan-afvalwaterzuivering bij Tel Aviv is de grootste en meest complexe van Mekorot, waarop met een combinatie van aerobe en anaerobe behandeling het water wordt gezuiverd. Het water wordt vervolgens enkele kilometers verderop in de grond geïnfiltreerd. “We vullen de aquifer aan, de grondwaterhoudende laag in de bodem”, zegt Shoham, terwijl we tussen de uitgestrekte okerkleurige zandbassins staan. “Na enige tijd pompen we verderop het water weer op uit de aquifer en transporteren het naar de Negev voor irrigatie, meestal voor katoen maar bijvoorbeeld ook voor sinaasappels.” De capaciteit is een knelpunt als straks al het stedelijk afvalwater moet

Net buiten Tel Aviv wordt het gezuiverd afvalwater van de stad via een zandfilter in de grondwaterlaag geïnfiltreerd. Daarna wordt het water via een negentig kilometer lange pijpleiding naar de Negev-woestijn gepompt voor irrigatie in de landbouw.

worden hergebruikt, erkent Shoham. Door de oprukkende bebouwing van de stad is er nauwelijks ruimte is voor extra ‘recharge basins’. Vijf installaties Israël heeft zijn kaarten vooral gezet op ontzilting van zeewater als een van de bronnen voor de toekomstige watervoorziening. In 2005 opende Israël de eerste van de geplande grootschalige omgekeerde-osmose-installaties aan de kust, vlakbij de stad Asjkelon. Daarna werd een installatie bij Palmachim geopend en vorig jaar volgde de ingebruikname van Hadera, met een jaarcapaciteit 123 miljoen m3 een van de grootste omgekeerde osmose-installaties voor zeewater ter wereld. Maar die zal worden overtroffen door de installatie bij Sorek, die vanaf 2013 150 miljoen m3 per jaar gaat produceren. daarmee in zijn eentje al goed voor een vijfde van de totale Israëlische huishoudelijke waterconsumptie. Mogelijk wordt de capaciteit van Sorek zelfs nog naar 300 miljoen m3 per jaar opgevoerd. Voor de het vijfde complex, in Asjdod, is net de concessie verleend. Voor IDE Technologies, een van de grootste watertechnolo-

Ergste watercrisis in bestaan Israël Hevige regenval in maart en april van dit jaar bracht even de hoop dat hiermee een einde zou komen aan de droogte, die al ruim een decennium duurt. Maar de Israëlische Waterautoriteit reageerde direct dat de crisis nog lang niet over is en dat de droogte een nog ongekende hoogte kan bereiken. Sinds de oprichting van de staat Israël in 1948 is het nog nooit zo droog geweest. Het peil in het Meer van Galilea, de grootste zoetwaterbron, schommelt al een aantal jaar rond de zogenaamde ‘rode zone’, waarbij verdere onttrekking van water op termijn schadelijk zou zijn. Maar zelfs de ‘zwarte lijn’ is in zicht, waarbij onherstelbare schade ontstaat. Ook de grondwatervoorraden nemen verder en verder af.

33

W ATER VALLE Y ' S

Zelf

energie steken in nieuwe watertechnologie? Dat kan, maar het ontbreekt u wellicht aan de juiste middelen, kennis en ervaring. En waarom zou u zich op glad ijs wagen wanneer er een partner is die dat allemaal in huis heeft?

Veolia Water geeft u toegang tot een wereldwijd netwerk van expertise. Eigen researchcentra

en nauwe samenwerking met meer dan 600 experts garanderen hoogwaardige oplossingen voor de toenemende eisen op het gebied van kwaliteit, veiligheid, gezondheid en milieu.

Onze research richt zich op elke fase in de watercyclus, of het nu gaat om proces- of afvalwater. Met meer dan 3000 patenten op onze naam en meer dan 150 jaar ervaring durven

we te stellen dat we dé waterspecialist zijn. Profiteert u daar gerust van. Ook als het gaat om het beheer van uw water. Dan kunt u zich concentreren op uw core-business.

Veolia Water. Want u heeft wel iets beters te doen. Veolia Water Nederland Celsiusstraat 34 6716 BZ Ede tel. +31 (0)318 691 591 www.veoliawater.com

giebedrijven van Israël, is het omvangrijke investeringsprogramma in ontzilting een zegen. Het bedrijf is een wereldspeler op de markt van ontziltingstechnologie en kan nu van de sterke thuismarkt profiteren. IDE is via verschillende consortia betrokken bij de bouw en het beheer van drie van de vijf waterfabrieken: Asjkelon samen met het Franse Veolia, Hadera samen met het Israëlische bouwbedrijf Housing and Construction Group en Sorek met Hutchison Water uit Hongkong. Bij ontzilting van zeewater zijn de kosten het grootste knelpunt, met name door het hoge energieverbruik. “Natuurlijk is het kostenaspect cruciaal”, erkent Fredi Lokiec, vicepresident ‘special projects’ van IDE Technologies. Hij benadrukt hoe sterk de kubiekemeterprijs is gedaald, van bijna 80 dollarcent tot iets meer dan 50 dollarcent. “De winst zit in de schaalgrootte, maar ook de dalende kosten van de membranen. En we hebben het energieverbruik sterk teruggedrongen, tot minder dan 4 kWh per m3”, vertelt hij als we op de het Asjkelon-complex langs de eindeloze rekken met membranen lopen. Eigenlijk herbergt het terrein twee identieke omgekeerdeosmose-installaties, de ‘north plant’ en de ‘south plant’, die geheel onafhankelijk van elkaar functioneren. Preoccupatie In 2020 wil Israël 750 miljoen m3 water uit ontzilting halen. Bovendien heeft de Israëlische regering begin mei nog de intentie uitgesproken dat voor 2050 nog eens vijf installaties moeten worden gebouwd, zodat de gezamenlijke capaciteit op 1,75 miljard m3 komt. Vanuit de milieubeweging klinkt kritiek op de ‘preoccupatie’ met ontziltingsinstallaties. De criticasters vrezen dat de kosten van water oplopen en dat de overheid op termijn de watervoorziening privatiseert. Directeur Gideon Bromberg van Friends of the Earth Middle-East (FOEME) noemde in de Jerusalem Post de nieuwe ontziltingplannen ‘een ondraaglijke dwaasheid’, omdat die het watergebruik alleen maar stimuleren. Volgens hem is het beter om de waterconsumptie te beteugelen en water efficiënter te gebruiken en hergebruiken. Waterefficiency is wel degelijk een speerpunt van de Israëlische watertechnologie, benadrukt Tal Harmelin van het water- en energieprogramma Newtech. Verschillende bedrijven houden zich bezig met methoden om watergebruik te meten en te analyseren, zelfs tot ‘achter’ de watermeter in huishoudens. Ook is er veel aandacht voor het traceren van lekverliezen. Rocket science Een van de bedrijven die zich in het opsporen van lekverlies heeft gespecialiseerd, is Aquarius. De in 2009 opgezette startup gebruikt akoestische sensoring om lekken in het leidingnetwerken van drinkwaterbedrijven op te sporen. “We komen oorspronkelijk uit het leger, waar we in akoestische technologie waren gespecialiseerd”, vertelt een van de oprichters. “We zijn gevraagd of we niet iets voor het lekprobleem in de watersector konden verzinnen. Eigenlijk werkten we aan de software, maar merkten dat de sensoren niet gevoelig genoeg waren. Die hebben we daarom ook zelf ontwikkeld.”

