Weer buren. Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden

Weer buren

Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden...

Ik ging naar Bommel om de brug te zien. Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden die elkaar vroeger schenen te vermijden worden weer buren. Een minuut of tien dat ik daar lag, in ‘t gras, mijn thee gedronken mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd laat mij daar midden uit de oneindigheid een stem vernemen dat mijn oren klonken. Martinus Nijhoff

Drs. M.J. (Marianne) Dagevos

Weer buren

Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden...

Afstudeerscriptie in het kader van de Master Interreligieuze Spiritualiteitsstudies Drs. M.J. (Marianne) Dagevos, studentnummer 0253634 Begeleider: prof. dr. F.A. Maas oktober 2009

Verantwoording Omslag

Het citaat op de voorpagina is een fragment van het gedicht “De moeder de vrouw” van Martinus Nijhoff, uit de bundel “Nieuwe gedichten”(1934).

Illustratie pag. 3

Grafische weergave van de 150 meest gebruikte woorden in deze scriptie; hoe groter de weergave, hoe vaker het woord voorkomt. De ‘woordenwolk’ is gemaakt via de website www.wordle.net

Kunstwerken

De kunstwerken op het voorblad en bij de hoofdstukken zijn gemaakt door de Bredase kunstenaar Miek Coppens. De werken dragen de titel: Jacob’s Nooduitgang en dan een nummer. Het werk bij hoofdstuk 6 heet Jacob’s Nooduitgang 9 De Onvoltooide. Ook voor Miek een woord van dank zowel voor haar belangstelling voor mijn scriptie als voor de toestemming om haar werk in dit document op te nemen. 2

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden...

3

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave Voorwoord. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1 Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

Wat vooraf ging. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Dorothee Sölle als bondgenoot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Ken Wilber als andere bondgenoot. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Opzet scriptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Twee lijstjes als voorzet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Een artikel als voorzet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2 Introductie 2.1 2.2

2.3

2.4 2.5 2.6

3.3

3.4

3.5

3.6

van teksten over mvo uit Nederland

4

14 14 15 15 16 17 17 18 18 23 24 25

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bespreking ‘De Winst van Waarden’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1 Samenvatting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.2 Evaluatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.3 SER-rapport en de kwadranten van Wilber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.4 SER-rapport en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bespreking ‘Ondernemen met hoofd en hart’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1 Samenvatting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2 Evaluatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.3 ‘Ondernemen met hoofd en hart’ en de kwadranten van Wilber . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.4 ‘Ondernemen met hoofd en hart’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. . . . . . Bespreking ‘De preekstoel voorbij’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2 Drie artikelen uitgelicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3 Evaluatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.4 ‘De preekstoel voorbij’ en de kwadranten van Wilber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.5 ‘De preekstoel voorbij’en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. . . . . . . . . . . . . Bespreking ‘Duurzamer Ondernemen’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2 Evaluatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3 ‘Duurzamer Ondernemen’ en de kwadranten van Wilber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.4 ‘Duurzamer Ondernemen’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. . . . . . . . . . . Recapitulatie hoofdstuk 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Internationale 4.1 4.2

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Verandering in modellen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Model van Ken Wilber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1 Twee toepassingen van het AQAL-model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Voorbeeld 1: Transport. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3 Voorbeeld 2: Duurzame ontwikkeling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het ‘model’ van de bevrijdingsspiritualiteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1 Bevrijdingsspiritualiteit en Dorothee Sölle bij Kees Waaijman . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2 De fasen van de bevrijdingsspiritualiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.3 Bespreking ‘Mystiek en Verzet’ Dorothee Sölle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verbinding Sölle en Wilber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Accenten bevrijdingsspiritualiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De onderzoeksvraag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 Analyse 3.1 3.2

modellen . .

literatuur over maatschappelijke ontwikkelingen en mvo. .

27 27 27 30 30 31 32 32 33 34 34 35 35 36 37 38 38 39 39 40 41 41 42

. . . . . . . . . . . . . . . . 45

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Bespreking ‘Built to last’ & ‘Good to Great’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 4.2.1 Samenvatting ‘Built to last’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45


4.3

4.4

4.5

4.2.2 Evaluatie ‘Built to last’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3 Samenvatting ‘Good to Great’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.4 Evaluatie ‘Good to Great’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.5 Evaluatie ‘Built to last’ en ‘Good to Great’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.6 ‘Built to last’ & ‘Good to Great’ en de kwadranten van Wilber. . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.7 ‘Built to last’ & ‘Good to Great’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. . . . . . Bespreking ‘The cultural creatives’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2 Samenvatting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.3 Evaluatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.4 ‘The cultural creatives’ en de kwadranten van Wilber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.5 ‘The cultural creatives’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit . . . . . . . . . . . . 4.3.6 Overeenkomsten tussen Dorothee Sölle en Paul Ray . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bespreking ‘Cradle to Cradle: Remaking the way we make things’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.2 Samenvatting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.3 Evaluatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.4 ‘Cradle to cradle’ en de kwadranten van Wilber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.5 ‘Cradle to cradle’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit . . . . . . . . . . . . . . . . Recapitulatie hoofdstuk 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 Analyse 5.1 5.2 5.3

van de interviewteksten. .

47 47 48 50 50 51 51 51 52 53 54 55 56 56 56 57 59 59 60 61

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Het veldwerk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.1 Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1.2 Geïnterviewden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De onderzoeksmethode: kwalitatief onderzoek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Analyse van de interviews . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.1 Opbouw van de analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.2 Martin Doolaard. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.3 Caroline Ligtenberg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.4 Jos Hugense. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.5 Lisette Kreischer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.6 Frans Otten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.7 Timmo Terpstra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.8 Ferry Samuels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.9 Overzicht van de reacties per item naast elkaar geplaatst. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

64 64 65 66 67 67 67 70 72 75 78 81 84 87

6 Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 6.1 6.2 6.3 6.4

Analyse met de zoeklichten van Wilber en Sölle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.1 Het kwadrantenmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.2 De fasen van de bevrijdingsspiritualiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verbindingen Sölle en Wilber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De fasen van de bevrijdingsspiritualiteit in de ondernemersinterviews . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Een vernieuwd patroon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

89 89 90 90 92 96

Literatuurlijst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Relevante

websites

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Samenvatting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Bijlage 1: Modellen

in schema. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103

Bijlage 2: Woordvelden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Bijlage 3: Itemlijst

voor de interviews. .

Bijlage 4: Themalijsten Bijlage 5: Transcriptie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

voor de interviews . . van de interviews

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Voorwoord

Voorwoord Alhoewel het televisietoestel al jaren geleden verbannen is uit onze woonkamer, wil ik het voorwoord van deze scriptie beginnen met een verwijzing naar een televisiefragment. Ik zie de beelden nog helder voor me alhoewel ik niet weet van hoe lang geleden ze zijn, misschien wel van tien jaar terug. Ik zie Dorothee Sölle die wordt geïnterviewd voor de Nederlandse televisie. Op een gegeven moment vraagt de verslaggever haar of God bestaat. Met haar kenmerkende fijne glimlach en vriendelijke stem geeft Sölle een prachtig antwoord en zegt: ‘Gott passiert.’ Met dit gelaagde Duitse woord dat zowel ‘gebeurt’ als ‘passeert/komt voorbij’ betekent, is de visie van deze theologe altijd in mijn geheugen blijven staan. Ik ben dan ook heel blij dat juist zij de belangrijkste inspiratiebron van deze scriptie is geworden. Verder ben ik alle ondernemers die ik in de afgelopen jaren heb ontmoet en gesproken, heel dankbaar. Zij hebben mij geïnspireerd en geraakt met hun verhalen over ondernemerschap met een brede maatschappelijke kijk. Ik hoop in de toekomst deze contacten te kunnen voortzetten en deze ondernemerservaringen te blijven uitdragen en te onderzoeken. Daarnaast dank ik mijn scriptiebegeleider Frans Maas voor onze opbouwende en bemoedigende gesprekken. Door zijn komst als hoogleraar spiritualiteit opende hij de mogelijkheid om een scriptie over maatschappelijke spiritualiteit te schrijven. Tijdens de besprekingen gaf hij mij het gevoel op de goede weg te zijn en steunde mij om de scriptie af te ronden. Ik hoop nu dit punt is bereikt, ons contact nog niet te hoeven afronden. Ten slotte dank ik mijn gezin voor de plaats die ik in hun midden mag innemen. Deze positie biedt een goed tegenwicht voor de toch wat eenzame wetenschappelijke arbeid. Het laatste woord van dankbaarheid is voor mijn partner Ralph, altijd bereid mee te denken, mee te discussiëren, suggesties te doen en opmerkingen te plaatsen. Ook voor al het werk aan de opmaak van deze scriptie wil ik hem hartelijk bedanken. Marianne Dagevos oktober 2009

6


7

1 Inleiding 1.1

Wat vooraf ging

Toen ik een aantal jaar geleden kennismaakte met het fenomeen ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ (afgekort als mvo) was ik meteen gefascineerd. In deze manier van ondernemen herkende ik allerlei thema’s waarmee ik ervaring had opgedaan als projectleider van maatschappelijke projecten –onder meer over milieu, werkgelegenheid en de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt– en als zelfstandig ondernemer. Aandacht voor mensen, milieu en meerwaarde (meestal aangeduid met de Engelse termen People, Planet, Profit) worden met elkaar in samenhang gebracht en samengevoegd tot een specifieke ondernemersstijl. Toen ik mij verder ging verdiepen in maatschappelijk verantwoorde ondernemers en hun ondernemingen, viel mij nog iets op. Het proces dat deze ondernemers doormaken, kent verschillende, overeenkomstige fasen. Vaak is er sprake van een moment van bewustwording en besef dat het bedrijf een maatschappelijke verantwoordelijkheid heeft en dat de ondernemer hierbij een voortrekkersrol wil spelen. Daarna of daarnaast speelt een proces van verduurzaming, een doorlopende zoektocht naar onderdelen van de bedrijfsvoering die nog duurzamer en nog maatschappelijk verantwoorder kunnen. Deze verdieping gaat vaak samen met toenemende bewustwording van de medewerkers en een persoonlijke ontwikkeling van de ondernemer. Deze verhalen van ondernemers en hun ondernemingen1 deden mij denken aan processen die ook voorkomen in de mystieke ontwikkelingsweg. Aangezien ik in deeltijd spiritualiteit studeer, zag ik mogelijke verbindingen tussen mijn professionele en mijn persoonlijke interessesfeer en besloot deze verbindingen onderwerp te maken van mijn afstudeerscriptie.

1.2

Dorothee Sölle als bondgenoot

Een belangrijk bondgenoot in deze zoektocht naar verbindingen, bleek Dorothee Sölle te zijn. Het laatste grote werk van deze Duitse theologe ‘Mystiek en verzet, Gij stil geschreeuw’2 , maakt mystiek niet alleen heel concreet en actueel maar geeft ook een kader om spiritualiteit te zoeken in seculiere teksten en getuigenissen. Het mystieke proces van bevrijding en verandering/transformatie kan zich immers in elk mens, op elke plaats en in elke tijd afspelen. Bovendien benoemt Sölle concrete kenmerken waaraan de persoonlijke ontwikkeling van een bevrijd mens te herkennen is, namelijk ‘ikloosheid’, ‘geweldloosheid’ en ‘bezitloosheid’. Wellicht kan een onderzoek onder mv-ondernemers de stelling van Dorothee Sölle dat ‘wij allen mystici zijn’ onderstrepen en tegelijk haar lange reeks van voorbeelden in ‘Mystiek en verzet’ aanvullen, actuali[1] In dit kader noem ik de interessante serie van de stichting NCW (Nederlands Christelijk Werkgeversverbond). Deze stichting bracht van 2000 t/m 2006 jaarlijks als eindejaarsgeschenk een boekje uit met levensverhalen van ondernemers. Deze uitgaven behandelen verschillende thema’s maar hebben gemeen dat steeds ondernemers aan het woord komen over hun drijfveren en persoonlijke ervaringen. Deze boekjes hebben mij gestimuleerd om ook zelf ondernemers te gaan interviewen. Het complete overzicht van de uitgaven is terug te vinden in de literatuurlijst. [2] D. Sölle, Mystik und Widerstand. Du stilles Geschrei, Hamburg 1997. Nederlandse versie: Baarn 1998. Het boek dat ik gebruik is de Nederlandstalige derde druk uit 2000.

8

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... seren en variëren. Dit zeg ik in aansluiting op de kritiek van Auke Jelsma3 die mij op het spoor van dit werk van Sölle zette. Zijn kanttekening luidt: “Ondanks haar poging mystiek te democratiseren, ontkomt ook Sölle er in haar historisch overzicht niet aan precies die figuren op te roepen de algemeen als mystici te boek staan.”4 Dat er mogelijkheden zijn om de spirituele visie van Sölle te verbinden met ondernemerschap, werd ondersteund door mijn kennismaking met Eelco van den Dool. Hij werkt aan een promotieonderzoek over sociale innovatie op basis van hetzelfde boek van Sölle. In een artikel uit juni 2008 liet hij zien dat een spirituele lezing mogelijk is van een interview met een ondernemer dat hij zelf had gehouden5. Daarin laat hij zien dat met behulp van de basisstructuur uit het boek van Sölle, het interview reliëf krijgt en de spirituele elementen in het verhaal aan het licht komen. Een tekst (in de breedste zin van het woord) spiritueel lezen, is dus mogelijk en leidt tot zinvolle inzichten. Bovendien is dit een manier om een intuïtie dat ‘hier iets spiritueels aan de gang is’, te toetsen en te onderbouwen.

1.3

Ken Wilber als andere bondgenoot

In tweede instantie vond ik een bondgenoot in de Amerikaanse filosoof Ken Wilber. Wilber heeft zich verdiept in de aspecten die een rol spelen bij integrale verandering of ontwikkeling. Zijn AQAL (all quadrants, all levels) Model is daarvan het resultaat en geeft een eenvoudig, overzichtelijk beeld van de domeinen (kwadranten) en niveaus die in samenhang leiden tot wezenlijke verandering. Omdat het generieke model van Wilber en de specifieke benadering van Sölle elkaar goed aanvullen, heb ik ervoor gekozen beide benaderingen in deze scriptie te gebruiken bij de analyse van de verschillende teksten. In hoofdstuk 2 licht ik deze benaderingen toe en vertaal de bevrijdingsspiritualiteit in een conceptueel model.

1.4

Opzet scriptie

Met dit hermeneutische gereedschap kan ik aan de slag. Op zoek naar verbindingen tussen spiritualiteit en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Ik heb hierbij twee wegen bewandeld: 1. Literatuuronderzoek a) analyse van seculiere teksten over mvo in Nederland, en b) analyse van internationale teksten over maatschappelijke ontwikkelingen. 2. Veldonderzoek Uitvoering en analyse van zeven diepte-interviews met maatschappelijk verantwoorde ondernemers.

[3] A. Jelsma, Zoek en je zult gevonden worden. Mystiek als verrassing, Baarn 2007. Hij noemt Dorothee Sölle als een belangrijke pleitbezorger van de democratisering van de mystiek en noemt ‘Mystiek en verzet’ een indrukwekkende studie (Jelsma 2007, p.46). Kees Waaijman noemt ‘Mystiek en verzet’ een magnum opus (Waaijman 2000, 230). [4] Jelsma, a.w., p.47 [5] Het interview met ondernemer Breman verscheen in het tijdschrift ‘Wapenveld, christelijk perspectief op geloof en cultuur’ 58 (2008) 3, p.27-32. De spirituele lezing is niet gepubliceerd. Van den Dool vat de bevrijdingstheologie van Sölle samen in drie processen: 1. ontstaan van een kritisch, moreel begrijpen van de wereld; 2. initieel verzet en actie; 3. ontwikkelen van collectieve praxis van verzet, actie en bevrijding. In navolging van Sölle zegt hij: ‘in elk van deze drie bewegingen kunnen we God ontmoeten en ervaren.’ p.2. De drie processen die Van den Dool noemt zijn herkenbaar in de fasen die ik behandel in par. 2.4.

9

Inleiding

Bij 1 a) Mijn eerste ronde deskresearch is gericht op een aantal Nederlandse studies over mvo uit de periode 2000-2009. Deze studies heb ik gekozen omdat ze een overzicht geven van de ontwikkelingen in de Nederlandse context en de kansen en obstakels voor mvo bespreken. Deze studies gaan niet over spiritualiteit en soms is het wat ver gezocht om hierin spirituele dimensies te ‘lezen’. Toch geven de hermeneutische zoeklichten van Wilber en Sölle inzichten in deze teksten die anders verborgen blijven. De resultaten van dit onderzoek zijn te vinden in hoofdstuk 3. b) Mijn tweede ronde deskresearch richt zich op relevante internationale literatuur. Ik heb hiervoor een drietal studies gekozen die vaak worden aangehaald door deskundigen op het gebied van mvo en duurzame ontwikkeling. Hier blijkt de analyse met de modellen ontleend aan Wilber en Sölle, opnieuw interessante inzichten op te leveren. De resultaten van dit onderzoek zijn te vinden in hoofdstuk 4.

Bij 2 Bij het veldonderzoek heb ik mij bij het bepalen van de interviewopzet laten leiden door de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit en de woordvelden rondom ikloosheid, bezitloosheid en geweldloosheid. Fasen en woordvelden zijn verwerkt in de itemlijst en de themalijsten (zie bijlagen 3 en 4). De gehouden interviews zijn opgenomen en later getranscribeerd (zie bijlage 5). Bij de keuze voor de geïnterviewden heb ik mij laten inspireren door de kwalificaties van bezielende ondernemers die opgesomd zijn in de bundels ‘Bezielend Ondernemen’ en ‘Spiritualiteit, Bedrijfsethiek en Ondernemerschap’6. Met dit profiel in het achterhoofd heb ik een zevental ondernemers benaderd met het verzoek om aan mijn onderzoek mee te werken. De interviews zijn opgenomen en daarna getranscribeerd (bijlage 5). In hoofdstuk 5 geef ik een toelichting op het verloop van het veldwerk en op de kwalitatieve onderzoeksmethode, om vervolgens over te gaan op de analyse van de interviews. Hierbij maak ik opnieuw gebruik van de hermeneutische zoeklichten van Wilber en Sölle. Tevens geef ik een samenvatting van de wijze waarop de ondernemers hun ondernemerschap ervaren. In hoofdstuk 6 van deze scriptie staan mijn conclusies naar aanleiding van de analyses en mijn waardering van de mogelijke verbindingen tussen mvo en spiritualiteit.

[6] Beide bundels zijn een initiatief van de Vlaamse organisaties SPES-Academie en UNIZO-Vorming en grotendeels tot stand gebracht door Luc Bouckaert, emeritus hoogleraar ethiek en wetenschapsfilosofie. Bouckaert e.a. zetten zich via de SPES-Academie in voor onderzoek en informatie over spiritualiteit als bron voor maatschappelijk engagement. Bezielde en bezielende ondernemers in genoemde bundels zijn ondernemers die streven naar een betekenisvol, professioneel leven. Ze kenmerken zich door een uitgesproken levensvisie, een sterk kwaliteitsbesef en een grote maatschappelijke sensibiliteit. Ze worden gedreven door waarden en weten anderen te inspireren en aan zich te binden.

10

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden...

1.5

Twee lijstjes als voorzet

Aan het slot van deze inleiding alvast een paar voorzetten richting mogelijke verbindingen tussen spiritualiteit en ondernemerschap. Op basis van allerlei literatuur stelde ik, als vingeroefening, bij de voorbereiding van deze scriptie twee lijstjes samen met overeenkomsten en verschillen tussen ondernemers en ‘spirituelen’, mensen die spiritueel hoog geacht worden. Deze lijstjes zijn veelal gevoed door clichés, niet wetenschappelijk onderbouwd en slechts bedoeld om de gedachten te prikkelen. Clichés zijn immers niet zomaar ontstaan. Tien verschillen tussen ondernemers en spirituelen: Ondernemers ‘Spirituelen’ Prioriteit bij handelen (actie) Prioriteit bij bezinnen (contemplatie) Gericht op haalbare doelen en meetbare Gericht op processen, verbanden, samenresultaten hangen Neiging problemen te analyseren en te Neiging problemen te synthetiseren en ze streven naar oplossingen te zien als leermoment Afgestemd op ‘externe’ prikkels (bijvoorAfgestemd op ‘interne’ prikkels beeld van klanten, concurrenten) Presentatie naar buiten gericht op ‘sterkte’ Presentatie naar buiten gericht op ‘zwakte’ Rationeel, analytisch Emotioneel, holistisch Neiging tot versimpelen Neiging tot compliceren Zelfstandig, eigenwijs Afhankelijk, ontvankelijk Nadruk op toekomstperspectief: straks en Nadruk op hier en nu daar Uitstraling van zelfvertrouwen Uitstraling van vertrouwen op inspiratiebron(nen) Tien overeenkomsten tussen ondernemers en spirituelen: Ondernemers en ‘Spirituelen’ Zijn niet bang om risico’s te nemen Kunnen leven met onzekerheden Staan open voor signalen van buitenaf Durven zich kwetsbaar op te stellen Zijn bereid tot nieuwe ervaringen Zijn ook bereid om van die ervaringen te leren Worden vaak bezien als controversieel of dwaas Worden vaak bezien als eigenwijs of eigenaardig Laten zich door goede voorbeelden inspireren Willen ook zelf als voorbeeld optreden

11

Inleiding

1.6

Een artikel als voorzet

In de voorbereiding op deze scriptie kwam ik een artikel tegen van Bram Rutgers van der Loeff7 met de titel ‘Spirituality for combat. De spiritualiteit van maatschappelijk verantwoord ondernemen’8. Toen ik deze titel zag, dacht ik: ‘Daar vind ik meteen al de uitkomst van mijn scriptie.’ Achteraf gezien heeft dit artikel vooral bijgedragen aan de richting van mijn onderzoek. Rutgers van der Loeff beschrijft zijn ervaring dat in boeken over ondernemen en in verhalen van ondernemers de spirituele dimensie vaak is verborgen of ondergesneeuwd. De zondag en de maandag zijn ‘gescheiden werelden’. Zowel in de economie als in de religie is sprake van verkokering en begrenzing: in de economie gaat het alleen om financiële resultaten, in de religie alleen om ‘zondagse’ rituelen, constateert hij enigszins schematisch. Rutgers van der Loeff bepleit een opheffing van die grenzen: in het ondernemen spelen wel degelijk spirituele processen die te maken hebben met integriteit, gelijkwaardige dialoog, principes en drijfveren. Echter in studies over ondernemen ‘legt de spirituele dimensie veelal het loodje’.9 Dat geldt ook voor de verhalen van ondernemers en hun medewerkers. “Noodzakelijkerwijs is de spirituele dimensie in die verhalen vaak net zo verborgen als in het gewone leven en werken zelf. En is dus een zekere hulp nodig om die dimensie aan de oppervlakte te brengen’.10 Om die hulp te bieden, zal ik in deze scriptie een aantal instrumenten om spirituele dimensies aan het licht te brengen, introduceren en uitproberen.

[7] Deze auteur heeft zich als stafmedewerker van de stichting NCW, het bezinningscentrum van werkgeversorganisatie VNO/NCW, vele jaren beziggehouden met maatschappelijk ondernemen en met de levensbeschouwelijke aspecten ervan. Hij was o.a. betrokken bij de redactie van de bundels genoemd in noot 1 en heeft ook meegewerkt aan het SER-rapport ‘De Winst van Waarden’ dat behandeld wordt in par. 3.1. [8] Hardjono T., Klamer H., Breng spirit in je werk! Hoe doe ik dat?. Handreikingen om geïnspireerd te werken, Zoetermeer 2005, p 92-105. [9] Hardjono e.a., a.w., p.101 [10] Hardjono e.a., a.w., p.103

12


13

2 Introductie modellen 2.1

Verandering in modellen

Of het nu om duurzame ontwikkeling (DO) of om maatschappelijk verantwoord ondernemen (mvo) gaat, in beide gevallen draait het om processen van verandering. Een duurzame bedrijfsvoering en een duurzame levensstijl vragen om een nieuwe kijk op bestaande patronen. Mentaliteitsverandering, gedragsverandering, bewustwording, ‘out of the box’ denken; dit soort begrippen duiken steeds op in beschouwingen over DO en mvo. We beginnen immers niet bij nul, we leven in een wereld met allerlei gewoonten en waardestelsels en ook zelf gaan we uit van tal van veronderstellingen. Om deze patronen helder en volledig in beeld te brengen, is er de laatste jaren meer aandacht gekomen voor systeemtheorieën: integrale, samenhangende modellen die het geheel van factoren betrokken bij een verandering, in beeld brengen en op waarde schatten.

2.2

Model van Ken Wilber

Een bekende systeemtheoreticus of –filosoof is de Amerikaan Ken Wilber (1949) die in zijn beschouwingen nadrukkelijk ruimte maakt voor bewustzijn en spiritualiteit. Wilber beschouwt individuele en maatschappelijke ontwikkelingen als evolutionaire processen. In die evolutie ziet hij kansen voor groei en verdieping: eerdere ontwikkelingsstadia worden niet afgesloten maar opgenomen in meer gecompliceerde en meer integrale fasen. Het bewustzijn ontwikkelt zich van prepersoonlijk, naar persoonlijk en daarna (mogelijk) naar transpersoonlijk.1 Een kind moet zijn persoonlijkheid nog helemaal vormen en maakt daarbij gebruik van begrenzing of dualisme: hij onderscheidt zichzelf van de anderen en het andere. In de persoonlijke fase ontwikkelt elk individu een persoonlijkheid, mentaliteit, intellect en gevoel. Deze ontwikkeling biedt, volgens Wilber, de opmaat naar een transpersoonlijke ontwikkeling naar de Geest of God of het kosmisch bewustzijn. In die fase vervallen de grenzen van het identiteitsbesef weer en wordt uiteindelijk eenheid of integratie ervaren. Deze laatste ontwikkeling is voor Wilber dus geen regressie waarbij verstand en kennis moeten worden losgelaten of uitgeschakeld, maar een progressieve ontwikkeling die steunt op al opgebouwde levenservaringen. Bovendien speelt deze individuele ontwikkeling zich af in een context en moet ook binnen deze context begrepen worden. Vandaar dat Wilber zijn verticale model van persoonlijke en morele groei2 positioneert binnen een horizontaal kwadrantenmodel. Dit model bevat vier kwadranten die alle vier gelijkwaardig zijn. Volgens Wilber staan alle kwadranten voortdurend in wisselwerking met elkaar, ‘alsof de Geest zich op vier verschillende manieren uit’.3 In het boek ‘A Theory of Everything’4 introduceert Wilber dit eenvoudige en integrale model waarmee alle gegevens, werkelijkheden en ervaringen kunnen worden geordend. [1] F. Visser, Ken Wilber. Denken als passie, Rotterdam 2001. Om het werk en de ideeën van Ken Wilber goed te begrijpen, heb ik veel steun gehad aan dit boek. De uitleg over de ontwikkeling van het bewustzijn staat op p.100 e.v. [2] Ook de morele groei kent drie fasen nl. egocentrisme, socio/etnocentrisme, wereldcentrisme (zie Visser 2001, 273) [3] Visser, a.w., p. 256 [4] K. Wilber, A Theory of Evertything. An integral vision for business, politics, science and spirituality, Boston 2001. Het AQAL model staat op p. 70 en wordt uitgelegd vanaf p.66.

14

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... Hij onderscheidt de volgende vier kwadranten I. Intentioneel: subjectief, individueel, innerlijk (Ik) II. Gedragsmatig: objectief, individueel, uiterlijk (Het) III. Cultureel: subjectief, collectief, innerlijk (Wij) IV. Sociaal stelsel: objectief, collectief, uiterlijk (Het, meervoud)

at ig dr ag sm ge

l

c so al ia

cu ltu re e

uiterlijk

innerlijk

viduee l indi el ne io nt te in

Opvallend kenmerk van Wilbers model is dat individuele en maatschappelijke ontwikkelingen met elkaar in verband worden gebracht. Ook de aandacht voor innerlijke ervaringen en intenties, zowel individueel als collectief, is opmerkelijk. Op verschillende niveaus zijn correlaties aan te brengen tussen de vier kwadranten. Uit die correlaties of het gebrek daaraan, wordt duidelijk waar problemen in communicatie, verandering en bewustwording ontstaan en waar deze mee te maken hebben.

c o ll e ti e f c

Wilbers model veronderstelt dat verandering niet alleen te maken heeft met trends en signalen uit de samenleving (kwadrant illustratie bij § 2.2 IV) maar ook met de intenties van degenen die bij de verandering betrokken zijn (I) en hun kennis en vaardigheden (II) om die verandering uit te voeren. Daarnaast is de cultuur, het patroon van collectieve normen en waarden van belang (III). Die laatste factor is nogal eens impliciet en wordt daarom gemakkelijk over het hoofd gezien. Uit onderstaand voorbeeld blijkt dat cultuur wel degelijk invloed heeft op het uiteindelijke succes van een veranderingsproces.

2.2.1

Twee toepassingen van het AQAL-model

Hieronder twee voorbeelden van toepassingen van het AQAL-model van Wilber om de potentie ervan te illustreren. Het eerste voorbeeld komt uit een publicatie, het tweede heb ik zelf opgesteld.

2.2.2

Voorbeeld 1: Transport

In de bundel ‘De preekstoel voorbij’ illustreert Ard Hordijk in zijn artikel ‘Verandering: zien, kunnen, willen’5 de toepassing van het AQAL model met een voorbeeld uit de transportsector.6 Een aantal logistiek managers van vervoerbedrijven denkt in een brainstormsessie na over het verminderen van ‘lege kilometers’ (kilometers die de vrachtwagens rijden zonder vracht). Door samenwerking en goede planning -meetbare factoren in het collectieve kwadrant IV- blijkt op dit punt zeker winst te behalen. Toch is de animo om deze plannen [5] G. Keijzers, H. Bos-Brouwers, (ed), De preekstoel voorbij. Duurzaam innoveren in het MKB, Assen 2008. Dit is een bundel artikelen met onderzoeksresultaten van het Center for Sustainability van de Nyenrode Business Universiteit. Ik bespreek deze bundel uitgebreid in hoofdstuk 3, par. 3.4. Het genoemde artikel van Ard Hordijk staat op p. 27-40. [6] Dit voorbeeld is na te lezen op p. 30-32

15

Introductie modellen

te implementeren, niet groot. Bij nadere beschouwing blijkt dat de logistiek managers het erg belangrijk vinden dat vrachtwagens met hun bedrijfsnaam op de buitenkant, zo veel mogelijk rondrijden op de Nederlandse wegen. Daarnaast hechten zij aan het contact tussen hun eigen chauffeur en hun klanten. Door samenwerking in ‘neutrale’ vrachtwagens zouden deze waarden verloren gaan. Deze factoren liggen op het impliciete, intentionele vlak (kwadranten I en III) en komen pas naar boven als daar expliciet naar wordt gevraagd. Het model van Wilber geeft aanleiding om de impliciete en intentionele kwadranten in de analyse te betrekken en dit soort (risico)factoren boven tafel te krijgen.

2.2.3

Voorbeeld 2: Duurzame ontwikkeling

moraal

context

verbondenheid

keuze belangenafweging

onderlinge afhankelijkheid en taakverdeling

gelijkwaardige verhoudingen

c o ll e ti e f c

uiterlijk

innerlijk

viduee l indi

Duurzame ontwikkeling werd voor het eerst gedefinieerd in het rapport van de VN-commissie Brundtlandt (1987)7. Daarin wordt het als volgt omschreven: “een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarbij de behoeften van toekomstige generaties in gevaar te brengen.” Als we dit concept nader bekijken, zien we dat het goed te verhelderen is met behulp van de inzichten van Wilber. Duurzame ontwikkeling veronderstelt namelijk een aantal uitgangspunten die individu en collectief met elkaar verbinden en die interne waarden koppelen aan extern gedrag.

illustratie bij § 2.2.3

Ik zet ze op een rijtje: (eerste kwadrant) Uitgangspunt van context: ‘Ik ben niet alleen, het gaat niet om mij alleen’. Uitgangspunt van verbondenheid: Als mens ben ik op verschillende niveaus verbonden: • in plaats: de mensen hier met de mensen daar • in tijd: de mensen van nu met de generaties van later • integraal: als mens met alle levende wezens van het universum Uitgangspunt van moraal: Deze verbindingen zijn niet neutraal maar vertegenwoordigen een waarde. Ik kan invloed uitoefenen op deze verhoudingen. Mijn morele verantwoordelijkheid strekt zich uit in de tijd en de ruimte. (tweede kwadrant) Uitgangpunt van keuze: In het licht van deze verbondenheid, besef ik dat mijn houding en gedrag gebaseerd zijn op keuzes en afweging van belangen. Aangezien deze keuzes waarden vertegenwoordigen, kan het nodig zijn mijn gedrag aan te passen om de schade die ik veroorzaak, te verminderen en te stoppen. Gedrag met een gunstige uitwerking kan ik versterken en uitbreiden. [7] Deze definitie en de achtergrondinformatie over de VN-commissie onder voorzitterschap van Gro Brundtlandt zijn op talloze websites te vinden. Ik noem hier de link naar de website van het ministerie van VROM www.vrom.nl/pagina.html?id=10749#a1

16

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... (derde kwadrant) Uitgangpunt van onderlinge afhankelijkheid en taakverdeling: In deze belangenafweging en gedragsverandering sta ik niet alleen. Ook anderen zijn hiermee bezig en hierbij nodig. Hun keuzes hebben invloed op de mijne en dat is wederzijds. Alleen in samenhang en samenspraak kunnen wij taken verdelen en een duurzame ontwikkeling mogelijk maken. (vierde kwadrant) Uitgangspunt van gelijkwaardige verhoudingen: Bij duurzame ontwikkeling gaat het om het voorkomen van verliezers of slachtoffers. Ieders bijdrage is daarbij waardevol en onmisbaar. Daarom kenmerken de onderlinge relaties zich door transparantie en openheid zodat er voor iedereen een toekomst is. Duurzame ontwikkeling is dus een wisselwerking tussen persoonlijke keuzes en belangenafwegingen in een collectief klimaat van openheid en toekomstgerichtheid. Dit sluit aan bij de uitgangspunten van Wilber: elke verandering wordt gedragen door een geestelijke ontwikkeling, het resultaat van een evolutie van menselijke capaciteiten. Die persoonlijke, spirituele ontwikkeling komt tot bloei door de interactie met de andere kwadranten.

2.3

Het ‘model’ van de bevrijdingsspiritualiteit

Het is interessant om de bevrijdingsspiritualiteit zoals Dorothee Sölle die beschrijft in haar boek ‘Mystiek en verzet’ te bespreken naast het generieke model van Wilber dat is gebaseerd op evolutie. De bevrijdingsspiritualiteit biedt hierop een aanvulling door aandacht te besteden aan de dynamiek van het veranderingproces en aan de kenmerken van de persoonlijke ontwikkeling.

2.3.1

Bevrijdingsspiritualiteit en Dorothee Sölle bij Kees Waaijman

Alvorens het boek van Sölle te bespreken, introduceer ik de grondstructuur van bevrijdingsspiritualiteit waaraan Waaijman refereert.8 Als een van de voorbeelden van bevrijdingsspiritualiteit behandelt Waaijman, leven en werk van Dorothee Sölle.9 De andere voorbeelden van dit type spiritualiteit die hij aanhaalt, zijn en ‘Het lied van Mirjam’ dat klonk na de doortocht door de Schelfzee en ‘Jeanne d’Arc’.10 Opvallend genoeg drie voorbeelden van en over vrouwen. Waaijman ontleent de kenmerken van de bevrijdingsspiritualiteit aan het Bijbelse voorbeeld van de uittocht uit Egypte en aan meer recente voorbeelden van de Latijns-Amerikaanse bevrijdingsspiritualiteit, de Black Spirituality, de feministische spiritualiteit en de homospiritualiteit.11 Hieronder geef ik de grondstructuur weer.

[8] K. Waaijman, Spiritualiteit. Vormen, grondslagen, methoden, Kampen 2000. Waaijman bespreekt bevrijdingsspiritualiteit als eerste voorbeeld van ‘Tegenbewegingen’, p. 218-232. [9] Waaijman, a.w., p. 227-231 [10] Waaijman, a.w., p. 220-227 [11] Waaijman, a.w., p. 218-220

17


2.3.2

De fasen van de bevrijdingsspiritualiteit

Kenmerkende fasen van bevrijdingsspiritualiteit: 1. Zich laten inspireren door bronnen en persoonlijke ervaringen 2. Inzicht krijgen/ontwikkelen dat eigen positie van onderdrukking NIET neutraal is (en dat dus de rol van onderdrukker ook niet neutraal is) 1: bron, ervaring 3. Noodzaak onderkennen van verandering, bevrijding Eigen positie zien als krachtbron, 6: vertalen naar bron van verandering 2: inzicht nieuwe vormen 4. Persoonlijk inzicht verbinden met sociale praxis gericht op bevrijding 5. Verbindingen leggen, ervaring opdoen met collectief verzet en die 3: noodzaak tot 5: gemeenschapservaringen delen (gemeenschaps bevrijding; vorming vorming) eigen positie als krachtbron 6. Ervaringen vertalen naar nieuwe 4: sociale bronnen en ervaringen praxis (rituelen/vieringen/ceremonies en/ of uitingen van geestelijke groei). illustratie bij § 2.3.2 Het gaat hier niet altijd om opeenvolgende fasen die in tijd en plaats haarscherp te onderscheiden zijn maar meer om in elkaar grijpende processen en bewegingen.