Vicepresident Fredi Lokiec van IDE tapt water uit de ontziltingsinstallatie van Asjkelon:“De prijs van ontzilt water is enorm gedaald.”

Meer over Israël op WaterForum Online Meer foto’s van de Israëlreis zijn te zien op WaterForum Online (www.waterforum.net). Daar vindt u ook meer korte toelichtingen en nieuwsberichten, onder meer over waterpolitiek en waterveiligheid, die hier buiten beschouwing zijn gebleven. www.waterforum.net > zoekterm ‘Israël’ Die overstap vanuit de militaire naar de civiele industrie is een veelvoorkomend scenario in Israël. “Er was weinig innovatie in de watersector. Water is toch geen ‘rocket science’, zei men altijd. Nou, dat is dus precies waar wij ons wel mee bezig hielden’,” lacht de Aquarius-technoloog. “En wij bleken een goede oplossing te hebben.” Investeerder Aquarius ontwikkelt zich onder de vleugels van Kinrot Ventures, investeerder en ‘incubator’ voor watertechnologiebedrijven. Sinds vijf jaar steekt Kinrot geld in beloftevolle nieuwe bedrijfjes in de watersector, samen met de Israëlische overheid. “We hebben een aantal ondernemers met revolutionaire technologie in huis. Zo brengt een van de start-ups binnenkort een methode op de markt waarmee binnen vijf minuten een microbiologische besmetting kan worden aangetoond. Nu duurt een labanalyse nog enkele dagen”, zegt ceo Assaf Barnea van Kinrot. Met een subsidie van maximaal 900.000 dollar in drie jaar worden de bedrijven geholpen de toepassingen marktrijp te maken. “Dat is het probleem”, aldus Barnea. “Bij internettechnologie staat iets binnen negen maanden op de markt. In de water- en milieutechnologie gaat dat veel langzamer.” Maar als Israël zich weet te ontwikkelen als ‘water valley’, kan de watertechnologie-export van de huidige 2 miljard dollar per jaar oplopen naar 10 miljard, zo denkt Barnea.

35

aquaterra

W ATER VALLE Y ' S

Third World Forum on Delta & Coastal Development

1- 3 | 11 | 2011 Amsterdam RAI Convention Centre

e x t e nde d p rogramme f e at uri ng:

Multinational in de kibboets

aquaindustry Industrial Water Solutions

aquainnovation Accelerating Innovation in the water sector

Onderdelen van de druppelaars, die in de grote productiehal (rechts) in lange slangen worden gebracht.

Yuval Susskind van start-up Diffusair werkt in zijn kantoortje bij incubator Kinrot aan de verdere ontwikkeling van energiezuinige beluchting.

Twee deuren verder in het Kinrot-gebouw houdt Yuval Susskind kantoor. Hij is ceo van Diffusaire, een start-upbedrijf dat claimt het energieverbruik van een afvalwaterzuivering met de helft terug te kunnen brengen. In een hoekje van de kamer staat een demo-model bellen te blazen. “Met een waterstroom van bovenaf houden we de bellen van de beluchter zo lang mogelijk vast in het afvalwater. Zo kunnen de luchtbellen langer zuurstof aan het water afgeven.” Voor een bord met berekeningen geeft hij een toelichting, terwijl hij handig weet te voorkomen dat hij te veel details ontsluiert. “Maar”, stelt hij, “het rond laten gaan van de waterstroom kost veel minder energie dan het blazen van lucht in het water.”

www.aquaterraforum.com Organised by

Net als voor Nederland of Singapore is de kleine thuismarkt voor Israël een belangrijke hindernis in het streven om het Silicon Valley van het water te worden. Israël moet bovendien vanwege zijn geïsoleerde positie in het Midden-Oosten de blik verder over zijn grenzen richten, met name op Europa en Noord-Amerika. Maar door de ‘zeven jaren van droogte’ hebben Israëli’s nu een enorme expertise opgebouwd waarvoor mondiaal vanwege de toenemende zoetwaterschaartse veel belangstelling zal ontstaan.

Als een groene oase doemt de kibboets Hatzerim in het kurkdroge landschap op. Daar midden in de Negevwoestijn ligt een van Israëls succesvolste watertechnologiebedrijven, de producent van irrigatieapparatuur Netafim. Halverwege de jaren zestig heeft een joodse wateringenieur de zogenaamde ‘drip irrigation’ bedacht. In plaats van de planten te besprenkelen of de bodem te bevloeien, wordt het water druppel voor druppel bij de wortels gebracht. De druppelmethode gebruikt niet alleen een fractie van het water van conventionele irrigatie, maar levert bij veel gewassen ook een hogere opbrengst op. In Hatzerim is het systeem in 1966 voor het eerst aangelegd en daarna ging het snel. Inmiddels is het bedrijf wereldmarktleider op het gebied van micro-irrigatie. Netafim heeft dertien fabrieken op vijf continenten, waar in totaal ruim 2400 mensen werken, maar de kibboets blijft het hart van het bedrijf. De waarden van de collectieve landbouwnederzetting zijn zelfs in de statuten vastgelegd. Op het terrein van Hatzerim draait de fabriek op volle toeren. In een van de productiehallen rollen plastic slangetjes, koppelstukjes en allerlei plastic blokjes bij duizenden van de lopende band. Zij vormen de onderdelen van verschillende soorten druppelaars, die onder meer variaties in waterdruk kunnen opvangen en zelfreinigend zijn. In de naastgelegen hal laten ze geen pottenkijkers toe. Alleen vanachter een grote glazen wand zijn metershoge haspels te zien waarop de zwarte druppelslang is gerold. “Hier worden de druppelaars in de slang gebracht, en hoe we dat doen is een strikt bedrijfsgeheim”, zegt Naty Barak, ‘chief sustainability officer’ van Netafim, die zelf al 37 jaar in de kibboets leeft en werkt. Barak legt uit dat Hatzerim de druppelaars niet alleen voor het kibboetsterrein gebruikt, maar ook voor de eigen jojobaplantage, even verderop. In lange rijen tekenen de groene, struikachtige planten zich af tegen de geelgrijze achtergrond van de woestijn. In de harde uitgedroogde grond, tekenen zich om de paar meter kleine natte kringen af, waar de ondergrondse leiding in een vast tempo druppels afgeeft aan de wortels van de planten. “Ze worden geïrrigeerd met gezuiverd afvalwater van onze eigen kibboets en van een luchtmachtbasis nabij”, zegt Barak.

37

W ATER VALLE Y ' S

W ATER VALLE Y ' S

Singapore is wereldwijd om zijn NEWater, het drinkwater dat uit gezuiverd afvalwater wordt bereid. Maar Singapore investeert in nog veel meer innovatieve watertechnologieën en sluit daarbij strategische allianties met bedrijven, kennisinstellingen en overheden vanuit de hele wereld. Niet in de laatste plaats met Nederland. WaterForum sloot een eigen alliantie, met het vakblad Asian Water. Hoofdredactrice Sahana Singh stelde een overzicht samen van de waterinnovaties in de Aziatische stadsstaat.

Water is voor Singapore strategisch kapitaal

Broedplaats van technologische vernieuwing Marina Bay in Singapore.

Door Sahana Singh

38

Vanaf het moment dat Singapore, zo’n tien jaar geleden, water als zijn strategisch kapitaal ging beschouwen, is het consequent naar nieuwe, baanbrekende technologieën gaan zoeken voor waterzuivering en -hergebruik. Vooral het NEWater-programma trok direct bij zijn introductie in 2003 veel internationale aandacht. Gezuiverd afvalwater werd met geavanceerde membraantechnologie opgewerkt tot drinkwaterkwaliteit. Het is nu een belangrijke bron voor de watervoorziening: de vijf NEWater-installaties kunnen 30% van het water in de stadsstaat leveren. De grootste, in Changi, werd vorig jaar geopend en heeft een capaciteit van 190.000 m3 per dag. Behalve in hergebruik van water heeft Singapore ook fors in ontzilting geïnvesteerd. De SingSpring zeewater-ontziltingsfabriek in Tuas produceert 114.000 m3 water per dag en is een van de grootste omgekeerdeosmose-installaties in de regio. De installatie heeft bovendien een efficiënte boriumbehandeling, die het boorgehalte op minder dan de norm van 0,5 ppm houdt. Ook qua energieverbruik is de installatie een van de zuinigste ter wereld. Vorig jaar is een aanbesteding uitgeschreven voor een tweede ontziltingsinstallatie in Singapore, voor nog eens 265.000 m3 per dag. Hyflux heeft het project binnengehaald met een ‘designbuild-own-operate’-contract. Singapore legt veel nadruk op research en innovatie, met name op

het gebied van membraantechnologie. Sinds 2002 heeft de PUB, het nationale waterbedrijf, 164 r&d-projecten uitgevoerd, terwijl er nog 76 lopen. Variabele ontzilting Een bijzonder, door het waterbedrijf PUB ontwikkeld concept, is de hybride ontziltingsinstallatie voor variërende zoutgehalten. Het bedrijf won hiermee vorig jaar de ‘Project Innovation Award’ van de International Water Association (IWA) in de categorie ‘toegepast onderzoek’. Het schiereiland telt veel kleine bekkens en afwateringen die tijdens de regenperiode helemaal vollopen, maar die in het droge seizoen slinken tot kleine stroompjes. Het regenwater stroomt de zee in, omdat het volgens haalbaarheidsstudies niet zou lonen het water als bron voor conventionele zuiveringen te gebruiken. Kleine waterzuiveringen zouden te weinig opbrengen, terwijl grote behandelingsinstallaties te veel zouden lijden onder de wisselende aanvoer. Bovendien varieert de samenstelling van het water, afhankelijk van de hoeveelheid regenval, van brak tot zout. Het concept van ‘variable salinity water desalination’ (VSD) biedt echter de mogelijkheid om middelgrote installaties met een omgekeerde osmose en microfiltratie te bouwen die kunnen overschakelen op brak of zoet water bij voldoende aanvoer, of op zeewater

in droge periodes. Aan de monding van kanalen en rivieren kunnen verstelbare stuwdammen worden geplaatst om zoveel mogelijk zoet water vast te houden. Als de zoetwatervoorraad op is, schakelt de waterzuivering over op zeewater. Een demoinstallatie heeft aangetoond dat via nauwgezette processturing, die de druk kan laten variëren tussen 7 bar voor zoetwater en 50 bar voor zeewater, dezelfde set membranen gebruikt kan worden voor verschillende zoutgehaltes. Omdat er water van verschillende samenstellingen kan worden behandeld, wordt de capaciteit van de installatie veel beter benut. De hybride installatie heeft veel lagere operationele kosten dan een gewone ontziltingsinstallatie, omdat het energieverbruik de helft lager is. De demo-installatie levert water dat aan de drinkwatereisen van de Wereldgezondheidsorganisatie en die van de Amerikaanse EPA voldoet. Optimaliseren van MBR In 2002 onderzocht de PUB de mogelijke inzet van membraanbioreactoren (MBR) om afvalwater te zuiveren, zodat het effluent geschikt zou zijn als bron voor drinkwaterbereiding, maar het bedrijf hikte tegen het hoge energieverbruik aan. Toch biedt het MBR-technologie veel voordelen, zoals de hoge waterkwaliteit, de robuustheid om pieken op te vangen, de geringe slibproductie, het beperkte ruimtebeslag en de verregaande automatisering van het proces. In 2003 is daarom besloten drie pilotinstallaties neer te zetten, met verschillende

Met een nauwgezette processturing kan de hybride ontziltingsinstallatie de druk op membranen laten variëren tussen 7 bar voor zoetwater en 50 bar voor zeewater.

ondergedompelde membraansystemen om de verwachte voordelen te toetsen en te zien of zij gedurende drie maanden water van een constante basiskwaliteit konden leveren. Bovendien werd getracht het energieverbruik omlaag te brengen, zonder concessies te doen aan de waterkwaliteit en de doorstroom. “Na twee jaar testen was het energieverbruik gereduceerd van de oorspronkelijke 1,3 à 1,7 kilowatt per uur tot de beoogde 0,8”, zegt Harry Seah, directeur techniek en waterkwaliteit van PUB. “Na de succesvolle proeven testte PUB de MBR-technologie vervolgens op communale schaal, 23.000 kubieke meter dag. Met een vergelijkbare aanpak als in de pilot wisten we het energieverbruik verder terug te dringen naar ons huidige niveau van nog geen 0,4 kilowatt per uur per kubieke meter.” In 2008 stelde de Environment and Water Industry Development Council (EWI) van Singapore een onderzoekssubsidie van 4 miljoen dollar beschikbaar voor de ontwikkeling van een