2.3.3

Bespreking ‘Mystiek en Verzet’ Dorothee Sölle

Bovenstaande grondstructuur van de bevrijdingsspiritualiteit met genoemde fasen, gebruik ik om het boek van Dorothee Sölle, ‘Mystiek en verzet, Gij stil geschreeuw’ te bespreken.

1A • Bronnen Het hele boek is doorvlochten met bronnen: voorbeelden van mystici die door Sölle worden bewonderd en die een appel op haar doen. Zij noemt zowel individuen als groepen en ook mystici uit verschillende religieuze tradities. Een selectie van de bronnen die zij bespreekt: C.S. Lewis (Engelse professor 20e eeuw), Rabi’a en Mansoer Al Halladj (moslim mystici Perzië 8e en 9e eeuw), Rumi (moslim mysticus, soefi 11e eeuw), Harriet Beecher Stowe (Amerikaanse schrijfster 19e eeuw), Marguerite Porète en de begijnen (Frankrijk 12 eeuw), Johannes van het Kruis (Spaanse mysticus 16e eeuw), Meester Eckhart (Duitse mysticus 13e eeuw), Martin Buber (Joods filosoof 20e eeuw), De Gemeenschap der Vrienden (Quakers) (Engeland, Amerika vanaf 16e eeuw), Thich Nhat Hanh (Vietnamees boeddhist 20e eeuw), Dag Hammarskjöld (VN secretaris-generaal 20e eeuw), Franciscus van Assisi (bedelmonnik 11e eeuw), John Woolman (Amerikaanse Quaker 18e eeuw), 18

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... Dorothy Day (Amerikaans Catholic Worker 20e eeuw), Henry David Thoreau (Amerikaanse abolitionist 19e eeuw), Mahatma Ghandi (Indiaas leider en jaïnist 20e eeuw), Martin Luther King (Amerikaans predikant en voorman Black Spirituality 20e eeuw), Joao Cabral de Melo Neto (Braziliaans dichter 20e eeuw), Pedro Casaldáliga (bisschop in Brazilië, 20e eeuw), Dom Helder Camara (bisschop in Brazilië, 20e eeuw).

1B • Ervaringen Dorothee Sölle noemt expliciet een aantal vindplaatsen van mystieke ervaring, omstandigheden en entourages waar de mystieke ervaring ‘van het een zijn, de doorbraak van het totale zijn’12 voor het grijpen ligt. Deze plaatsen worden ons aangereikt vanuit de mystieke traditie. Sölle behandelt achtereenvolgens de vindplaatsen: natuur, erotiek, lijden, gemeenschap en vreugde.13 Op deze manier analyseert zij de mystieke traditie op inspiratiebronnen (personen en groepen) en op geschikte plaatsen voor ervaringen van mystieke eenwording. De bronnen zijn zonder uitzondering positief, het gaat om inspiratiebronnen die laten zien hoe de mystieke weg naar de godsontmoeting en het verlangen daarnaar, de mens goed doen. Ook in moeilijke ervaringen van lijden, onderdrukking en dood is de mystieke weg vruchtbaar en verrijkend. Sölle streeft ernaar om zich in de lijn van deze bronnen en ervaringen te plaatsen en de rijkdom van de traditie toepasbaar te maken voor deze tijd en de huidige maatschappelijke omstandigheden.

2 • Inzicht Waar wijzen al die bronnen en ervaringen naar toe? Naar het inzicht dat wij allen van nature mystici zijn, dat mystiek zich niet alleen afspeelt bij bijzondere mensen of in bijzondere omstandigheden, maar dat wij allemaal op elk moment de volheid van het leven en de eenheid met God als uitgangspunt kunnen nemen en ons kunnen afkeren van de trivialisering van het leven. Het gaat om het inzicht dat de verhoudingen in de wereld niet neutraal zijn, dat de dingen niet zijn zoals ze nu eenmaal zijn, maar dat het ook anders kan. Dat het mogelijk is om ‘nee’ te zeggen tegen situaties van uitbuiting, onderdrukking, zelfverrijking en eigengereidheid die in de samenleving gemeengoed lijken en die we persoonlijk ervaren. Bovengenoemde bronnen en ervaringen geven zicht op die verandering en bevrijding. Herhaaldelijk gebruikt Sölle het beeld van Rumi: het leven als een gevangenis waarin we in slaap gevallen zijn.14 Illustratie van punt 2 met citaten uit ‘Mystiek en verzet’: • ‘Mystiek is de ervaring van de eenheid en de heelheid van het leven. Mystieke levensbeschouwing, mystiek schouwen is dan ook de onverbiddelijke waarneming van de gebro[12] Sölle, a.w., p. 143 [13] Sölle, a.w., p. 143-260 [14] Ik noem twee voorbeelden van deze verwijzingen: ‘…de eenvoudige vraag die een van de grootste mystici van de islam, zoals hier boven al gemeld, heeft gesteld: ‘Waarom ben je, als Gods wereld toch zo groot is, uitgerekend in een gevangenis in slaap gevallen?’ (Sölle 2000, 54) ‘Ik kom nog eens terug op het beeld van Rumi van de ‘gevangenis’, waarin de mens zonder gedachten aan God in slaap is gevallen, en doe een poging om onze gevangenis van de Eerste Wereld aan het einde van het tweede millennium te beschrijven. Die gevangenis lijkt mij bepaald door twee tendenties, ‘globalisering’ en ‘individualisering’, die elkaar perfect aanvullen.’ (Sölle 2000, 267).

19


kenheid van het leven. Lijden aan de gebrokenheid en die onverdraaglijk vinden – dat behoort tot de mystiek.’15 • ‘Misschien is de trivialisering van het leven wel de sterkste antimystieke kracht onder ons.’16 • ‘Zonder mystiek verkommert het beeld van de mens tot een consumerende en producerende machine, die God niet nodig heeft noch zijn beeld kan zijn.’17 • ‘Mystiek en transformatie staan voor mij in onlosmakelijke samenhang. Zonder economische en ecologische gerechtigheid (…) zonder Gods bijzondere voorliefde voor de armen en voor deze planeet, lijkt mij het Godsverlangen, het hartstochtelijke streven naar het een worden, een atomistische illusie. (…) De werkelijke mystieke reis heeft een groter doel dan ons ‘positief denken’ te leren en zowel ons vermogen tot kritiseren als tot lijden in slaap te sussen.’18

3 • Noodzaak tot bevrijding, eigen positie als krachtbron We hoeven met de huidige situatie geen genoegen te nemen maar kunnen de ervaring van extase en verwondering van de mystieke traditie als referentie nemen. In dit kader parafraseert Sölle de woorden van Meester Eckhart: ‘Wij zijn niet geschapen voor het kleine.’19 We moeten dus een eenzijdige stap zetten om de trivialisering van het leven te ontmaskeren en te kiezen voor bevrijding. Door te verwijzen naar ervaringen van extase en verwondering benadrukt Sölle de menselijke potentie. Allemaal kennen wij ervaringen van heelheid, eenheid, creativiteit, levensdrang, begeestering, waardigheid, schoonheid, grootsheid en vreugde. Met minder hoeven we geen genoegen te nemen. Illustratie van punt 3 met citaten uit ‘Mystiek en verzet’: • ‘Een van de centrale – hier ‘mystieke’ ontvankelijkheid genoemde – ervaringen is die, dat het afgesloten zijn van het ‘zelf’ wordt doorbroken. Wij zijn niet slechts degenen die wij kennen, die wij geloven te zijn. Wij zijn allen in staat om anders te zijn, wij kunnen onszelf verlaten, wij zijn in staat tot een meditatief in onszelf keren en tot de transcendentie.’20 • (over extase) ‘Spirituele vrijheid wordt daar beleefd waar wij onze begrenzing ervaren, doordat wij haar verlaten’.21 • (over via positiva) ‘De ziel kan niet zonder de verwondering, het steeds weer hernieuwde vrij worden van gewoontes, inzichten, overtuigingen die zich als vetlagen op ons vastzetten en die maken dat we niet meer aangeraakt kunnen worden en ongevoelig worden.’22 • ‘Hoe gering we onze kracht ook taxeren, hij is met zekerheid groter dan we vermoeden en voor mogelijk houden. Leren geloven aan dat wat bedoeld was, aan het goddelijke –hoe vaag dat ook moge klinken!– als de kracht van het leven, betekent ook dat we niet het laatste woord laten aan de eigen berekeningen over succes of nutteloosheid.’23

[15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23]

20

Sölle, a.w., p. 16 Sölle, a.w., p. 32 Sölle, a.w., p. 74 Sölle, a.w., p. 135 Sölle, a.w., p. 72 Sölle, a.w., p. 45 Sölle, a.w., p. 53 Sölle, a.w., p. 137,138 Sölle, a.w., p. 383


4 • Persoonlijk inzicht verbinden met sociale praxis Na het verkrijgen van dit inzicht dat zijn basis heeft in de verwondering (via positiva) en in het lijden aan alle situaties in de wereld die niet aan dit ideaal voldoen, volgt de zelfgekozen weg van de via negativa; het loslaten van die opvattingen en gedragspatronen die ons steeds weer gevangen nemen en afhouden van een bevrijd leven. Voor Sölle is de relatie tussen innerlijke ervaring en uiterlijke sociale praxis onlosmakelijk. Het gaat dus om het loslaten van houdingen en gedragspatronen die bijdragen aan de trivialisering van het leven en om een algehele bevrijding van alle factoren die het zicht op de schoonheid en waarde van jezelf, je medemens, het milieu en van God, belemmeren. Sölle werkt de via negativa concreet uit in drie concepten: ‘ikloos’, ‘bezitloos’ en ‘geweldloos’. Illustratie van punt 4 met citaten uit ‘Mystiek en verzet’: • ‘Binnen en buiten behoren (…) bij elkaar; al het innerlijke wil zich uiten. De betrokkenheid op de dagelijkse praktijk, die tot uitdrukking komt in de levensstijl en in de relatie tot de centrale maatschappelijke vragen, is een wezenlijk element van de mystieke gang ‘uit jezelf’’.24 • ‘Onze relatie tot de belangrijkste werkelijkheden als bezit, geweld en ego verandert.’25 • ‘Maar hoe radicaal het mystieke bewustzijn ook steeds een verandering van de op bezit en geweld gebaseerde situaties beleeft en nastreeft, het blijft daarbij voortdurend in een relatie tot de andersdenkenden die niemand uitsluit of elimineert.’26 • ‘Spreken over democratisering van de mystiek betekent ook de mystiek herkennen in de alledaagsheden van een leven dat zich niet conformeert.’27 • ‘Alle oefeningen die betrekking hebben op ons vermogen opmerkzaam of aandachtig te zijn, veranderen ons, in zoverre ze afleiden van het op zichzelf betrokken zijn.’28 • ‘ikloosheid, bezitloosheid en geweldloosheid behoren bijeen. Ze zijn de grondslagen van de verandering van ons leven, die groeit uit mystieke spiritualiteit.’29 • ‘De grondslag waarop het ikloos geworden ik existeert, is dat God de mens nodig heeft en dat hij niet mag worden gezien als een noodlotsgod, die maar doet zoals het hem uitkomt.’30

5 • Verbindingen leggen, gemeenschappen vormen Mystici die deze weg (via negativa) hebben ingeslagen, laten in hun sociale praxis voorbeelden zien van de ‘via transformativa’, de weg van heling en verzet. Ze doen dit individueel maar zoeken ook broeders en zusters ‘in arms’ op, medemensen die dezelfde roeping volgen. Sölle noemt deze groepen ‘godsbewegingen’ en ziet ze in de historie (bijvoorbeeld de Quakers) maar ook in haar eigen tijd. Zij noemt de voorbeelden van de vredesbeweging, de vrouwenbeweging en de basisgemeenschappen in Latijns-Amerika. Als voorbeelden van een bevrijde sociale praxis verwijst zij naar vormen van collectief verzet zoals een protestmars, een boycot en een staking maar ook naar meer individuele vormen zoals vrijwillige abstinentie (ergens vanaf zien) of distantie. Ze vat dit samen als nee-zeggen tegen de samenleving zoals hij nu is. [24] [25] [26] [27] [28] [29] [30]

Sölle, a.w., p. 82 Sölle, a.w., p. 139 Sölle, a.w., p. 277 Sölle, a.w., p. 292 Sölle, a.w., p. 318 Sölle, a.w., p. 291 Sölle, a.w., p. 317

21


Illustratie van punt 5 aan de hand van citaten uit ‘Mystiek en verzet’: • ‘Ikloos worden, ledig, vrij, betekent ook dat we de aanstichters van de macht in onszelf wegzenden, die ons willen overtuigen van de uitzichtloosheid van de actie, van de overmacht van de instituties. Leeg worden betekent ook dat we de relatie tussen resultaat en waarheid corrigeren.’31 • ‘Rijkdom schept rangorde: een boven en onder elkaar gesteld zijn, het creëert heerschappij en grenzen, het schept oorlog, omdat die grenzen nu eenmaal verdedigd moeten worden. Eén zijn, participatie en solidariteit betekenen altijd ook het afwijzen van wat scheiding maakt van alles wat het leven verdeelt en splijt.’32 • ‘Het kan zijn dat ‘dat van God in ons’ in beide aanwezig is, zowel in de grote dwaasheden als in de kleine doelmatige omgangsvormen met de verschillende vormen van macht en heerschappij waaronder we leven.’33

6 • Ervaringen vertalen naar nieuwe vormen Bij nieuwe vormen om ervaringen te delen en te vertalen, verwijst Sölle in de laatste paragraaf van haar boek naar nieuwe vormen van bidden. In een apart hoofdstuk34 gaat zij in op de relatie tussen taal en mystiek. Taal hoort in eerste instantie bij de ‘wereld’ betoogt zij, bij de hiërarchie, de trivialiteit, de machtsstructuren en de orde van de dag. Toch kunnen mystici niet zonder taal. Om die worsteling met de taal tot uitdrukking te brengen, bedienen zij zich van stijlfiguren. Sölle noemt de accumulatie, de hyperbool, de negatie, de paradox en het zwijgen als kenmerkende voorbeelden. Zij verwijst hierbij naar meester Eckhart die pleit voor een redenering ‘zonder waarom’,35 taalgebruik zonder doel, zonder dwang en zonder ordening. Ook de via negativa kan zich uiten in taal: dan wordt het kennen, benoemen en beheersen, even later weer ontkend en opengebroken. Hetzelfde gebeurt in de paradox. Een goed voorbeeld daarvan is de ondertitel van Sölle’s boek ‘Gij stil geschreeuw’ ontleend aan een anonieme brief uit de 15e eeuw.36 Daarnaast bepleit zij nieuwe relatiemodellen die uitgaan van wederzijdse afhankelijkheid en verbondenheid tussen alle onderdelen van de schepping. Zij stelt dat de spirituele weg van bevrijding zich zal uiten in een andere levensstijl en andere consumptiepatronen. In de slotfase van haar boek beschrijft Sölle een algemeen toekomstvisioen en is zij een stuk minder concreet dan in de rest van haar boek. Illustratie van punt 6 aan de hand van citaten uit ‘Mystiek en verzet’: • ‘In elke ontvankelijkheid voor mystiek leeft iets dat zich afsluit van het alledaagse en er zich niet in wil laten nivelleren.’37 • ‘Er is naast het zwijgen dat aan de taal voorafgaat, ook een zwijgen dat ná de taal komt, dat ontstaat uit rijkdom, die boven de taal als communicatiemiddel uitgaat.38 • ‘Mijn persoonlijke kennis van veel groepen uit het pacifistisch, ecologisch en economisch verzet, het laatste vooral in landen van de ‘ellende-wereld’, leert me dat ervaring, analyse en inzicht op zichzelf te zwak zijn om ons uit de gevangenis, waarin we in slaap gevallen zijn, te halen. We hebben een andere taal nodig die de herinnering aan bevrij[31] [32] [33] [34] [35] [36] [37] [38]

22

Sölle, a.w., p. 320 Sölle, a.w., p. 330 Sölle, a.w., p. 356 Sölle, a.w., hst. 4 ‘Een andere taal vinden’, p. 89-118 Sölle, a.w., p. 95, 96 Sölle, a.w., p. 11 Sölle, a.w., p. 91 Sölle, a.w., p. 110

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... ding en de belofte, het perspectief van vrijheid voor allen, wakker houdt en zich aan anderen mededeelt. We hebben een andere hoop nodig dan de politiek berekenbare, wetenschappelijk voorspelbare.’39 •‘Het verzet dat voortkomt uit de weerzin tegen het feit dat het leven gereduceerd wordt tot een ‘goed verdienen en onbegrensd consumeren’ ontwikkelt nieuwe vormen waarin ik (…) een mystiek van de middenweg ontdek. Levensstijl en consumptiepatronen veranderen onder ons vooral als het gaat om de vernietiging van de aarde.’ (Sölle 2000, 354). • ‘Het is mogelijk een ander relatiemodel, waarin macht geen rol speelt, te bedenken en daarnaar te leven. (…) De basisgedachte van mystieke religiositeit van het wederzijds op elkaar aangewezen zijn van God en de mensen heeft vandaag nog een geheel andere dimensie dan in de traditie (…) Het is steeds duidelijker geworden dat alles wat existeert, coexisteert en in een netwerk van relaties, dat wij interdependentie noemen, is verweven. (…) Alles wat is, kan slechts leven en overleven in de coëxistentie van de relatie.’40

2.4

Verbinding Sölle en Wilber

Weliswaar vanuit verschillende achtergronden, hebben Ken Wilber en Dorothee Sölle een aantal uitgangspunten gemeen. Deze overeenkomsten zijn wellicht te verklaren uit hun gezamenlijke bewondering voor de christelijke mystiek. Ik zet de overeenkomsten op een rij: 1. Beide auteurs gaan uit van de menselijke potentie tot groei en geestelijke ontwikkeling. 2. Beiden gebruiken de ladder als geschikte metafoor voor die ontwikkeling. Naarmate je hoger komt, nemen uitzicht (en inzicht) toe. 3. Beide auteurs zien de ontmoeting en eenheidservaring met de Geest of God als einddoel van deze ontwikkeling. 4. Beiden veronderstellen dat de vrucht of het effect van deze eenheidservaring te vinden is in een andere, diepe betrokkenheid op andere mensen en op de wereld. 5. Beiden koppelen geestelijke ontwikkeling eveneens aan toenemend onderscheidend vermogen, het verschil zien tussen heilzame en heilloze wegen.41 6. Beiden gaan uit van een immanente werking van Gods geest door de menselijke activiteit. Sölle verwijst hierbij steeds naar de typerende uitspraak van George Fox42 over ‘that of God’ in ieder mens. 7. Beiden plaatsen de individuele mens in een maatschappelijke context en verbinden persoonlijke ontwikkeling met maatschappelijke ontwikkeling. 8. Beiden zien ‘wereldcentrisme’: de verbondenheid van de mens met alle mensen en alle leven op aarde, als het toppunt van morele groei.

[39] Sölle, a.w., p. 275 [40] Sölle, a.w., p. 409-411 [41] Dorothee Sölle spreekt van de mystiek van de middenweg (Solle 2000, 352-354). In dit kader wil ik ook de diakrisis (onderscheiding) of kritische reflectie noemen die Waaijman noemt als een typerende eigenschap van de scholen voor spiritualiteit en die m.i. ook geldt voor mensen die geraakt zijn door de bevrijdingsspiritualiteit (vgl. Waaijman 2000, 481 e.v. ). [42] George Fox (1624-1691) was een Engelse rondtrekkende evangelist. Zijn beweging kreeg de naam ‘Gemeenschap der Vrienden’ beter bekend als Quakers. Kenmerken van de Quakers zijn hun vergaande vorm van democratie, hun radicale geweldloosheid en hun mystieke geloofsbeleving in combinatie met een grote maatschappelijke betrokkenheid. George Fox hield een geestelijk dagboek bij ‘The Journal of George Fox’ waarin bovengenoemd citaat te vinden is.

23


9.

Beiden wijzen op toenemende ikloosheid of transpersoonlijke ontwikkeling, waarbij de grenzen van de eigen identiteit worden opgeheven, als een belangrijke markering van de ontwikkeling op weg naar God.

Als we de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit vergelijken met de vier kwadranten van Wilber, zijn de volgende correlaties te maken. In de fasen van bevrijdingsspiritualiteit zijn de vier kwadranten te herkennen: I: De intentie (Ik) is te verbinden met het persoonlijk inzicht en de noodzaak tot bevrijding. Dit inzicht, gevoed door bronnen en ervaringen, is de krachtbron voor verandering. II: het gedrag (Het) is te verbinden met de sociale praxis. Deze heeft in de bevrijdingsspiritualiteit een individuele en een collectieve component. III: De cultuur (Wij) is te verbinden met het collectief verzet en gemeenschapsvorming. IV: Het systeem (Het, meervoud) verwijst naar de nieuwe verhoudingen die de bevrijdingsspiritualiteit nastreeft.

2.5

Accenten bevrijdingsspiritualiteit

De bevrijdingsspiritualiteit biedt een aanvulling op het kwadrantenmodel omdat bij deze spiritualiteit de dynamiek en de interactie van het bevrijdingsproces zichtbaar worden. Een aantal accenten die de bevrijdingsspiritualiteit aanbrengt:43 1. In de bevrijdingsspiritualiteit is expliciet aandacht voor onderlinge beweging en beïnvloeding. Individuen hebben bronnen en ervaringen nodig om tot inzicht te komen. Zij zoeken op hun beurt gemeenschap en nieuwe verbindingen. Deze verbondenheid en interactie met het collectief zijn onmisbare onderdelen van het individuele bevrijdingsproces. 2. De bevrijdingsspiritualiteit besteedt expliciet aandacht aan de brandstof die nodig is om de bevrijdende beweging op gang te helpen en te houden. De inspiratiebronnen en de ervaringen, zowel individueel als collectief, zijn van essentieel belang, ze voeden de bevrijding en houden deze gaande. 3. De bronnen en ervaringen zijn positief, ze verwijzen naar de goddelijke aanwezigheid, de ontmoeting met het goddelijke in de traditie en in levenservaringen. Het gaat om processen die mensen dichter bij God brengen en hen activeren tot sociale praxis. 4. Naast deze positieve ervaringen zijn er ook ‘negatieve’. Aangrijpende en vormende ervaringen waardoor iemand zich realiseert dat verandering en bevrijding nodig is. 5. De beweging richting bevrijding wordt door Sölle radicaal en aangrijpend beschreven. De bevrijding is een noodzaak, geen vrijblijvende aangelegenheid. De theologe spreekt in dit verband van de hermeneutiek van de honger, het spirituele verlangen naar een andere en betere wereld. Deze honger wordt veroorzaakt door een sterk moreel besef en een verlangen naar andere verhoudingen. 6. De individuele betrokkenheid en doortrokkenheid is voor Sölle essentieel. De mens die door God geraakt is, blijft niet lauw maar zal opereren als een krachtbron, een sterke, doortastende persoonlijkheid. [43] Voor het verder doordenken van het werk van Dorothee Sölle heb ik veel steun gehad aan de artikelen uit het SPES-cahier 2 (2004) met de titel ‘Mystiek en verzet, Het testament van Dorothee Sölle’. Dit cahier is samengesteld naar aanleiding van een colloquium met dezelfde titel, georganiseerd in Leuven in december 2003.

24

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... 7.

8. 9.

De sociale praxis kent bij Sölle een eigen dynamiek. De beweging gaat naar buiten (handelen, optreden, verzetten) maar ook naar binnen (ander gedrag, gewoonten afleggen, patronen herzien). De beweging naar binnen is te herkennen aan toenemende ikloosheid, bezitloosheid en geweldloosheid. Juist deze dynamiek zorgt voor een doorlopend proces van bevrijding dat zich verdiept. De bevrijdingsspiritualiteit legt extra nadruk op de gemeenschapsvorming, het belang om anderen mee te krijgen in de beweging en elkaar te steunen. De bevrijdingsspiritualiteit heeft oog voor de creatie van (nieuwe) rituelen, nieuwe ceremonies, manieren om successen te vieren en de beweging te verankeren.

Zo bezien brengt de bevrijdingsspiritualiteit belangrijke accenten aan die in het model van Wilber impliciet blijven. Het model wordt niet herzien maar voorzien van een gelaagdheid die aandacht heeft voor ervaring, beleving en de benodigde inspiratie om voor verandering ten goede te kiezen en deze beweging, persoonlijk en collectief, gaande te houden. In bijgaande illustratie is deze beweging verbeeld in de vorm van een lemniscaat. De noodzaak tot bevrijding als eenmalig inzicht en als terugkerend groeiprincipe is het kernpunt waarmee de bevrijdingsspiritualiteit zich onderscheidt van andere ontwikkelingstheorieën. In het kader van deze scriptie is het dus belangrijk of deze noodzaak ook in eigentijdse illustratie bij § 2.5 bronnen (i.c. publicaties over mvo en verhalen van mv ondernemers) wordt ervaren.

uiterlijk

innerlijk

viduee l indi

c o ll e ti e f c

2.6

De onderzoeksvraag

Met het instrumentarium van Wilber en Solle ga ik een aantal teksten bespreken. Dit zijn bestaande publicaties en teksten ontstaan uit de transcriptie van de interviews met mv ondernemers. Mijn onderzoeksvragen formuleer ik als volgt: • •

In hoeverre maken de hermeneutische zoeklichten van Sölle en Wilber analyses mogelijk waarbij aspecten van bevrijdende spiritualiteit in genoemde teksten aan het licht komen. Welke verbanden tussen spiritualiteit en maatschappelijk verantwoord ondernemerschap komen er door de analyses van secundaire literatuur en van de interviews aan het licht.

25

26


3 Analyse van teksten over mvo uit Nederland 3.1

Inleiding

Mijn eerste verkenning betreft een aantal Nederlandse publicaties over maatschappelijk verantwoord ondernemen. De keuze om juist deze publicaties te bespreken, is ingegeven door het feit dat ze vaak genoemd worden als basisboeken en belangrijk worden geacht voor de introductie van mvo en de toepassing van mvo in de praktijk. Door vier boeken uit de periode 2000-2009 te kiezen, verwacht ik ook een beeld te kunnen geven van de chronologische ontwikkelingen. Per publicatie zal ik eerst een samenvatting en een evaluatie geven van de inhoud van het boek. Daarna zal ik de strekking van de publicaties bespreken aan de hand van de vier kwadranten van Wilber en aan de hand van de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. Deze analyses sluiten aan bij mijn onderzoeksvraag. De resultaten van de analyses worden geïllustreerd door ingekleurde modellen. Publicaties: 1. ‘De Winst van Waarden’ SER-advies, december 2000 2. ‘Ondernemen met hoofd en hart. Duurzaam ondernemen: praktijkervaringen’ Jacqueline Cramer, Assen 2003 3. ‘De preekstoel voorbij. Duurzaam innoveren in het MKB’ Gerard Keijzers, Hilke Bos-Brouwers, Assen 2008 4. ‘Duurzamer ondernemen’ Marleen Janssen Groesbeek, Amsterdam 2009

3.2

Bespreking ‘De Winst van Waarden’

3.2.1

Samenvatting

“Het begrip ‘maatschappelijk ondernemen’ is een containerbegrip: het verenigt in zich een groot scala aan beleidsvelden (…) het element dat deze velden samenbindt is het feit dat het bedrijfsleven op vrijwillige basis een bijdrage levert aan de te realiseren beleidsdoelen.”1 Er is iets bijzonders aan de hand constateerde de Staatssecretaris van Economische Zaken zo’n tien jaar geleden. In allerlei geledingen van de samenleving houdt men zich bezig met maatschappelijk ondernemen en bedrijven zijn hier vrijwillig bij betrokken. Er is op dit terrein geen weten regelgeving en er zijn geen stimulerende maatregelen. [1] Sociaal-Economische Raad, De winst van waarden. Advies over maatschappelijk ondernemen, Den Haag 2000, publicatienummer 11, 15 december 2000. Elk SER Advies is een reactie op een formele adviesaanvraag van een ministerie. In dit geval kwam het verzoek van staatssecretaris G. Ybema van Economische Zaken. De aanvraag is in het rapport opgenomen, deze dateert van 10-12-1999 en het citaat staat op p. 104.

27

Analyse van teksten over mvo uit Nederland

Ook ontbreekt een infrastructuur van coördinerende en aansturende organisaties rondom deze vorm van ondernemerschap. Het onderwerp is er opeens, het houdt de bedrijven bezig, er zijn initiatieven en activiteiten en bovendien ontstaan spontaan vormen van samenwerking tussen overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Tijd voor een adviesaanvraag aan de Sociaal-Economische Raad over wat er aan de hand is en wat van de overheid verwacht mag worden. Het SER-rapport ‘De Winst van Waarden’2 dat een jaar later verschijnt, wordt algemeen gezien als startpunt van de visieontwikkeling rondom mvo in Nederland. Het rapport gaat ten dele in op de vragen van de staatssecretaris en houdt zich sterk bezig met de positionering van mvo als principe voor het bedrijfsleven en, in afgeleide zin, voor maatschappelijke organisaties en overheid in de rol van faciliterende en stimulerende partners. In het jaar dat werkgevers en werknemers, samen met ministeriële vertegenwoordigers, werken aan dit rapport, komen in juni ook de nieuwe OESO-richtlijnen3 uit voor verantwoord internationaal ondernemen. Het onderwerp staat dus niet alleen in Nederland maar ook internationaal hoog op de agenda.

Historische ontwikkeling Hoe mvo zich in korte tijd zo nadrukkelijk in de tijdgeest heeft weten te profileren, is niet eenduidig te achterhalen. Vaak verwijst men naar de Brent Sparaffaire die halverwege de negentiger jaren de verhouding tussen multinational Shell en ngo (niet-gouvernementele of maatschappelijke organisatie) Greenpeace, danig op scherp zette. De reputatieschade van deze affaire, wel aangeduid als ‘de PR ramp van de eeuw’4, was een enorme klap voor de oliegigant. Maar er zijn meer ontwikkelingen te noemen. In het derde hoofdstuk van het rapport ‘De evolutie van maatschappelijk ondernemen’5 schetsen de auteurs de verhouding onderneming-maatschappij in historisch perspectief. Het overzicht begint met voorbeelden van ‘sociaal ondernemerschap’ van grote fabrikanten aan het eind van de 19e en begin 20e eeuw.6 Met de komst van de collectieve sociale zekerheid schuift de maatschappelijke rol van ondernemers naar de achtergrond. Rond de millenniumwisseling manifesteren zich maatschappelijke trends die ondernemerschap in een nieuw daglicht plaatsen. Het rapport noemt emancipatie, hoger opleidingsniveau, welvaart, individualisering, aandacht voor leefbaarheid en kwaliteit van (samen) leven, liberalisering, globalisering en de informatiemaatschappij. Samenwerking en wederzijdse afhankelijkheid krijgen meer nadruk. In het rapport wordt verwezen naar vier coördinatiemechanismen (ontleend aan het CPB), die de verhouding tussen overheid, bedrijven en maatschappelijke organisaties regelen.7 Deze coördinatiemechanismen, aangeduid met vier C’s: control, common values, competition en cooperative exchange geven een [2] SER-adviezen zijn te downloaden: www.ser.nl/~/media/DB_Adviezen/2000_2009/2000/b19054%20pdf.ashx [3] De OESO of OECD (Organization for Economic Cooperation and Development) is een organisatie met dertig lidstaten die zich inzet voor een evenwichtige wereldeconomie. In 2000 kwamen de ‘Guidelines for Multinational Enterprises’ uit, een serie richtlijnen over eerlijke concurrentie, arbeidsomstandigheden, milieuzorg, corruptiebestrijding en klantbescherming. Deze richtlijnen werden geratificeerd door 29 leden en vier niet-leden van de OESO (allen staten, geen bedrijven). Algemeen gelden deze richtlijnen wel als een standaard voor internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen en worden ze door veel multinationals als uitgangspunt gebruikt. [4] Zie www.evel.nl/brentned.htm [5] SER, a.w., p. 19-24 [6] Het rapport noemt textielfabrikant Gelderman en machinefabrikant Stork uit Twente en Jacques van Marken uit Delft als voorbeelden van sociale ondernemers (SER, a.w., p20,21). Een belangrijke publicatie over de historische ontwikkeling van het ondernemerschap in Nederland is ‘De Aartsvaders’ van Wim Wennekes waarin ook ondernemerspor-tretten van Stork en Van Marken zijn opgenomen. [7] SER, a.w., p. 26

28

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... genuanceerder overzicht van het krachtenveld waarin een onderneming opereert dan alleen het marktmechanisme of overheidsregulering. In de moderne, complexe civil society waarin wij leven, staan ordeningsprincipes als common values (ethische beginselen) en common exchange (samenwerking op basis van wederzijdse belangen) in hoog aanzien. Als een onderneming in zo’n samenleving wil functioneren, moeten deze principes aan bod komen. Dat is dan ook de kern van het advies van de SER aan ondernemers en andere stakeholders.

Waarden Zoals de titel al aangeeft, benadrukt het SER-rapport het begrip waarde in relatie tot ondernemerschap. Een bedrijf is een waardenscheppende eenheid; het levert goederen en diensten die in een behoefte voorzien, het zorgt voor inkomensverwerving en levert een bijdrage aan de welvaart. Door nadruk te leggen op waarden krijgt ondernemen een positieve kwalificatie en deze wordt nog versterkt door het ondernemen ‘maatschappelijk’ of ‘maatschappelijk verantwoord’ te noemen. Van maatschappelijk ondernemen is sprake, aldus het rapport, als ondernemers zich bewust zijn van de waarden die zij kunnen creëren en ook van de schade die zij kunnen aanrichten. Op basis van die afweging kiezen zij voor een lange termijnbenadering en voor een uitgebalanceerde bijdrage aan economische, ecologische en sociale waarden (de bekende Triple P bottom line: People, Planet, Profit8). Ondernemers zijn bereid alle bedrijfsprocessen te doordenken op hun lange termijneffecten op genoemde drie terreinen en zijn tevens bereid beslissingen te nemen die positieve effecten versterken en negatieve effecten verminderen. Uit deze omschrijving blijkt dat een zware druk ligt op de motivatie van de ondernemer. Ondernemer worden ‘evenwichtskunstenaars’ genoemd, beïnvloed als zij zijn door invloeden van buiten, beperkingen en conflicterende belangen. Met andere woorden, om maatschappelijk verantwoord ondernemen geïntroduceerd te krijgen, zijn push en pullfactoren9 nodig. Vervolgens besteedt het rapport veruit de meeste aandacht aan de pullfactor: het belang van maatschappelijke acceptatie. De onderneming moet van de samenleving als het ware een ‘license to operate’10 krijgen, een erkenning dat het bedrijf activiteiten ontplooit die de samenleving ten goede komen. Deze erkenning komt tot stand doordat partners in de keten afspraken maken om kwaliteit en duurzaamheid te waarborgen. Dat kan gaan om gedragscodes en afspraken over ketenverantwoordelijkheid, maar ook om afspraken tussen investeerders en bedrijven en tussen ondernemingen en sociale partijen, bijvoorbeeld over werkgelegenheid en betrokkenheid bij leefbaarheid. Daarnaast zijn richtlijnen binnen een branche of regionaal verband belangrijke instrumenten om maatschappelijke verantwoordelijkheid gestalte te geven. Aan het slot van het rapport roepen de schrijvers op tot een open dialoog, wederzijds vertrouwen, toekomstgericht denken en bereidheid om te leren en te veranderen. Als het aan de opstellers van dit rapport ligt, blijft de verantwoordelijkheid voor die maatschappelijke afspraken bij de ondernemers liggen en vervult de overheid slechts zijdelings een rol in stimulerende en faciliterende zin. Zo blijft het implementatieproces [8] Deze opsomming is opgesteld door bedrijfsadviseur John Elkington in 1998 in zijn boek ‘Cannibals with Forks: the Triple Bottom Line of 21st Century Business’ en daarna gemeengoed geworden in de bepaling van duurzaamheid, mvo en duurzame ontwikkeling. [9] Pushfactoren komen van binnenuit, zijn persoonlijk vormgegeven; pullfactoren komen van buitenaf, zijn door anderen vormgegeven. [10] SER, a.w., p. 30

29


van mvo een uitdaging voor de ondernemer en geen voorgeschreven pad. Deze aanbeveling sluit aan bij de eerder genoemde coördinatiemechanismen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is te positioneren bij de C’s van competiton, common values en common exchange. Een combinatie van kostenbesparing en nieuwe marktkansen (competition), een vorm van ondernemen die beter aansluit bij morele waarden (common values) en uitwisselingen met partners (common exchange), zijn belangrijke drijfveren waarom ondernemers kiezen voor duurzaam ondernemen en dat ook volhouden. Overheidscontrole (wetgeving en handhaving: control) speelt alleen een rol spelen als laatste vangnet.11

3.2.2

Evaluatie

Het SER-rapport is belangrijk geweest om maatschappelijk verantwoord ondernemen in een kader te plaatsen en een beeld te geven van de randvoorwaarden die helpen bij de implementatie van dit type ondernemerschap. Begrippen als waardecreatie, internaliseren van maatschappelijke kosten, mvo als maatwerk, maatschappelijke acceptatie, ‘license to operate’, ketenverantwoordelijkheid, gedragscode, bedrijfscode en duurzaamheidsrapportage, zijn gemeengoed geworden in de toepassing van maatschappelijk ondernemen. Wat mvo betekent voor het ondernemerschap en de praktijk van alledag komt in dit rapport niet of nauwelijks aan de orde. Het rapport is in algemene termen gesteld en gaat ervan uit dat alle partijen zich kunnen vinden in de principes van verantwoordelijk ondernemerschap en goed burgerschap. De dilemma’s die mvo met zich meebrengt, worden slechts aangestipt. Ook de ontwikkeling van de beeldvorming rondom ondernemen komt niet aan de orde. Niet voor niets zong Boudewijn de Groot in 1973 het lied voor zijn zoon Jimmy: ‘Maar liever dat nog dan het bord voor zijn kop van de zakenman. Want daar wordt hij alleen maar slechter van.‘12 Ondernemers zouden alleen maar uit zijn op financieel gewin en zonder scrupules het milieu vervuilen en hun werknemers uitbuiten. Als na de recessie van de jaren tachtig de economie weer opbloeit, stapt een andere generatie ondernemers voor het voetlicht die behoefte heeft om hun gedrag en activiteiten te verantwoorden en inzichtelijk te maken. Een belangrijke rol daarbij speelt het toenemend kritisch vermogen van werknemers, klanten, leveranciers, aandeelhouders en maatschappelijke organisaties (samen vaak aangeduid als stakeholders). Ook het imago dat bedrijven de belangrijkste veroorzakers zijn van milieuschade, moet worden doorbroken. Kortom, ondernemers zoeken opnieuw de dialoog met de samenleving om te bewijzen dat de polariteit tussen ondernemers aan de ene kant (alleen uit op eigen gewin) en maatschappelijke organisaties aan de andere kant (slechts gericht op algemeen welzijn) niet terecht is.