39

W ATER VALLE Y ' S

W ATER VALLE Y ' S

Watersector goed voor 430 miljoen euro

PUB heeft het energieverbruik van zijn MBR’s met ruim tweederde weten terug te dringen.

innovatieve techniek voor het ontzilten van zeewater, die slechts de helft van de energie zou gebruiken van conventionele installaties. De EWI eiste dat het energieverbruik tot 1,5 kilowatt per uur per kubieke meter zou worden teruggebracht. Siemens pakte de handschoen op en lanceerde een driejarig project om een energiezuinige toepassing te onderzoeken van elektrodialyse en continue elektro-deïonisatie Ruim binnen de drie jaar kon Siemens al in december 2010 een demo-plant in gebruik stellen die 50 m3 per dag produceert. “We hebben bewezen dat het een levensvatbare ontziltingstechniek is, die slechts de helft aan energie verbruikt”, zegt Ruediger Knauf, vicepresident van het internationale R&D-centrum van Siemens in Singapore. “Nu moeten we er nog aan werken dat de technologie ook commercieel haalbaar en concurrerend is.” Knauf wijst tussendoor nog op een andere ‘groene’ oplossing waaraan Siemens in zijn R&D-centrum werkt. Voor de zuivering van afvalwater proberen zijn onderzoekers contactstabilisatie en anaerobe vergisting te integreren in een hybride proces waarin zowel biogas wordt geproduceerd als de hoeveelheid slib tot de helft wordt gereduceerd. Volgens Knauf is deze afvalwaterzuivering energieneutraal, omdat het behandelingsproces minder energie vergt en bovendien biogas oplevert. Hij stelt dat de methode zeer geschikt is om grote rwzi’s te moderniseren, zeker als de energiekosten en het ruimtebeslag zwaarwegende factoren zijn. In oktober 2010 is een pilot gestart en Siemens verwacht in 2012 de methode op de markt te brengen.

40

Memstill en Memsys Een andere, opkomende technologie voor de ontzilting van zeewater is membraandestillatie. Het is een combinatie van destillatie en membraantechnologie. Het onderscheid met andere membraantechnieken is dat gebruik wordt gemaakt van de verschillen in dampdruk van het water dat langs de membranen loopt. Het zeewater wordt opgewarmd, waardoor de dampdruk oploopt. Zuivere waterdamp gaat vervolgens door het hydrofobe membraan (dat geen vloeistof doorlaat) en zout water blijft achter. Een consortium van negen Nederlandse bedrijven en onderzoeksinstituten zoals TNO en de Universiteit Twente heeft de methode Memstill ontwikkeld waarbij restwarmte wordt gebruikt voor de membraandistillatie. De onderzoekers begonnen in 2006 met de eerste proeven langs de kust van

Singapore. Memstill blijkt al te werken bij temperaturen vanaf 60 graden Celsius en er is veel minder druk nodig dan bij gewone membraanfiltratie. Er doen zich ook geen problemen met ‘scaling’ of ‘biofouling’ voor. Membraanfabrikant Keppel Seghers bouwt momenteel op een petroleumraffinaderij op het Singaporese eiland Jurong een demo-plant met een capaciteit 100 m3 per dag. In Singapore wordt ook een andere methode voor thermische membraandistillatie toegepast, het uit Duitsland stammende Memsys. Ook deze technologie is van een restwarmtebron afhankelijk, maar op de zeedam in de Marina Bay draait nu een mobiele Memsys-installatie proef op zonnenergie. De ontziltingsinstallatie is ontworpen om bij rampen drinkwater te produceren. Intelligent watermanagement Singapore zet ook in op de ontwikkeling van ‘intelligent’ watermanagement en sensoring. Omdat Singapore voor zijn toekomstige watervoorziening voor een belangrijk deel afhankelijk zal zijn van verregaand gezuiverd afvalwater, ontzilt zeewater en water uit bekkens die in een sterk verstedelijkte omgeving liggen, is een uiterst stringent monitoringsprogramma onontbeerlijk om de betrouwbaarheid van het water te verzekeren. Mede door de snelle ontwikkeling van informatietechnologie heeft de meet- en regelapparatuur een enorme sprong vooruit gemaakt. Daarmee krijgt Singapore veel meer en betere mogelijkheden tot zijn beschikking voor bijvoorbeeld zijn waterbeheer. Er is een integraal waterkwaliteitbeheersplan opgesteld dat het water volgt van de bron via de zuiveringsinstallaties en het distributienet tot aan de gebruiker. In juni 2008 hebben de PUB en het A*Star Institute for Infocomm Research een nieuwe technologie geïntroduceerd om de waterkwaliteit te controleren met behulp van videobeelden van vissen, het ‘fish activity monitoring system’ (FAMS). Bovenop de gebruikelijke natuurkundige, scheikundige en bacteriologische analyses van het drinkwater, bewaakt de PUB de waterkwaliteit onder meer door in tanks levende vissen in de gaten te houden. Plotselinge sterfte is een indicatie voor een probleem met de waterkwaliteit. Controle met levende dieren wordt al over de hele wereld toegepast, maar het in Singapore zelf ontwikkelde FAMS automatiseert het hele bewakingsproces. Het maakt gebruik van speciale beeldverwerkingstechnieken en -analyse en slaat automatisch alarm als er iets niet in orde lijkt

De optische sensor, een vinding van het Nederlandse Optiqua, wordt in Singapore al toegepast.

te zijn. Zodra het aantal levende vissen afneemt, krijgen de medewerkers in de controlekamer een beeld- en geluidsignaal. Zo kan de bewaking van verschillende locaties worden gecentraliseerd. Optiqua Voor een ander facet van de kwaliteitsbewaking is de PUB in zee gegaan met het Nederlandse Optiqua, dat een waarschuwingssysteem voor het waterdistributienet heeft ontwikkeld, EventLab. Het is een geavanceerd systeem rond een optische sensor – een gepatenteerde vinding – en de bijhorende speciale elektronica en software, zoals datacommunicatie, algoritmische detectie van verandering en besturingsprogramma's. De optische sensor is uiterst gevoelig voor veranderingen in de zogenaamde brekingsindex (refractieve index, RI), legt Optiqua-directeur Melchior van Wijnen uit. Elke stof die in het water oplost zal een verandering van de brekingsindex in de watermatrix veroorzaken en die pikt de sensor direct op. “De refractieve index is een bijzonder nuttige en elegante generieke indicator voor waterkwaliteit.” De Optiqua-sensor is daardoor bijzonder gevoelig en detecteert verontreinigingen tot op een niveau van‘parts per million’. De eerste EventLab is al operationeel in een drinkwaterinstallatie. Innovatie komt zelden tot stand in een vacuüm: geen vernieuwing zonder ideeën van mensen, ondernemingen en instituten. Singapore wil als ‘waterknooppunt’ een innovatief klimaat scheppen via een breed scala aan onderzoeksinstituten, universiteiten en R&D-centra van bedrijven. Het onderhoudt daarom nauwe banden met internationale toponderzoekers, -ondernemers en -instituten. Inmiddels telt Singapore ruim zeventig water(technologie)-bedrijven en veertien R&Dafdelingen van multinationals. Het is daarmee een van de belangrijkste ontwikkel- en testlocaties in de wereld geworden. Technische vakbeurzen en de Singapore International Water Week moeten dat imago nog eens versterken en meer waterprofessionals aantrekken. Techniek heeft een belangrijke rol gespeeld bij de uitdagingen waar Singapore op watergebied voor staat. Nu stelt de metropool alles in het werk om nieuwe technologische doorbraken in de waterwereld te bewerkstelligen. Dit artikel is grotendeels gebaseerd op het artikel ‘Singapore – Setting the Stage for New Technologies’ dat verscheen in Asian Water, April 2011. Het volledige artikel is online te lezen op www.asianwater.com.my. Vertaling en bewerking door Linda van Tilburg en Arjan Veering. De kaders bij dit artikel zijn van de hand van de redactie van WaterForum.

De watersector heeft in de laatste vijf jaar 430 miljoen euro bijgedragen aan het bruto nationaal product (BNP) van Singapore. Dat heeft volgens de berekeningen van de Singaporese autoriteiten 2300 banen opgeleverd. Nadat Singapore ruim tien jaar geleden begon te investeren in nieuwe watertechnologie, heeft het land in 2006 de waterbranche officieel als een ‘strategische groeisector’ aangemerkt. Het doel is dat de sector in 2015 voor 1,25 miljard euro zal bijdragen aan het BNP van Singapore en dat er dan 11.000 nieuwe banen zijn gecreëerd. Singapore telt inmiddels meer dan 70 water(technologie)bedrijven. Op de internationale markt doen zij het ook goed: in Singapore gevestigde waterbedrijven hebben gezamenlijk voor 6,1 miljard euro aan projecten binnengehaald sinds 2006.

Netherlands Water House

Nederland heeft sinds maart 2010 een eigen watervertegenwoordiging in Singapore, het Netherlands Water House (NWH). Het waterhuis, dat gelieerd is aan het NWP, moet de groei stimuleren van de Nederlandse watersector in Zuid-Oost Azië. Het NWH werkt nauw samen met lokale organisaties zoals het Singaporese waterbedrijf PUB, de Singapore Water Association en diverse onderzoeksinstituten. In de overige Zuidoost-Aziatische landen werkt het NWH ook samen met lokale organisaties en kennisinstellingen en het onderhoudt contact met de NWP-landenplatforms in Indonesië en Vietnam.

Technologiedochter PWN sponsort Water Week

PWN Technologies (PWNT) is hoofdsponsor van de internationale waterweek in Singapore. De waterweek wordt gehouden van 4 tot 8 juli 2011. Het evenement wordt sinds 2008 georganiseerd en heeft zich in korte tijd tot een vooraanstaande internationale water(technologie)beurs opgewerkt met onder meer conferenties, een watertop ministerbijeenkomst. PWNT, een dochter van het Noord-Hollandse waterbedrijf PWN, wil zich profileren als internationaal leverancier van watertechnologie en –diensten. Het bedrijf heeft binnen moederbedrijf PWN verschillende nieuwe zuiveringstechnologieën ontwikkeld, zoals het gebruik van keramische membranen voor zuivering van drinkwater en de UV-waterstofperoxidebehandeling. Volgens Jonathan Clement, directeur strategic business development van PWNT, is de Singapore International Water Week een belangrijk waterevenement dat technische en praktische kennis van een hoog niveau voor een grote doelgroep bereikbaar maakt via workshops en fora.

41

I N D U S TRIE W ATER

De markt voor industriewater in de Benelux is sterk in beweging. Veel bedrijven produceren hun proces- en demiwater niet langer zelf, maar kopen dat in via gespecialiseerde leveranciers. In het havengebied van Antwerpen start het Vlaamse Induss in augustus met de productie van proceswater voor zeven grote, industriële klanten. In de Botlek bij Rotterdam produceert Evides demiwater voor achttien (petro)-chemische bedrijven. Evides heeft bovendien bij BASF in Antwerpen een demiwaterfabriek gebouwd die dit najaar officieel in gebruik wordt genomen.

In de Antwerpse haven bouwt Induss een installatie om industriewater te leveren aan zeven bedrijven in de omgeving. (foto: Induss)

Industriewaterbedrijven rekenen op groeiende markt in de Benelux

‘Concurrentie houdt ons wakker’

Door Esther Rasenberg

Creating Value in Water In september 2010 is een nieuwe wereldspeler in water opgestaan. Ovivo - dat staat voor “Water voor Leven” - is begin vorig jaar ontstaan door de fusie tussen Eimco Water Technologies, Enviroquip en Christ Water Technology. Ovivo ontwerpt en bouwt installaties op het gebied van gedemineraliseerd water, drinkwater, proces water, afvalwater en waterhergebruik. Vandaag de dag heeft Ovivo gespecialiseerde kantoren in 21 landen in Azië, Europa, Midden Oosten, Afrika, Noord en Zuid Amerika met vertegenwoordigingen in andere landen.

De basis voor het succes van Ovivo wordt gevormd door de geavanceerde applicatiekennis van onze medewerkers. Hierdoor wordt meer dan 200 jaar internationale expertise lokaal bereikbaar gemaakt om waarde in water te creëren bij onze klanten.