3.2.3

SER-rapport en de kwadranten van Wilber

Als we het SER-rapport benaderen op basis van de kwadranten van Wilber, kunnen we constateren dat het rapport zich vrijwel geheel richt op de rechterkant van het model (kwadranten 2 en 4 uiterlijk, in de samenvatting aangeduid als pullfactoren). Voor zover [11] Op 1 januari 2009 is in Nederland een hernieuwde ‘corporate governance code’ van kracht geworden die van toepassing is op alle vennootschappen die in Nederland gevestigd zijn. De code werkt op basis van zelfregulering maar wordt wel door de overheid gemonitord. Een minimale vorm van controle dus. Meer informatie op www.commissiecorporategovernance.nl [12] Een andere titel van dit lied luidt: ‘Hoe sterk is de eenzame fietser”. De volledige tekst is te vinden op www.boudewijndegroot.nl/bdgtjimmy.htm

30

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... er aandacht is voor de linkerkant: de motivatie van de ondernemer en de (bedrijfs)cultuur gaat het rapport in op de ondernemer die zich laat leiden door ‘wat hoort, wat moet en wat loont’. Meer persoonlijke drijfveren als ‘wat boeit, wat spannend is, wat verrijkt, wat inspireert, wat klopt, wat aansluit bij mijn roeping, mijn rol, mijn plaats’ komen niet aan de orde. In een korte paragraaf zeggen de auteurs iets over interne motivatie of intentie (1e kwadrant):‘De keuze voor een bepaalde rolopvatting kan zijn ingegeven door idealisme en ethische opvattingen van de persoon van de ondernemer (in het bijzonder bij kleine ondernemingen). Deze kunnen een diepere behoefte aan zingeving, aan spiritualiteit illustratie bij § 3.2.3 weerspiegelen’ Erg overtuigd van het belang van deze persoonlijke intentie zijn de auteurs niet, ook de toevoeging ‘in het bijzonder bij kleine ondernemingen’ verraadt een gebrek aan serieuze waardering voor deze factor. Ten opzichte van het kwadrantenmodel is de belangrijkste lacune van het rapport dat het veranderingspotentieel van de ondernemer (I) en het belang van de (bedrijfs)cultuur (III) niet als factoren van belang worden aangemerkt. Deze factoren zijn vanuit Wilbers optiek essentieel voor elke integrale maatschappelijke ontwikkeling. m

dr ag s

ge

l

cu ltu re e

al cia so

uitierlijk

el ne

innerlijk

io nt te in

at ig

viduee i d n l i

c o ll e ti e f c

3.2.4

SER-rapport en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit

Als we het SER-rapport benaderen vanuit de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit (weliswaar op macroniveau), zien we dat het rapport werkt met bronnen (het historisch perspectief en sociale ondernemers als Jacques van Marken) en relevante maatschappelijke trends om tot een inzicht te komen. Dit inzicht is geconcentreerd in de notie dat een onderneming een waardenscheppende organisatie is en dat deze waarden kan toevoegen aan de samenleving (op basis van People, Planet, Profit) maar ook schade kan toebrengen. Dit inzicht is leidend voor maatschappelijk verantwoord ondernemerschap. De onderneming wordt daarbij aangemerkt als krachtbron die ontwikkelingen ten goede 1: bron, ervaring en ten kwade kan bewerkstelligen. Opvallend is wel dat de onderneming in het rapport inzicht veelal een anonieme entiteit blijft. De rol van 6: vertalen naar 2: noodzaak de ondernemer is onderbelicht, de rol van nieuwe vormen tot bevrijding de stakeholders als trekkers en beïnvloeders krijgt veel meer aandacht. Verandering, met andere woorden, wordt vooral van buitenaf gestimuleerd. De noodzaak tot interne veran3: bedrijf als 5: gemeenschapskrachtbron dering wordt vertaald in begrippen als meer vorming aandacht voor de lange termijn dan voor de 4: sociale korte en meer aandacht voor de keten. Het praxis rapport gaat niet in op de dilemma’s die dit soort afwegingen met zich meebrengen en illustratie bij § 2.5

31


problematiseert de verduurzaming van een bedrijfsvoering niet. De sociale praxis krijgt in het rapport vooral gestalte in onderlinge afspraken, gedragscodes en ketenverantwoordelijkheid. Het rapport stelt dat bedrijven meer hun positie midden in de samenleving moeten opzoeken en roept op tot vertrouwen, openheid en wederzijdse dialoog. Een aantal fasen uit de bevrijdingsspiritualiteit zijn dus in het rapport wel terug te vinden, weliswaar vertaald in onpersoonlijke bewoordingen. Vooral de kwalificatie van een bedrijf als ‘krachtbron’ bij maatschappelijke ontwikkelingen sluit goed aan bij de uitgangspunten van de bevrijdingsspiritualiteit.

3.3

Bespreking ‘Ondernemen met hoofd en hart’

3.3.1

Samenvatting

Een praktische uitwerking van de verschillende kwesties die het SER rapport aanstipt, biedt de publicatie ‘Ondernemen met hoofd en hart’.13 Het boek beschrijft de belangrijkste tien praktijkervaringen van 19 bedrijven omtrent duurzaam ondernemen (DO):14 1 Duurzaam ondernemen biedt kansen 2 Duurzaam ondernemen levert geld op 3 Zonder passie geen duurzaam ondernemen 4 Duurzaam ondernemen is een kwestie van willen 5 Duurzaam ondernemen is niet nieuw, maar anders 6 Duurzaam ondernemen omvat een pakket van activiteiten 7 Duurzaam ondernemen staat nog in de kinderschoenen 8 Duurzaam ondernemen kan niet zonder communicatie 9 Duurzaam ondernemen in het MKB vergt een op die doelgroep toegesneden benadering 10 Duurzaam ondernemen kan versneld worden.15 Het valt op dat naast algemeen geformuleerde, macro-economische ervaringen -DO biedt kansen, levert geld op, is niet nieuw maar anders, nog in de kinderschoenen, op bedrijf toegesneden- ook een significant aantal praktijkervaringen betrekking hebben op persoonlijke inzet en betrokkenheid van de ondernemer en op het interne proces van het bedrijf. ‘Duurzaam ondernemen is een kwestie van willen’, volgens praktijkervaring 4 en ‘zonder passie geen duurzaam ondernemen’, aldus ervaring 3. De laatste praktijkervaring (10) stelt dat duurzaam ondernemen versneld kan worden. “Daarvoor is wel commitment nodig van het management of de directeur. (…) Er is leiderschap nodig om duurzaam ondernemen binnen alle lagen van de organisatie te verankeren.’16 Een andere voorwaarde is een ‘open en betrokken bedrijfscultuur’. Dat, samen met een solide financieel-economische positie, voldoende manoeuvreerruimte en een reeds functionerend kwaliteitssysteem zijn de voorwaarden om duurzaam ondernemen snel en soepel in te voeren en te verankeren.17 [13] J. Cramer, Ondernemen met hoofd en hart. Duurzaam ondernemen: praktijkervaringen, Assen 2003. Gepresenteerd als praktijkboek gebaseerd op een tweejarig onderzoeksprogramma met 19 bedrijven die zich willen ontwikkelen in ‘duurzaam ondernemen’. De auteur Jacqueline Cramer is op dit moment minister van VROM. [14] Duurzaam ondernemen en mvo worden vaak door elkaar gebruikt. Soms ligt bij duurzaam ondernemen meer nadruk op het milieuaspect (planet) en is mvo dan meeromvattend. Meestal, ook hier zijn de termen synoniem. [15] Cramer, a.w., p. 1-7 [16] Cramer, a.w., p. 7 [17] Cramer, a.w., p. 6, 7

32

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... In het vervolg van de studie werkt Cramer de kenmerken van het gewenste leiderschap verder uit. Succesvolle duurzame ondernemers hebben een eigen visie en ambitie en dragen deze ook uit. Tegelijk hechten zij veel waarde aan een open communicatie met stakeholders en zijn zij bereid verantwoording af te leggen aan alle belanghebbenden. Daarnaast weten zij het gevoel van urgentie dat zijzelf ervaren, over te brengen op medewerkers en klanten zodat hun voorgestelde werkwijze draagvlak krijgt en marktkansen oplevert.18 Evenmin als het SER-rapport besteedt Cramer aandacht aan de kansen die duurzaam ondernemen biedt voor ondernemers die zich juist met deze werkwijze willen profileren en op die manier hun levensvisie of passie willen uitdrukken. De reden daarvoor kan zijn dat de ondernemingen die aan het onderzoek meewerkten, vooral gericht waren op transitie naar een nieuwe situatie.

3.3.2

Evaluatie

Sterker dan uit het SER-rapport blijkt uit de studie van Cramer dat maatschappelijk verantwoord ondernemen een mentaliteitskwestie is: ‘je moet het willen en er is passie voor nodig.’ Desondanks gaat een groot deel van dit boek over het uitvoeren van meer zichtbare en meetbare zaken zoals een geformuleerde visie en missie, een gedragscode, monitorings- en rapportagesystemen, handboeken en kwaliteitsprotocollen.19 Cramer begint en eindigt haar boek met de nadruk op ‘passie’ en ‘ondernemen met hoofd en hart’ en zij noemt expliciet waarden als zorg, zinvol ondernemen en betrokkenheid.20 Ze is zich dus wel bewust van het belang van deze waarden maar operationaliseert ze niet. Ze moeten blijkbaar al aanwezig zijn of door bronnen ‘van buiten’ worden gevoed. De zakelijke motieven om duurzaam te ondernemen worden in het onderzoek gegroepeerd rond de categorieën: ‘potentiële marktkansen’ en ‘vermindering van potentiële risico’s’.21 Opvallend genoeg kiezen de 19 ondernemers veel vaker uit de lijst met potentiële marktkansen dan uit die van vermindering van risico’s. De belangrijkste motieven om duurzaam te ondernemen, blijken te zijn: ‘verhoging van de motivatie van de medewerkers’, ‘vergroting van de innovatieve kracht’, ‘verbetering van de interne organisatie’ en ‘verbetering van de reputatie en van de overlevingskans op lange termijn’.22 Dit lijken niet zozeer innerlijke motieven maar meer motiverende resultaten. Resultaten waaruit bovendien een grote vitaliteit en bedrijfstrots spreekt. Zoals één van de deelnemende bedrijven aan het onderzoek zegt: “Duurzaam ondernemen is geen trucje. De geest gaat uit de fles.”23 Het praktijkboek van Cramer wil enthousiasmeren en doet dit ook. De aandacht voor de gestructureerde aanpak van mvo aan de hand van kwaliteitszorg- en managementsystemen contrasteert wel met de zoektocht en maatwerkaanpak die mvo vaak is en waarvan ook de ondernemers in hun reacties getuigen.

[18] [19] [20] [21] [22] [23]

Cramer, a.w., p. 37 e.v. Cramer, a.w., p. 44 e.v. Cramer, a.w., p. 86 Cramer, a.w., p. 14, 15 Cramer, a.w., p. 15 Cramer, a.w., p. 2

33


3.3.3

‘Ondernemen met hoofd en hart’ en de kwadranten van Wilber

Als we ‘Ondernemen met hoofd en hart’ analyseren met behulp van de kwadranten van Wilber, blijkt dat in dit boek de interne factoren een prominente plaats krijgen. De auteur onderkent dat de houding en intentie van de ondernemer/ manager (1e kwadrant) en de positieve bedrijfscultuur (3e kwadrant) allebei in belangrijke mate bijdragen aan de verduurzaming van een bedrijf en de versnelling van dit proces. Ook het gedrag van de ondernemer (en de medewerkers) (2e kwadrant) wordt als belangrijk ervaren maar dient wel gereguleerd worden in protocollen en gedragscodes. De stimulerende of belemmerende rol van sociale structuren (4e kwadrant) komt aan de orde als het gaat om het contact met illustratie bij § 3.3.3 stakeholders. Deze contacten blijken wel mee te werken aan het proces van duurzaam ondernemen maar de interne motivatie weegt het zwaarst. at ig

dr ag sm

ge

c so

al ia

cu ltu re el

uiterlijk

el ne io nt te in

innerlijk

viduee l indi

c o ll e ti e f c

3.3.4

‘Ondernemen met hoofd en hart’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit

Als we het boek benaderen aan de hand van de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit, kunnen we constateren dat de auteur veelvuldig verwijst naar ervaringen van onderne1: bron, ervaring mers en deze vertaalt naar algemene praktijkervaringen of constateringen. Zag de SER inzicht de hele onderneming als krachtbron, Cramer 6: vertalen naar 2: noodzaak spitst dit toe op de ondernemers. Zij zijn de nieuwe vormen tot bevrijding krachtbron bij het veranderingsproces en hun houding kan dit proces versnellen. In dit boek wordt de stap van persoonlijke betrokkenheid naar sociale praxis uitgewerkt. 3: eigen persoon 5: gemeenschapsals krachtbron vorming Deze praxis heeft overwegend het karakter van een externe structuur met veel documen4: sociale ten en codes. De krachtbron van de interne praxis motivatie moet in deze optiek wel worden gemonitord. illustratie bij § 3.3.4 In het hoofdstuk over ‘communicatie’ 24 wordt ‘ervaringen delen’ genoemd als mogelijkheid om nieuwe ideeën op te doen. De eventuele resultaten daarvan komen niet aan de orde. Kortom, de dynamiek van de bevrijdingsspiritualiteit en de versterkende wisselwerking tussen innerlijk (inzicht) en uiterlijk (sociale praxis) en tussen het individu als krachtbron en de gemeenschap als drager, zijn ten dele terug te vinden in Cramers boek. Vooral de [24]

34

Cramer, a.w., p. 77

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... versterkende wisselwerking komt niet aan bod. Dit is tegelijk een verklaring waarom bepaalde redeneringen en overgangen in deze publicatie tegenstrijdig en onsamenhangend overkomen.25

3.4

Bespreking ‘De preekstoel voorbij’

3.4.1

Samenvatting

Een studie over duurzaam ondernemen van recentere datum (2008) is ontstaan uit een driejarig onderzoeksprogramma ‘Innovaties voor duurzaamheid in het MKB’ uitgevoerd door het Nijenrode Center for Sustainability. De publicatie draagt de veelzeggende titel ‘De preekstoel voorbij. Duurzaam innoveren in het MKB’.26 Blijkbaar vinden de auteurs dat duurzaam ondernemen tot dan toe te veel als ‘goede boodschap vanaf de preekstoel’ is verkondigd terwijl het moet gaan om ‘serious business’.27 Die serious business biedt serieuze kansen maar kent ook serieuze beperkingen, zeker als het gaat om duurzame innovatie.28 Het boek is gebaseerd op onderzoek in het midden- en kleinbedrijf in een aantal Nederlandse bedrijfssectoren zoals bouw, transport en kleinmetaal. In de inleiding wordt benadrukt dat de grote hedendaagse maatschappelijke problemen vragen om innovatief vermogen en dat bedrijven moeten kiezen voor een integrale bedrijfsstrategie: ‘Innovaties zullen bij uitstek de dragers worden van een verduurzaming van de economie: innovaties in ontwerpen, in materialen maar ook in organisatieprocessen in het bedrijfsleven. Het MKB zal, alleen al vanwege zijn omvang en zijn directe contacten met miljoenen consumenten, een belangrijke rol moeten hebben in dit transformatieproces.’29 Kortom, er wordt heel wat gevraagd van de kleine en middelgrote ondernemers, de inleider spreekt zelfs van de noodzaak tot ‘collectieve leerprocessen’.30 Wat zijn de mogelijke drijfveren van ondernemers om aan zo’n leerproces te beginnen, om het lef te hebben over de eigen grenzen te kijken en zich sterk te maken voor innovatie? De belemmeringen liggen voor het oprapen en de succesfactoren hangen grotendeels samen met de motivatie van ondernemers en/of hun medewerkers. Andere succesfactoren zijn de flexibiliteit van kleine bedrijven, hun regionale oriëntatie en hun directe contact met de klant. Om deze een plezier te doen of beter van dienst te zijn, kan een klein bedrijf zijn aanbod van producten en diensten snel aanpassen, uitbreiden of wijzigen. Ook in de ketenrelaties ligt een stimulans: een klein bedrijf zal aanpassingen doorvoeren als een leverancier of kredietverlener dit vraagt. Tenslotte kan de overheid met weten regelgeving ook een verandering forceren.31 Deze bundel biedt een serie opstellen vanuit verschillende invalshoeken. Daarbij is veel aandacht ingeruimd voor veranderingsprocessen, belangenmanagement en leiderschap. Onderzoekers Ard Hordijk en Matty van Ewijk leggen in deze bundel het belang uit van [25] Ik geef hiervan een voorbeeld. In hs 7 ‘Een gestructureerde aanpak van duurzaam ondernemen’ zegt Cramer op een pagina ‘uiteindelijk zal een gestructureerde aanpak uit de volgende zes hoofdactiviteiten bestaan’ en even later: ‘ieder bedrijf volgt zijn eigen weg om het proces van duurzaam ondernemen te structureren’ om twee pagina’s verder nog eens te herhalen: ‘elk bedrijf bouwt het geheel volgens eigen inzichten op’. (Cramer 2003, 37, 39). Deze stellingen botsen met elkaar en halen de dynamiek uit het proces. [26] G. Keijzers, H. Bos-Brouwers (ed), De preekstoel voorbij. Duurzaam innoveren in het MKB, Assen 2008 [27] Keijzers e.a., a.w., p. 1 [28] Keijzers e.a., a.w., p. 4 [29] Keijzers e.a., a.w., p. 7 [30] Keijzers e.a., a.w., p. 10 [31] Keijzers e.a., a.w., p. 11

35


interne factoren zoals motivatie, leiderschap, middelen, capaciteit en deskundigheid, bij het tot stand komen van (duurzame) innovaties. Volgens Hilke Bos-Brouwers in haar bijdrage ‘Succes en falen in perspectief’ zijn deze interne factoren doorslaggevend voor het succes van innovatie en vernieuwing en niet de externe factoren zoals weten regelgeving, maatschappelijke druk of vraag uit de markt. De pullfactoren die in het SER-rapport zo zwaar wogen, blijken nu bij innovatie in het MKB minder zwaarwegend. In het MKB valt of staat vernieuwing blijkbaar met de persoonlijke motivatie van de ondernemer en de betrokkenheid en deskundigheid van de medewerkers. Daardoor ontstaat een bedrijfscultuur die gedreven wordt door creativiteit en kwaliteit en die een goede voedingsbodem biedt voor duurzame innovaties.

3.4.2

Drie artikelen uitgelicht32

• Ard Hordijk gebruikt de kwadranten van Wilber 33 om uit te leggen dat de werkelijkheid complex en gelaagd is. Bij complexe kwesties zoals gedragsverandering, zijn systeembenaderingen nodig die oorzaak en gevolg in samenhang brengen en naast externe factoren ook kijken naar intenties, vaardigheden en gedrag van individuen en naar culturele waarden en sociale organisatie van collectieven. Omgekeerd is een meer samenhangende visie op veranderingsprocessen een voorwaarde voor een duurzaam resultaat. Gedrag wordt bepaald door verschillende afwegingen die zowel voortkomen uit eigen attitude als uit de sociale normen of ingeschatte afbreukrisico’s (inschatting wat anderen wenselijk achten en wat de mogelijkheden zijn om verandering te realiseren). Vanuit de samenhang tussen individu en collectief en tussen innerlijk en uiterlijk is het proces van duurzaam ondernemen beter inzichtelijk te maken en beter te vertalen naar de gewenste rol die iedere partij daarin speelt. • Matty van Ewijk verbindt in zijn artikel ‘Leiderschap en duurzaam innoveren’ de kwadranten van Wilber met competenties (zie illustratie). Hij noemt vernieuwen, verbanden zien, verbinding maken en verantwoordelijkheid nemen als de competenties die een leider nodig heeft om verandering in gang te zetten, in beweging te houden en te versnellen of te verdiepen naar gelang de situatie.34 Met andere woorden: de gewenste samenhang tussen de kwadranten is met competent handelen te versterken zodat de verandering wordt versneld. Ook Cramer constateerde illustratie bij § 3.4.2 dat duurzaam ondernemen kan [32] In deze bundel zijn ook enkele artikelen gewijd aan de rol van de lagere overheid, aan juridsche instrumenten en aan bedrijfstypologieën. Deze bijdragen zijn in het kader van mijn onderzoek over mvo minder relevant en worden niet besproken in deze samenvatting. Wel aan de orde komen twee artikelen van Ard Hordijk: ‘Verandering: zien, willen en kunnen’ (p. 27-39) en ‘Samen werken aan duurzaamheid’ (p. 91-106) en een artikel van Matty van Ewijk: ‘Leiderschap en duurzaam innoveren’ (p. 107-121). In par. 3.4.1 heb ik de inleiding van Gerard Keijzers ‘Een nieuwe fase voor duurzaam ondernemen’ (p. 3-13) en het artikel van Hilke Bos-Brouwers ‘Succes en falen in perspectief’ (p. 15-25) reeds besproken. [33] Keijzers e.a., a.w., p. 33 e.v. [34] Keijzers e.a., a.w., p. 110

36

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... worden versneld maar beperkte zich tot een opsomming van gunstige voorwaarden. Van Ewijk is nauwkeuriger in zijn analyse: ‘Het doorbreken van bestaande patronen lukt alleen door het werken vanuit waarden en intentie: het willen bijdragen aan de oplossing van maatschappelijke problemen en het nemen van verantwoordelijkheid met het idee dat daaruit voortvloeit. De waarden en intentie achter het idee geeft (sic) aan mensen de energie om te komen tot betere oplossingen en het doorzettingsvermogen om anderen over de streep te trekken. De mate van intentie bepaalt zowel de hoeveelheid energie die vrijkomt als de kracht van leiderschap om veranderingen tot stand te brengen.’35 De auteur onderkent hier de dynamiek van veranderingsprocessen en het belang van intenties om die te beïnvloeden. Van Ewijk introduceert in dit kader verschillende niveaus in leerprocessen: de zogenaamde eerste, tweede en derde orde van leren.36 De eerste orde gaat over de ontwikkeling van nieuwe vaardigheden of bekwaamheden. Bij de tweede orde spelen feedback en kritiek een belangrijke rol en gaat het meer om verandering van denkkaders. Niet alleen het aanleren van iets nieuws maar ook de reflectie op het aangeleerde en de verandering, doen ertoe. Bij de derde orde van leren staat ook het subject ter discussie: de manier waarop men zichzelf en de omgeving ziet, verandert mee in het leerproces. Bij duurzame innovatie past een andere visie op het bedrijf en op de positie van het bedrijf in de samenleving, aldus Van Ewijk. ‘Het bedrijf wordt gezien als een open systeem, dat onderdeel is van een groter geheel dat continu in ontwikkeling is: onze natuurlijke leefomgeving.’37 Systeembenaderingen maken deze samenhang duidelijk. Van Ewijk noemt de systeemtheorie van Ken Wilber maar ook cradle to cradle38 als geschikte systeembenadering.

3.4.3

Evaluatie

De verdienste van deze bundel is dat duurzaam ondernemen en verduurzaming worden beschreven als gecompliceerde processen in een gecompliceerde samenleving. De eerste gemakkelijke resultaten zijn behaald, zeggen deze onderzoekers, het wordt nu tijd voor een integrale aanpak gericht op transformatie. De introductie van systeemtheorieën zoals die van Wilber, ligt voor de hand. De auteurs draaien er niet omheen dat de weg van innovatie en verduurzaming obstakels met zich meebrengt en dat er ingrijpende leerprocessen nodig zijn om die obstakels op te ruimen. Daarbij vragen ze nogal wat van de ondernemers (hun doelgroep is het MKB) die het voortouw moeten nemen en zich dienen op te stellen als vernieuwende, inspirerende, creatieve en verantwoordelijke leiders van hun bedrijf, hun medewerkers en hun omgeving. Ambitieus en zeker interessant voor de koplopers die gericht zijn op innovatie. De auteurs lijken hier ook aan te sluiten bij de waardenpropositie van ‘product leadership’ die ik in hoofdstuk 5 nader zal bespreken.

[35] [36] [37] [38]

Keijzers e.a., a.w., p. 111, met plaatsvervangende excuses voor de slechte formulering aldaar. Keijzers e.a., a.w., p. 111 Keijzers e.a., a.w., p. 113 Dit concept komt uitgebreid aan de orde in hoofdstuk 4.4 van deze scriptie.

37


‘De preekstoel voorbij’ en de kwadranten van Wilber

at ig m dr ag s ge

cu ltu re el

uiterlijk

al cia so

‘De preekstoel voorbij’en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit

el ne

3.4.5

viduee l indi io nt te in

Als we de bijdragen van Keijzers, Bos, Hordijk en Van Ewijk in deze bundel analyseren aan de hand van de kwadranten van Wilber,39 kunnen we constateren dat de aandacht in deze artikelen zich concentreert op de linkerkwadranten en in het laatste artikel extra sterk op het kwadrant linksboven (I). De leiderschapskwaliteiten van de ondernemer zijn doorslaggevend voor het succes van duurzame innovatie. De auteurs benadrukken dat duurzaam innoveren in het MKB gedragen moet worden door de ondernemer en gesteund moet worden door de medewerkers (kwadrant III).

innerlijk

3.4.4

c o ll e ti e f c illustratie bij § 3.4.4

Als we genoemde bijdragen uit ‘De preekstoel voorbij’ spiegelen aan de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit, zien we dat de bronnen voor innovatie vooral gezocht worden in de grote maatschappelijke problemen en de complexiteit van de samenleving. Het gaat hier dus om negatieve bronnen of aanleidingen. Het inzicht dat een integrale visie op innovatie en verduurzaming nodig is, wordt wel steeds benadrukt, maar de noodzaak tot 1: bron, ervaring bevrijding wordt slechts in algemene termen weergegeven. Deze studie focust op verandeinzicht ringsprocessen en het belang van onderne6: vertalen naar 2: noodzaak mers en hun medewerkers als krachtbronnen nieuwe vormen tot bevrijding bij dit proces. In de besproken artikelen krijgt het procesmatige karakter van verandering alle aandacht. Met de introductie van leerprocessen op verschillende niveaus, gaat Van 3: eigen persoon 5: gemeenschapsals krachtbron Ewijk in op de innerlijke praxis van de krachtvorming bron: de bedrijfsmatige verandering wordt 4: sociale verdiept en versterkt door persoonlijke repraxis flectie en bereidheid zelf te veranderen. Hier komen we in de buurt van spirituele categoillustratie bij § 3.4.5 rieën als ikloosheid en geweldloosheid. Van Ewijk ziet formatie: vorming, leren op persoonlijk niveau, als basis voor transformatie, vernieuwing die oude vormen vervangt. Vanwege de focus op het interne proces besteedt deze bundel vrijwel geen aandacht aan de mogelijkheid van ervaringen delen en uitdragen. Wel wijst Gerard Keijzer in zijn vooren nawoord op de waarde van ‘samenwerking’ en ‘samenspraak’.40

[39] Dit is natuurlijk een beetje merkwaardig omdat twee auteurs dit model ook zelf gebruiken, echter zonder te spreken over spiritualiteit of bewustzijnsontwikkeling. Wel spreken ze over leerprocessen. [40] In hs. 10 geeft Gerard Keijzers zeven tips aan ondernemers die duurzaam willen innoveren. Een daarvan is: ‘Je hoeft het niet alleen te doen: zoek samenwerking’ (Keijzers e.a, 2008, 127). Deze samenwerking is echter uitsluitend functioneel en staat nog ver af van netwerken waar mensen elkaar inspireren, ideeën en ervaringen uitwisselen.

38


3.5

Bespreking ‘Duurzamer Ondernemen’

3.5.1

Samenvatting

Sinds ze in 2001 het boek ‘Maatschappelijk Ondernemen’ schreef en daarna talloze artikelen over dit onderwerp publiceerde in het Financieele Dagblad, geldt Marleen Janssen Groesbeek in ons land als een autoriteit op het gebied van mvo. Uit haar nieuwste boek ‘Duurzamer ondernemen’41 blijkt dat ze het Nederlandse ‘wereldje’ heel goed kent en de ontwikkelingen nauwgezet heeft bijgehouden. In dit werk geeft Janssen Groesbeek een ‘journalistieke selectie van alle inspanningen op het gebied van mens, milieu en meerwaarde’42, een sectorale opsomming van voorbeeldbedrijven, gedragscodes, keurmerken, maatschappelijke organisaties, resultaten en knelpunten. Want wat er van pakweg 2001 tot 2009 is gebeurd op het gebied van mvo is ‘indrukwekkend maar veel te weinig’43 aldus de auteur. Gezien de problemen die ons, en vooral de generaties na ons bedreigen, is er volgens haar voldoende reden voor een duurzame revolutie. Wat in werkelijkheid gebeurt, is echter een trage en onsamenhangende evolutie die voortdurend onder druk staat. Je kunt het ook een ‘transitiefase’44 noemen, een periode van overgang waar het oude systeem en de tekenen van het nieuwe systeem naast elkaar bestaan. In deze transitiefase constateert de auteur dat bedrijven nog het meest hun maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen, voorop lopen en gecommitteerd zijn om wat te veranderen.45 De overheid en de consumenten blijven, daarbij vergeleken, zwaar in gebreke. Als redenen voor de betrokkenheid van bedrijven noemt zij de bekende ‘defensieve’ redenen zoals reputatieschade en risicobeheersing maar ook meer ‘offensieve’ argumenten als ‘strategische keuzes voor nieuwe markten en/of nieuwe producten, bevlogen leiderschap, onderlinge inspiratie en commitment en bereidheid om in te spelen op een snel veranderende samenleving’.46 Bedrijven hebben volgens de journalist over het algemeen een betere antenne voor veranderingen in de samenleving en zijn bereid daarop in te spelen. Later zegt ze nog: zaken doen is relationeel en in relaties spelen waarden als eerlijkheid, redelijkheid en vertrouwen een belangrijke rol.47 Kortom, bedrijven hebben er belang bij om in te spelen op veranderingen en kunnen zich daarmee profileren. In de beschrijving van het huidige maatschappelijke bestel laat Janssen Groesbeek overtuigend zien hoeveel invloed de bestaande, oude infrastructuur heeft. Als het gaat om energie zegt ze: ‘Wij zijn verslaafd aan olie en gas (…) We hebben een infrastructuur die helemaal op olie en gas draait (…) een systeemwijziging moet dus komen van de pioniers, van de durfallen en van mensen die geld willen uitgeven om voorloper te zijn”.48 Deze constatering geldt ook voor sectoren als de productie, de bouw en de mobiliteit. De manier waarop we nu produceren, bouwen en ons voortbewegen is geïnstitutionaliseerd, de voorzieningen zijn daarop ingericht, de weten regelgeving sluit erop aan en de maatschappelijke kosten worden handig buiten beeld gehouden. Degene die kiest voor een ander, duurzaam perspectief, moet de nieuwe infrastructuur nog ‘uitvinden’ en komt heel wat barrières tegen. De infrastructuur om het nieuwe gewenste en duurzame [41] [42] [43] [44] [45] [46] [47] [48]

M. Janssen Groesbeek, Duurzamer Ondernemen, Amsterdam 2009 Janssen Groesbeek, a.w., p. 7 Janssen Groesbeek, a.w., p. 7 Janssen Groesbeek, a.w., p. 13 Janssen Groesbeek, a.w., p. 24 Janssen Groesbeek, a.w., p. 25 Janssen Groesbeek, a.w., p. 37 Janssen Groesbeek, a.w., p. 132

39


gedrag te faciliteren, ontbreekt, sterker nog, veel duurzame pioniers betalen zelf de rekening voor hun inspanningen. Net zoals bewuste consumenten meer betalen voor producten die gezonder, duurzamer en verantwoorder zijn. Janssen Groesbeek noemt dit een schande.49 Ook klaagt ze over conservatieve sectoren als de vastgoedsector en de banken en over weinig constructieve sociale partners als VNO/NCW en MKB Nederland. Over de maatschappelijke organisaties (ngo’s) is ze een stuk positiever. Deze organisaties zoals Greenpeace, Milieudefensie en Amnesty International vervullen hun rol als waakhond goed: ze houden het bedrijfsleven scherp en vormen een tegenkracnt voor onze vernietigingsdrift die we zelf niet eens meer als zodanig herkennen.’50 Een opvallend verschijnsel van onze tijd noemt de auteur de partnerschappen tussen bedrijven en ngo’s om samen maatschappelijke doelen te bereiken. Een voorbeeld hiervan is Groene Stekker,51 een energieverbruiksaanduiding op elektronische apparaten en een samenwerking tussen elektronicaketen BCC en het Wereld Natuur Fonds. In deze partnerschappen speelt de overheid geen rol. De overheid komt er toch nogal bekaaid af in dit boek. Zwalkend beleid, gebrek aan stimulerende maatregelen of wettelijke voorschriften, gebrek aan lef en aan kaders, ook hier komt de revolutie niet echt op gang. Al met al geen rooskleurig beeld.

3.5.2

Evaluatie

Janssen Groesbeek zegt in haar boek dat duurzaam ondernemen te maken heeft met bewustwording, ethiek, bevlogenheid, durf en passie, tegelijkertijd toont ze aan dat in veel sectoren het huidige paradigma zo voor de hand liggend en goed georganiseerd is dat duurzaam ondernemen bijna iets lijkt voor vrijbuiters, durfallen en mensen met veel geld om te investeren. Te veel Nederlandse burgers (ondernemers, consumenten en bestuurders) zitten in de bezemwagen: ‘ze denken dat het hun tijd wel duurt en geloven dat de volgende generatie de problemen van klimaatverandering zelf wel kan oplossen.’52 De schrijfster suggereert dat deze groep vooralsnog de meest comfortabele positie heeft omdat de urgentie om iets te veranderen nog niet voelbaar is. Zelfs de crisis in de bancaire sector heeft weliswaar wat storm veroorzaakt maar de bonusregelingen niet taboe verklaard. Tegelijk heeft de schrijfster in haar lange ervaring met mvo een andere dimensie ontdekt: ‘Niets is zo inspirerend als mensen ontmoeten die met liefde en passie laten zien dat het anders en beter kan.’53 De huidige (oude) infrastructuur is comfortabel maar onbetrouwbaar want gebaseerd op veel schadelijke praktijken, de nieuwe is nog onbekend en daarom spannend en hopelijk veelbelovend. Het perspectief dat dit boek schetst zit nog vol vraagtekens. Wel wordt de auteur gedreven door idealisme en de urgentie om een duurzame revolutie te helpen ontketenen. Aangezien dit boek een opsommend karakter heeft is het moeilijk het te analyseren met de uitgangspunten van Wilber en Sölle. Toch is er wel iets over te zeggen.

[49] [50] [51] [52] [53]

40

Janssen Groesbeek, a.w., p. 321 Janssen Groesbeek, a.w., p. 296 Meer informatie over dit partnerschap en de gezamenlijke activiteiten op www.groenestekker.nl Janssen Groesbeek, a.w., p. 30 Janssen Groesbeek, a.w., p. 8


‘Duurzamer Ondernemen’ en de kwadranten van Wilber

al ia

cu ltu re

c so

el

ge

uiterlijk

dr ag s

m

at ig

viduee l indi

el ne io nt te in

Impliciet erkent Janssen Groesbeek de waarde van alle vier de kwadranten bij verandering en verduurzaming. Ook wijst zij erop dat veel begint bij intentie: het belang van waarden als integriteit en vertrouwen die bovendien zeer kostbaar zijn. Daarnaast stelt zij dat de huidige structuur (kwadrant IV) vaak tegenwerkt bij de inspanningen naar verduurzaming. Duurzamer ondernemen betekent een zoektocht naar nieuwe paradigma’s en nieuwe gedragsvormen en heeft dus betrekking op alle kwadranten.

innerlijk

3.5.3

c o ll e ti e f c illustratie bij § 3.5.3

3.5.4

‘Duurzamer Ondernemen’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit

Dit boek heeft een beschrijvend en panoramisch karakter en behandelt geen ontwikkelingsproces. Er zijn dus ook geen fasen te herkennen. Als belangrijkste bron voor ‘duurzaam ondernemen en duurzaam leven’ noemt de auteur onze verantwoordelijkheid om de wereld netjes achter te laten voor komende generaties. Als het gaat om inspiratiebronnen voor maatschappelijke ondernemingen noemt zij de antroposofie (Triodos Bank 1: bron, ervaring en biologisch dynamische landbouw), de Quakers (bankwezen) en de vakbond (ASN inzicht Bank). Door het hele boek heen klinkt de 6: vertalen naar 2: noodzaak nieuwe vormen tot bevrijding oproep om vaart te maken met de duurzaamheid en door te zetten. Dit wordt niet in termen van bevrijding of inzicht gegoten maar de auteur doet wel regelmatig een beroep 3: eigen persoon 5: gemeenschapsop de lezers om alternatieven te zoeken voor als krachtbron vorming onze huidige levensstijl gekenmerkt door een ‘vernietigingsdrift die we zelf niet meer 4: sociale praxis als zodanig herkennen’.54 De verbinding met sociale praxis, handelen en aanpakken is in dit boek dan ook volop aanwezig. De waarde illustratie bij § 3.5.4 van ervaringen delen en ervaringen vertalen naar nieuwe praktijken, niet of nauwelijks. Wel wijst de auteur een enkele keer op het belang van netwerken en gemeenschappen zoals de VN-organisaties, vakbonden en het maatschappelijk middenveld. Als voorbeeld noemt ze de UN Global Compact, een internationaal netwerk van bedrijven dat in 2000 is opgericht door Kofi Annan. Iedere aangesloten organisatie verplicht zich tot het bevorderen van tien beginselen die te maken hebben met mensenrechten, arbeidsomstandigheden, milieubescherming en corruptiebestrijding.55 [54] [55]

Janssen Groesbeek, a.w., p. 296 Janssen Groesbeek, a.w., p. 23. Zie ook www.unglobalcompact.org

41


3.6

Recapitulatie hoofdstuk 3

De vier besproken publicaties zijn verschillend van aard en van opzet. Toch zijn, over het geheel genomen, een paar tendensen te bespeuren die kenmerkend zijn voor de ontwikkeling van mvo in Nederland in de periode van 2000 tot 2009. Ik noem er drie.

Verandering is gecompliceerd De eerste twee boeken uit 2000 en 2003 zetten vooral in op de promotie van mvo als aantrekkelijke vorm van ondernemen. De auteurs noemen de maatschappelijke ontwikkelingen, de vraag uit de samenleving en de kansen in de markt om ondernemers te bewegen zich met deze wijze van ondernemen te gaan bezighouden. De nadruk ligt op de noodzaak tot verandering en de perspectieven die deze verandering bieden. In de twee publicaties uit 2008 en 2009 is meer aandacht gekomen voor de obstakels bij verduurzaming: duurzaam ondernemen vraagt ingrijpende veranderingen en is dus een ingewikkeld proces. Zowel de interne bedrijfsvoering als de maatschappelijke infrastructuur is daar nog lang niet klaar voor en daarom lijkt duurzaam ondernemen meer te kosten (zeker moeite, soms ook geld) dan aanvankelijk werd voorgespiegeld. In de laatste twee boeken komt tot uitdrukking dat duurzame ontwikkeling zich afspeelt in een ingewikkeld krachtenveld en een gecompliceerde samenleving en daarom niet vanzelf gaat. De behoefte om een systeemtheorie toe te passen, zoals het kwadrantenmodel van Ken Wilber, komt boven. Bij integrale transformatie spelen immers verschillende domeinen een rol en deze opereren lang niet altijd versterkend maar werken elkaar in de praktijk vaak tegen, zoals ook blijkt uit het boek van Janssen Groesbeek.

Rol van de ondernemer In de vier boeken wordt op een verschillende manier ingezoomd op de rol van de ondernemer bij duurzaam ondernemen. Het SER-rapport besteedt hier weinig aandacht aan. In het boek van Cramer gaat het al over passie, betrokkenheid en inzet als belangrijke eigenschappen voor duurzame ondernemers. In de boeken van 2008 en 2009 worden deze persoonlijke eigenschappen nog aangevuld met belangstelling om te willen leren, reflecteren en transformeren. Ook Janssen Groesbeek benadrukt dat duurzaam ondernemen veel visie en doorzettingsvermogen vraagt, juist omdat de omstandigheden (de structuur) nog niet zo gunstig zijn. Bij dit punt wordt de dynamiek van de bevrijdingsspiritualiteit belangrijk. Ondernemers die tot vernieuwing en verandering willen komen, moeten uitgaan van zichzelf als krachtbron en zelf nieuwe vormen van sociale praxis ontwikkelen en nieuwe netwerken vormen. De persoonlijke dynamiek moet de duurzame verandering realiseren, zowel in leerprocessen als in innovatie en sociale praxis.

Van algemeen naar specifiek Alle besproken publicaties zijn erop gericht om mvo te promoten en het aantal ondernemers dat maatschappelijk verantwoord(er) gaat ondernemen, te laten toenemen. Tegelijk wordt in geen van de studies gesproken over groeiscenario’s of streefgetallen -bijvoorbeeld 70% van de ondernemers is mvo in 2020-. In de besproken publicaties verschuift de aandacht van algemene modellen en stappenplannen naar een meer bedrijfsspecifieke benadering. Blijkbaar speelt het proces naar een duurzamere onderneming zich grotendeels af op microniveau en dient dit ook op dat niveau gepromoot en begeleid te worden. Met andere woorden: bij mvo gaat het om een maatwerkbenadering en 42

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... een ‘persoonlijk’ ontwikkelingsproces, er is geen mal die onverkort op alle bedrijven te leggen is.56 Een procesmatige benadering om mvo te promoten, gericht op ontwikkeling en verdieping, lijkt het meest geschikt.

Eerste evaluatie onderzoeksvraag In bovenstaande besprekingen heb ik geëxperimenteerd met de toepassing van de hermeneutische zoeklichten van Wilber en van de bevrijdingsspiritualiteit om de teksten te analyseren. Mijn doelstelling was om met behulp van deze instrumenten een extra dimensie aan de analyse toe te voegen. Hoewel de publicaties zeer uiteenlopend van aard waren, meen ik duidelijk te hebben gemaakt dat de zoeklichten een toegevoegde waarde hebben. Met behulp van deze spirituele denkkaders, komen vragen en kwesties aan het licht die in de besproken teksten meer of minder goed zijn uitgewerkt. Zo geeft het kwadrantenmodel van Wilber inzicht in de al of niet integrale benadering van de studie en in de gekozen zwaartepunten op innerlijk/uiterlijk en individueel/collectief. Deze nadruk kan het gevolg zijn van de focus van het onderzoek en kan ook een verklaring zijn waarom de lezer op bepaalde vragen geen antwoord krijgt (bijvoorbeeld in het SER-rapport komen de persoonlijke drijfveren van de ondernemer niet aan de orde). De fasen van de bevrijdingsspiritualiteit geven de dynamiek weer in een ontwikkelingsproces. Door deze fasen in een tekst op te sporen, blijkt dat deze dynamiek soms meer, soms minder aan de orde komt. Bijvoorbeeld bij de bespreking van ‘Ondernemen met hoofd en hart’ bleek dat als fasen worden overgeslagen, het proces minder samenhangend is en daardoor ook minder overtuigend overkomt. Uit de bespreking van ‘De preekstoel voorbij’ bleek dat in dit boek slechts een aantal fasen aan de orde komen en zodoende andere, mogelijk belangrijke factoren onbesproken blijven. Ik zal de analyseinstrumenten in het volgende hoofdstuk blijven toepassen.

[56] Hierbij past de veelgebruikte communicatieve strategie om mvo te promoten aan de hand van aansprekende bedrijfsvoorbeelden.

43

44


4 Internationale literatuur over maatschappelijke ontwikkelingen en mvo 4.1

Inleiding

In Nederlandse publicaties over mvo wordt regelmatig gerefereerd aan internationale literatuur die invloed heeft (gehad) op de ontwikkeling van mvo en inzicht geeft in achtergronden, motieven en perspectieven voor deze wijze van ondernemen. Uit deze internationale referenties heb ik vier publicaties gekozen die interessant zijn voor onze tijd en ook een eigen licht werpen op de relatie tussen maatschappelijke ontwikkelingen, maatschappelijk verantwoord ondernemen en spiritualiteit (weliswaar meestal niet zo benoemd). De volgende vier publicaties zal ik in dit hoofdstuk bespreken en daarna belichten met de hermeneutische zoeklichten van Wilber en Sölle. a)

‘Built to Last. Succesfull Habits of Visionary Companies’, James C. Collins & Jerry I. Porras, New York 1994, en ‘Good to Great. Why Some Companies Make the Leap… and Others Don’t’, Jim Collins, New York 2001. Deze twee boeken worden samen besproken omdat auteur Collins in ‘Good to Great’ voortborduurt op de publicatie uit 1994 die hij samen met Porras schreef. b) ‘The Cultural Creatives. How 50 Million People Are Changing the World’, Paul H. Ray & Sherry Ruth Anderson, New York 2000 c) ‘Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things’, Michael Braungart & William Mc Donough, New York 2002. Nederlandse vertaling: ‘Cradle to Cradle. Afval = voedsel’, Heeswijk 2007.

4.2

Bespreking ‘Built to last’ & ‘Good to Great’

4.2.1

Samenvatting ‘Built to last’

In 1994 publiceerden James Collins en Jerry Porras een studie die veel losmaakte in de wereld van organisatiekunde en management. Hun boek ‘Built to last’1 was het resultaat van een zesjarig onderzoeksproject waarbij 18 excellente bedrijven vergeleken waren met 18 andere, goed presterende bedrijven in dezelfde branche. Bijvoorbeeld Ford naast General Motors en Walt Disney naast Columbia Pictures. Doel van de onderzoekers was om te achterhalen welke karakteristieken horen bij stabiele, visionaire ondernemingen. Hoe komt het dat deze bedrijven zo lang blijven bestaan en zo lang succesvol zijn? De resultaten uit dit grootscheepse onderzoek, gebaseerd op harde gegevens (zoals bedrijfseconomische cijfers, organisatiestructuur, marktpositie, bedrijfsmiddelen) en zachte [1]

J.C. Collins & J.I. Porras, Built to Last. Succesfull Habits of Visionary Companies, New York 1994

45

Internationale literatuur over maatschappelijke ontwikkelingen en mvo

gegevens (zoals bedrijfscultuur, kernwaarden, wisselingen in leiderschap), waren opzienbarend. Allerlei mythen over het geheim achter succesvolle bedrijven werden ontzenuwd. Zo stelden Porras en Collins dat een groots bedrijf niet per se begint met een groots idee en evenmin hoeft te worden geleid door een charismatisch leider. De meest succesvolle bedrijven zijn niet uit op winstmaximalisatie en worden ook niet gedreven door de behoefte hun concurrenten te verslaan. De mythe dat het een feest is om bij dit soort succesvolle bedrijven te werken, werd eveneens genuanceerd. De belangrijkste competenties van bedrijven die én over een goede reputatie beschikken én langdurig succesvol zijn, hebben veel meer te maken met hun inspanningen op de achtergrond dan met die op de voorgrond. Met plastische, lekker bekkende titels noemen de auteurs dat: - Clock building, not time telling.2 Dat wil zeggen: een bestendig bedrijf bouwen betekent alle aandacht geven aan het fundament, de architectuur en de samenhang. Het gaat er niet om een leuk idee uit te dragen en daarna met elke wind mee te waaien. De voorwaardenscheppende activiteiten achter de schermen zijn van doorslaggevend belang. - No “Tyranny of the OR” but “Genius of the AND”.3 Dat wil zeggen: kunnen leven met paradoxen en contradicties. Kiezen voor een houding van pragmatisch idealisme waarbij de goede waarden bewaard worden en tegelijk waardevolle innovaties worden toegevoegd. - More than profits.4 Een bedrijf ontleent zijn bestaansrecht aan de legitimatie door de samenleving en moet dit recht door de tijd heen blijven bewijzen, daarbij uitgaand van de bedrijfsmissie (‘hier staan we voor’, ‘dit zijn we’). Winst maken is daarbij een voorwaarde, geen doel. - Preserve the core/Stimulate progress.5 Deze slogan is het adagium van het boek en een gevolg van het geniale en-en denken. De bedrijfsmissie geeft sturing en inspiratie en richt het bedrijf (het innerlijk kompas), de maatschappelijke ontwikkelingen leiden tot voortdurende innovaties en experimenten. De auteurs noemen dit een krachtige mix van zelfvertrouwen (‘deze uitdaging kunnen we aan’) en zelfkritiek (‘deze uitvoering kunnen we beter’). - Big Hairy Audacious Goals.6 Een excellent bedrijf waagt zich aan ambitieuze, gewaagde doelen. Die doelen dagen de medewerkers uit en geven een bepaalde periode heel veel energie. - Cult-like cultures.7 De visionaire bedrijven vragen veel van hun medewerkers. Zij dienen zich te houden aan bedrijfscodes, kledingvoorschriften en/of gedragscodes. Vaak heeft het bedrijf een eigen taalgebruik/jargon. De bedrijven vragen een grote toewijding van de medewerkers; zij worden geacht de tradities te koesteren en het unieke karakter van het bedrijf te bewaren. - Home grown management.8 Deze bedrijven besteden veel aandacht aan het opleiden van eigen kader. De nieuwe leiders worden meestal niet van buiten aangetrokken maar zijn intern opgeleid en kennen de bedrijfscultuur goed. [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8]

46

Collins & Porras, a.w., p. 22 e.v. Collins & Porras, a.w., p. 43-45 Collins & Porras, a.w., p. 46 e.v. Collins & Porras, a.w., p. 80 e.v. Collins & Porras, a.w., p. 91 e.v. Collins & Porras, a.w., p. 115 e.v. Collins & Porras, a.w., p. 169 e.v.

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... -

Good enough never is.9 Deze bedrijven kiezen vrijwillig voor doorlopende evaluatie en verbetering. Medewerkers en managers hebben een veeleisende en gedisciplineerde instelling gericht op lange termijnsucces. Er is aandacht voor interne competitie, herhaald klanttevredenheidsonderzoek en effectrapportages van producten en diensten.

4.2.2

Evaluatie ‘Built to last’

Terwijl maatschappelijk verantwoord ondernemen nog moest worden uitgevonden, ontdekten deze wetenschappers dat visionaire, langdurig succesvolle bedrijven10 al lang weten dat hun bedrijfssucces samenhangt met enerzijds maatschappelijke acceptatie en anderzijds een bedrijfsvoering die gebaseerd is op een herkenbaar ontwerp, een lange termijn visie, betrouwbaarheid en consistentie tussen visie en uitvoering, retoriek en realiteit. Tegelijk vertonen deze bedrijven een hoge mate van flexibiliteit, ze reageren alert op maatschappelijke ontwikkelingen, zijn ambitieus en vol zelfvertrouwen. Vanuit een stevige basis (een innerlijk kompas), worden innovaties en veranderingen steeds opgezocht en aangegaan. Succes leidt bij deze bedrijven echter niet tot zelfoverschatting of zelfgenoegzaamheid. De discipline van de interne evaluatie, de cyclische aandacht voor kwaliteitszorg en de communicatie met de markt, houden de ondernemer en de medewerkers alert. Zo kunnen tegenvallende resultaten en economische crises worden opgevangen en nieuwe kansen worden benut. Deze onderzoeksresultaten die tevens dienen als organisatieadviezen hebben veel invloed (gehad) op de organisatiekunde en managementontwikkeling. Ook in handboeken over mvo zijn adviezen te vinden die terug te voeren zijn op deze lijst met bedrijfscompetenties.

4.2.3

Samenvatting ‘Good to Great’

Zeven jaar later in 2001 deed Jim Collins (nu zonder zijn nestor Porras) opnieuw een poging om succesvolle bedrijfsvoering te verklaren. Dit keer was zijn vraagstelling gericht op de transformatiefase die bedrijven doormaken op weg naar excellentie. Hoe komt het dat sommige bedrijven de sprong naar langdurige excellentie weten te maken terwijl andere bedrijven daar niet in slagen? Collins en zijn onderzoeksteam gebruikten dezelfde onderzoeksmethode van bedrijfsvergelijkingen als in ‘Built to last’. De nieuwe studie kreeg een verwant klinkende titel ‘Good to Great’.11 Vanwege de nieuwe onderzoeksvraag wordt in deze studie meer aandacht besteed aan de inbreng van de ondernemer of manager en de houding van de medewerkers om de gewenste transformatie door te maken. Sleutelwoord in deze transformatiefase, die bestaat uit een opbouw (voorbereiding) en een doorbraak en wordt geïllustreerd met een vliegwiel,12 is discipline. Bedrijven die van goed naar groots willen doorstoten, hebben gedisciplineerde mensen nodig met gedisciplineerde gedachten en gedisciplineerde activiteiten. Praktijken als hiërarchie, bureaucratie en overmatige controle zijn uit den boze. De discipline moet van binnenuit komen en integraal onderdeel uitmaken van de bedrijfscultuur, moet als het ware ingebakken zijn. [9] Collins & Porras, a.w., p. 185 e.v. [10] Dit onderzoek is gebaseerd op Amerikaanse bedrijfsvoorbeelden. Als je de lijst met karakteristieken vertaalt naar Nederlandse bedrijven, is het te verwachten dat bedrijven als Rabobank, Philips en Akzo Nobel als Nederlandse voorbeelden van deze ‘visionary companies’ kunnen gelden. [11] J. Collins, Good to Great. Why Some Companies Make the Leap… and Others Don’t, New York 2001 [12] Collins, a.w., p. 12

47


In dit boek introduceert Collins c.s. het ‘Level-5 leadership’.13 Deze vorm van leiderschap op het 5e (= hoogste) niveau van leiderschapsvaardigheden (zie illustratie Level 5 Hierarchy) is een uitzonderlijke14 combinatie van persoonlijke nederigheid en sterke professionele wil. Collins beschrijft deze leiders als volgt: ‘Level 5 leaders channel their ego needs away from themselves and into the larger goal of building a great company. It’s not that Level 5 leaders have no ego or self-interest. Indeed, they are incredibly ambitious but their ambition is first and foremost for the institution, not themselves.’15 Deze leiders koppelen bescheidenheid met wil en nederigheid met onverschrokkenheid. Combinaties van eigenschappen die misschien eerder bij een maatschappelijk of geestelijk leider worden verillustratie bij § 4.2.3 wacht dan bij de baas van een groot concern.16 Uit het vergelijkend onderzoek bleek dat de leiders van de ‘goede’ bedrijven veel over zichzelf spraken terwijl de leiders van de ‘grootse’ bedrijven dat juist niet deden. Zij spraken over het bedrijf, de medewerkers en de producten maar niet over hun eigen prestaties. De onderzoekers gaan zelfs zover om te stellen dat leiders die zichzelf opblazen,17 het bedrijf niet verder helpen of zelfs schade toebrengen. In dit kader gebruikt de schrijver de prachtige metafoor van de spiegel en het raam. Niveau-5 leiders kijken door het raam als het goed gaat en geven de credits aan anderen. Als het slecht gaat, kijken zij in de spiegel, nemen de verantwoordelijkheid en bedenken wat de volgende keer beter kan. Omgekeerd zijn leiders die niet op dit vijfde niveau functioneren te herkennen aan het feit dat zij zich op de borst kloppen als het goed gaat en door het raam naar schuldigen zoeken als het minder gaat. Een confronterende diagnose die wel meteen duidelijkheid schept.

4.2.4

Evaluatie ‘Good to Great’

Natuurlijk rijst bij dit beeld van de ideale leider meteen de vraag: hoe wordt iemand zo’n leider (of mens!) op het vijfde niveau? Volgens de Amerikaanse onderzoekers hebben heel veel mensen het in zich om dat te worden: ‘the capability resides within hem, perhaps buried or ignored, but there nonetheless.’18 Factoren die het ontwikkelingsproces positief beïnvloeden, worden ook genoemd: zelfreflectie, bewuste persoonlijke ontwikkeling, een mentor, een leraar, lieve ouders, een betekenisvolle levenservaring maar ook

[13] Collins, a.w., p. 20 e.v. [14] De auteur spreekt van een ‘paradoxical mix’, Collins, a.w., p. 39 [15] Collins, a.w., p. 21 [16] De eigenschappen van een ‘level 5 leader’ vertonen overeenkomsten met die van een benedictijnse leider zoals beschreven door Wil Derkse in ‘Een levensregel voor beginners’. Beide auteurs noemen: commitment, redelijkheid, verantwoordelijkheid, bescheidenheid en zorgvuldigheid. (Derkse, 2002, 71 e.v.). [17] Collins spreekt plastisch over ‘gargantuan personal egos’ (Collins 2001, 39). [18] Collins, a.w., p. 37

48

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... een bekering of een actief geloofsleven.19 Hier leggen de onderzoekers een directe relatie tussen persoonlijk geloof en zakelijk succes of in ieder geval potentieel zakelijk succes. Een ander interessant onderzoeksresultaat van Collins c.s. gaat over het klimaat of de cultuur binnen bedrijven die de transformatie naar groots doormaken. Collins noemt dit een ‘climate where the truth is heard’20 en noemt bijbehorende praktijken: - leiding geven (of ondernemen) door middel van vragen stellen, niet antwoorden geven - investeren in dialoog en debat en niet in dwang - bereid zijn fouten te analyseren zonder schuldigen aan te wijzen. In deze bedrijfscultuur ziet men feiten onder ogen, hoe hopeloos ze ook zijn, en geeft men tegelijk de moed niet op: de moeilijkheden kunnen worden overwonnen. Deze omgang met dualiteiten en paradoxen is verwant aan het principe uit ‘Built to last’ om te kiezen voor het geniale én-én in plaats van het tirannieke of-of. In zo’n klimaat hoeven leiders de bedrijfsvisie niet zelf te verzinnen of uit te dragen maar zorgen zij ervoor, door vragen te stellen en feiten te noemen, dat de medewerkers/betrokkenen die visie zelf ontwikkelen en zich eigen maken. Deze beschrijving van een klimaat om in te ondernemen, te werken en te leven vertoont veel overeenkomsten met een klimaat dat hoort bij oefeningen in geweldloosheid, conflictbeheersing en verzoening. Omgaan met paradoxen, de feiten niet verdoezelen, de waarheid helder maken en vervolgens niet verzinken in machteloosheid en lijdzaamheid, maar vertrouwen dat die feiten in een nieuw perspectief geplaatst kunnen worden.

Belang van discipline De bedrijfscultuur van ondernemingen in transformatie wordt gekenmerkt door discipline, blijkt uit het onderzoek. Bedrijven die de sprong maken van Good to Great, weten zich te beperken. Kansen die niet passen binnen de bedrijfscultuur worden geweerd, activiteiten die daaraan niet bijdragen worden gestopt, medewerkers die niet de vereiste toewijding vertonen, de deur gewezen. Transformatie is een combinatie van een duidelijke plaatsbepaling en een gedisciplineerde uitwerking, een accumulatie van kracht en inzet, niet een wonder dat uit de lucht komt vallen. De procesbeschrijving in dit boek lijkt op die van een mystieke weg.21 Het begin kenmerkt zich door een beslissende keuze, gevolgd door een stapsgewijze disciplinering en toewijding op weg naar het einddoel, de volledige transformatie. De auteurs gebruiken woorden als geduld, toewijding, disciplinering, consistentie en accumulatie van kracht en betrokkenheid. Ze gebruiken de metafoor van het vliegwiel, dat eerst aangedreven moet worden maar op een gegeven moment een eigen dynamiek krijgt. Uit de studie wordt eveneens duidelijk dat de weg naar transformatie allesbehalve eenvoudig is: ‘There was no single defining action, no grand program, no one killer innovation, no solitary lucky break, no miracle moment.’22 Het gaat om een organisch, cumulatief proces dat inspanning en volharding vraagt en voor de buitenwereld ongemerkt en zonder ophef verloopt.

[19] Collins, a.w., p. 37. Ook in deze opsomming zijn elementen te herkennen die eveneens door Derkse worden genoemd. Zie noot 16 van dit hoofdstuk. [20] Collins, a.w., p. 88 [21] Collins, a.w., p. 120 [22] Collins, a.w., p. 186

49


4.2.5

Evaluatie ‘Built to last’ en ‘Good to Great’

Deze twee wetenschappelijke studies hebben een enorme aantrekkingskracht op organisatieadviseurs, bedrijfsconsultants en managers. Een bedrijf goed runnen lijkt een kwestie van een aantal spelregels in acht nemen en goed blijven opletten. De boeken van Collins c.s. hebben een aansporende en meeslepende stijl en maken ondernemen en managen uitdagend en kansrijk. Aan het slot van ‘Good to Great’ formuleert Collins het geheim van bedrijven die lang blijven bestaan, inspirerend zijn en een goede reputatie hebben, in eenvoudige bewoordingen: “Houd de focus op de goede dingen en niet op de slechte. Geen tijd verspillen aan dingen die er niet toe doen. Houd het simpel, schoon, rechttoe rechtaan, elegant en heb plezier. Groots ondernemen, groots leven geeft betekenis, geeft energie, geeft je het gevoel betrokken te zijn bij een goede zaak, een zaak van hoge kwaliteit en geeft je dus een waardevol leven.”23 Deze boodschap is optimistisch en spreekt positieve ambities aan. Toch blijven een paar vragen over. Want wat zijn de goede dingen en wat de slechte? Hoe kiezen we en hoe houden we onze keuzes vol (gesteld dat ze goed zijn)? Hoe komen we in die flow van betrokkenheid, waardevol en groots leven? En als we daar al in zijn, verliezen we dan niets uit het oog? Kortom, de transformatie van Good to Great is aantrekkelijk maar in de praktijk waarschijnlijk ook weerbarstig. Het is prijzenswaardig dat organisatiekundigen inzicht hebben gegeven in de waarde van een positieve, gedisciplineerde bedrijfscultuur en de belangrijke kenmerken daarvan naar boven hebben gehaald. We herkennen in deze managementtaal beschrijvingen van een ikloze leider, een geweldloze bedrijfscultuur en bezitloze drijfveren en levensinstelling; spirituele categorieën die door deze organisatiekundigen op waarde worden geschat.

4.2.6

‘Built to last’ & ‘Good to Great’ en de kwadranten van Wilber

Deze twee studies gaan vooral over ondernemersschap en de bedrijfscultuur (met name Good to Great). Ze sluiten dus aan bij het 2e kwadrant (It) en het 3e kwadrant (We). Met name in Good to Great komt ook het 1e kwadrant (I) aan de orde. Beide onderzoeken laten zien dat een goed georganiseerde bedrijfsstructuur en –cultuur de ontwikkelingen in de sociale structuur (4e kwadrant, Its) kan opnemen of afwentelen, afhankelijk van de waarde van deze ontwikkeling voor het bedrijf. Dus innovaties en wensen van klanten worden geïncorporeerd, terwijl een economische crisis zoveel mogelijk wordt geneutraliseerd.24 Met name in de transformatiefase illustratie bij § 4.2.6 naar excellentie spelen de linkerkwadranten (I en We), waar de kernwaarden van het bedrijf zijn opgenomen, een doorslaggevende rol: daar moeten intentie en gedrag, gecultiveerd door vastberadenheid en discipline, de at ig

m

dr ag s

ge

al cia so

cu ltu re e

l

uiterlijk

el ne io nt te in

innerlijk

viduee l indi

c o ll e ti e f c

[23] Collins, a.w., p. 208-210 [24] Onlangs publiceerde Jim Collins een ‘tussendoortje’ met de actuele titel ‘How the Migthy Fall’. In deze studie geeft hij toe dat ook bedrijven die hij in zijn andere werken aanwees als ‘excellent’ kunnen instorten. Hij beschrijft in vijf fasen hoe die achteruitgang in zijn werk gaat en, vanzelfsprekend, wat er nog aan te doen is.

50

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... stimulans geven om de sprong naar excellentie waar te maken. In de twee studies van Collins wordt het belang van samenhang en samenwerking tussen innerlijk en uiterlijk en tussen de individuele kwadranten en de collectieve herhaaldelijk onderstreept. De correlaties uit het kwadrantenmodel zijn in deze managementboeken te herkennen.

4.2.7

‘Built to last’ & ‘Good to Great’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit

Met name ‘Good to Great’ beschrijft een transformatieproces en is dus vergelijkbaar met de 1: bron, ervaring fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. In beide studies is weinig aandacht voor broninzicht 6: vertalen naar 2: noodzaak nen en ervaringen die leiden tot inzicht en vernieuwe vormen tot bevrijding andering. Het wordt als vanzelfsprekend verondersteld dat bedrijven steeds veranderen en zich verbeteren maar daarbij wel hun innerlijk kompas moeten behouden (‘preserve the core’). 3: eigen persoon 5: gemeenschapsals krachtbron vorming Verandering en transformatie vindt plaats binnen een stabiel kader. Een noodzaak tot bevrij4: sociale praxis ding wordt niet genoemd. De bedrijven en de ondernemers die in ‘Built to last’ en ‘Good to Great’ voorkomen, kunnen zeillustratie bij § 4.2.7 ker worden omschreven als krachtbron. Het potentieel van deze organisaties en hun leiders lijkt eindeloos: op basis van innerlijke drijfveren en maatschappelijke prikkels passen zij zich aan, bouwen en groeien. De leiders op niveau 5 hebben zelfs mystieke trekjes in hun voorkeur voor ikloosheid en geweldloosheid. De ondernemingen vertonen een eigenzinnige sociale praxis. Hun medewerkers ondernemen, bouwen, investeren, evalueren en zijn nooit tevreden. De sociale praxis wordt bepaald door het streven naar samenhang: interne samenhang tussen de bedrijfsdoelen en de uitvoering daarvan en externe samenhang tussen wat de samenleving van het bedrijf verwacht en wat het bedrijf laat zien. Zo zijn veranderingen en vernieuwingen geen grillen maar duurzame ontwikkelingen met een langetermijneffect. De Amerikaanse managementstudies besteden geen aandacht aan het belang van ervaringen delen en ervaringen vertalen. Wel legt de auteur aan het eind van ‘Good to Great’ een directe relatie tussen greatness en een zinvol leven. Een mooi bedrijf neerzetten geeft je een diep gevoel van voldoening: je hebt iets bijgedragen en je leven is niet voor niets geweest.25 Die voldoening wordt beschreven als een individuele ervaring die voortkomt uit inzet maar die wel kan leiden tot dankbaarheid, aan ouders, leraren en inspiratiebronnen zoals God.

4.3

Bespreking ‘The cultural creatives’

4.3.1

Inleiding

De verkiezing van Barack Obama tot nieuwe president van de VS in 2008 was al jaren eerder voorspeld door Paul Ray. Hij baseerde zich bij deze voorspelling op het sociologisch onderzoek dat hij en zijn collega Sherry Ruth Anderson uitvoerden sinds 1987. [25]

Collins, a.w., p. 210

51


Aan de hand van vragenlijsten, gesprekken in focusgroepen en diepgaande interviews deden de twee wetenschappers onderzoek naar de waarden, wereldbeelden en levensstijlen van volwassen Amerikanen. Reeds in 1990 identificeerde Paul Ray de opkomst van een nieuwe subcultuur en noemde die the cultural creatives, de scheppers van een eigen cultuur. Zij zouden op termijn ook een andersoortige president kiezen. In de jaren daarna brachten de onderzoekers deze subcultuur beter in beeld en schreven daarover genoemde studie.26

4.3.2

Samenvatting

In hun boek beantwoorden Ray & Anderson twee hoofdvragen: ‘Wie zijn de cultural creatives?’ en ‘Waar komen ze vandaan?’ Om met die tweede vraag te beginnen, de auteurs stellen dat de maatschappelijke en bewustzijnsbewegingen van de laatste veertig jaar hun sporen hebben nagelaten. Bewegingen gericht op emancipatie en gelijke rechten voor vrouwen, homo’s of zwarten, de vredesbeweging en de milieubeweging maar ook bewegingen rondom alternatieve geneeswijzen en spirituele groei, zijn alle te beschouwen als ‘leerscholen’ voor herijking van onze morele kaders en stimulering van sociale verandering. Mensen die bij deze bewegingen betrokken zijn geweest, ervan gehoord hebben en erdoor gevormd zijn, hebben lessen geleerd die ze niet meer willen prijsgeven. Bijvoorbeeld: de kans op social reframing (nieuwe sociale structuren), de kracht van geweldloosheid, de kracht van netwerken en nieuwe gemeenschappen, de betrokkenheid en invloed van vrouwen, de herziening van het groeiparadigma, de relatie met de aarde en de ecologie en -wellicht het belangrijkst- de consistentie tussen woord en daad, retoriek en realiteit. In het Engels kernachtig geformuleerd als ‘walk your talk’. Mensen die eenmaal hebben kennisgemaakt met deze lessen uit deze leerscholen, houden hun ogen en oren wijdopen om het geleerde steeds weer in praktijk te brengen, zowel in hun persoonlijk leven als in hun positie in de samenleving. Tegelijk constateren Ray & Anderson dat aanhangers en/of sympathisanten van one issue bewegingen hebben ontdekt dat veel maatschappelijke kwesties met elkaar samenhangen en dus niet met één verandering kunnen worden opgelost. Bijvoorbeeld: de positie van de vrouw is geen generiek concept maar hangt samen met ieders persoonlijke ervaringen en ontplooiingsmogelijkheden, een vrouw in de Derde Wereld heeft andere vragen dan zij in het Westen. Zo ontvouwt zich het waardepatroon dat zo kenmerkend is voor de cultural creative: een combinatie van persoonlijke en maatschappelijke betrokkenheid en een synoptische wereldvisie, gebaseerd op samenhang.27

Typering Cultural creatives zien een relatie tussen maatschappelijk handelen en persoonlijke groei, tussen zelfontplooiing en altruïsme. Een kernwaarde voor hen is authenticiteit: consistentie tussen je woorden en je daden en een directe relatie tussen wat je innerlijk beweegt en wat je in je gedrag laat zien. Zij nemen nieuwe informatie tot zich via een mix van persoonlijke ervaringen en intellectuele kennis. Ze hechten aan persoonlijke betrokkenheid bij kwesties waar ze hun tijd en/of geld aan besteden. Aanhangers van deze subcultuur scoren hoger dan gemiddeld op vrouwelijke waarden als empathie, [26] P.H. Ray & S.R. Anderson, The Cultural Creatives. How 50 Million People Are Changing the World, New York 2000. [27] Een citaat om deze wereldvisie te illustreren: ‘Strikingly, the stronger their values and beliefs about altruism, self-actualization and spirituality, the more likely they are to be interested in social action and social transformation.’ (Ray & Anderson 2000, 15).