Tomorrow is looking very different

ovivowater.com © Copyright 2011 GLV Inc. All rights reserved

Centrale productie van proceswater biedt voor de industrie belangrijke voordelen. De bedrijven hebben minder kosten, kunnen zich toeleggen op hun ‘core business’, verhogen hun leveringszekerheid en, afhankelijk van het ontwerp, verduurzamen hun waterverbruik. Op de markt voor industriewater in Nederland en België zijn twee grote spelers actief. Het Belgische industriewaterbedrijf Induss startte in juni 2010 en heeft sterke wortels in Vlaanderen. Het moederbedrijf water.link is een samenwerkingsverband tussen de Vlaamse waterbedrijven Antwerpse Water Werken (AWW) en Tussengemeentelijke Maatschappij der Vlaanderen voor Watervoorziening (TMVW). Het Nederlandse Evides Industriewater is een commerciële dochter van Evides Waterbedrijf, de leverancier van drinkwater in het zuidwesten van Nederland. Clusters Markus Flick van Evides Industriewater legt uit dat levering van ‘maatwerk in water’ een logische stap was voor Evides. “Als drinkwaterbedrijf zijn wij gewend om met diverse technologieën drinkwater uit rivierwater te produceren. Door deze expertise te combineren, konden we groeien tot een all-in waterpartner voor de industrie. Alleen door verkoop van gespecialiseerde producten aan de industrie kan een drinkwaterbedrijf groeien. Overigens is het uitbesteden van waterdiensten aan gespecialiseerde

waterbedrijven op zich niet vernieuwend. In Amerika is het aanbieden van maatwerk heel gewoon”, zegt Flick. Langdurige contracten Voordat de industriewaterbedrijven starten met de bouw van een nieuwe installatie, sluiten ze contracten af met een groep vaste afnemers. Induss-ceo Ellen Theeuwes zegt daarover: “We gaan niet investeren voordat we contracten hebben.” Flick voegt toe: “Bij de levering van industriewater gaat het om contracten met een termijn van tien tot dertig jaar. Mijns inziens is dat het optimum tussen afzetzekerheid voor een investering in een maatwerkinstallatie en de gewenste commerciële vrijheid van de afnemers.” Bronnen Ook al is het concept in Rotterdam en Antwerpen hetzelfde, de technische installaties zijn dat niet. De demiwaterinstallatie van Evides in Rotterdam gaat, om redenen van duurzaamheid en prijs, draaien op water uit het Brielse Meer en heeft drinkwater als back-up. Voor de procesinstallatie van Induss in Antwerpen wordt voorgezuiverd oppervlaktewater gebruikt. Flick: “Het Brielse Meer heeft te maken met verzilting door de nabijheid van de zee. Daarom is een uitgebreide voorzuivering met membraantechnologie noodzakelijk.”

43

I N D U S TRIE W ATER

wetsus

centre of excellence for sustainable water technology

Omgekeerde-osmose-installatie van de deminwaterplant van Evides Industriewater in Botlek. (foto Evides Industriewater)

combining scientific excellence with commercial relevance Agora 1 P.O. Box 1113

8900 CC Leeuwarden The Netherlands

t +31 (0)58 - 284 30 00 f +31 (0)58 - 284 30 01

De installatie in Antwerpen wordt gebouwd door RWB Water services uit Almelo. Process engineer Bas Brouwer van RWB: “De installatie in Antwerpen is bijna klaar en we zijn nu bezig met montage. Zodra de fabriek is opgeleverd, dragen we het beheer over aan Induss. RWB is door Induss gekozen uit een tiental aanbieders uit de Benelux en Duitsland. Wij hebben ruime ervaring met het bouwen van demiwater-installaties. Induss bepaalt wat de kwaliteit van het water en capaciteit van de installatie moet zijn en wij zorgen voor de realisatie van die eisen. Voor RWB is Induss een fors project en we zouden in de toekomst dan ook graag meer van dit soort klussen doen. Ik denk ook dat de markt voor industriewater nog niet verzadigd is. Er zijn heel wat bedrijven die met een eigen installatie werken. Als zij kiezen voor een centrale leverancier of het uitbesteden van beheer, willen wij daar onder leiding van partijen als Induss en Evides Industriewater graag een bijdrage aan leveren.”

[email protected] www.wetsus.nl

Aanpassen of natte voeten? Overstromingen, bodemdaling en kusterosie zijn urgente problemen die spelen in Jakarta. De stad ligt deels in een snel dalend gebied, dat langzaam in de zee dreigt weg te zakken. Rivieren en kanalen kunnen de moessonregens niet verwerken, waardoor delen van de stad regelmatig onder water komen te staan. We delen onze Nederlandse kennis over noodzakelijke aanpassingen met de overheid in Jakarta. Deltares adviseert wereldwijd over klimaatadaptatievraagstukken. Zo kunnen we ook toekomstige generaties een veilige en prettige leefomgeving bieden. Deltares: Enabling Delta Life.

www.deltares.nl

advertentie 185x133 WaterForum.indd 1

9-6-2011 13:19:46

DFBO-constructie Behalve centrale installaties produceren de industriewaterbedrijven ook voor individuele klanten water op maat. Chemiegigant BASF opent dit najaar een installatie die Evides Industriewater heeft gerealiseerd op basis van het zogenaamde DFBO-concept (ontwerp, bouw, financiering en langjarige bedrijfsvoering). De installatie draait al sinds begin dit jaar. BASF Antwerpen sloot in 2009 met Evides Industriewater een contract af voor de levering van proceswater en demiwater voor een duur van vijftien jaar. Daarvoor bouwde Evides op Nederlands grondgebied een proceswaterinstallatie die ruw Maaswater voorbehandelt. “BASF kon haar watervoorziening verduurzamen door uit grondwater gewonnen drinkwater te vervangen door rivierwater. Begin 2007 schreef BASF een wereldwijde watertender uit. De opdracht was om extra demiwatercapaciteit te realiseren en te inventariseren of de afhankelijkheid van kostbaar grondwater kon worden verminderd. De alternatieven voor het grondwater bestonden