52

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... medeleven en belang van zorg.28 Zij combineren een groen, ecologisch bewustzijn met maatschappelijk activisme of met aandacht voor spirituele groei of met beide.29 Vanuit diepte-interviews en deskresearch ontdekten Ray & Anderson dat cultural creatives ‘gewone’ mensen zijn, niet buitengewoon rijk of arm en voor het merendeel (60%) van het vrouwelijk geslacht. Als opvallende kenmerken noteerden zij dat deze creatieven vaak een diepgaande life transition (levenservaring) hebben meegemaakt en een open geest en capaciteit tot zelfreflectie ten toon spreiden. Kortom, het gaat om mensen die bewust in het leven staan en bereid zijn om te leren en te veranderen. Deze instelling uit zich in hun vrijetijdsbesteding en koopgedrag, in hun waardering voor kwaliteit en in hun hoge consumptie van cultuur en producten en –diensten uit de belevingsmarkt.30

Bewustwording in fasen Ray & Anderson spreken van drie Amerika’s: dat van de traditionalists (conservatieven), de modernists (progressieven) en de nieuwe subcultuur, de cultural creatives. De onbekendheid en onwennigheid van deze nieuwe groep ten opzichte van de gevestigde culturen, leiden ertoe dat cultural creatives zich niet zo duidelijk manifesteren en elkaar vaak niet kennen. De sociologen wijzen erop dat zij zelf (nog) niet in de gaten hebben hoe belangrijk ze zijn in aantal en overtuiging en hoezeer ze een machtsfactor van betekenis vormen. Bovendien, cultural creative worden is in eerste instantie een persoonlijk bewustwordingsproces dat verschillende fasen doorloopt. De auteurs beschrijven deze in vier stappen:31 • Eerste stap: innerlijk vertrek van het oude verhaal.32 • Tweede stap: op weg naar een nieuw verhaal dat beter past bij de nieuwe overtuigingen. • Derde stap: confronting the critics. De cultural creatives zijn kwetsbaar omdat ze open staan voor kritiek en omdat ze afstand doen van gebruikelijke patronen. • Vierde stap: de waarden omzetten in een nieuwe levensstijl. Die levensstijl zal beter passen bij het verlangen naar innerlijke en uiterlijke transformatie.33

4.3.3

Evaluatie

De typering van de cultural creatives door Paul Ray en Sherry Anderson, kreeg veel weerklank onder sociologen maar viel ook goed bij trendwatchers, marktonderzoekers en marketing- en communicatiespecialisten. De nieuwe subcultuur met eigen waarden en voorkeuren, werd herkend in Amerika en Europa en bleek bovendien een groep van betekenis te zijn, zowel kwantitatief (naar schatting 25% van de Amerikaanse en Euro[28] De auteurs noemen dit ‘the caring quality’ (Ray & Anderson 2000, 12). [29] Een citaat ter illustratie: “They are disenchanted with ‘owning more stuff’, materialism, greed, me-firstism, status display, glaring social inequalities of race and class, society’s failure to care adequately for elders, women and children, and the hedonism and cynism that pass for realism in modern society.” (Ray & Anderson 2000, 17). [30] Met name deze omschrijvingen van lifestyle en consumptiegedrag zorgden ervoor dat deze sociologische studie over de cultural creatives snel ingelijfd werd door marketeers en marktonderzoeksbureaus. [31] Beschrijving in hs 2 ‘Becoming a cultural creative’ Ray, Anderson 2000, 48 e.v. [32] Een citaat ter illustratie: ‘What is left is a consciousness that once felt secure, had categories to fit things into, and knew who it was. And what replaces this sureness is not knowing. And openness. And something unspeakably, and sometimes almost unbearably, new. […] the departure from the old worldview and values is fundamentally an inner departure.’(Ray & Anderson 2000, 44). [33] Een citaat ter illustratie: ‘Cultural creatives are interested in experimenting with what might be called women’s non-hierarchical models, including feeling and action, the personal and the political, in a search for humane ways of social transformation.’ (Ray & Anderson, 2000, 95).

53


pese bevolking) als kwalitatief (hogere middenklasse, kapitaalkrachtig en op belangrijke posities in de samenleving). Cultural creatives vormen een grote, diffuse groep in de westerse samenleving en komen zeker ook in grote aantallen in Nederland voor. De studie van Ray & Anderson is fascinerend omdat de onderzoekers hun resultaten op een heldere, aansprekende manier beschrijven en afwisselen met portretten van toonaangevende cultural creatives34 en met historische doorkijkjes. Of zoals ze het zelf zeggen: ‘We show both how individuals changed their personal lives and how Cultural Creatives emerged in American history. The phenomenon can only be understood as part of a huge change in Western culture, on the time scale of centuries.’35 Voor Europeanen geeft het boek een inkijk in het andere Amerika: het land van de Quakers en de methodisten, van Martin Luther King en Dorothy Day, een omgeving kortom waar mensen persoonlijke ontplooiing weten te koppelen met maatschappelijke betrokkenheid en waar een samenleving zichzelf steeds weer weet te vernieuwen. Ray & Anderson beschrijven een levensstijl die in onze tijd wordt omarmd door grote aantallen westerlingen. Een sleutelwoord om deze levensstijl te beschrijven is hybride. De cultural creatives geloven niet in polariteiten (bijvoorbeeld alleen marktwerking of alleen overheidsregulering) maar zoeken naar een creatieve middenweg. Voorbeelden van hybride levensstijlen, zoals bewust consumeren, pragmatisch of praktisch idealisme, spiritueel leiderschap, duurzaam beleggen, maatschappelijk verantwoord ondernemen of kritisch burgerschap, passen goed bij onze tijd waarin maatschappelijke kwesties complex, samenhangend en onderling afhankelijk zijn en waar geen enkele partij (overheid, instellingen, bedrijven, maatschappelijk middenveld) in staat is deze grote problemen alleen aan te pakken. Cultural creatives zijn mensen die bewust in het leven staan en ook bewust bezig zijn met hun werk. Ze zijn aanspreekbaar en te mobiliseren op maatschappelijke en persoonlijke vernieuwingen die leiden tot meer kwaliteit van leven en tot een meer integrale of holistische aanpak van problemen. Zij zijn bereid te leren en persoonlijke groei te verbinden met maatschappelijke betrokkenheid. Bovendien zijn zij gevoelig voor verhalen en boodschappen mits authentiek, doorleefd en echt. Kortom, maatschappelijk verantwoorde ondernemers en hun afnemers zullen zich in dit profiel herkennen.

4.3.4

‘The cultural creatives’ en de kwadranten van Wilber

Ken Wilber kent en behandelt de cultural creatives beschreven door Paul Ray, in zijn boek ‘A Theory of Everything’.36 In de beschrijving van de drie Amerika’s ziet Wilber een voorbeeld van de evolutie van het bewustzijn. De cultural creatives worden volgens Wilber door Ray onschreven als een ‘integrale cultuur’ maar zijn dat in Wilbers visie nog niet: ‘it is not grounded in universal integralism, mature vision-logic and second-tier consciousness’.37 Desondanks hebben de cultural creatives de potentie om naar het door Wilber vastgestelde niveau door te stoten: ‘as the cultural creatives move into the second half of life, this is exactly the time that a further transformation of consciousness (…) can [34] Eén van de representanten van het ‘out of the box’ denken en een goed voorbeeld van een cultural creative is William McDonough, docent architectuur aan de Universiteit van Virginia op het moment dat Ray & Anderson hem in hun boek ten tonele voeren (Ray, Anderson 2000, 163-164). McDonough komt uitgebreid aan bod in de volgende paragraaf van mijn scriptie als mede-ontwikkelaar van het cradle to cradle concept. [35] Ray & Anderson, a.w., p. xiii [36] Wilber, a.w., p. 30 [37] Wilber, a.w., p. 30. Mensen die bekend zijn met Wilbers werk en zijn uitspraken weten dat het een kwalijk trekje van de filosoof is om alles wat hij zelf niet heeft bedacht op een ander, lager niveau te plaatsen.

54

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... most easily occur. (...) this transformation can most readily be affected by integral transformative practice.’38 Ondanks Wilbers opvattingen over de transformatie van het bewustzijn naar steeds hogere niveaus, kunnen we zeggen dat zijn kwadrantenmodel goed te herkennen is in de analyse van Ray & Anderson. De cultural creatives worden gedreven door een persoonlijke en innerlijke drijfveer, een intentie om hun leven te veranderen. Deze verandering speelt zich af in de twee individuele kwadranten. De overgang naar de onderste twee kwadranten is wel gewenst maar nog problematisch, aldus de sociologen. Er is wel behoefte aan contact, met elkaar als subcultuur en met de samenleving als geheel, maar de cultural creatives zijn nog ‘jong’ en niet zo duidelijk georganiseerd.39 Bovendien zijn zij wel illustratie bij § 4.3.4 aanspreekbaar op overeenkomstige waarden maar ook onderling heel verschillend. Het model van Wilber laat dus de samenhangende ontwikkeling van deze nieuwe subcultuur heel goed zien en toont ook waar de invloed van de cultural creatives nog kan toenemen. at ig

dr ag sm

ge

c so

al ia

cu ltu re el

uiterlijk

el ne io nt te in

innerlijk

viduee l indi

c o ll e ti e f c

4.3.5

‘The cultural creatives’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit

Aangezien dit boek gaat over een persoonlijk en maatschappelijk ontwikkelingsproces, zijn de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit goed herkenbaar. De auteurs geven positieve bron1: bron, ervaring nen die de nieuwe subcultuur inspireren: de maatschappelijke groeperingen en bewustzijnsinzicht 6: vertalen naar 2: noodzaak bewegingen uit de jaren 60 en 70 als leerscholen nieuwe vormen tot bevrijding van sociale verandering. Een bron en ervaringsgegeven in negatieve zin vormen de bestaande subculturen, de traditionalists en de modernists die een waardepatroon laten zien dat niet meer 3: eigen persoon 5: gemeenschapsals krachtbron bevredigt. Op basis van deze bronnen en ervavorming ringen komen de cultural creatives tot inzicht en 4: sociale bevrijden zich van de bestaande patronen. Heel praxis belangrijk daarbij zijn persoonlijke levenservaringen, ‘life transitions’ die de bewustwording stiillustratie bij § 4.3.5 muleren, versterken en/of verdiepen. Op basis van dit persoonlijke inzicht gaan ze op zoek naar nieuwe vormen van sociale praxis, een nieuwe levensstijl. De stap naar nieuwe gemeenschappen en netwerken om ervaringen [38] Wilber, a.w., p. 31 [39] Dit was de situatie in 2000. Inmiddels zijn de eerste resultaten van succesvolle netwerkvorming zichtbaar rond de verkiezing en het presidentschap van Barack Obama. Deze president heeft als geen ander netwerken van sympatisanten gemobiliseerd voor zijn verkiezing en voor belangrijke politieke onderwerpen. Cultural creatives zijn anno 2009 in de VS en in Europa veel meer herkend en herkenbaar (vgl. 16 miljoen hits op Google).

55


te delen en uit te dragen is wel gaande maar kan nog worden versterkt. De stap om de ervaringen te vertalen naar een nieuwe vormen is ook ingezet. Een voorbeeld daarvan is de ‘Wisdom University’ waarvan Paul Ray een van de directeuren is, een opleidingsinstituut waar geloofsbeleving, intellectueel leren en kunstzinnige expressie in een integrerend geheel worden aangeboden.40

4.3.6

Overeenkomsten tussen Dorothee Sölle en Paul Ray

Het is niet helemaal toevallig dat de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit zo goed herkenbaar zijn in de studie van Paul Ray & Sherry Ruth Anderson. Dorothee Sölle en Paul Ray zijn, onafhankelijk van elkaar, geraakt door de kracht en originaliteit van de maatschappelijke bewegingen van de laatste veertig jaar. Als voorbeelden van aansprekende praktijken van deze bewegingen noemen ze: de kracht van de grote groep, het massale, geweldloze verzet, de bewustwording van de eigen positie en waardigheid en de warme gemeenschap met eigen rituelen en inspiratiebronnen. Zowel Sölle als Ray kunnen zich niet voorstellen dat de waarde van deze ervaringen zomaar verloren gaat. Eenmaal ‘out of the box’ en in aanraking geweest met bevrijding, wil men immers niet terug in de ‘gevangenis’ en is men ontvankelijk geworden voor nieuwe inzichten. Dat inzicht is voor beide auteurs een drijfveer om verder te zoeken naar sporen van verzet, verandering en vernieuwing in individuele levens en in collectieve bewegingen. Daarnaast verbinden beide auteurs innerlijk leven en uiterlijk gedrag, microniveau en macroniveau. In hun optiek hebben maatschappelijke kwesties te maken met patronen en prioriteiten in ieders persoonlijk leven. Door te werken aan persoonlijke groei oefenen we ons ook in onze helende maatschappelijke rol, stellen beide auteurs in de verder zo verschillende context van hun boeken. Ten slotte hechten beiden veel waarde aan de vorming van gemeenschappen om elkaar te ondersteunen en te bemoedigen. Deze communities lopen door alle klassen, landsgrenzen en denominaties heen en vinden elkaar op overeenkomstige waarden en idealen.

4.4

Bespreking ‘Cradle to Cradle: Remaking the way we make things’

4.4.1

Inleiding

In 2002 presenteerden de Duitse chemicus Michael Braungart en de Amerikaanse architect William Mc Donough het concept cradle to cradle, meestal afgekort als C2C. Dit concept was het resultaat van een denken experimenteerproces van jaren waarbij de twee grondleggers zich lieten inspireren door de processen in de natuur om de complexe problemen van de geïndustrialiseerde wereld aan te pakken. Cradle to cradle kreeg al snel veel weerklank, met name onder Nederlandse ondernemers en overheden. De VPRO documentaire ‘Afval is voedsel’41 van Rob van Hattum, uitgezonden in oktober 2006 in de serie Tegenlicht, droeg in sterke mate bij aan de verspreiding van het gedachtegoed. Inmiddels is Michael Braungart een veelgevraagd spreker op congressen en [40] Meer informatie en een toelichting op de werkwijze op www.wisdomuniversity.org/uniqueness.htm [41] Het VPRO programma Tegenlicht zond een aantal documentaires uit die ze later bundelden onder de noemer ‘Het Nieuwe Ondernemen’. De eerste was ‘Afval is voedsel’ uit oktober 2006, gevolgd door ‘Afval is voedsel: een revolutie in Nederland’ uit november 2007. Deze tweede documentaire gaat over het overweldigende succes van de eerste en de impact van cradle to cradle in Nederland. Meer informatie op www.tegenlicht.vpro.nl

56

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... bijeenkomsten en zijn verschillende Nederlandse bedrijven bezig om hun producten te laten certificeren als C2C.

4.4.2

Samenvatting

In het basisboek ‘Cradle to cradle’42 roepen de auteurs op om een nieuwe visie op industrieel ontwerp en productie te ontwikkelen. Allereerst bespreken ze de veronderstellingen van de industriële revolutie die ruim een eeuw geleden in Europa en de VS begon. ‘Het ontwerp van deze revolutie kent fundamentele gebreken’,43 aldus de auteurs en als voorbeelden noemen ze: - gebruik van grondstoffen alsof ze onuitputtelijk en onbelemmerd voorhanden zijn, - productie van afval als onvermijdbaar neveneffect van productie, - uitgaan van gestandaardiseerde en gecentraliseerde productie: one size fits all, - economie loskoppelen van samenleving, cultuur, natuur en milieu.44 Zo ontstaat een monocultuur waarin uniformiteit de norm is (denk aan nieuwbouwwijken, eenheidsproducten en industriële landbouw) en waar alle productie verloopt via het eenrichtingsmodel, ‘van de wieg tot het graf’. De natuur leert ons iets anders, brengen Braungart & Mc Donough daartegenin. Daar liggen de waarden juist bij diversiteit en bij productie in een kringloop waarbij de huidige activiteit gericht is op het voortzetten van het leven in een volgende fase van de cyclus. Cradle to cradle, boek en concept, zijn een pleidooi en een zoektocht om de inzichten uit de natuur toe te passen op moderne bedrijfsprocessen. De auteurs richten hierbij alle aandacht op het startpunt in de keten: het ontwerp van producten en processen. Als bij het ontwerp rekening gehouden wordt met een volgend leven, zal er geen afval meer ontstaan maar worden alle materialen voedingsstoffen, nutriënten met een blijvende functie. De favoriete metafoor van de auteurs om dit uit te leggen is de kersenboom, die mateloos bloeit en daarna alle bloesem laat vallen. ‘Is this waste?’45 vragen Braungart & Mc Donough zich retorisch af om daaraan toe te voegen: ‘Groei is goed en waardevol mits de kringlopen gesloten blijven.’46 De auteurs stellen de beperkte uitleg van groei in de economie aan de kaak: ‘metingen van economische groei besteden geen aandacht aan sociale en culturele aspecten en evenmin aan ecologische effecten op korte en langere termijn’47 maar ze bespreken ook de opvattingen over eco-efficiency kritisch. Dit gevleugelde begrip in de wereld van milieu en duurzaamheid, gaat alleen maar over ‘beperken, hergebruiken, recyclen en reguleren’48 stellen Braungart & McDonough. Zo’n aanpak brengt wel verschuivingen aan maar verandert niets fundamenteels aan het systeem. Zo vermindert energiebesparing het gebruik van fossiele brandstoffen, maar stopt de uitputting niet. En bij recycling verschuift de afvalstroom naar een latere fase maar vermindert niet, zeker niet omdat recycling in veel gevallen neerkomt op downcycling. In alle gevallen treedt waarde- en materiaalverlies op. Een ander nadeel: ‘Efficiency is niet leuk: alles moet bijdragen aan vooraf gestelde, beperkende, praktische doelen. Er is geen plaats voor schoonheid, crea[42] M. Braungart & W. McDonough, Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things, New York 2002. Nederlandse vertaling: Cradle to Cradle. Afval = voedsel, Heeswijk 2007. Ik citeer uit de Nederlandse vertaling. [43] Braungart & McDonough, a.w., p. 26 [44] Braungart & McDonough, a.w., p. 34 e.v. [45] In het Engels heeft deze vraag een dubbele betekenis: ‘Is dit afval?’en ‘Is dit verspilling?” [46] Braungart & McDonough, a.w., p. 96-102 [47] Braungart & McDonough, a.w., p. 49 [48] Braungart & McDonough, a.w., p. 68

57


tiviteit, fantasie, genot, inspiratie en poëzie.’49 Efficiency maakt het leven niet aangenaam en draagt bij aan een negatief mensbeeld. Mensen moeten zich beperken en beheersen en zich bijna schuldig voelen dat ze op aarde zijn. We moeten niet streven naar ‘minder slecht’, bepleit Braungart bij elke lezing die hij geeft, maar naar meteen 100% goed. Het concept dat de auteurs hiervoor introduceren is ‘eco-effectiviteit’.50 Eco-effectiviteit is in veel opzichten tegengesteld aan eco-efficiency. Eco-effectieve producten worden ontworpen met het oog op een volgend leven, met gebruik van mooie, waardevolle materialen, met aandacht voor esthetisch genot en kwaliteit van leven. De actieve rol van mensen wordt volop gewaardeerd, sterker nog, het draait om hun creativiteit en de onbegrensde mogelijkheden van hun voorstellingsvermogen. Groei krijgt weer een positieve lading want het gaat over groei in gezondheid, in verscheidenheid, in overvloed en in intelligentie. Neveneffecten van productieprocessen zijn niet langer onvermijdbaar en schadelijk, maar bewust en ondersteunend. Braungart & Mc Donough ondersteunen hun visioen met concrete voorbeelden uit hun eigen praktijk zoals de eetbare vloerbedekking van het Zwitserse bedrijf Rohner Textil en het duurzame bedrijvencomplex van Herman Miller.51 In de uitwerking van het cradle to cradle concept stellen de auteurs een aantal gewoonten ter discussie. Zo moeten we af van de waardering voor bezit en voor nieuw. Een product is niet per se iets wat je moet bezitten maar kan ook opgevat worden als een dienst en een product hoeft niet helemaal nieuw te zijn om toch waarde te hebben. Voorbeeld van die andere invalshoek: we kopen geen wasmachine meer (inclusief de verantwoordelijkheid om die af te voeren als hij versleten is) maar we leasen hem voor bijvoorbeeld 1000 wasbeurten. Daarna gaat het apparaat terug naar de producent die de materialen van de machine hergebruikt. Het apparaat is zo ontworpen dat hij in componenten te ontmantelen is en elke component verwerkt kan worden in andere machines. De producent is gemotiveerd om innovatieve technologie in de machines aan te brengen want deze blijven zijn eigendom. De consument krijgt het gebruiksrecht en krijgt na 1000 wasbeurten, een andere, verbeterde machine met de laatste snufjes. Daarnaast pleiten de auteurs voor ontwerpen met aandacht en respect voor de lokale situatie. Geen eenheidsworst maar producten met respect voor cultuur en natuur. Hierbij gebruiken ze het voorbeeld van wasmiddelen en vragen zich af: ‘Welk wasmiddel wil de bevolking van India of van China?’ en nog een stapje verder: ‘Welk wasmiddel wil de rivier?’52 Zo is het hele boek een pleidooi voor zorgzaamheid en respect voor mensen en hun omgeving. Vanuit die houding gaat de intelligente mens, met name de onderzoeker en de ondernemer, op zoek naar de beste aanpak. Braungart & McDonough zien het bedrijfsleven als de belangrijkste motor voor de beoogde verandering en ontlenen de voorbeelden in hun boek veelal aan hun contacten met grote bedrijven.

[49] Braungart & McDonough, a.w., p. 82 [50] Braungart & McDonough, a.w., p. 85 e.v. [51] Voor de Zwitserse textielfabrikant Rohner ontwierp Braungart een meubelstof die bij slijtage en inademing niet schadelijk is voor de mens. Als de stof wordt afgedankt, kan hij worden gecomposteerd en zo de natuur weer voeden (Braungart & McDonough 2007, 131,132). Voor de Amerikaanse meubelfabrikant Herman Miller ontwierp Mc Donough een fabriek met kantoren. De hele fabriek wordt verlicht door daglicht en heeft uitzicht op bomen. Regen water en afvalwater worden natuurlijk gezuiverd en niet geloost op de plaatselijke rivier (Braungart & McDonough 2007, 93, 94). Deze voorbeelden komen ook in beeld in de eerste documentaire van Rob van Hattum. [52] Braungart & McDonough, a.w., p. 176-179

58

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... De herinrichting van het vervuilde Ford bedrijfsterrein River Rouge tot een aangename leefomgeving waar ook de kinderen van de medewerkers veilig en prettig kunnen vertoeven, is waarschijnlijk het meest spectaculaire voorbeeld van hun werkwijze.53 De auteurs bepleiten een revolutie in het denken maar een evolutie bij de uitvoering. ‘Verandering gaat in stappen en je kunt niet alles tegelijk’, erkennen ze. Ze besluiten hun boek met een stappenplan en een aantal richtlijnen.54 De keuze voor eco-effectiviteit noemen ze de revolutie, het traject daarnaartoe is er een van vallen en opstaan maar elke stap is waardevol. ‘Het leerproces is moeilijk, verwarrend en tijdrovend’,55 waarschuwen de ervaren C2C goeroes. Desondanks hebben zij een mateloos vertrouwen dat mensen hun intelligentie, verbeeldingskracht en verantwoordelijkheid willen inzetten om de wereld ook voor komende generaties bewoonbaar en aangenaam te maken.

4.4.3

Evaluatie

Cradle to cradle is een systeemtheorie die gericht is op integrale transformatie. In dit transformatieproces hebben mensen een merkwaardige en dubbelzinnige rol. Enerzijds zijn zij de veroorzakers van de grote ontsporingen van de industriële revolutie, anderzijds moeten zij nu deze ontsporingen opheffen en een heel nieuw paradigma realiseren. Volgens de auteurs zijn de industriële revolutie en de eenzijdige kijk op economie en eco-efficiency gevolgen van grote systemen waar mensen zich niet individueel schuldig of verantwoordelijk voor hoeven te voelen. Hooguit zijn zij nalatig als ze wel weten hoe het moet en het dan toch niet doen. De auteurs melden in de inleiding van hun boek al dat zij uitgaan van een ‘positief mensbeeld’56: mensen zijn tot veel meer in staat dat wat zij nu laten zien. Ze zijn intelligent en vindingrijk genoeg om de ontsporingen van dit systeem te analyseren en om te buigen. Daarnaast is het opvallend dat de auteurs waarden als plezier, schoonheid, een aangenaam leven, groei en overvloed nadrukkelijk een plaats geven in hun filosofie. Deze waarden leken zich jarenlang niet goed te verhouden met milieubewustzijn. Het plezier dat hier bedoeld wordt, gaat wel gepaard met diep respect, zorgzaamheid en fijngevoeligheid. Dus geen platte pret maar een esthetisch en verfijnd genoegen aan al het mooie dat bijdraagt aan de kwaliteit van leven.

4.4.4

‘Cradle to cradle’ en de kwadranten van Wilber

Als we de inhoud van dit boek vergelijken met de vier kwadranten van Wilber, valt op dat de auteurs veel aandacht besteden aan hun eigen drijfveren om de C2C benadering te ontwikkelen. Ze vertellen uitgebreid over hun onbehagen met praktijken in de huidige samenleving als verspilling, monocultuur, talloze soorten gif in producten en schadelijke neveneffecten van industriële activiteit. Die praktijken staan in scherp contrast met de natuurlijke processen waarop Braungart & McDonough hun concept baseren. Welke intentie personen moeten hebben die in hun voetsporen treden, wordt minder duidelijk. De auteurs houden zich verre van morele uitspraken of oproepen, ze doen een beroep op visie en intelligentie. Over de aanpak en het gedrag van mensen die zich laten inspireren door C2C, zijn zij heel concreet. Aan de hand van voorbeelden, een stappenplan en [53] Het fabrieksterrein River Rouge van autoproducent Ford was ernstig vervuild en moest worden herontwikkeld. William Mc-Donough zorgde voor het herontwerp vanuit het uitgangspunt dat kinderen daar veilig moesten kunnen spelen (Braungart & McDonough 2007, 193-202). Ook dit voorbeeld is te zien in de documentaire van Rob van Hattum. [54] Braungart & McDonough, a.w., p. 202 e.v. [55] Braungart & McDonough, a.w., p. 225 [56] Braungart & McDonough, a.w., p. 18

59


een toetsingskader57 helpen zij geïnteresseerden op weg en geven bemoedigende adviezen. Het rechterkwadrant (gedrag) is dus veel meer uitgewerkt dan het linker. In de tekst wordt veel gebruik gemaakt van de ‘wij-vorm’ om de lezer te betrekken bij het verhaal. Regelmatig doen de auteurs een beroep op gedeelde waarden, zoals onze zorg voor de planeet en ons streven naar kwaliteit van leven. Tegelijk geven ze aansporingen in de ‘jij-vorm’. De auteurs houden geen hartstochtelijk pleidooi voor het behoud van de aarde en spelen niet op het gemoed, maar trachten de lezer ‘te winnen’ op basis van kwaliteitsargumenten. Wel schetsen ze een beeld van de gewenste cultuur die bij illustratie bij § 4.4.4 cradle to cradle past. Die nieuwe cultuur (revolutie) begint in het huidige systeem samen met partijen uit dat systeem, zoals overheden en bedrijven. Het systeem moet dus evolueren, terwijl de onderliggende waardepatronen al revolutionair gewijzigd zijn. De verhouding tussen de twee collectieve kwadranten is niet uitgewerkt. Het toekomstbeeld wordt geschetst met de volgende woorden: ‘producten evolueren en transformeren en voeden zo een wereld van verscheidenheid’.58 Uit dit citaat blijkt meteen de focus van het boek. Bij cradle to cradle draait het om materiaalstromen/voedingsstoffen in biologische en technologische cycli. Deze materiaalstromen hebben in het ideale geval het eeuwige leven, de sterfelijke mensen zijn daar dienstbaar aan en houden de kringlopen in stand. Als je ervan uitgaat dat mensen intelligent zijn, zullen zij goederen maken voor een prettig leven zonder dat dit ten koste gaat van natuur en milieu. Uiteindelijk zijn mensen onderdelen van de grote materialenkringloop. De mens als geestelijk wezen heeft in dit model geen plaats. Dit verklaart waarom het eerste kwadrant op het niveau van persoonlijke intenties niet is ingevuld. at ig

dr ag sm

ge

c so

al ia

cu ltu re el

uiterlijk

el ne io nt te in

innerlijk

viduee l indi

c o ll e ti e f c

4.4.5

‘Cradle to cradle’ en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit

Als we dit boek bekijken aan de hand van de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit, zien we dat de auteurs zich baseren op bronnen en ervaringen. Met betrekking tot de menselijke samenleving zijn die louter negatief. In de natuur vinden zij wel positieve bronnen: de mierensamenleving en de bloesem van de kersenboom worden het vaakst aangehaald. Op basis van deze bronnen komen zij tot vergaande inzichten die leiden tot bevrijding en transformatie. Het cradle to cradle concept breekt met de negatieve gevolgen van industriële bedrijvigheid, zoals verspilling van grondstoffen, monocultuur en efficiency en herstelt de waardering voor creativiteit, verbeeldingskracht, diversiteit, overvloed en groei. Het concept gaat niet over geestelijke bevrijding. Braungart & Mc Donough sluiten aan bij de bevrijdingsspiritualiteit als ze het menselijk potentieel en de noodzaak om te veranderen, benadrukken. Ook in hun pleidooi klinkt door dat we ‘met minder geen genoegen hoeven te nemen’. De bevrijding uit zich in sociale praxis en in een andere levensstijl. Begrippen als ikloosheid, geweldloosheid en bezitloosheid worden impliciet opgenomen in algemene waarden als respect en diversiteit. [57] [58]

60

Braungart & McDonough, a.w., p. 221 Braungart & McDonough, a.w., p. 180

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... De mensen in een maatschappij gebaseerd op C2C zijn ‘vriendelijke mensen’, zegt Braungart in een interview.59 In het boek is sprake van ervaringen delen in zoverre dat tal van praktijkgevallen en ervaringen van de auteurs worden besproken De auteurs dringen niet aan op gemeenschapsvorming of netwerkvorming60 en evenmin op de vertaling van ervaringen in nieuwe rituelen of gebruiken. Wel stellen ze in hun boek nieuwe vormen van samenleven voor met andere verhoudingen rondom bezit en diversiteit. In dit boek is het proces van bevrijdingsspiritualiteit dus wel herkenbaar maar ontbreekt het appèl op een individueel commitment.

4.5

1: bron, ervaring

6: vertalen naar nieuwe vormen

inzicht 2: noodzaak tot bevrijding

3: eigen persoon als krachtbron

5: gemeenschapsvorming 4: sociale praxis

illustratie bij § 4.4.5

Recapitulatie hoofdstuk 4

Deze internationale publicaties gaan alle over ingrijpende transformatieprocessen in personen, ondernemingen en samenlevingen. Het zijn stuk voor stuk inspirerende boeken met aansprekende visies en visioenen. Ook gaan ze allemaal over de samenhang in systemen en culturen die tot stand komt door de inzet van mensen met intelligentie, verbeeldingskracht en discipline. In deze studies wordt het potentieel van de mens steeds positief gewaardeerd: er is transformatie mogelijk en wij hoeven geen genoegen te nemen met de bestaande situatie als die niet aan onze wensen voldoet. De relatie met bevrijdingsspiritualiteit is in dit opzicht gemakkelijk te maken. Ook de zoektocht naar integrale transformatie -begrip van Ken Wilber- is in deze studies te herkennen. Toch worden niet alle vragen die vanuit de bevrijdingsspiritualiteit en vanuit het kwadrantenmodel te stellen zijn, even bevredigend beantwoord. Ik geef een paar voorbeelden: Lang niet altijd is informatie te vinden over de beschikbare brandstof om de veranderingsmotor op gang te krijgen en te houden. Ook de verhouding tussen persoonlijke transformatie en maatschappelijke ontwikkeling is niet altijd uitgewerkt. Is er sprake van wederzijdse correlatie en afhankelijkheid, zoals Wilber veronderstelt? Een essentiële fase uit de bevrijdingsspiritualiteit, die van ervaringen delen en gemeenschappen vormen, komt in de bestudeerde literatuur niet goed uit de verf. Hoe belangrijk is die gemeenschapsvorming om transformatie tot stand te brengen en in te bedden? Hebben veranderaars bondgenoten nodig met wie ze gemeenschappen vormen en nieuwe rituelen ontwikkelen? Deze punten blijven onderbelicht. Opnieuw blijkt dat de zoeklichten van Wilber en Sölle waardevolle inzichten en vragen opleveren die laten zien hoe spirituele categorieën en processen inhaken op deze veelgelezen maatschappelijke studies. Zo geven de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit inzage [59] Citaat komt uit de tweede documentaire van Rob van Hattum ‘Afval is voedsel: een revolutie in Nederland’ (uitgezonden in november 2007). Zie noot 42 van dit hoofdstuk. [60] Inmiddels zijn wel allerlei communities rondom cradle to cradle ontstaan, zie www.epea.com

61


in het ontwikkelingsproces van ondernemers dat besproken wordt in ‘Good to Great’. Ook de ontwikkeling van de subcultuur van de ‘cultural creatives’ komt in de gefaseerde beschrijving helder aan het licht. Aan de hand van de kwadranten van Wilber wordt zichtbaar dat de besproken boeken vaak een of twee kwadranten heel nadrukkelijk bespreken en andere domeinen min of meer buiten beschouwing laten. Dit roept vragen op zoals die naar de geestelijke potentie en intentie van de mens in het cradle to cradleconcept.

62


63

5 Analyse van de interviewteksten 5.1

Het veldwerk

5.1.1

Inleiding

In de voorgaande twee hoofdstukken heb ik literatuur over mvo en over maatschappelijke ontwikkelingen besproken en tegelijk ervaring opgedaan met de hermeneutische zoeklichten ontleend aan het kwadrantenmodel en de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. Gebleken is dat deze zoeklichten interessante vragen en kwesties opleveren om de relaties tussen spiritualiteit en maatschappelijk verantwoord ondernemen in beeld te brengen. Een belangrijk onderdeel van de visie van zowel Wilber als Sölle -de persoonlijke ontwikkeling en transformatie die leidt tot bevrijding en toenemende bewustwording- is in deze secundaire literatuur onderbelicht gebleven.1 Daarom wil ik de relatie tussen spiritualiteit en mvo ook nog bestuderen aan de hand van interviews met mv ondernemers. Dit hoofdstuk bevat de analyse van teksten die door middel van veldwerk zijn ontstaan. Dit veldwerk heeft bestaan uit interviews met zeven maatschappelijk verantwoorde ondernemers (uitgevoerd in de periode februari-april 2009). In deze interviews kon ik meer inzoomen op het transformatieproces dat de ondernemer mogelijk zelf ervaart tijdens en door het maatschappelijk verantwoord ondernemerschap.

De itemlijst De itemlijst (zie bijlage 3) voor deze interviews is gebaseerd op de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. In deze lijst zijn vragen opgenomen naar belangrijke bronnen en ervaringen, naar persoonlijk inzicht, naar behoefte om ervaringen te delen, naar betrokkenheid bij netwerken en gemeenschappen en naar de behoefte om ervaringen uit te dragen. De nadruk van mijn vraagstelling lag op persoonlijke ervaringen naar aanleiding van het mv ondernemerschap. De interviews werden afgerond met een aantal lijsten (bijlage 4) die ik de ondernemers voorlegde. Deze lijsten met kwaliteiten, waarden en uitersten waren ontleend aan de woordvelden rondom ikloosheid, bezitloosheid en geweldloosheid (bijlage 2) die ik al eerder had opgesteld naar aanleiding van de bijbehorende hoofdstukken uit ‘Mystiek en verzet’ van Dorothee Sölle.2 Daarnaast heb ik een aantal uitersten zoals ‘zelfvertrouwen-zelfkritiek’ en ‘vragen stellen-antwoorden geven’ ontleend aan de managementstijl van de Level-5 leader die Jim Collins beschrijft in ‘Good to Great’.3 [1] Een uitzondering op deze bewering is het boek ‘The Cultural Creatives’ dat expliciet aandacht besteedt aan een persoonlijke ontwikkeling in stappen. Ook de hiërarchie in leiderschapsstijlen van Collins geeft een stapsgewijze ontwikkeling weer. [2] Het gaat om de volgende hoofdstukken: Hst. 12 ‘Ik en ik-loosheid’, Sölle a.w., 291-323; Hst. 13 ‘Bezit en bezitloosheid’, Sölle a.w., 325-358; Hst. 14 ‘Geweld en geweldloosheid’, Sölle a.w., 359-384 [3] Zie par. 4.2 van deze scriptie.

64

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... Het gebruik van deze lijsten had een aantal doelen: - Ondernemer kon vrij associëren op de trefwoorden en was niet aan een vraag gebonden. Dit leverde spontane reacties op. - Ondernemer kon prioriteiten aangeven, welke uitersten, waarden of kwaliteiten er voor hem/haar uitsprongen.4 - Reacties op de lijsten konden dienen als bevestiging, uitwerking of nuancering van de antwoorden die de ondernemer in een eerder stadium had gegeven.

5.1.2

Geïnterviewden

De ondernemers die ik heb gevraagd voor een interview, hebben allen een duidelijk engagement met maatschappelijk verantwoord ondernemen en kunnen daar met (veel) ervaring over spreken. Vrijwel alle ondernemers die ik benaderde, wilden meewerken. Ik heb gestreefd naar enige variatie in branches en bedrijfsgrootte.