uit brak havenwater en zoet Maaswater uit de Biesbosch.” Evides Industriewater kreeg uiteindelijk de opdracht, mede omdat het bedrijf referenties kon overleggen van installaties bij Dow Chemical (Terneuzen), Shell/Air Liquide (Pernis) en Yara (Sluiskil). Concurrentie Tussen Evides en Induss bestaat op dit moment geen concrete samenwerking. “Maar wat niet is, kan nog komen”, zegt Ellen Theeuwes van Induss. “Concurrentie vind ik overigens ook niet verkeerd. Dat houdt ons wakker. En voor onze klanten is het prettig als zij tussen meerdere partijen kunnen kiezen. Wij willen binnen vijf jaar marktleider zijn in België en hebben ook plannen voor internationale uitbreiding.” Ook Flick sluit in de toekomst een samenwerking tussen Evides Industriewater en Induss niet uit. “Ik denk dat onze netten ten opzichte van elkaar minimaal als back-up kunnen dienen. Dat betekent overigens niet dat Evides zijn activiteiten op de industriemarkt niet zal uitbreiden. Er blijft altijd ruimte om zaken te doen.” Hergebruik afvalwater “Op dit moment is Evides Industriewater marktleider in de Benelux. We steken nu bijvoorbeeld sterk in op hergebruik van industrieel afvalwater. Zo hebben wij momenteel een pilotinstallatie bij Solvic (dochter van Solvay) die uit afvalwatereffluent en reststromen hoogwaardig demiwater produceert. De nieuwe installatie zal Solvics afhankelijkheid van drinkwater verlagen en de waterhuishouding verduurzamen. Als afvalwater opnieuw kan worden gebruikt, heeft de industrie minder water nodig en daarmee vermindert het de ‘water footprint’ en de ‘carbon footprint’. Ik geloof heel sterk in dat concept en dus zetten we in de samenwerking met universiteiten, leveranciers en vooruitstrevende klanten sterk in op deze kennisintensieve activiteiten.”

45

m e ns i n b e e l d

Installeer vandaag de technologie van morgen

Sinds vier jaar is de Brit Paddy Young (43) beursmanager bij de Amsterdamse RAI en bouwt hij het internationale merk van Aquatech uit. De watervakbeurs wordt nu behalve in Amsterdam ook in de VS, China en India gehouden, Brazilië en Afrika staan op het wensenlijstje.

Paddy Young, beursmanager Amsterdam RAI

‘International Water Week concurreert niet met Singapore of Israël’

’Water wordt belangrijker dan de carbon footprint’

Door Arjan Veering

Betrouwbaarheid of energiebesparing? Kiezen hoeft niet meer met onze efficiënte schroefblowers Kiezen tussen betrouwbaarheid en energiebesparing hoeft niet meer. Want Atlas Copco presenteert de nieuwe ZS-blowers, die gemiddeld qua energieverbruik 30% efficiënter zijn. Een aanzienlijke besparing die te danken is aan de superieure en zeer betrouwbare schroeftechnologie. Met deze energiezuinige schroefblowers bespaart u veel kosten en voldoet u aan de huidige eisen van een duurzame en CO2-arme economie. Reden genoeg om vandaag nog deze technologie van morgen te installeren! Wilt u weten hoe u energiezuiniger en milieubewuster kunt werken? Bereken uw besparing op www.efficiencyblowers.com of neem contact op voor een persoonlijk advies via telefoonnummer: (078) 6230 367.

Hoe wordt een Brit het gezicht van Aquatech, toch al jaren het internationale visitekaartje van de Nederlandse waterwereld? “Ik organiseerde vanuit Londen evenementen en beurzen, maar dan in de olie- en gasbranche en vooral in de voormalige Sovjetstaten, zoals Rusland, Kazachstan en Oezbekistan. Van water wist ik niet heel veel, maar toen de RAI in beeld kwam merkte ik al snel hoeveel mogelijkheden de watersector bood. Overigens zie ik Aquatech als veel breder dan Nederland. In de VS werd de beurs al met succes gehouden en wij brengen het concept nu naar de belangrijke ‘emerging markets’. Maar natuurlijk blijft Aquatech als merk wel voor altijd verbonden met Amsterdam en Nederland.” Zijn er grote verschillen tussen de olie- en de watermarkt? “Iedereen beseft hoe belangrijk water is, maar omdat water een goedkoop product is staat het tegelijk niet hoog op de agenda. ‘That’s the biggest challenge.’ Met olie en gas worden grote winsten gemaakt, bij water is dat anders. Maar reken erop dat water straks veel belangrijker is dan de ‘carbon footprint’. Water heeft ook iets sympathieks, de benadering is anders. Er worden heel grote investeringen gedaan, bijvoorbeeld in afvalwaterzuivering. En hoewel de opbrengsten in geld misschien minder hoog liggen, zijn de belangen op het maatschappelijk vlak des te groter.” Je bent net terug uit Sjanghai, voor de vierde editie van Aquatech China. “Daar zit de grote groei, maar China is ‘different and sometimes difficult’. Het gaat daar zo enorm snel, denk bijvoorbeeld aan

ontzilting of de snel groeiende markt voor industriewater. Daarom zitten we daar met een jaarlijkse editie van Aquatech. Overigens zijn de ontwikkelingen niet te onderschatten. China importeert nu nog heel veel technologie, maar je ziet op het gebied van membranen al veel beweging. Dat kan straks grote consequenties hebben voor de markt. Uit het zojuist gepresenteerde Vijfjarenplan komt naar voren dat de nadruk ligt op water en energie, ontzilting, industriewater en slib.” Aquatech is verschoven naar november en valt samen met het congres Aquaterra in de International Water Week. Moet die krachtenbundeling de groeiende internationale concurrentie het hoofd bieden? “We hoeven niet zozeer te concurreren met bijvoorbeeld Singapore Water Week of Israëls Watec. De IWW is eigenlijk een reactie op geluiden uit de markt zelf. Zeker vanuit de grote industriële hoek was er vraag naar ‘total solutions’ en niet alleen naar bepaalde facetten van de technologie. Ik ben ook verantwoordelijk voor Aquaterra en verwacht dat de potentie daarvan in samenhang met Aquatech veel sterker uit zal komen. De IWW moet echt een uniek, breed podium bieden.” Is het een verlies dat het festival Dutch Delta Design 2012 niet doorgaat? “Aquatech zou een voorproefje geven op DDD2012, we hebben bijvoorbeeld excursies naar de verschillende watercentra, zoals Wetsus en het Nationaal Watercentrum, op het programma staan. Ik vind het jammer dat DDD2012 niet doorgaat op de manier zoals oorspronkelijk was bedacht, want ik zie wel de enorme ‘marketing opportunity’ daarvan.”

47

The anaerobic technologies, developed by Biothane, are cost-efficient wastewater treatment processes suitable for industrial effluents. At low operational cost, COD is converted into Biogas using anaerobic biomass.

Biothane technologies:

• Environmentally-friendly • Compact design & minimal footprint • Standard Package Solutions • Tailor-made Design developed from Lab Scale

Senior Adviseur Waterbouw

Technoloog Afvalwater

Als Adviseur adviseer en begeleid je overheden en waterschappen bij het oplossen van complexe vraagstukken op het gebied van oa stedelijk water en overstromingsbeveiliging. Je initieert nieuwe producten, coacht collega-adviseurs en stimuleert een goede samenwerking tussen betrokkenen. Gevraagd: WO weg- en waterbouwkunde of Civiele Techniek, 3 jaar ervaring, initiatiefrijk en commercieel vaardig.

In deze zelfstandige functie op de afdeling Vergunningverlening en Handhaving overleg je met bedrijven over het saneren van afvalwaterlozingen, schrijf je vergunningen en adviezen, behandel je beroepschriften en adviseer je bedrijven en overheden. Gevraagd: HBO chemische- of milieutechnologie, rijbewijs B en bij voorkeur kennis van de Waterwet en Barim.

Zoek in de vacaturebank op trefwoord WJF175

Zoek in de vacaturebank op trefwoord WJF451.

Uw vacature hier?

Jou vinden?

Kijk op www.waterjobforum.nl of bel 0153617433

Zorg dat een werkgever in de watersector jou vind en plaats nu jouw CV in de online CV Databank van WaterJobForum

Voor meer informatie, plaatsingen en reserveringen bel of mail ons.

Biobed EGSB High rate Anaerobic granular sludge reactor

Biothane UASB Medium rate Anaerobic granular sludge reactor

Biobulk CSTR Low rate suspended Anaerobic sludge reactor

Biothane Systems International, P.O. Box 5068, 2600 GB The Netherlands Tel: 0031 (0)15 2700111 Fax: 0031 (0)15 2560927 email: [email protected] www.biothane.com

www.waterjobforum.nl 015 - 361 74 33 [email protected]

Breng uw bedrijf onder de aandacht en kom in contact met (internationaal) talent.

powered by

Reserveer via WaterJobForum een stand op het Aquajobs Career Event. www.waterjobforum.nl [email protected] tel : 015-3617433

Aquatech Amsterdam 2011, 1 – 4 november, Amsterdam RAI

Service

c o lo f o n

WATE R FO RU M W E E KN I E U W S

WaterForum Magazine is een uitgave van:

Op 6 juli 2011 verschijnt de 500ste editie van de e-mailnieuwsbrief WaterForum Weeknieuws. Al in 2000 begon WaterForum de eerste internetnieuwsdienst voor de Nederlandse watersector. Sindsdien verspreidt de redactie iedere woensdag een overzicht met nieuws, achtergronden, analyses en opinies onder ruim 13.000 waterprofessionals. En natuurlijk met de vacaturebank met de meest recente vacatures uit de watersector.

Ontvangt u WaterForum Weeknieuws nog niet? Meld u dan direct aan voor een gratis abonnement en u ontvangt dan op 6 juli meteen de speciale jubileumeditie. www.waterforum.net/aanmeldennieuwsbrief of stuur een mail naar: [email protected] o.v.v. aanmelden nieuwsbrief

Kijk voor een actuele wateragenda op

1 - 4 NOVEMBER

Uitgever Sandra Alberts

2011

Hoofdredactie Arjan Veering, [email protected] Eindredactie Sandra Meulenbelt, [email protected] Met medewerking van Loes Elshof, Olav Lammers, Esther Rasenberg, Rob Schoon, Sahana Singh, Linda van Tilburg, Jac van Tuijn, Nico van der Woude

Abonnementenadministratie WaterForum Magazine wordt op aanvraag toegestuurd aan de relevante doelgroepen. De prijs van losse nummers bedraagt 10,00 euro. Aanvraag en/of adresmutaties via [email protected]

a d v e r t e n t i e i nd e x

50

AMSTERDAM • NL

WaterJobForum Tamara Drevijn 015-3617433, [email protected]

www.twitter.com/novaforum

Aquatech 51 Aquaterra 36 Atlas Copco Compressors Nederland 46 Biothane Systems International 18 Deltares 44 ITT Water & Wastewater Nederland B.V. 08 Krohne 16 Logisticon Water Treatment en Verhuur 52 Netherlands Water Partnership 02 Ovivo 42 Prominent 10 ProWater 24 Rosmark 18 Stichting Wateropleidingen 10 Veolia Water Nederland 34 Water Alliance 24 WaterJobForum 49 Wetsus 44

Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management binnen de watertechnologie en deltatechnologie en de toeleverende sectoren.

Verkoop Matthijs Onland, Kick van Poeteren 015-3617433, [email protected]

Naast de bekende wekelijkse nieuwsbrief brengt WaterForum Online zijn nieuwsberichten ook via Twitter onder de aandacht. Bovendien verzorgt WaterForum bij sommige symposia ook zogenaamde ‘tweet-verslagen’. In berichtjes van 140 tekens houdt een journalist van WaterForum vanuit de zaal de followers voortdurend op de hoogte.

Pag.

NovaForum Business Media BV Postbus 228 2640 AE Pijnacker 015-3617433 www.novaforum.net

Secretariaat 015-3617433, [email protected]

WaterForum op Twitter

Adverteerder

‘s Werelds meest toonaangevende vakbeurs voor proces-, drink- en afvalwater

Vormgeving

Telefoon

E-mail

Website MarkDesign,

020-5491212 020-5491212

[email protected] [email protected]

www.aquatechtrade.com www.aquaterraconference.com

078-6230230 015-2700111 088-3358273

[email protected] contact@veoliawater [email protected]

www.atlascopco.com www.biothane.com www.deltares.nl

078-6548400 078-6306200

[email protected] [email protected]

www.ittwww.nl www.krohne.com

0184-608266 070 304 3700 071-5899218 030-6779280 074-2915150 0318-691500 030- 60 69 400 0318-691591 0 58-2849044 015-3617433 058-2846200

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

www.logisticon.com www.nwp.nl www.ovivowater.com www.prominent.nl www.prowater.nl www.rossmark.nl www.wateropleidingen.nl www.veoliawater.com www.wateralliance.nl www.waterjobforum.nl www.wetsus.nl

Hoofddorp

Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden. Copyright NovaForum Business Media BV, 2011. Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterForum Magazine is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever.

Reserveer uw stand of registreer als bezoeker op www.amsterdam.aquatechtrade.com www.aquatechtrade.com Organised by

Part of

Supported by

LOGISTICON WATER TREATMENT

Demiwater

DÉ SPECIALIST IN WATERBEHANDELING!

afvalwater

Koelwater

Proceswater

Een zuivere samenwerking Welke vorm van waterbehandeling u ook wenst, Logisticon levert u: Klant specifieke installaties Ontwerpen in 3D Procesontwerp en Werktuigbouw/Elektrotechniek in één hand Optie huur (pilot)installatie Aarzel niet en maak gebruik van onze expertise in water.

Logisticon Water Treatment b.v. Postbus 38, 2964 ZG Groot-Ammers, Nederland Telefoon: +31 (0) 184 - 60 82 60 Website: www.logisticon.com