Overzicht respondenten (zakelijke dienstverlening) • Martin Doolaard, directeur/eigenaar van Natuurlijk Geïnspireerd Nieuwerkerk aan de IJssel, een trainings- en coachingsbureau5. • Caroline Ligtenberg, directeur/eigenaar van de Duurzame Vacaturebank6, Rotterdam en medeoprichter van de Spirituele Vacaturebank7. (voedselproductie) • Jos Hugense, directeur van Meatless, Goes. Producent van een plantaardige vleesvervanger om in vleesproducten te verwerken8. • Lisette Kreischer, eigenaar van Veggierose9, Heerjansdam met onderdelen Rosies Cupcake Factory (veganistische taartjes) en de boeken ‘Veggie in Pumps’ en ‘Ecofabulous koken in alle seizoenen’. (energie) • Frans Otten, directeur bij Tendris10, Naarden, een initiëringsmaatschappij onder andere actief in LED-verlichting. (productiebedrijf met > 50 medewerkers) • Timmo Terpstra, directeur van Peeze Koffie, Arnhem. Een koffiebrander en groothandel in koffie voor horeca en bedrijven11. • Ferry Samuels, directeur van Eco-Point, Halsteren. Producent van industriële reinigingsmiddelen12.

Verloop interviews Alle interviews vonden plaats op de werkplek van de respondent. De gesprekken verliepen in een prettige en geanimeerde sfeer en duurden een tot anderhalf uur. Ik heb steeds de hele itemlijst doorgewerkt maar daarnaast ook wel andere vragen gesteld als [4] In de praktijk lukte dit niet altijd omdat een aantal ondernemers de lijsten van boven naar beneden doorwerkte zonder keuzes te maken. [5] www.natuurlijkgeinspireerd.nl [6] www.duurzamevacaturebank.nl [7] www.spirituelevacaturebank.nl [8] www.meatless.nl [9] www.veggierose.nl [10] www.tendris.nl [11] www.peeze.nl [12] www.ecopoint.com

65

Analyse van de interviewteksten

de loop van het gesprek daartoe aanleiding gaf. Alle ondernemers waren bereid uitgebreid op de vragen in te gaan. Ze maakten een open en eerlijke indruk. Na afloop lieten ze weten het een interessant gesprek te hebben gevonden. De interviews zijn opgenomen en daarna getranscribeerd.

5.2

De onderzoeksmethode: kwalitatief onderzoek

Voor dit veldwerk heb ik gebruik gemaakt van de methode van kwalitatief onderzoek die Henny Boeije beschrijft in ‘Analyseren in kwalitatief onderzoek’.13 Mijn aanpak sluit aan bij de kenmerken voor kwalitatief onderzoek die Boeije opsomt: Het onderzoek is interpretatief, zoomt in op de beleving van de respondenten. Het is naturalistisch, speelt zich af in de alledaagse omgeving. Het is een open onderzoeksprocedure. De onderzoeker is het instrument. Er wordt gewerkt met teksten die uitgebreide en gedetailleerde beschrijvingen bevatten. Naast de verklaringen van betrokkenen wordt ook materiaal gebruikt vanuit theoretische en maatschappelijke achtergronden.14 De reden waarom ik voor deze methode van kwalitatief onderzoek heb gekozen, is ingegeven door mijn onderzoeksvraag: de relatie tussen spiritualiteit en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Ik zoek naar de betekeniswereld van de respondenten ‘achter interacties, processen, gedragingen, gevoelens en ervaringen’15

Zoeken naar patronen en structuren De onderzoeksmethode die ik heb gebruikt bij de analyse van de interviews is die van de gefundeerde theoriebenadering (grounded theory)16. Deze benadering heeft tot doel om begrippen of theorieën te ontwikkelen. Dit gebeurt door de onderzoeksgegevens te analyseren en te structureren. Het gaat erom patronen en structuren te ontwaren die als betekenisvol kunnen worden aangemerkt. Door deze patronen te verbinden met ‘sensitizing concepts’17 kan het onderzoek leiden tot een of meer kernconcepten of kerncategorieën om ervaringen en waarnemingen te verklaren en een dieper begrip te bereiken. In dit onderzoek gebruik ik de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit als grondpatroon en als basis voor de itemlijst. De woordvelden rondom ikloosheid, geweldloosheid en bezitloosheid zet ik in als ‘sensitizing concepts’ om te toetsen of deze bruikbaar zijn om het ontwikkelingsproces van de mv ondernemer te beschrijven en te duiden. Wellicht tekent in de analyse van de antwoorden zich een patroon af dat overeenstemt met het patroon van de bevrijdingsspiritualiteit, wellicht ook zijn er afwijkingen en variaties. Beide resultaten zijn bruikbaar voor theorieontwikkeling. In hoofdstuk 6 (Conclusie) bespreek ik het patroon dat zichtbaar geworden is.

[13] H. Boeije, Analyseren in kwalitatief onderzoek. Denken en doen, Den Haag 2006 [14] Boeije, a.w., p. 35 [15] Boeije, a.w., p. 36 [16] Boeije, a.w., p. 22,23 [17] Boeije omschrijft ‘sensitizing concepts’ als attenderende, gevoelig makende of richtinggevende begrippen die een onderzoeker vaak ontleent aan literatuurstudie. Deze concepten spelen een belangrijke rol tijdens de analyse en worden door het onderzoeksmateriaal verder ingevuld.

66


5.3

Analyse van de interviews

5.3.1

Opbouw van de analyse

De interviews heb ik eerst stuk voor stuk geanalyseerd en ten slotte de resultaten in een matrix naast elkaar gezet. Bij de enkelvoudige analyse heb ik de hermeneutische zoeklichten van Wilber en van Sölle verschillend gebruikt. In de interviews heb ik geen vragen gesteld die direct gekoppeld waren aan het kwadrantenmodel van Wilber, dit zoeklicht wordt dus achteraf op de tekst gericht. Mijn vragen waren wel gerelateerd aan de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. De analyse van de interviews moet aantonen of deze fasen voor de ondernemer herkenbaar waren. Daarnaast heb ik de interviewtekst doorzocht op citaten die te verbinden zijn met de woordvelden rondom ikloosheid, bezitloosheid en geweldloosheid (zie bijlage 2).18 Elke interviewanalyse begin ik met twee uitspraken van de ondernemer die mijns inziens kenmerkend zijn voor hem/haar en zijn of haar visie. Die keuze is strikt persoonlijk en niet wetenschappelijk onderbouwd maar geeft de lezer een snelle typering. Daarna geef ik een samenvatting van de wijze waarop de ondernemer zijn of haar ontwikkelingsweg als maatschappelijk verantwoord ondernemer ervaart. Deze samenvattingen zijn uitwerkingen van mijn intuïtie19 (zie par. 1.1) waarmee deze scriptie ooit begon. Daarna volgen de analyses op basis van het kwadrantenmodel, de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit en de woordvelden. Ten slotte zet ik de individuele reacties naast elkaar in een matrix om te zien of een significant patroon zichtbaar wordt.

5.3.2

Martin Doolaard

directeur/eigenaar van Natuurlijk Geïnspireerd Kernuitspraken: ‘In de natuur ligt het allemaal besloten, daar liggen de oplossingen’ ‘Die dingen doen waarvan ik vind dat ik ze te doen heb’

a) Persoonlijke ervaring ondernemerschap Doolaard koos niet van huis uit voor het ondernemerschap, het leek hem een bestaan met veel onzekerheden. Door een samenloop van omstandigheden begon hij toch voor zichzelf en merkte dat dit goed bij hem paste. Het ondernemerschap bood hem de mogelijkheid om ‘het anders te doen’ en diensten aan te bieden die hij belangrijk vond. Ondernemer zijn ervaart hij als zwaar maar vormend. Hij zou niet anders meer willen. Het waardevolle van ondernemen, is voor hem het creatieve en vernieuwende proces, zoals de cycli in de natuur. Ook geeft hij aan dat ondernemen hem veranderd heeft bijvoorbeeld in zijn waardering voor succes: het gaat hem nu vooral om het realiseren van zijn dromen en de groei van zijn zelfvertrouwen. Ook heeft ondernemerschap zijn besef van autoriteit versterkt. Hij gaat nu uit van zichzelf als autoriteit. Persoonlijk groei en groei in ondernemerschap horen voor hem bij elkaar. [18] Bij dit onderdeel van de analyse komt veel interpretatie te pas. De gekozen citaten van de ondernemers zijn op te vatten als illustratie van de drie woordvelden en de bijbehorende onderverdeling. Bovendien zijn de citaten uit hun context gehaald. Degenen die echt geïnteresseerd zijn in een kennismaking met de ondernemers, adviseer ik de hele transcriptie van de interviews te lezen. Deze zijn opgenomen in bijlage 5. In ieder geval denk ik dat alle gekozen citaten betrekking hebben op de bevrijde levensstijl die Dorothee Sölle beschrijft in ‘Mystiek en verzet’. [19] Onlangs las ik een mooie en relevante definitie van ‘intuïtie’ die ik hier wil aanhalen: ‘Letterlijk is intuïtie een onmiddellijke, niet op redenering berustende overtuiging van een waarheid, een inzicht zonder nadenken of een vermogen tot snel aanvoelen.’ H.J. Hoefman & L. Schuiijt, Het mysterie van creativiteit, Rotterdam 2008, p. 125.

67


b) Kwadranten van Wilber Martin Doolaard heeft een duidelijke visie op zichzelf, zijn intenties en zijn houding. Herhaaldelijk verwijst hij naar ‘natuurlijke processen’ en de vanzelfsprekende interactie tussen ik-natuur, ik-medemens, ik-gemeenschap/netwerk en ik-samenleving. Als het gaat om de individuele kwadranten, legt hij een directe relatie tussen houding, intentie en gedrag. Met betrekking tot de collectieve kwadranten geeft hij aan verbondenheid te voelen met gemeenschappen en met de samenleving in het groot. In zijn antwoorden verwijst hij vaker naar waardevolle contacten in zelfgekozen gemeenschappen dan naar contacten in de sociale structuren. Eenmaal geeft hij expliciet aan zich onderdeel te voelen van ‘iets ongelooflijk groots’. Samenvattend kan ik zeggen dat alle kwadranten in zijn verhaal aan de orde komen en dat het 4e kwadrant (samenleving) het minste aandacht krijgt.

c) Fasen van de bevrijdingsspiritualiteit Bronnen: Doolaard noemt herhaaldelijk de natuur als zijn inspiratiebron. Hij noemt expliciet het water, de bergen en de seizoenen. Een andere bron die hem fascineert, zijn lichamelijke reacties die te meten zijn door spiertesten. Dit fenomeen heet ‘bio-feedback’ en gaat over de onbewuste reacties (spierspanning) van het lichaam op signalen van buiten. Deze reacties zeggen veel over iemands gesteldheid. Ervaringen: Doolaard spreekt uitgebreid over ervaringen die hem hebben gevormd, zowel persoonlijke ervaringen als ervaringen in het werk. Hij beschrijft zowel negatieve ervaringen van teleurstelling, eenzaamheid en onbegrip als positieve ervaringen van creativiteit en voorloper zijn. Vol enthousiasme vertelt Doolaard over zijn ervaringen met jonge, creatieve ondernemers, hij noemt dit ‘magisch’ en ‘fantastisch’. Inzicht: Doolaard reageert niet meteen op de vraag naar ‘inzicht’. Hij vindt dit aanmatigend. Wel spreekt hij herhaaldelijk van bewustwording, groei, leerervaringen (aanleren en afleren) en loslaten. Het leven als leerproces en als bron van verandering en vernieuwing is een constante in zijn verhaal. Noodzaak tot bevrijding/eigen positie als krachtbron: Doolaard beschrijft verschillende ervaringen van bevrijding, in de zin dat hij een vertrouwde werelden achter zich liet. Als voorbeelden noemt hij: het management van grote bedrijven, de trainings- en coachingswereld en het uiterlijk succes. Hij verklaart deze stappen steeds vanuit zijn persoonlijke ontwikkeling. Sociale praxis: Doolaard zet zijn eigen missie en overtuiging in bij het vormgeven van zijn diensten. Hij vertelt hoe hij begon met dienstverlening rondom mediation, daarna gevolgd door stress- en energiemanagement. Door middel van die diensten wil hij een bijdrage leveren aan individuele en sociale problemen. Op genoemde terreinen was hij steeds voorloper en bereid tot pionieren. Dat geldt ook voor zijn huidige bedrijf ‘Natuurlijk geïnspireerd’. Gemeenschapsvorming: Doolaard geeft aan beïnvloed te worden door mensen die hem inspireren en net het duwtje in de goede richting geven. Dat kunnen persoonlijke kennissen zijn maar ook mensen in netwerken. Hij vertelt regelmatig van netwerk te veranderen als hijzelf een ontwikkeling doormaakt. Netwerken moeten hem inspireren en enthousiasmeren. Als belangrijk voorbeeld daarvan noemt hij het contact met jonge creatieve ondernemers. Vertalen naar nieuwe vormen: Doolaard geeft aan veel religies te hebben uitgeprobeerd maar nu zijn plaats te hebben gevonden bij Brahma Kumaris. Daar doet hij rust en kwaliteit van zijn gedachten op. Als ondernemer is hij gemotiveerd om zijn inzichten uit te dra-

68

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... gen en doet dat via zijn workshops en zijn nieuwsbrief. Ook heeft hij de intentie een boek te schrijven. Daarnaast is hij enthousiast om zijn inzichten uit te dragen via de coaching van jonge ondernemers in het kader van Enviu20 en Your Navigator21.

d) Woordvelden22 Ikloosheid ‘ik ben een deeltje van de natuur’ (6) ‘er zijn momenten dat je even vergeet te denken, dat je één bent’ (6) ‘Ook een kwestie van openstaan.’ (5) ‘een heel andere kijk op succes, te maken met je binnenwereld’ (7) ‘ik zou dat heel anders willen doen’ (3) ‘het gaat om verhalen, weet je wel, dat vind ik altijd mooi’ (3) ‘verwondering dat ik deel uitmaak van iets ongelooflijk groots’ (2) ‘non-conformisme is voor mij heel gemakkelijk herkenbaar’ (1) ‘gewoon de dingen doen waarvan ik vind dat ik ze te doen heb’ (1) ‘heel magisch!’ (5) Geweldloosheid ‘uithoudingsvermogen, anders moet je geen ondernemer worden’ (3) ‘moeten en loslaten zou mijn levensmotto kunnen zijn’ (2) ‘ik wist dat het klopte’ (3) ‘er zijn altijd mogelijkheden, altijd kansen’ (1) ‘creativiteit prikkelt en inspireert mij enorm’ (1) ‘de autoriteit ben ik zelf, dat is positief’ (6) ‘steeds een stapje extra doen’ (3) ‘betrokken bij alles wat je doet’ (7) ‘ik ben redelijk hardnekkig met die dingen’(3) ‘verantwoordelijkheid dragen heb ik geleerd als ondernemer’ (6) ‘echt respect hebben vanuit jezelf voor de ander, dat vraagt heel veel’ (5) Bezitloosheid ‘bezit dat is niet nodig’ (1) ‘bezit daar ben ik allang vanaf’ (1) ‘ik vind het geweldig om elke dag weer deel te nemen aan het proces met elkaar’ (4) ‘geven en ontvangen, dat is gewoon een eenheid’ (7) ‘wezenlijke bijdrage leveren aan samenleving’ (5) ‘de stroom van gebeurtenissen en ontwikkelingen die er is en die wordt aangeboden’ (4) ‘je bewust zijn dat je op of andere manier allemaal met elkaar verbonden bent’ (2)

[20] Enviu is een internationaal netwerk van jonge ondernemers die ernaar streven om innovatieve ideeën en projecten om te zetten in bedrijven. Het netwerk werd in 2001 door een Nederlander opgericht. Meer informatie op www.enviu.org [21] Your Navigator is een coachingsprogramma dat opgezet is door de Rotterdamse Kamer van Koophandel. Meer informatie op www.yournavigator.nl [22] Het is belangrijk zich te realiseren dat deze uitspraken gedaan zijn als reacties op vragen naar ervaringen tijdens en door het mv ondernemersschap. In deze uitspraken geven de respondenten weer wat ze van dit ondernemersschap geleerd hebben. In Bijlage 2 is de verklaring van de nummers en de kleuren te vinden.

69


5.3.3

Caroline Ligtenberg

directeur/eigenaar van de Duurzame Vacaturebank Kernuitspraken: ‘Je kunt ook leven zonder anderen kwaad te doen’ ‘Als je met een open blik in de wereld staat, kun je inspiratie halen uit alle dingen om je heen’

a) Persoonlijke ervaring ondernemerschap Voor Ligtenberg is ondernemerschap vooral een manier om haar maatschappelijke betrokkenheid te uiten. Bovendien sluit het aan bij haar dienstverlenende instelling, haar verantwoordelijkheidsgevoel, haar discipline en haar ambitie om nieuwe diensten te ontwikkelen. Ook al is het op lange termijn, ze wil wel dat haar onderneming bestaansrecht heeft en rendement oplevert. Haar werk moet nut hebben. Ligtenberg verklaart dat het ondernemerschap haar positiever heeft gemaakt, ze is niet meer contra maar vooral pro, vóór positieve ontwikkelingen en voor positief ingestelde mensen/ondernemers. Ook zij ervaart het ondernemerschap als vormend, ze kan haar positie in de markt steeds beter bepalen en ontwikkelt, op basis van haar werkervaring, een eigen visie op arbeid en de arbeidsmarkt. Op die terreinen noemt ze zichzelf een kennisbron. Van nature is ze bescheiden maar als ondernemer moet ze naar buiten treden en dit ziet zij als een kans voor verdere ontplooiing. Ook is het ondernemerschap goed voor haar zelfvertrouwen en past het bij haar non-conformistische levensstijl. Ligtenberg noemt het heel positief dat werken en leven steeds minder gescheiden zijn en dat overal inspiratie te halen en te geven is. De keuzes die zij maakt in haar leven en in haar werk komen steeds dichter bij elkaar. Radicale keuzes ervaart zij niet als een beperking maar als een manier om haar eigen identiteit vorm te geven.

b) Kwadranten van Wilber Ligtenberg brengt haar intenties en haar gedrag duidelijk en bewust met elkaar in verband. Het is haar streven dat deze volledig met elkaar in overeenstemming zijn en ze doet hierin geen concessies. Als het gaat om innerlijk (kwadrant I) legt ze veel nadruk op waarden die diep in haar verankerd liggen en waar ze haar gedrag en handelingen op baseert. De individuele kwadranten zijn dus direct met elkaar verbonden. Als het gaat om de collectieve kwadranten wil Ligtenberg haar waarden uitdragen aan de gemeenschap en aan de samenleving. Ze heeft een duidelijke visie op praktijken rondom arbeid en arbeidsbemiddeling en vertaalt deze naar haar dienstverlening. Ze sluit haar ogen niet voor de samenleving en stoort zich regelmatig aan praktijken die wat haar betreft ‘op de schop’ moeten. Daarbij kiest ze niet meer voor de weg van actie en protest maar voor het tonen van positieve alternatieven die anderen kunnen inspireren. Ligtenberg weet dus alle kwadranten in haar verhaal te integreren. In de praktijk heeft zij merendeels contact met geestverwanten.

c) Bevrijdingsspiritualiteit Bronnen: Als bronnen die haar leven bepalen/hebben bepaald, noemt Ligtenberg de natuur, dierenwelzijn, misstanden in de wereld en de universele liefde als diepste onderliggende waarde. Ervaringen: Ligtenberg noemt diverse vormende ervaringen. Voorbeelden van negatieve ervaringen zijn: bepaalde diensten die niet goed liepen en niet-productieve opvattingen

70

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... over arbeid en over de verhouding tussen werkgever en werknemer. Daarnaast noemt ze de positieve ervaring van contacten met ondernemers en andere mensen die een constructieve bijdrage willen leveren aan een duurzamere wereld. Door het gesprek heen laat zij merken dat alle ervaringen vormend kunnen zijn als je daar voor open staat. Inzicht: Ligtenberg noemt dit een proces van bewustwording. Dit begrip herhaalt ze later met een verwijzing naar persoonlijke groei. Ze spreekt over waarden die in de ziel gegrond zijn en die steeds meer aspecten van het leven gaan omvatten. Noodzaak tot bevrijding/eigen positie als krachtbron: Ligtenberg geeft aan dat het diep in haar verankerd ligt om een positieve bijdrage aan de wereld te leveren en zich in te zetten voor duurzame ontwikkeling. Eerst deed ze dat door protest en actie, tegenwoordig vooral door positieve bijdragen. Ze beschrijft haar ontwikkeling als een natuurlijke weg, van binnenuit gedreven. Ze voelde eerst een noodzaak tot bevrijding maar legt nu meer nadruk op haar mogelijkheden als krachtbron. Sociale praxis: Ligtenberg weet haar waarden te vertalen in gedrag en activiteiten. Haar onderneming beschrijft ze als ‘iets opzetten dat goed is voor mens en milieu’. Daarnaast is ze flexibel en bereid de onderneming aan te passen aan de samenleving, haar dienstverlening steeds te blijven verbeteren en nieuwe diensten en visies te ontwikkelen. In haar visie is er sprake van succes bij een geslaagde matching en als zij veranderingen kan bewerkstelligen in de visie op arbeid en op matching.23 Gemeenschapvorming: Ligtenberg noemt herhaaldelijk dat het voor haar belangrijk is om te delen en te dienen. Zij wordt positief geïnspireerd door andere vooruitstrevende ondernemers. Vertalen naar nieuwe vormen: Ligtenberg vertelt over The Hub, een verzamelgebouw en gemeenschap in Rotterdam24 waar zij haar werkplek heeft. Ligtenberg noemt The Hub een intensief netwerk, de ondernemers gaan open met elkaar om, eten samen en wisselen ervaringen uit. Deze manier van ondernemen spreekt haar aan. Daarnaast noemt ze het netwerk van de CSR-chicks. In beide netwerken is veel interactie en uitwisseling op zakelijk en op persoonlijk niveau. Het verschil tussen werken en leven valt steeds meer weg. Ligtenberg vindt dit inspirerend en levert hier graag een bijdrage aan.

d) Woordvelden Ikloosheid ‘ik ben gericht op het positieve’ (2) ‘de onderliggende universele liefde wordt steeds meer omvattend’ (2) ‘met een open blik in de wereld staan’ (5) ‘succes is als ik iets bereikt heb op maatschappelijk gebied’ (7) ‘verhouding leven-werk veranderen’ (2) ‘mijn manier van leven sluit heel veel in, alles’ (1) ‘dat je gewoon blijft in het hier en nu, dat je accepteert’ (4) ‘ontspannen mee omgaan’ (2) ‘non-conformisme is een waarde waar ik steeds meer aan hecht’ (1) ‘de wens om in de maatschappij wat te veranderen’ (3) ‘ik ben een beetje aan het loslaten’ (2) [23] Hiermee bedoelt Ligtenberg dat traditioneel bij matching vooral gekeken wordt naar de aansluiting van competenties bij functie-eisen. In haar visie moet de matching veel meer gaan over overeenkomsten in intentie. Dit idee krijgt gestalte in de werkwijze van de Spirituele vacaturebank. [24] The Hub is een internationaal netwerk van mensen met inspirerende ideeën voor een betere wereld. In Nederland heeft The Hub vestigingen in Amsterdam en Rotterdam. Meer informatie op http://the-hub.net

71


Bezitloosheid ‘Bijdrage leveren aan duurzame ontwikkeling’ (5) ‘nooit grote auto’s’ (1) ‘ik vind het leuk om te delen’ (3) ‘kennis wordt gezien als bezit, het wordt niet gedeeld’ (1) ‘groot verantwoordelijkheidsgevoel naar de wereld toe’ (4) ‘gul in tijd dat heeft met aandacht te maken’ (7) Geweldloosheid ‘creativiteit staat voorop’ (1) ‘natuurlijke ontwikkeling van binnenuit’ (7) ‘integriteit is een heel mooie waarde’ (2) ‘iets opzetten waarin ik geloof’ (1) ‘het hoeft niet kapot te maken’ (4) ‘sommige dingen zijn echt uitgesloten’ (6) ‘nooit, nooit stilzitten’ (3) ‘autoriteit, het is er gewoon’ (6) ‘mij beperken, dat kan niet’ (6)

5.3.4

Jos Hugense

directeur van Meatless Kernuitspraken: ‘Ik ben een andersdenker, ja, een dwarsdenker in het normale patroon.’ ‘Dat je niet weet waar je eten vandaan komt, dat vind ik heel raar. Voor mij zijn dat essentiële zaken.’

a) Persoonlijke ervaring ondernemerschap Hugense is in deze reeks de ondernemer met de langste werkervaring. Hij kan zich eigenlijk niet anders voorstellen dan dat hij onderneemt. Hij heeft de vooren nadelen in de afgelopen jaren grondig leren kennen en wil het ondernemerschap niet ophemelen. Het is hard werken, met weinig zekerheden en het vraagt veel doorzettingsvermogen. In zijn visie heeft een ondernemer een missie en houdt hij zich aan bepaalde waarden zoals: oog voor de lange termijn en het grote verband. Het gaat erom een bijdrage te leveren aan je sector en aan de maatschappij, die ertoe doet. Dat doe je door je te verdiepen in de samenleving en in innovaties en door niet snel tevreden zijn. Hugense spreekt over zijn werk in termen van schoonheid: hij vindt zijn missie ‘mooi’, zijn product ‘mooi’, het ontwikkelingsproces ‘mooi’ en de reacties van anderen ‘mooi’. Hij spreekt ook over een positieve stroom die zijn werk teweeg brengt, en noemt dat het ‘meatless-gevoel.’ In de optiek van Hugense heeft een ondernemer zeker waarden die uitstijgen boven snel geld verdienen, maar het bedrijf moet wel renderen. Hugense streeft ernaar zijn branche (de vleessector) van binnenuit te beïnvloeden. In een proces van uitdagen en temperen, contact zoeken en afstand nemen, duwen en trekken, houdt hij aansluiting en probeert tegelijk transformaties te realiseren. Een ingewikkeld spel waar veel kennis, tact en vastberadenheid voor nodig zijn.

72


b) Kwadranten van Wilber Ook voor deze ondernemer liggen intentie en gedrag in elkaars verlengde. Zijn intentie is een verandering in zijn sector teweeg te brengen en zijn gedrag vloeit uit deze intentie voort. In dit interview spreekt Hugense geen enkele maal over een gemeenschap of netwerk waartoe hij behoort. Hij geeft aan de vleesbranche goed te kennen omdat zijn familiebedrijf daartoe behoort maar afficheert zich het meest als solist, pionier en ‘dwaas’, een uitzondering in het collectief. Hugense wordt gedreven door zijn missie en opereert veelal solistisch. Wel heeft hij veel supporters die zijn bedrijf steunen en hem motiveren om door te gaan. Deze support is belangrijk voor hem. Met de sociale structuren heeft Hugense een tweeslachtige relatie. Enerzijds mikt hij op een gedragsverandering bij de ‘grote jongens’ (de grote vleesverwerkende bedrijven en de retail) en de grote massa consumenten. Anderzijds heeft hij ervaren hoe moeilijk dit is en hoeveel weerstand en obstakels deze gevestigde groepen hem bezorgen. Toch meet Hugense zijn bedrijfssucces uiteindelijk af aan de doorbraak in deze gevestigde structuren. Met andere woorden, in de formulering van zijn missie en in zijn praktijkervaring, brengt Hugense een duidelijke correlatie aan tussen alle vier de kwadranten.

c) Bevrijdingsspiritualiteit Bronnen: De bronnen die Hugense noemt, zijn ondernemers van de oude stempel zoals Philips, Fentener van Vlissingen en Dreesmann die duurzaam en betrokken ondernemen ‘tussen de oren’ hadden. Een andere bron voor hem is de natuur. Ervaringen: Ook Hugense geeft in het interview voorbeelden van vormende ervaringen van positieve en negatieve aard. Hij beschrijft ervaringen in de vleesbranche, zoals de BSE-crisis25 en andere ‘klappen’, die hem aan het denken hebben gezet. Een ander onbehagen van Hugense is de situatie in de voedselproductieketen. Die keten is lang en ondoorzichtig geworden en alle partners ‘knijpen elkaar af’. Hugense noemt dit ‘een ontkoppelde keten’ waar niemand meer bereid is de verantwoordelijkheid voor het geheel te nemen. Op basis van deze negatieve ervaringen besloot Hugense tot een ommezwaai. Positieve ervaringen ontleent hij aan de reacties op zijn bedrijf. De positieve aandacht, waardering en medewerking die hij uit allerlei hoeken ondervindt, noemt hij het ‘meatlessgevoel’ en dit stimuleert hem om door te gaan. In dit kader spreekt hij herhaaldelijk van ‘mooie’ ervaringen. Inzicht: Hugense ontleent inzicht uit een analyse van economische en maatschappelijke factoren en een strategische kijk op zijn bedrijfstak. Daarnaast noemt hij ook persoonlijke waarden en persoonlijke affiniteit als drijfveren. Noodzaak tot bevrijding/eigen positie als krachtbron: Hugense heeft zich bevrijd uit de patronen en praktijken van zijn branche en van de voedselproductieketen. Uit zijn verhaal blijkt zijn positie als krachtbron. Hij heeft op eigen houtje een andere koers uitgestippeld en een nieuw product ontwikkeld. Door veel zelfstudie en inzet heeft hij gezorgd voor de onderbouwing van zijn verhaal en zich op een nieuwe manier geprofileerd. Sociale praxis: De sociale praxis van Hugense bestaat uit het ontwikkelen en vermarkten van een alternatief product voor de vleesbranche. Dit product voldoet aan de gezondheids- en duurzaamheidscriteria. Deze innovatie deed veel stof opwaaien in de conservatieve vleesbranche. [25] BSE is de afkorting van Boviene spongiforme encefalopathie oftewel gekkekoeienziekte. In stallen waar deze ziekte wordt aangetroffen, worden alle dieren afgemaakt. Eufemistisch heet dat ‘geruimd’.

73


Gemeenschapvorming: Hugense heeft door zijn pionierswerk nieuwe contacten en een breder netwerk gekregen. Zijn innovaties leveren hem supporters op die hem stimuleren om door te gaan met zijn aanpak. Ook waardeert hij de steun van zijn aandeelhouders bij de uitvoering van de langetermijnstrategie van zijn bedrijf. Hugense vertelt niets over netwerken waarvan hij lid is. Opvallend genoeg is hij de enige ondernemer in de rij geïnterviewden die bij de lijst ‘uitersten’ kiest voor afhankelijkheid boven onafhankelijkheid. Vertalen naar nieuwe vormen: In dit verband kan ik noemen dat Hugense’s bedrijf Meatless veelvuldig de publiciteit zoekt, allianties sluit met partijen buiten de eigen sector zoals de provincie Zeeland en onderzoeksinstituten en zich laat nomineren voor kwaliteits- en duurzaamheidsprijzen. Deze activiteiten zijn niet echt nieuw te noemen maar wel significant voor innovatieve bedrijven die zich profileren in product leadership.26

d) Woordvelden Ikloosheid ‘een besef dat langzaam groeit’ (5) ‘iedereen moet met zijn capaciteiten proberen iets bij te dragen’ (3) ‘dat vind ik een mooie opdracht’ (7) ‘je moet ergens in geloven’ (3) ‘als je iets ziet dat leuk is, wil je je daarvoor inzetten’ (3) ‘niet kinderachtig doen’ (6) ‘interesse in essentiële zaken’ (4) ‘succes in de vorm van dat iets slaagt’ (7) ‘je moet zelfkritiek hebben’ (6) ‘ik denk niet in vaste patronen’ (2) ‘het is de kunst om de goede verandering te kiezen’ (3) Bezitloosheid ‘de consequenties accepteer en incasseer ik’ (3) ‘geen zekerheden of vanzelfsprekendheden’ (1) ‘voor gek versleten, dat interesseert me niet’ (6) ‘regelrecht gevolg van ons aller hebzucht’ (2) ‘een drive hebben om dingen goed te doen’ (5) ‘mensen die zich totaal belangeloos inzetten’ (5) ‘we zullen moeten bijstellen’ (5) ‘ik streef niet groot geld na, dat interesseert me heel weinig’ (2) ‘dwaasheid spreekt me wel aan’ (6) ‘ik heb heel veel geleerd en dat vind heel leuk’ (1) ‘bepaalde dingen moeten not done worden’ (5) ‘ik probeer mensen verder te brengen’ (7) Geweldloosheid ‘je moet een lange adem hebben’ (6) ‘ik ben een polderaar, een bruggenbouwer’ (5) [26] In het managementboek en bestseller “The Discipline of Market Leaders” van Michael Treacy & Fred Wiersema (1995) worden drie oriëntaties beschreven die een bedrijf kan kiezen in de waardering van de relatie tussen product, klant en bedrijfsproces. Deze drie waardeproposities heten: operational excellence, customer intimacy en product leadership. Product leadership kenmerkt zich door innovatie, creativiteit en het product als hoogste waarde. Deze oriëntatie zien we niet alleen bij Meatless maar ook bij Peeze (par. 5.3.7) en bij Eco-Point (par. 5.3.8).

74

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... ‘ik verplaats mij in de andere persoon’ (5) ‘ik wil partnership, samenwerken’ (7) ‘Er is altijd een zekere afhankelijkheid. Je kunt het niet alleen’ (1) ‘de overwinning komt soms uit onverwachte hoek’ (4) ‘respect voor hen en hun standpunten, dat vormt de vertrouwensbasis’ (2) ‘in deze materie heb ik met weinig mensen echt ruzie gekregen’ (2)

5.3.5

Lisette Kreischer

eigenaar van Veggierose Kernuitspraken: ‘Maatschappelijk verantwoord leven gaat vooraf aan ondernemen. Hoe kan ik maatschappelijk verantwoord ondernemer zijn als ik er niet naar leef?’ ‘Ik maak een vertaling van bijvoorbeeld ‘vrede’ in mijn producten. (…) Ik krijg ook die vrede terug, het is één van de onderdelen, persoonlijkheid en liefde zijn ook onderdelen, dat gaat allemaal samen.’

a) Persoonlijke ervaring ondernemerschap Lisette Kreischer is met afstand de jongste ondernemer die ik heb geïnterviewd. Ondernemerschap is bij haar voortgevloeid uit haar persoonlijke levensstijl die moeilijk te verenigen is met een dienstverband. Ook zegt ze dat een dienstverband haar creativiteit (mogelijk) belemmert. Zelfstandig ondernemen betekent in haar geval dingen doen die ze zelf mooi en belangrijk vindt en daar ‘een beetje geld mee verdienen’. In het interview geeft ze herhaaldelijk aan dat vrijheid en persoonlijke ontwikkeling voor haar zwaarder wegen dan professionele ambities. Wel herkent zij de waardevolle kanten van ondernemerschap: dit leert haar om producten en diensten te ontwikkelen die bij haar overtuiging passen, deze op de markt te brengen en daar een klantenkring/ groep liefhebbers bij te zoeken. Maatschappelijk verantwoord ondernemen ervaart ze als voor de hand liggend en prettig, het levert haar positieve en kwalitatieve contacten en netwerken op. Ook al blijft Kreischer wat vaag over haar zakelijke ambities, toch ontbreken deze niet in haar verhaal. Vooral het gebruik van styling bij de presentatie van een ‘ecofabulous’ levensstijl, verraden een professionele instelling en een duidelijke identiteit die marktkansen biedt. Kreischer is een goed voorbeeld van een cultural creative27 die al doende een eigen ondernemersstijl ontwikkelt.

b) Kwadranten van Wilber Het verhaal van Kreischer is misschien wel het sterkste voorbeeld van de interactie tussen de twee individuele kwadranten. Zij beschrijft een lange ontwikkeling die haar bracht tot haar huidige levensstijl. In dat proces schrapte ze steeds meer dingen uit haar consumptiepatroon omdat ze er niet meer ‘achter kon staan’. Zo heeft ze zich ontwikkeld tot een rolmodel voor het veganisme. Kreischer vertelt eerlijk over de gevolgen van deze ontwikkeling voor haar omgeving: ze heeft een eigen gemeenschap van heel ‘mooie, gelijkdenkende mensen’ om zich heen verzameld en vergeet daardoor bijna dat er ook nog een ‘echte wereld’ bestaat. De sterke interactie tussen de twee individuele kwadranten [27] Hiermee doel ik met name op Kreischers betrokkenheid bij natuur en milieu en bij spirituele en persoonlijke ontwikkeling en haar holistische wereldvisie. Om iemand snel als cultural creative te typeren is een vragenlijst ontwikkeld, zie www.culturalcreatives.org/questionnaire.html Bij 10 of meer positieve antwoorden op de 18 stellingen is het raak.

75


heeft dus wel een correlatie met het derde kwadrant in de vorm van een eigen subcultuur maar (vrijwel) niet meer met het vierde kwadrant van de sociale structuren.

c) Bevrijdingsspiritualiteit Bronnen: Als aanleiding voor haar persoonlijke ontwikkeling verwijst Kreischer vooral naar negatieve bronnen: berichten over de bio-industrie en over de schadelijke praktijken met dieren. Voor positieve invloed put ze wel uit spirituele bronnen maar ze volgt niet één voorbeeld of één leer. Ervaringen: Ook in Kreischers verhaal is sprake van positieve en negatieve ervaringen die alle vormend zijn (geweest). De negatieve ervaringen hebben te maken met haar activisme voor dierenwelzijn. Dit leverde veel kritiek en weerstand op en daarom heeft zij besloten met deze weg te stoppen en haar overtuigingen op meer positieve manier uit te dragen nl. door haar alternatieve levensstijl op een heel aantrekkelijke manier te presenteren. De positieve ervaringen hebben te maken met haar contacten met geestverwanten om haar heen. Ook noemt zij de toevallige contacten met mensen op straat die waardevol voor haar zijn. Een andere positieve ervaring die haar drijft is het goede gevoel, lichamelijk en geestelijk, dat de veganistische levenswijze haar geeft. Kreischer gebruikt vaak woorden als ‘fijn’, ‘mooi’ en ‘leuk’. Inzicht: Kreischer noemt dit luisteren naar de innerlijke stem. Ze legt dit uit als afstand doen van de verwachtingen die je omgeving en die het economische systeem aan je stellen en je eigen waarden volgen. Ze spreekt in dit verband herhaaldelijk over de wereld zien als een kind of als een baby. Noodzaak tot bevrijding/eigen positie als krachtbron: Kreischer heeft de noodzaak tot bevrijding van allerlei consumptiepatronen en verwachtingen aan den lijve ervaren. Al op jonge leeftijd heeft zij haar eetgewoonten en consumptiepatroon rigoureus omgegooid. Nu draagt ze deze levensstijl met verve uit en probeert vooral haar vrouwelijke leeftijdsgenoten (twintigers) aan te spreken. Kreischer manifesteert zich als krachtbron en middelpunt van een groep gelijkgezinden. Sociale praxis: De sociale praxis van Kreischer is vooral haar levensstijl. Daaruit komen producten en diensten voort die ze met veel aandacht voor vormgeving aanbiedt. Ze gebruikt haar vak styling om haar boodschap aantrekkelijk te maken voor haar doelgroep (vooral vrouwen). Gemeenschapsvorming: Kreischer geeft aan onderdeel te zijn van een gemeenschap van mensen die zich aangetrokken voelen tot haar levensstijl. De echte wereld gaat grotendeels aan haar voorbij. Wel houdt ze ervan om in toevallige ontmoetingen met allerlei mensen in gesprek te gaan. Ze bezoekt geen grote manifestaties meer. Vertalen naar nieuwe vormen: In haar boeken ‘Veggie in Pumps’ (2008) en ‘Ecofabulous koken in alle seizoenen’ (2009) heeft Kreischer een eigen communicatievorm ontwikkeld waarbij ze een ‘streng’ ecologische levensstijl verpakt in een aansprekende vormgeving met veel mooie, blije en romantische plaatjes. Deze aanpak is origineel en biedt aanknopingspunten voor communities (zoals een eigen Hyves) en andere uitingen van een eigen subcultuur.

d) Woordvelden Ikloosheid ‘dit is niet voor mij hoe het zou moeten zijn’ (4) ‘daar sta ik niet achter’ (4)

76

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... ‘ik heb mezelf opgevoed met wat ik belangrijk vond’ (1) ‘ik voelde gewoon dat dat mijn pad was’ (1) ‘ik maak de mooiste dingen mee’ (2) ‘een soort helderheid zien’ (5) ‘ik heb het vermoeden dat ik op een roze wolk zit’ (6) ‘als een baby die naar de wereld kijkt’ (5) ‘dingen gemakkelijker loslaten’ (4) ‘ik doe wat ik kan, wat ik goed vind en belangrijk’ (1) ‘hoe zuiverder je leeft, hoe meer je dat ook uitstraalt’ (6) ‘een steentje bijdragen aan een betere wereld’ (3) ‘ik ben een echt zonnekind’ (2) ‘succes is een leeg begrip geworden’ (7) ‘we zijn allemaal zielen’ (7) ‘wie ben ik om te oordelen’ (4) ‘ontvankelijk zijn is erg belangrijk’ (5) ‘vertrouwen daar begint het allemaal mee’ (2) ‘als je je kunt blijven verwonderen, ben je weer als een kind’ (5) ‘ik werk eraan dat ‘moeten’niet zoveel inhoud meer heeft’ (6) ‘ik kan overal uitstappen want het zijn allemaal keuzes’ (2) Bezitloosheid ‘de verhalen die achter dingen schuilgaan’ (1) ‘ik werk tussen het leven door’ (2) ‘je kunt heel gemakkelijk uit opgelegde normen en waarden stappen en het net zo leuk hebben’ (1) ‘je benadert dingen anders’ (5) ‘zomaar bij de tandarts kun je wat meegeven’ (7) ‘het voelt zo fijn waarom zou ik dat niet delen’ (3) ‘de wereld ontwikkelde zich naar mij toe’ (4) ‘mensen geven je vaak dingen aan’ (7) Geweldloosheid ‘je sloeg je arm om degene die gepest werd’ (4) ‘ik kan leven zonder dat dieren daarvoor hebben moeten lijden’ (6) ‘alternatieven zoeken ging in stapjes’ (7) ‘als ik ergens in geloof, geloof ik er gewoon in’ (3) ‘nooit ruzies gehad’ (2) ‘als het maar met vrede gaat’ (5) ‘een uitdaging om een andere dimensie aan te brengen’ (1) ‘autoriteit is neutraal, dat is een bevrijding’ (6) ‘gewoon zijn en zeggen wat je gelooft’ (3) ‘zo kan ik weer meer creëren’ (1) ‘creatief verbindingen leggen tussen theorie, maatschappij en sausjes’ (1) ‘ik zie nooit ergens een nederlaag in’ (4) ‘ik doe geen water bij de wijn’ (3)

77


5.3.6

Frans Otten

directeur bij Tendris Kernuitspraken: ‘Zelfontplooiing is een van de dingen die je als ondernemer het meest overkomt (…) Het is een van de natuurlijke kanten van het ondernemerschap en ook een van de aantrekkelijkste.’ ‘De gevestigde orde inspireren om harder te gaan lopen in duurzaamheid, energiezuinigheid, langere termijnproducten, dat is hoe wij onze rol zien’.

a) Persoonlijke ervaring ondernemerschap Ook al had Otten aanvankelijk niet gekozen voor het ondernemerschap, het zit hem nu als gegoten. Ondernemer zijn beantwoordt aan zijn verlangen naar vrijheid, verantwoordelijkheid, concrete daden en laten zien dat het anders kan. Als een echte liberaal is hij allergisch voor overheidsbemoeienis en gelooft heilig in de vrije markt, tegelijk twijfelt hij ernstig aan het huidige economische systeem dat niet duurzaam is. Herhaaldelijk verklaart hij dat ondernemerschap bijdraagt aan zijn persoonlijke ontwikkeling, hij krijgt kansen om zich te ontplooien, nieuwe ervaringen op te doen en zijn dromen in praktijk te brengen. Hij leert van de dilemma’s die op zijn weg komen en wordt gestimuleerd om door te zetten. Bovendien kan hij in deze rol zijn verzet tegen onduurzame praktijken kracht bijzetten en laten zien dat duurzame bedrijfsvoering het uiteindelijk zal winnen. Ondernemerschap kortom, sluit uitstekend aan bij zijn ambities en draagt sterk bij aan zijn vorming.

b) Kwadranten van Wilber Ook deze ondernemer maakt een directe verbinding tussen zijn intenties en zijn gedrag (de individuele kwadranten). Hij kiest 100% voor duurzaamheid en wil deze missie op alle mogelijke manieren uitdragen. De collectieve verbanden waarover Otten spreekt, bevinden zich zowel op microniveau -het eigen bedrijf Tendris met de zes vennoten- als op macroniveau -een wereldwijd netwerk van duurzame ondernemers-. In beide gemeenschappen kiest Otten voor een strategie om duurzame doelen te bereiken en de fouten van de gevestigde systemen te vermijden. Otten is een van de weinige ondernemers in deze reeks die veel aandacht besteedt aan het 4e kwadrant, de sociale structuren. Hij spreekt geregeld over de ‘gevestigde orde’ waarmee hij een haat/liefde verhouding heeft. Enerzijds ziet hij de gevestigde orde -de overheid en de grote concerns- als een enorme concentratie van macht, geld en organisatie waartegen het moeilijk opboksen is. Anderzijds stelt Tendris28 zich ten doel de mainstream, dus de grote groep producenten en consumenten uit te dagen om duurzame keuzes te maken. In de strategie, marketing en communicatie richt het bedrijf zich expliciet op die gevestigde orde en niet op de kleine nichemarkt van mensen die al voor duurzaamheid gekozen heeft. Dit kwadrant wordt dus nadrukkelijk in de bedrijfsdoelen opgenomen. Ook het verhaal van Otten laat een correlatie tussen de vier kwadranten zien.

[28] Op de website formuleert Tendris de bedrijfsmissie als our dream: ‘We dream big, we dream different and we make dreams come true. Our dreams help us create a vision for tomorrow, without barriers and in an open space in which we think creatively, strive for innovation and succeed tremendously. Through our dreams, we are able to shape a new kind of sustainable world.’ Bron: www.tendris.nl/Pages/ourDream.aspx

78


c) Bevrijdingsspiritualiteit Bronnen: Otten verwijst vooral naar zijn opvoeding en naar de Philips ondernemerstraditie29 die hij meegekregen heeft. Die traditie van sociaal en betrokken ondernemerschap met nadruk op verantwoordelijkheid en je bijdrage leveren, hebben hem gevormd. Ervaringen: Otten beschrijft een aantal negatieve ervaringen, bij zijn toenmalige werkgever ABN-Amro en bij andere grote bedrijven die hij bezocht. Uit die ervaringen trok hij de conclusie dat, om het echt anders te doen, hij zelf ondernemer moest worden. Ook heeft hij negatieve ervaringen met de overheid die onbetrouwbaar gedrag laat zien. Een positieve ervaring is de teakplantage in Brazilië die helemaal volgens duurzaamheidseisen wordt gerund en een goed rendement oplevert. Inzicht: Voor Otten is het belangrijkste inzicht, het kritisch vermogen om dingen niet als vanzelfsprekend aan te nemen. Noodzaak tot bevrijding/eigen positie als krachtbron: Otten herkent de noodzaak om je te bevrijden van vaststaande patronen en alternatieven te ontwikkelen. Ondernemers zijn geschikt als krachtbron omdat zij initiatieven kunnen nemen en kunnen investeren. Tendris noemt zich een initiëringsmaatschappij en gebruikt een uitgekiende strategie om grote partijen in beweging te krijgen. In dat kader gebruikt Otten de metafoor van ‘energie’ die aantrekt en dingen verder brengt. Over persoonlijke bevrijding spreekt Otten niet. Sociale praxis: De praxis van Tendris kenmerkt zich, meer dan bij de andere ondernemers, door protest, non-conformisme en radicale keuzes. Otten c.s. verzet zich niet alleen tegen de gevestigde orde en de grote concerns maar neemt ook afstand van eliteondernemers die alleen werken voor reeds ‘bekeerde’ klanten. Hij noemt de Triodos Bank als voorbeeld daarvan. Onderdelen van de Tendris-strategie zijn: volop gebruik maken van de media, veel optredens en interviews houden en gebruik maken van invloedrijke lobbyisten zoals Bill Clinton. Met name Koornstra en Otten die het meest naar buiten treden, kiezen voor een eigenzinnig vrije jongens charmeoffensief dat enigszins brutaal maar aanstekelijk overkomt. Gemeenschapvorming: Otten laat niet zoveel los over de gemeenschappen waarin hij opereert. Wel geeft hij aan veel te reizen en zich in te zetten voor duurzame ontwikkeling in China en in India. Daarnaast noemt hij het belang van het team Tendris-vennoten dat elkaar regelmatig oppept en bij de les houdt. Vertalen naar nieuwe vormen: Deze zijn te vinden in de media-aandacht die met name Ruud Koornstra opzoekt. De informele stijl, de radicale boodschap en de heel eigen aanpak, trekken de aandacht en spreken vooral ( jonge), liberale zakenmensen aan. Tendris weet een inhoudelijk radicale boodschap te verpakken in een vrije jongensachtig jasje.

d) Woordvelden Ikloosheid ‘toen kwam het besef: hoe zou je dingen anders moeten doen’ (3) ‘wat we nu doen, is niet normaal, dat moeten we fundamenteel anders doen’ (4) ‘durven kritisch te zijn op wat je ziet’ (6) ‘je kunt ook iets anders kiezen’ (2) ‘als het moeilijk gaat, weet je: ik doe het om de goede reden’ (7) ‘succes is subjectief, dat heb ik altijd al gevonden’ (7) ‘mijn vrijheid is het allerbelangrijkste’ (2) [29]

Frans Otten is een achterkleinzoon van Anton Philips. Een van zijn neefs is ook vennoot van Tendris.

79


‘de enige oplossing is zelf veranderen’ (3) ‘je moet openstaan dan herken je de dingen die van belang zijn’ (5) ‘altijd loslaten, continu’ (2) ‘non-conformisme is het keyword voor wat wij doen’ (1) ‘altijd, het komt goed’ (6) ‘we zijn het kwijtgeraakt om echt betrokken te zijn bij wat we doen’ (1) Bezitloosheid ‘praten over de dingen die wel kunnen’ (6) ‘we moeten terug naar de kern’ (1) ‘het geld dat we verdienen, hoe verdelen we dat over alle betrokkenen’ (3) ‘geld verdienen is geen doel op zich’ (1) ‘iets maken wat in een lange termijnbehoefte voorziet’ (5) ‘mits we met z’n allen verbanden gaan leggen’ (4) ‘wij hebben iets: laten we het delen’ (3) ‘ik geloof in energie: er komt op je pad wat je nodig hebt’ (4) ‘uiteindelijk gaan we beloond worden’ (2) ‘bezit is net zo goed positief als negatief want het is ook ballast’ (1) ‘zelf de keuze kunnen maken voor deze onderneming, dat is grote rijkdom’ (5) ‘zaken doen, ondernemen is elke dag weer een eerlijke ruil’ (3) ‘iedereen maakt ons uit voor dwaas. Dat je het dan toch doet, heeft iets moois’ (6) ‘als je naar boven kijkt, naar de sterrenhemel of naar de aarde, alles is er’ (4) ‘enthousiasme, niet in de put zitten, maar zeggen: ‘dat kan wel’’ (5) Geweldloosheid ‘de fout ligt bij hem niet bij de organisatie’ (6) ‘ik wil iets waarbij ik waarde toevoeg’ (7) ‘we hebben een rol om mensen bewust te maken’ (1) ‘gewoon niet meer doen, stoppen nu massaal’ (6) ‘we hebben bijgedragen aan iets dat nuttig is’ (7) ‘de gevestigde orde inspireren’ (5) ‘uiteindelijk gaat het lukken maar daarvoor is wel bewustzijn nodig’ (7) ‘ga het gewoon doen, laat het zien’ (3) ‘ik voel de verantwoordelijkheid om mijn steentje bij te dragen’ (7) ‘je ziet dat je dingen in beweging kunt krijgen’ (3) ‘je kunt wel dingen geven maar niet afdwingen’ (4) ‘bij mvo past overwegend protesteren, laten zien, het klopt gewoon niet’ (6) ‘absoluut de overwinning, ik kan slecht tegen mijn verlies’ (4) ‘verdeeldheid als diversiteit is boeiender’ (2) ‘je moet door barrières heen, je niet opzij laten duwen’ (3) ‘creativiteit is essentieel, je moet echt iets nieuws gaan doen’ (1)

80


5.3.7

Timmo Terpstra

directeur van Peeze Koffie Kernuitspraken: ‘Nieuw is nieuwe paden ontdekken, op pad gaan zonder te weten waar het pad loopt, het zelf creëren.’ ‘Dat het heel erg leuk is en veel voldoening geeft om op deze nieuwe manier te ondernemen. Dat het zoveel leuker is om op deze manier met mensen, met leveranciers, met klanten en met partners bezig te zijn.’

a) Persoonlijke ervaring ondernemerschap Terpstra geeft aan geen ondernemer pur sang te zijn, in de zin van een pionier of idealist. Bij hem past het ondernemen in de zin van uitbouwen en continueren en in die rol zit hij nu bij Peeze. Terpstra is ambitieus, praat gedreven en vergelijkt ondernemen met topsport. Net als een topsporter kiest hij voor het hoogste en daarmee bedoelt hij een bedrijf leiden dat zich kenmerkt door kwaliteit en groei in maatschappelijke verantwoordelijkheid. Terpstra en zijn medewerkers kiezen voor het moeilijke traject, dus zelf de wegen zoeken die bij deze doelstelling passen. Daarbij besteedt deze directeur niet alleen aandacht aan het eigen bedrijf maar investeert hij ook nadrukkelijk in de relatie met de stakeholders. Als bedrijf met een missie positioneert Peeze zich in een keten van overtuigde en overtuigende ondernemers en betrokkenen. De koploperspositie op het gebied van mvo is voor Terpstra een doel geworden, hij wil deze positie behouden en versterken. Consistentie in alle aspecten van de bedrijfsvoering is daarbij een voorwaarde. In deze hoedanigheid kan het bedrijf zich handhaven in een nichemarkt en zich helemaal richten op excellentie. Ondernemerschap wordt dan een stijl of levenskunst met esthetische kenmerken.

b) Kwadranten van Wilber De persoonlijke intentie van Terpstra is heel duidelijk: het gaat hem erom het bedrijf integer en gewetensvol te leiden, vanuit overtuiging en gedrevenheid. Zijn gedrag moet daarmee in overeenstemming zijn. Het hele verhaal moet kloppen en daarbij ziet hij zijn eigen gedrag en dat van zijn onderneming als voorbeelden. Ook hecht hij veel belang aan het collectief: zijn bedrijf ziet hij als gemeenschap die samen de missie moet uitdragen, zich moet ontwikkelen, ontplooien en onderscheiden. Ook andere mvo-koploperbedrijven ziet hij als een collectief die elkaar inspireren en stimuleren. Zijn relatie tot de sociale structuren is meer gemengd. Enerzijds is het zijn missie de samenleving te interesseren en mee te slepen met deze manier van zakendoen. Anderzijds is de samenleving ook de plaats waar ‘oud denken’ nog gemeengoed is, waar andere normen en waarden gelden die deels bedreigend zijn voor zijn missionaire bedrijf. Voor Terpstra zijn begrippen als nieuw denken en nieuw ondernemerschap cruciaal, de kwadranten 1, 2 en 3 correleren het beste met deze waarden. Maar ook het 4e kwadrant maakt wel onderdeel uit van zijn ondernemersvisie.

c) Bevrijdingsspiritualiteit Bronnen: Hierbij noemt Terpstra zijn vroegere werkgevers Izaäk van Melle en Hans van der Woude (voormalig directeur Peeze).

81


Ervaringen: Een belangrijke, negatieve ervaring voor Terpstra was het gegeven dat bij de overname van Van Melle door Perfetti, het hele duurzaamheidsbeleid werd geschrapt. In Terpstra’s verhaal overheersen echter de positieve ervaringen: deze manier van ondernemen geeft veel voldoening en trots en levert veel positieve reacties op. Terpstra spreekt in dit opzicht van ‘cadeautjes’ die hem sterken dat hij op de goede weg is. Inzicht: Eenmaal spreekt Terpstra van ‘het licht zien’. Inzicht is voor hem vooral ‘nieuw’ denken en ‘nieuw’ ondernemen. Dat betekent: het verhaal compleet hebben, samenhang brengen in de missie (de retoriek) en de bedrijfsvoering (de realiteit) en deze samenhang zo ver mogelijk doorvoeren. Noodzaak tot bevrijding/eigen positie als krachtbron: Terpstra onderstreept herhaaldelijk de noodzaak om los te komen van ‘oud’ denken en ‘oud’ ondernemen. Hij is zelf een toonbeeld en krachtbron in het maken van dit onderscheid. Hij kiest bewust voor verdieping en versterking van mv ondernemen en draagt dit ook uit. Als hij vertelt over zijn ondernemerservaringen spreekt hij opvallend vaak over schoonheid: ‘een mooi product, een mooi proces, een mooie rol, een mooie klant.’ Sociale praxis: Het meest opvallend aan het verhaal over Peeze is het proces van voortdurende verdieping van duurzame bedrijfsvoering. Dit leidt ook tot een andere houding richting leveranciers en afnemers. Terpstra spreekt regelmatig over het verhaal van zijn bedrijf; dit moet kloppen, consistent en inspirerend zijn. Daarnaast wijst hij op het belang van haalbare en tastbare doelen; geen vaag idealisme maar houvast en daardoor herkenbaar resultaat. Gemeenschapsvorming: Terpstra beschrijft de sterke band met en tussen de medewerkers in het eigen bedrijf en de intensieve contacten met leveranciers en klanten. Ook is de gemeenschap met andere koplopers voor hem van belang. Bedrijven in een vergelijkbaar ontwikkelingsstadium inspireren hem, samen leren ze van elkaar en wisselen ideeën en ervaringen uit. Vertalen naar nieuwe vormen: De strategie waarvoor Peeze kiest, staat in de bedrijfskunde bekend als product leadership30. Dit betekent kort gezegd, excelleren als bedrijf door middel van je producten en diensten en je positioneren in een nichemarkt. Niet streven naar groot en veel, maar naar exclusief en excellent. Deze waardepropositie wordt door Peeze in de volle breedte en diepte op een maatschappelijk verantwoorde wijze ingevuld.

d) Woordvelden Ikloosheid ‘wij varen onze koers’ (1) ‘je hebt iets unieks want je loopt voor de troepen uit’ (3) ‘we krijgen bevestigd dat we het goed doen en dat is een lekker gevoel’ (2) ‘ik heb ook inspiratie en nieuwe ideeën nodig’ (5) ‘welke stappen zijn realistisch om te maken’ (6) ‘succes is: wat hebben we bijgedragen, welke vernieuwing hebben we aangebracht?’ (7) ‘een trots gevoel hebben, niet per definitie een financieel succes’ (7) ‘het is een eer dit bedrijf te mogen leiden’ (7) ‘het succes is dat je het hele verhaal compleet moet hebben’ (7) ‘zwaartepunt ligt bij zelf veranderen’ (3) ‘kritisch zijn naar jezelf en daarin ontwikkelen, dat is heel belangrijk’ (6) ‘je hebt wel mensen nodig maar je positie is onafhankelijk’ (2) [30]

82

Zie noot 26 van dit hoofdstuk.

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... ‘dat lukt alleen als je het licht ziet’ (5) Bezitloosheid ‘duurzaamheid moet werkbaar, hanteerbaar zijn’ (1) ‘het moet wel te doen zijn’ (1) ‘dat is een mooie rol en dat willen we zo houden’ (5) ‘je moet bepaalde beelden hebben’ (6) ‘een goede balans tussen geven en nemen’ (1) ‘met open kaart, niet de boel besodemieteren’ (3) ‘nieuw is denken in mogelijkheden en kansen’ (6) ‘nieuw is ruim boven de wetgeving opereren’ (3) ‘nieuw is pro-actief, denken in andere wegen’ (5) ‘van negatieve ervaring hebben we geleerd dat we van eigen kracht moeten uitgaan’ (1) ‘als je dat soort cadeautjes krijgt, is dat wel mooi’ (7) ‘elkaar versterken en van elkaar leren’ (4) ‘het is veel meer geven’ (2) ‘ik wil dingen tastbaar hebben’ (1) ‘het verhaal moet kloppen, het moet goed zijn’ (4) ‘steeds dieper gaan, is heel erg leuk’ (5) ‘bewust zijn van onze kennis en daar autoriteit zijn, dat bezit is belangrijk geworden’ (2) Geweldloosheid ‘mijn persoonlijke drijfveer is werken aan mooie producten’ (1) ‘je moet mensen bewust maken waar we mee bezig zijn’ (5) ‘wij hebben een standpunt ingenomen’ (3) ‘je vangt de wind maar je vangt ook als eerste complimenten’ (4) ‘je moet tegenwind trotseren om succesvol te kunnen zijn’ (3) ‘op pad gaan zonder te weten waar het pad loopt, het zelf creëren’ (1) ‘niet alleen zelf duurzaam zijn maar ook je leveranciers helpen te verduurzamen’ (2) ‘leveranciers helpen om een verhaal te vertellen’ (5) ‘als je ze raakt, helpt dat om de bewuste keuze te maken’ (7) ‘alleen als je het uit overtuiging doet’ (7) ‘wij hebben een gezamenlijk belang’ (2) ‘zo krijg je een kettingreactie en dat is nu aan de gang’ (2) ‘ik zie het, ik pak het op en ik ga als een speer’ (3) ‘vragen stellen doe je om nieuwe wegen te ontdekken’ (5) ‘wij hebben veel met overwinning, houden niet van nederlagen’ (4) ‘we weten niet waar de finish is maar willen er wel als eerste zijn’ (4) ‘flexibel zijn, niet star’ (6) ‘moeilijk of niet, gewoon doorgaan’ (3)

83


5.3.8

Ferry Samuels

directeur van Eco-Point Kernuitspraken: ‘Mijn hoogste waarde is zingeving. Ik ben niet iemand die uren kan vullen met praatjes. Alles wat ik doe moet zinvol zijn.’ ‘Dat is heel simpel, zoals mijn interne wereld is, zo ervaar ik mijn externe wereld ook.’

a) Persoonlijke ervaring ondernemerschap Ondernemerschap is Ferry Samuels op het lijf geschreven. De zelfstandigheid, de mogelijkheid een eigen koers te varen en zelf beslissingen te nemen, passen precies bij hem. Hij gebruikt het ondernemerschap om zijn waarden en overtuigingen uit te dragen en geeft zijn onderneming een missionair karakter. Ook hij volgt het pad van product leadership31: een innovatief, kwalitatief hoogstaand product creëren, de markt van de waarde ervan overtuigen, voor de troepen uitlopen en volhouden. Samuels geeft aan dat het ondernemerschap vormend voor hem is, het stelt hem voor vragen en dilemma’s die helpen bij zijn persoonlijke ontwikkeling. Hij noemt als voorbeelden: het coachend leiderschap dat hij ontwikkelt in contact met zijn medewerkers en het dilemma toen zijn compagnon overleed en hij op zichzelf teruggeworpen werd. Maatschappelijk verantwoord ondernemen past bij zijn waarden ‘respect & responsibility’ en daagt hem uit om zich nog sterker te profileren. Ook Samuels gebruikt in dit kader regelmatig de woorden ‘mooi’ en ‘goed’ en noemt mvo een heel ‘mooie’ manier van zakendoen. Hij zou niet meer anders kunnen.

b) Kwadranten van Wilber Ook deze ondernemer legt een directe relatie tussen intentie en gedrag. Opvallend in het verhaal van Samuels is dat hij persoonlijke waarden en bedrijfswaarden rechtstreeks met elkaar verbindt: een conflict in de bedrijfsfilosofie is ook een persoonlijk conflict, een persoonlijke overwinning is ook een overwinning voor de bedrijfsvoering. Dat heeft te maken met de grote betrokkenheid van Samuels met zijn bedrijf, maar ook met zijn visie op het leven. Hij ervaart een directe verbinding tussen zijn interne wereld en de externe wereld. Dat wil niet zeggen dat alles in die externe wereld naar zijn zin is, hij erkent realiteiten als graaiende bankiers, hardvochtige werkgevers en fundamentalistische gelovigen maar hij laat zich daardoor niet van de wijs brengen. Steeds opnieuw ziet hij mogelijkheden om een eigen vertaling aan de omstandigheden te geven. Zo zegt hij over de crisis: ‘Dit is een feit, we hebben ermee te maken en we hebben er last van, maar de belangrijkste vraag is: hoe gaan we ermee om.’ Samuels spreekt op verschillende plaatsen expliciet over eenheid: ‘Een zijn met jezelf, met je omgeving en met deze planeet’ en legt dus een directe relatie tussen alle vier de kwadranten.

c) Bevrijdingsspiritualiteit Bronnen: Samuels noemt zijn compagnon en diens positieve levensinstelling als inspiratiebron. Daarnaast vertelt hij te putten uit spirituele bronnen ontleend aan diverse religies. Ervaringen: Samuels beschrijft een aantal ervaringen die invloed op zijn leven hebben gehad. Negatief maar vormend was zijn werkervaring bij zijn eerste werkgever die geen milieuvriendelijke reinigingsmiddelen op de markt wilde brengen. Ook vormend was de [31]

84

Zie noot 26 van dit hoofdstuk.

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... ervaring toen zijn compagnon overleed en hij in verwarring achterbleef. Verder noemt Samuels veel positieve ervaringen die hij opdoet als mv ondernemer en als manager en coach van zijn medewerkers. Zijn positieve instelling, ook bij problemen en tegenvallers, is opvallend. Inzicht: Samuels legt gedurende het hele gesprek de nadruk op zijn waarden respect & responsibility, deze bepalen zijn visie en zijn handelen. Hij denkt wel dat ondernemers waarden nodig hebben om voor mvo te kiezen, tegelijk ziet hij dat ondernemers geholpen kunnen worden door de uitgangspunten van mvo om hun waarden helder te krijgen en daarnaar te handelen. Noodzaak tot bevrijding/eigen positie als krachtbron: Samuels spreekt meer van een noodzaak tot bezinning. De ondernemer kan veel invloed uitoefenen op zijn bedrijf en op zijn medewerkers, Samuels roept op om dit te doen en gebruikt daarbij vaak zinnen als: ‘het is heel simpel’ en ‘het is zo logisch’. Sociale praxis: Samuels’ gedrevenheid vertaalt zich in zijn ambitie voor zijn bedrijf, de producten, de medewerkers en de continuïteit. Uit alles blijkt dat Samuels kiest voor een zinvol leven als ondernemer. Dat betekent een zakelijke aanpak combineren met een grote liefde voor kwaliteit in alle aspecten van de onderneming. Gemeenschapvorming: Samuels werkt aan de gemeenschap in het eigen bedrijf en onderhoudt ook contacten met andere ondernemers, met name koplopers in mvo. Vertalen naar nieuwe vormen: Samuels spreekt over zijn ervaringen als coach. Door diepgaande gesprekken te voeren, diepe vragen te stellen en zijn eigen hart te toetsen, ontwikkelt hij een gevoel van verbondenheid en eenheid met alles en iedereen. Samuels is de enige ondernemer die openlijk spreekt over God, spiritualiteit en onderlinge verbondenheid. God is volgens hem te ervaren in de handelingen van ‘geven, ontvangen en delen’.

d) Woordvelden Ikloosheid ‘dat ervaar ik als een intern conflict’ (4) ‘dit is onze filosofie, daarmee moeten we het doen’ (4) ‘vasthouden aan een bepaalde strategie’ (4) ‘ik wil zelf mijn strategie bepalen’ (2) ‘je leert gewoon: waar maak ik me druk om’ (6) ‘het moet wel door jezelf heen gaan’ (3) ‘succes is resultaat, groei en groei van het bewustwordingsproces bij de klanten’ (7) ‘succes krijgt meer dimensies’ (7) ‘alles wat ik doe, moet zinvol zijn’ (4) ‘als ik deze wereld wil veranderen, zal ik zelf moeten veranderen’ (3) ‘ik wil gevonden worden en ga me niet meer bezighouden met zoeken’ (2) ‘loslaten is een voorwaarde voor vrijheid’ (2) ‘mijn hoogste waarde is zingeving’ (1) ‘naar jezelf kijken om jezelf te ontwikkelen’ (5) ‘openheid, open communiceren met mensen’ (5) ‘ik ga het liefst mijn eigen weg’ (2)

85


Bezitloosheid ‘ethisch vond ik dat niet verantwoord’ (3) ‘ik wilde daar niet aan meewerken’ (3) ‘mijn persoonlijke waarden liggen in respect en verantwoordelijkheid’ (5) ‘de natuur die wij slechts lenen van de generaties na ons’ (4) ‘we verkondigden het nieuwe geloof’ (5) ‘het gaat mij niet om de verdienste’ (2) ‘zoeken naar de balans tussen welzijn en welvaart’ (4) ‘ik zie deze crisis als een grote kans voor een nieuw soort economie’ (5) ‘bezit krijgt pas waarde als je er waarde aan geeft’ (1) ‘bezit is vrijheid, respect, zelfstandigheid’ (1) ‘ik kijk meer op lange termijn’ (1) ‘zolang je niet geeft, zul je ook heel weinig ontvangen’ (1) ‘God heeft te maken met geven, ontvangen en delen’ (7) ‘een van de grootste succesfactoren van een ondernemer is dat hij flexibel is’ (1) ‘geen concessies doen aan de filosofie’ (3) ‘dwaasheid staat weinig in de weg, je heb veel minder belemmeringen’ (6) Geweldloosheid ‘autoriteit moet je verdienen’ (6) ‘onze concurrenten volgen, wat ik goed vind’ (2) ‘dat iedereen het gevoel heeft dat het ook een onderdeel van hemzelf is’ (5) ‘een bijdrage leveren aan de wereld’ (1) ‘het begint met een bewustwordingsproces’ (7) ‘als je de juiste vragen stelt, krijg je goede antwoorden’ (5) ‘het is niet erg om af en toe je mening goed helder te communiceren’ (3) ‘ik ga uit van de sterkte van onze organisatie niet van de zwakte van een ander’ (1) ‘ik streef naar het hoogst haalbare’ (3) ‘overwinning en nederlaag heb ik allebei gehad als ondernemer’ (4) ‘mijn belangrijkste overwinning was dat ik mijn angsten overwon’ (4) ‘winnen is zeker iets dat bij een ondernemer hoort’ (4) ‘uiteindelijk bestaan we als geheel uit een eenheid, het heel-al’ (2) ‘we zijn een eenheid met de kosmos’ (2) ‘ik vond het moeilijk me te verbinden met een geloof dat absoluut is’ (5) ‘er zijn zoveel mooie dingen en waar het op neer komt is dat we een geheel zijn’ (2)

86

Van jongs af aan ondernemer willen worden

Ervaring van onbehagen, NEE tegen bestaande praktijk

Inzicht nodig

Positieve ervaringen mvo

Negatieve ervaringen mvo

Tegenwerking

Ervaringen delen

Ervaringen uitdragen

Visie op succes veranderd?

Visie op autoriteit veranderd?

Visie op bezit veranderd?

Innovatie(s)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

M. Doolaard

Mediation,energiemanagement; Natuurlijk geinspireerd

Al lang veranderd, persoonlijke groei

Beïnvloed: vroeger buiten, nu zelf

Veranderd, van buiten naar eigen intentie, bijdrage

Ja, mag nog meer

Ja, graag

Meegemaakt door andere mediators

Erkenning laat op zich wachten

Ontmoetingen met fantastische mensen; Positief netwerk

C. Ligtenberg

Nieuwe visie op arbeid en matching (spirituele vacaturebank)

Negatiever door slechte voorbeelden

Niet veranderd, negatief, het is er

Veranderd, van financieel naar maatsch. bijdrage

Ja, mag nog meer

Ja, graag

Moeten breken met onbetrouwbare partners

Niet stil zitten, bedrijf aanpassen aan wereld

Zelf positiever, hoopvoller geworden

Ja, soort bewustwording

Niemand kwaad willen doen. Praktijken bij werving en selectie

Niet bewust, vloeit voort uit keuzes; 5 jaar

J. Hugense

Ontwikkeling vleesvervanger die aan vlees kan worden toegevoegd: voldoet aan criteria voor gezondheid, duurzaamheid

Niet gericht op geld, wel op kennis en ontwikkeling

Niet in geïnteresseerd

Niet veranderd, succes zit in doorbraak product en idee, niet in max. winst

Ja, missionaire rol voor ondernemer

Ja, eerst heel ruim, nu wat selectiever

Ja, vanuit branche en bepaalde medewerkers binnen bedrijven

Negeren, voor gek verslijten, jaloezie. Branche is behoudend en defensief

Sterke persoonlijke ontwikkeling, veel pos. reacties, medewerking, nieuw netwerk

Ja, moet tussen de oren zitten; Interesse in essentiële zaken

Onbehagen met vleesbranche, ontwikkeling van alternatief

Ja, altijd; 30 jaar

L. Kreischer

D.m.v. styling en eigen lifestyle, inhoudelijk weerbarstige boodschap overbrengen

Neutraal

Neutraal

Veranderd, leeg begrip geworden

Ja, via eigen stijl/styling

Ja, via toevallige ontmoetingen en in eigen kring

Blijft buiten blikveld

Wel gehad, afstand van genomen, niet meer protesteren maar alternatieven bieden

Ja, steentje bijdragen, mogelijkheid om creativiteit in te zetten, mooi netwerk, geen zakelijke problemen

Ja, luisteren naar innerlijke stem. Loskomen van economische systemen en verwachtingen

Onbehagen met voedselproductie en voedselverwerking, NEE tegen dierenleed

Langzaam maar zeker naar toe gestuurd; 3½ jaar

F. Otten

Initiering: duurzaam product ontwikkelen en vermarkten. Gevestigde orde stimuleren om harder te gaan

Neutraal Zelf keuzes maken is grote rijkdom

Ondernemen als vrijheid. Tendris wordt autoriteit.

Niet veranderd, altijd subjectief gevonden

Ja, zoveel mogelijk publiciteit en netwerken zoeken

Ja, graag

Gevestigde orde: grote bedrijven en overheid

Onbetrouwbare overheid

Ja, idealen waarmaken en persoonlijke ontwikkeling; Goede voorbeelden; Positieve reacties

Ja, kritisch zijn

Negatieve ervaring bij ABN-Amro en andere bedrijven. Radicale keuze voor duurzaamheid

Niet onmiddellijk, besef is gegroeid; 9 jaar

T. Terpstra

Duurzaamheid doorvoeren in hele keten: anders omgaan met leveranciers en concurrenten

Veranderd, verbreed. Kennis en trots

Niet autoritair. Wel autoriteit

Veranderd, gaat nu om maatsch. bijdrage

Ja, ook zelf willen ontvangen

Ja, binnen koplopersgroep

Goede producten worden door anderen gekopieerd

Grote bedrijven met dito marketing

Alleen maar positief, koploperspositie is inspirerend en mooi. Geeft veel voldoening

Ja, andere manier van denken

Ervaring bij Van Melle. Keuze voor nieuw denken en nieuw ondernemen

Nee, komt op je pad. Sinds 2007; 2 jaar

F. Samuels

Reinigingsmiddelen op natuurlijke basis, verpakking via retoursysteem

Hangt samen met betekenis, lange termijnwaarde

Niet autoritair, Wel autoriteit in reinigingsmiddelen

Veranderd en verbreed, groei in bewustwording

Ja, meedoen en organiseren

Ja, binnen koplopersgroep

Niet genoemd. Gaat uit van eigen sterkte

Onbegrip, oneerlijke concurrentie

Ondernemen valt samen met eigen filosofie, veel positieve reacties van klanten en medewerkers

Ja, bewust zijn van eigen waarden en dat uitbouwen

Bij voormalig werkgever, radicaal NEE tegen producten met schade voor mens en milieu

Altijd al, sinds 1991; 18 jaar

5.3.9

Het is een natuurlijke manier van zijn en doen, bewust zijn

Management grote bedrijven, later training en coaching

Nee, via interim werk ontdekt; 15 jaar


Overzicht van de reacties per item naast elkaar geplaatst

87

88


6 Conclusies De spiritualiteit die ik tracht door te geven: religie is ons leven en de voltrekking van het leven is de eigenlijke religie. God wil niet vereerd maar geleefd worden.1 Na een uitgebreide tocht langs literatuur en ‘testimonials’ is het tijd om een aantal conclusies te trekken uit de analyses van de verschillende teksten.

6.1

Analyse met de zoeklichten van Wilber en Sölle

6.1.1

Het kwadrantenmodel

De integrale benadering van dit model en de correlatie tussen de kwadranten, leverden interessante invalshoeken op voor analyse. Het verschil tussen de analyseresultaten van de literatuur en die van de interviews, is opvallend. Uit de analyse van de literatuur blijkt dat in geen enkel boek de vier kwadranten evenredig worden behandeld en dat elke publicatie andere zwaartepunten aanbrengt. In veel boeken krijgt het eerste kwadrant weinig tot geen aandacht.2 Ook de interactie met de sociale structuren (4e kwadrant) komt niet altijd uit de verf. Het boek dat zich het meest harmonieus verhoudt tot het kwadrantenmodel is ‘The cultural creatives’ van Paul Ray. In de interviews daarentegen blijkt het voor de respondenten absoluut niet problematisch te zijn om een interactie tussen innerlijk (intentie) en uiterlijk (gedrag) te beschrijven en om zichzelf in een context te plaatsen van collectieve verbanden. De vier kwadranten kunnen zonder al te veel moeite in de persoonlijke verhalen worden herkend. Ik kan dan ook concluderen dat de integrale ontwikkeling en de samenhang tussen de kwadranten/domeinen die de mv ondernemers persoonlijk wel ervaren, lang niet altijd terug te vinden zijn in de bekende literatuur over mvo en over maatschappelijke ontwikkelingen. Deze literatuur ondersteunt het belang van deze samenhang niet. De focus op de persoonlijke ontwikkelingsweg van de ondernemer en op de manier waarop mvo die weg kan beïnvloeden, krijgt weinig tot geen aandacht in de literatuur, terwijl deze focus wel uitgebreide en interessante antwoorden oplevert in de interviews.3

[1] Citaat komt uit Elke golf is de zee. Mystieke spiritualiteit, Rotterdam 2004. Dit boek is de weerslag van een uitgebreid interview met Willigis Jäger (1925). Jäger is opgeleid als priester en ingetreden bij de Benedictijnen. Later maakt hij in Japan kennis met de zenmeditatie en ontwikkelt zijn inzichten op basis van oosterse en westerse invloeden. In 2002 wordt hem door kardinaal Ratzinger (de huidige paus) een spreek- en schrijfverbod opgelegd. Als hij zich daaraan niet wil houden, wordt hij geschorst als priester en uit de kloosterorde gezet. [2] In het boek ‘De brug naar business spiritualiteit, radicale vernieuwing begint bij de wortels’ zijn wel teksten te vinden over de relatie tussen persoonlijke ontwikkeling en transformatie en vernieuwingsprocessen, met name in de bijdragen van Gerrit Broekstra (p. 13-22) en Paul de Blot (p. 55-86). [3] Hier wil ik nogmaals verwijzen naar de reeks uitgaven van het NCW (zie noot 1 van hs. 1) waar uitgebreid aandacht is voor de persoonlijke verhalen van ondernemers en waar veel algemene lessen en inspiratie aan te ontlenen zijn.

89

Conclusies

Het is aan te bevelen om algemene informatie over mvo en over maatschappelijke ontwikkelingen te combineren met persoonlijke verhalen van ondernemers en met aandacht voor de integrale wijze waarop zij hun ondernemersstijl vormgeven en uitwerken. Indien in de literatuur aan de orde komt hoe de vier kwadranten/domeinen op elkaar inwerken en elkaar versterken,4 zal deze benadering beter aansluiten bij de ervaring van mv ondernemers.5

6.1.2

De fasen van de bevrijdingsspiritualiteit

Op dit punt is een vergelijking tussen de analyse van de literatuur en die van de interviews niet gelijkwaardig, aangezien de interviewvragen al op genoemde fasen gebaseerd waren. Ook in dit geval kan ik zeggen dat de analyse volgens de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit relevante vragen en inzichten opleverde over het ontwikkelingsproces bij ondernemen en bij de ondernemer. De conclusie hoe goed deze fasen het ontwikkelingsproces van de ondernemer weergeven, volgt hieronder. Meer in het algemeen concludeer ik nu al dat het vruchtbaar is om mvo als een ontwikkelingsproces te benaderen en te analyseren en ook met deze invalshoek te promoten. Ik kom hierop terug.

6.2

Verbindingen Sölle en Wilber

In dit laatste hoofdstuk roep ik de uitgangspunten (par. 2.4) die Sölle en Wilber gemeen hebben en die hen beiden tot spirituele denkers en schrijvers maken, nog even in herinnering. Ik spiegel elk uitgangspunt aan de analyseresultaten die in deze scriptie zijn verzameld. 1. Beide auteurs gaan uit van de menselijke potentie tot groei en geestelijke ontwikkeling. Deze opvatting is ook in de andere bronnen terug te vinden, zowel in de literatuur als in de interviews. 2. Beiden gebruiken de ladder als geschikte metafoor voor die ontwikkeling. Naarmate je hoger komt, nemen uitzicht (en inzicht) toe. In veel analyses komen inzicht en verdieping aan de orde, maar niet in alle. De ondernemers spreken allemaal van inzicht, bewustwording en verandering. Zij ervaren hun ondernemerschap als een leerproces waarin zij steeds verder komen. In de literatuur komen we ook een voorbeeld tegen waar een hiërarchie in leerniveaus wordt aangebracht, nl. in het boek ‘Good to Great’. Daar wordt leiderschap in vijf niveaus beschreven en wordt het excellente niveau aangeduid met ‘Level 5 leadership’. 3) Beide auteurs zien de ontmoeting en eenheidservaring met de Geest of God als einddoel van deze ontwikkeling. De ervaring en het belang van eenheid en verbondenheid komen in de secundaire literatuur niet aan bod, met uitzondering van ‘The cultural creatives’ waar deze er[4] Deze integrale benadering komt het best uit de verf als auteurs of onderzoekers zich laten leiden door de vragen die voortkomen uit een systeemtheorie zoals The Natural Step (zie www.naturalstep.org) of het cradle to cradle concept. [5] Aangezien ik slechts zeven interviews heb gehouden, moet deze aanbeveling uiteraard verder getoetst worden. Toch meen ik dat een integrale benadering vruchtbaar is om ondernemers te inspireren en te motiveren.

90


4)

5)

6)

7)

8)

9)

varing wel wordt besproken. Veel ondernemers die zijn geïnterviewd, spreken wel over ervaringen van eenheid en verbondenheid. Beiden veronderstellen dat de vrucht of het effect van deze eenheidservaring te vinden is in een andere, diepe betrokkenheid op mensen en de wereld. Betrokkenheid met de wereld en met de toekomst van mens en milieu, komt terug in de literatuur en in de interviews. Deze betrokkenheid vloeit voort uit de uitgangspunten van duurzame ontwikkeling. Of deze betrokkenheid de vrucht is van een spirituele eenheidservaring, wordt niet besproken. Alle ondernemers spreken in de interviews over een ‘bijdrage leveren aan een betere wereld’. Beiden koppelen geestelijke ontwikkeling eveneens aan toenemend onderscheidend vermogen, het verschil zien tussen heilzame en heilloze wegen. In alle interviews wordt gesproken over bewustzijn en bewustwording en ook in de literatuur is dit een terugkerend begrip. In de literatuur ligt vaker de nadruk op leren en intelligentie, in de interviews gaat het meer om persoonlijke ervaringen en leren met hart en ziel. Beiden gaan uit van een immanente werking van Gods geest door de menselijke activiteit. Sölle verwijst hierbij naar de typerende uitspraak van George Fox over ‘that of God’ in ieder mens. Dit uitgangspunt is een spirituele visie die niet aan de orde komt in de secundaire literatuur en ook niet expliciet in de interviews. Wel getuigen alle bronnen van het belang van een ethisch, zinvol en waardengedreven leven. Vooral de persoonlijke verhalen van de ondernemers weerspiegelen de spiritualiteit zoals de benedictijn Jäger die beschrijft.6 Door in de interviews te vragen naar het ontwikkelingsproces van de ondernemer, komen persoonlijke drijfveren, markerings- of bekeringsmomenten én de effecten daarvan in het dagelijks leven, duidelijk naar voren. Beiden plaatsen de individuele mens in een maatschappelijke context en verbinden persoonlijke ontwikkeling met maatschappelijke ontwikkeling. Dit uitgangspunt is duidelijk te herkennen in de interviews van de ondernemers, in de literatuur worden deze verbindingen niet altijd even duidelijk gelegd. Beiden zien ‘wereldcentrisme’, de verbondenheid van de mens met alle mensen en alle leven op aarde, als het toppunt van morele groei. Morele groei is geen expliciet onderwerp, noch in de bestudeerde literatuur, noch in de interviews. Wel worden de uitgangspunten van duurzame ontwikkeling7 in alle bronnen onderschreven en van belang geacht. Beiden wijzen op de fase van ikloosheid of transpersoonlijke ontwikkeling -waarbij de grenzen van de eigen identiteit worden opgeheven- als een belangrijke markering van de ontwikkeling op weg naar God. Ook hier geldt dat ‘ikloosheid’ geen onderwerp is in de bestudeerde literatuur -met uitzondering van ‘The Cultural Creatives’ en ‘Good to Great’- maar wel goed herkenbaar is in de interviews. In de reacties van de ondernemers zijn er veel voorbeelden van eigentijdse citaten die duiden op afstand nemen van ‘het zwaar bepantserde, verzekerde ik’.8

[6] Zie noot 1. In het hoofdstuk getiteld ‘Elke golf is de zee. Wat mystieke ervaring in wezen is’ (Jäger 2004, 3968) geeft Jäger een interessante visie op de mystieke ervaring die mensen brengt tot een transpersoonlijk bewustzijn en eenheidservaring met de Ene Werkelijkheid en hen diepgaand verandert in hun maatschappelijk leven. [7] Deze uitgangspunten zijn na te lezen in voorbeeld II van par.2.2.1 (paginapage 15) [8] Waaijman a.w., p. 231. De Canadese filosoof Charles Taylor spreekt van het ‘omsloten’ zelf, the buffered self, een beschrijving die Waaijman en Sölle waarschijnlijk wel (zouden) herkennen.

91

Conclusies

Concluderend kan ik zeggen dat de spirituele uitgangspunten van Wilber en Sölle veel duidelijker terug te vinden zijn in de persoonlijke verhalen van mv ondernemers dan in de publicaties over mvo. Deels is dat te verklaren uit het feit dat het interviewmateriaal verzameld is op basis van vragen naar persoonlijke ervaringen. Deze resultaten rechtvaardigen de conclusie dat de praktijk van het ondernemen veel meer aansluit bij processen van ervaring, ontwikkeling en bevrijding dan in de secundaire literatuur wordt onderkend. Het belang van maatschappelijk verantwoord ondernemen als een proces van vorming en omvorming is evident in de ondernemersverhalen en slechts latent aanwezig in de secundaire literatuur. Mijns inziens is dit een hiaat in de literatuur.

6.3

De fasen van de bevrijdingsspiritualiteit in de ondernemersinterviews

Nog eenmaal wil ik de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit vergelijken met de reacties van de ondernemers in de interviews. Hierbij gaat het om een vergelijking tussen het model dat dienst heeft gedaan als uitgangspunt voor de interviewvragen en de reacties van de respondenten, tegelijk een speurtocht naar een patroon in het ontwikkelingsproces van een mv ondernemer. Kwalitatief onderzoek zoekt immers naar patronen die oplichten uit de vergelijking van individuele verhalen. Deze patronen vormen de basis voor theorieën of concepten die in vervolgonderzoek kunnen worden getoetst. Nogmaals de fasen:

Bronnen De lijst van bronnen die Dorothee Sölle gebruikt in haar boek ‘Mystiek en verzet’, bleek lang, veelkleurig en ontleend aan een rijke traditie. Als ondernemers gevraagd wordt naar hun bronnen, komen er wel reacties maar het aantal namen en referenties is opvallend veel kleiner. Sölle put als theoloog en mysticus uit een groot reservoir dat haar richting geeft en inspireert. Deze bronnen zijn in onze tijd voor veel mensen niet meer bekend en toegankelijk. Dit roept vragen op: zijn deze bronnen niet meer van belang; zijn ze vervangen door andere, meer eigentijdse; of moeten deze bronnen opnieuw, wellicht op een andere wijze, worden aangeboden.

Ervaringen van onbehagen en bevrijding In tegenstelling tot de beperkte reactie op de vraag naar bronnen, wordt in alle interviews wel uitgebreid gesproken over ervaringen. Natuurlijk waren veel van mijn vragen daarop gericht en het blijkt dat deze invalshoek veel respons oplevert bij de ondernemers. Veel ondernemers refereren aan een of meer ervaringen van onbehagen die als zeer vormend zijn ervaren (zie matrix op paginapage 87, rij 2). Deze ervaringen houden verband met een vorige werkkring of een branche waar de ondernemer affiniteit mee heeft. Deze ervaring of reeks van ervaringen, heeft ingrijpende gevolgen en leidt tot een ‘radicaal nee’ tegen bepaalde praktijken in een verder geliefde sector of bedrijfstak.

92

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden... De ondernemer besluit een alternatief te ontwikkelen en het anders te gaan aanpakken. Hij/zij verlaat hiervoor niet het zakelijke domein maar ontwikkelt een nieuwe vorm van ondernemen die maatschappelijke verantwoordelijkheid insluit. Bij het ontwikkelen van dit alternatief worden vergaande innovaties niet geschuwd (zie matrix op pagina 87, rij 12).

Inzicht Een sleutelbegrip in de interviews is bewustwording en bewustzijn. Mv ondernemen vraagt een bewuste levenshouding. Deze houding betekent ook dat leven en werken meer met elkaar in samenhang worden gebracht en dat alle handelingen (ook de zakelijke) als betekenisvol worden gezien. De ondernemers ervaren een integratie tussen leven en werken, tussen woorden en daden en tussen ‘wij’ en ‘zij’ (zie matrix op pagina 87, rij 3). Gaandeweg ontwikkelen de ondernemers een ‘middenweg’ die uitersten met elkaar verbindt.9

De ondernemer als krachtbron Op dit punt stemmen literatuur en interviews overeen: de ondernemer als krachtbron is een onmisbare factor bij maatschappelijk verantwoord ondernemen. Uit de interviews blijkt dat deze krachtbron zich vertaalt in een sociale praxis met een actieve (uiterlijke) en een contemplatieve (innerlijke) component. Deze krachtbron wordt vooral gevoed door ervaringen opgedaan tijdens het ondernemerschap. Dit zijn, getuige deze zeven ondernemers, veelal positieve ervaringen van steun, enthousiasme en inspiratie. Daarnaast kennen de ondernemers negatieve ervaringen van onbegrip en tegenwerking (zie matrix pagina 87, rijen 4, 5 en 6). Beide ervaringen worden als vormend beschouwd. De ervaringen voeden en prikkelen de persoonlijke overtuiging en leveren brandstof om het mv ondernemen vol te houden en uit te werken.

Sociale praxis Ondernemers die bewust kiezen voor maatschappelijk verantwoord ondernemen, manifesteren vernieuwende en verrijkende vormen van sociale praxis. In de interviews komen daarvan interessante voorbeelden aan de orde. Ik noem er een aantal: - Een andere praxis van ondernemen door de creatie van andere producten en diensten die het eerder ervaren onbehagen opheffen en ombuigen. - Een andere praxis in de zorg voor de keten van leveranciers en afnemers, met nadruk op de koppeling: ieder het zijne gunnen, samenwerken en elkaar vooruit helpen. - Een andere praxis in de omgang met concurrenten waarbij gezamenlijke belangen in bepaalde gevallen zwaarder wegen dan het individuele belang. - Een andere praxis in de omgang met klanten. Zij worden beschouwd als fans die gekoesterd worden en met wie een persoonlijk, menselijk contact wordt gezocht. - Een andere praxis in de presentatie van het bedrijf. De nadruk ligt op het complete verhaal dat het bedrijf vertelt, dit is samenhangend en inspirerend.

[9] Dit blijkt ook uit de reacties van de ondernemers op de themalijst ‘omgaan met uitersten’ (zie bijlage 4 onderaan). Vaak gaven de respondenten aan niet te willen of kunnen kiezen maar de uitersten als complementair te beschouwen. Dorothee Sölle spreekt van de mystiek van de middenweg (Sölle 2000, 354).

93

Conclusies

-

Een andere praxis rondom interne en externe communicatie. De nadruk komt op waarden zoals consistentie en kwaliteit. Deze voorbeelden zijn samen te brengen onder de noemers: co-creatie en inclusiviteit. De sociale praxis van mvo is gericht op verbindingen maken en elkaar versterken. Ondernemen krijgt in deze context kwalificaties als ‘mooi’ en ‘goed’, het wordt een kunst die beoefend wordt en waarin verdieping en verbetering mogelijk is. De sociale praxis die ondernemers laten zien, als ze bewust gekozen hebben voor mv ondernemen, is buitengewoon rijk en veelzijdig. Die veelzijdigheid en aantrekkelijkheid komen goed uit de verf als de ondernemers bevraagd worden op hun ervaringen en als de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit daarbij dienen als leidraad. De ervaringen en voorbeelden die boven komen, sluiten aan bij ervaringen van schoonheid, heelheid en verlangen die Dorothee Sölle beschrijft als het gaat om de plekken van mystieke ervaring.10 In religieuze termen kun je zeggen dat deze ondernemers sporen laten zien van het Koninkrijk waar we allemaal naar verlangen. Wellicht rijst nu de vraag of deze vorm van ondernemen ook nog gaat over geld verdienen? In dit opzicht wijs ik op de waardenpropositie product leadership11 uit de managementliteratuur. Deze propositie sluit goed aan bij het profiel van ondernemen dat ik zojuist heb beschreven en dat als patroon uit de interviews naar voren komt. Deze propositie, mits gedisciplineerd uitgevoerd, is een uitstekende basis voor een winstgevende en duurzame onderneming. Een nadere uitwerking van de propositie product leadership in verband met mvo en het profiel van de mv ondernemer, is zeker de moeite waard.

Ikloosheid, bezitloosheid, geweldloosheid De sociale praxis van de bevrijdingsspiritualiteit kent behalve een beweging naar buiten ook een beweging naar binnen. Ook deze komt in de interviews aan de orde. De ondernemers spreken uitgebreid over hun persoonlijke ontwikkeling en de vorming die ze door het ondernemerschap ervaren. In veel interviews is een sfeer voelbaar die de spirituele categorieën ikloosheid, geweldloosheid en bezitloosheid, oproept. Toen ik de citaten uit de interviews koos die in verband staan met deze spirituele categorieën, bleek wel dat interpretatie en ‘vertaling’ nodig is om de connecties te leggen. Dit bepaalde mij bij het belang van ‘vertalers’ die spirituele begrippen met een lange traditie kunnen omzetten naar eigentijdse contexten. Toen ik de ondernemersreacties naar aanleiding van de lijsten met kwaliteiten, waarden en uitersten (bijlage 4; zie ook de matrix op pagina 87, rijen 9, 10 en 11) vergeleek met de spirituele categorieën, stuitte ik op woordvelden die bij veel ondernemers herkenning opriepen en die wellicht een eigentijdse verwoording van ikloosheid, bezitloosheid en geweldloosheid bieden. Ik zet deze woordvelden bij wijze van voorstel op een rijtje: [10] Dorothee Sölle noemt een aantal plekken waar de mystiek sterker dan elders kan worden ervaren. Ze noemt: natuur, erotiek, lijden, gemeenschap en vreugde. Met name bij vreugde komen dwaasheid en schoonheid als belangrijke ervaringsgegevens aan de orde. (Sölle 2000, 247-260) [11] Zie noot 26 van hoofdstuk 5. Belangrijke kenmerken van een product leader zijn passionate customers, out of the box mindset, ad-hoc, organic and cellular organization, market exploitation, technologies enabling cooperation, aimless experimentation and daydreams. (Treacy & Wiersema 1995, 88-93)

94


Traditionele term ikloosheid geweldloosheid bezitloosheid

Verwant eigentijds werkwoord Loslaten Vertrouwen, verbinden Doorzetten

Verwant eigentijds bijwoord Onbekommerd leven Respectvol leven Onverstoorbaar leven

In vervolgonderzoek kan getoetst worden of deze woordvelden een bruikbaar zoeklicht zijn bij de analyse van praktijkverhalen over spirituele ontwikkeling en heiliging.

Gemeenschapsvorming Alle ondernemers hechten eraan hun ervaringen te delen met anderen (zie matrix op pagina 87, rij 7). Ze willen daar tijd en soms ook geld voor uittrekken. Ook geven allen aan contact te onderhouden met netwerken. In het kader van mvo zijn netwerken van gelijkgezinden (bijvoorbeeld mvo koplopers) belangrijk om inspiratie op te doen en ervaringen uit te wisselen. Hoewel de geïnterviewden persoonlijke ontwikkeling en zakelijke ontwikkeling met elkaar verbinden, hebben de netwerken die ze het vaakst noemen een zwaartepunt op het zakelijk vlak. Een paar ondernemers noemen ook netwerken die voor hen persoonlijk van belang zijn. Uit de interviews blijkt dat het een zoektocht is om netwerken te vinden die ‘werken en leven’, ‘persoonlijk en zakelijk’ integreren. Er worden wel voorbeelden genoemd zoals The Hub en SVN (Social Venture Network) maar er is ook enige terughoudendheid te bespeuren of en hoe deze twee werelden moeten worden samengebracht.

Vertalen naar nieuwe vormen Deze fase van de bevrijdingsspiritualiteit komt in de interviews het minst uit de verf (zie matrix op pagina 87, rij 8). Dat gold eerder al voor het boek van Dorothee Sölle12. De creativiteit die voortkomt uit de ‘bevrijding’ of bewustwording krijgt voor een belangrijk deel gestalte in de sociale praxis. Als werken en leven steeds meer samenvallen, is het de vraag of het nog nodig is om nieuwe rituelen en ceremonies te ontwikkelen om het mv leven te vieren? Rondom mvo bestaat nu al een groot aanbod aan congressen, seminars, lezingen en workshops. Deze vormen zijn niet vernieuwend en over het algemeen niet gericht op ‘vieren’. De verbinding tussen mvo en deze fase van de bevrijdingsspiritualiteit is dan ook de minst duidelijke, wat mij betreft. Toch wil ik niet concluderen dat er helemaal geen verbinding is. Als ik alleen al kijk naar het grote aantal prijzen dat te winnen is voor duurzame initiatieven, denk ik dat er wel behoefte is aan enig ceremonieel rondom deze vorm van ondernemerschap. Ook het grote aantal festiviteiten in het kader 9-9-200913 de Dag van de Duurzaamheid, voorafgegaan door een Nacht van de Duurzaamheid, geven aan dat er behoefte is om regelmatig de inspanningen te memoreren, elkaar te bemoedigen en [12] Zie par 2.3 van deze scriptie. [13] 9-9-2009 werd uitgeroepen als Dag van de Duurzaamheid. Particulieren, bedrijven en organisaties mochten allerlei activiteiten bedenken en indienen om deze dag invulling te geven. Op de projectwebsite www.dagvandeduurzaamheid.nu kwamen meer dan 900 activiteiten binnen die in veel gevallen naast een informatief karakter ook een karakter van ontmoeting, vorming en viering hadden.

95

Conclusies

weer op te laden. Die behoefte krijgt niet alleen gestalte in talige bijeenkomsten maar ook in andere activiteiten met een meer feestelijk en ceremonieel karakter. Het is de moeite waard om in vervolgonderzoek in te zoomen op de mogelijke waarde van gemeenschappen en netwerken en het gezamenlijk uitvoeren van rituelen en vieringen om het duurzaam ondernemen, leven en werken vol te houden en dit te verrijken en te versterken. In een tijd dat massabewegingen vervangen zijn door kleinschalige, vaak (deels) virtuele netwerken, moet de waarde van gemeenschap opnieuw worden ontdekt. Wellicht bieden nieuwe vormen tegelijk nieuwe (inspiratie)bronnen die ondernemers nu vaak niet goed kunnen benoemen.

6.4

Een vernieuwd patroon

Op basis van de reacties van de respondenten wordt een vernieuwd patroon of model zichtbaar. De basis wordt wel gevormd door de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit maar deze krijgen een aangepaste invulling en geven zo het maatwerkpatroon van de ontwikkelingsweg van mv ondernemers weer. Het patroon is weergegeven op de volgende bladzijde.

96


4: sociale praxis sociale praxis innerlijk: vorming en omvorming o.i.v. mvo

5: gemeenschapsvorming

nieuwe begrippen: loslaten, vertrouwen, doorzetten

gemeenschapsvorming: aanwezig

delen, uitdragen, uitwisselen

nieuwe vormen: aarzelend aanwezig inzicht: duidelijk aanwezig

gesterkt door positieve ervaringen

schoonheid en goedheid

sociale praxis uiterlijk: rijk en uitgebreid aanwezig

noodzaak tot 3: noodzaak tot bevrijding: duidelijk bevrijding; aanwezig eigen positie als krachtbron eigen positie krachtbron: duidelijk aanwezig

2: inzicht

ervaringen van onbehagen

ervaringen: uitgebreid aanwezig

1: bron, ervaring

bronnen: beperkt aanwezig


illustratie bij § 6.4

97

Literatuurlijst

Literatuurlijst Boeije H., Analyseren in kwalitatief onderzoek. Denken en doen, Den Haag 2006 Bouckaert L., e.a., Bezielend Ondernemen, Heverlee z.j. Bouckaert L., Spiritualiteit, Bedrijfsethiek en Ondernemerschap, Wilrijk 2005 Bouckaert L., Mystiek en verzet, Het testament van Dorothee Sölle, Antwerpen 2004 Braungart M, McDonough W., Cradle to Cradle. Remaking the Way We Make Things, New York 2002. Nederlandse vertaling: Cradle to Cradle. Afval = voedsel, Heeswijk 2007 Broekstra, G,, De Blot P., e.a. De brug naar business spiritualiteit. Radicale vernieuwing begint bij de wortels, Eemnes 2006 Collins J.C., Porras J.I, Built to Last. Succesfull Habits of Visionary Companies, New York 1994 Collins J., Good to Great. Why Some Companies Make the Leap… and Others Don’t, New York 2001 Collins J., How the Mighty Fall. And Why Some Companies Never Give In, London 2009 Cramer J., Ondernemen met hoofd en hart. Duurzaam ondernemen: praktijkervaringen, Assen 2003 Derkse W., Een levensregel voor beginners, Benedictijnse spiritualiteit voor het dagelijkse leven, Tielt 2002 Graafland J, Kaptein M, Klamer H., Van Oorschot, A.,(red), Binnenskamers, Ondernemers over hun ethische dilemma’s, drijfveren en geloof, Zoetermeer 2000 (Uitgave Vereniging NCW) Hardjono T., Klamer H., Breng spirit in je werk! Hoe doe ik dat?, Handreikingen om geïnspireerd te werken, Zoetermeer 2005 Hoefman H.J., Schuiijt L., Het mysterie van creativiteit. Scheppingskracht ontsluiten binnen organisaties, ZINschrift 4, Rotterdam/Vught 2008 Jäger W., Elke golf is de zee. Mystieke spiritualiteit, Rotterdam 2004 Janssen Groesbeek M., Duurzamer Ondernemen, Amsterdam 2009 Jelsma Auke, Zoek en je zult gevonden worden. Mystiek als verrassing, Kampen 2007

98

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Klamer H., Klep P., Lambregtse C., Rutgers van der Loeff, B., Leermeesters. Ondernemers over hun voorbeelden, Zoetermeer 2001 (Uitgave Vereniging NCW) Klamer H., Lambregtse C., Rutgers van der Loeff, B., Visioenen. Ondernemers over hun missie, Zoetermeer 2002 (Uitgave Stichting NCW) Rutgers van der Loeff, B. e.a., Geëngageerd. Ondernemers over hun betrokkenheid bij mens en maatschappij, Zoetermeer 2003 (Uitgave Stichting NCW) Klamer H., Lambregtse C., Rutgers van der Loeff, B., Compassie. Ondernemers over mededogen, Zoetermeer 2004 (Uitgave Stichting NCW) Klamer H., Lambregtse C., Rutgers van der Loeff, B., Inspiratie. Ondernemers over levensbeschouwing en ondernemen, Zoetermeer 2005 (Uitgave Vereniging VNO-NCW) Klamer H., Lambregtse C., Van Oorschot A., Leiderschap. Ondernemers over hun visie, aanpak en motieven, Zoetermeer 2006 (Uitgave VNO-NCW) Keijzers G., Bos-Brouwers H., (ed), De preekstoel voorbij. Duurzaam innoveren in het MKB, Assen 2008 Ray P.H., Anderson S.R., The Cultural Creatives. How 50 Million People Are Changing the World, New York 2000 Sociaal-Economische Raad, De winst van waarden. Advies over maatschappelijk ondernemen, Den Haag 2000. Te downloaden via www.ser.nl/~/media/DB_Adviezen/2000_2009/2000/b19054%20pdf.ashx Sölle, Dorothee, Mystiek en verzet. Gij stil geschreeuw, Baarn 2000 Visser F., Ken Wilber. Denken als passie, Rotterdam 2001 Waaijman K., Spiritualiteit. Vormen, grondslagen, methoden, Gent/Kampen 2000 Wilber, K., A Theory of Everything. An Integral Vision for Business, Politics, Science, and Spirituality, Boston 2001 Wennekes W., De aartsvaders. De grondleggers van het Nederlandse bedrijfsleven, Amsterdam 1993, 2006 www.trouw.nl/religiefilosofie/nieuws/filosofie/article2775346.ece/Charles_Taylor.html Dossier Charles Taylor Wapenveld, christelijk perspectief op geloof en cultuur, jrg. 58 (2008) 3, p.27-32; Gewoon laten zien dat het kan! Levenswerk van een geïnspireerd ondernemer, Eelco van den Dool

99

Literatuurlijst

Relevante websites www.kenwilber.com www.spesforum.be www.vno-ncw.nl www.ser.nl www.oecd.org www.commissiecorporategovernance.nl www.nyenrode.nl/businesstopics/sustainability www.mvonederland.nl www.jimcollins.com www.culturalcreatives.org www.wisdomuniversity.org www.c2c.duurzaamheid.nl www.mbdc.com www.epea.com www.tegenlicht.vpro.nl www.naturalstep.org www.enviu.org the-hub.net www.svneurope.com

100


Samenvatting De vraagstelling van deze scriptie is ingegeven door de intuïtie dat in een eigentijds verschijnsel als maatschappelijk verantwoord ondernemen (mvo) en in de ervaringen van mv ondernemers, veel meer spirituele dynamiek zit dan de meeste berichtgeving over dit onderwerp doet vermoeden. Met andere woorden, spiritualiteit en mv ondernemerschap vertonen verwantschappen en kunnen van elkaar leren en elkaar versterken. Om deze intuïtie te kunnen onderzoeken, heb ik spiritualiteit geoperationaliseerd met twee spirituele modellen ontleend aan twee spirituele schrijvers. De eerste is Dorothee Sölle die in haar boek ‘Mystiek en verzet. Gij stil geschreeuw’ de democratisering van de mystiek bepleit. Dat impliceert dat ook moderne ondernemers mystici kunnen zijn en dat moderne maatschappelijke fenomenen mystieke trekken kunnen vertonen. Haar boek over de bevrijdingsspiritualiteit heb ik verwerkt in een model met fasen die het bevrijdingsproces kenmerken. Daarnaast heb ik de spirituele categorieën ‘ikloosheid, geweldloosheid en bezitloosheid’ die Sölle noemt als kenmerken van het mystieke ontwikkelingsproces, omgezet in drie lijsten met woordvelden. De andere spirituele schrijver die een analysemodel levert, is Ken Wilber. Zijn AQAL (all quadrants, all levels) model biedt een overzicht van de domeinen die, volgens de schrijver, alle evenredig betrokken moeten zijn bij integrale transformatie. In de introductie van de scriptie heb ik de overeenkomsten tussen Sölle en Wilber, waardoor ze beide als spirituele inspiratiebron fungeren, op een rijtje gezegd. De twee modellen gebruik ik vervolgens om spirituele dimensies te ‘lezen’, enerzijds in secundaire literatuur en anderzijds in interviewteksten (transcripties van zeven interviews met mv ondernemers die ik heb gehouden). De secundaire literatuur heb ik verdeeld in vier Nederlandse boeken over mvo, verschenen in de periode 2000-2009, en vier buitenlandse boeken, verschenen in de periode 1994 tot 2007. Elk boek wordt geanalyseerd met behulp van de hermeneutische zoeklichten ontleend aan Wilber en Sölle. Uit deze analyses blijkt dat vrijwel geen enkel boek alle vier de kwadranten van Wilber evenredig aan de orde laat komen. Ditzelfde geldt voor de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. In veel boeken is wel een aantal van deze fasen te herkennen maar vrijwel nooit komen ze allemaal aan de orde en wordt de onderlinge dynamiek uitvoerig beschreven en gewaardeerd. Uit de analyse van de interviews ontstaat een heel ander beeld. Voor het veldwerk heb ik zeven ondernemers benaderd die bewust gekozen hebben om mv te ondernemen. Ik heb hen in een open interview gevraagd naar hun ervaringen tijdens en door dit type ondernemerschap. Daarnaast heb ik hen een aantal lijsten voorgelegd met kwaliteiten, waarden en uitersten met de vraag welke zij herkenden vanuit hun ondernemerservaringen. De reacties van de ondernemers bleek veel meer overeen te stemmen met het kwadrantenmodel en met de fasen van de bevrijdingsspiritualiteit. In hun verhalen bespreken zij vrijwel altijd alle kwadranten en zien daar de relevantie van. Naar aanleiding van hun reacties op de vragen ontleend aan de bevrijdingsspiritualiteit, kunnen de fasen van het bevrijdingsproces gedifferentieerd en verder ingevuld worden als een maatwerkbeschrij-

101

Conclusies

ving van de ontwikkelingsweg van de mv ondernemer. De reacties naar aanleiding van de woordvelden ‘ikloosheid, geweldloosheid en bezitloosheid’ geven aanleiding tot een nieuwe ‘vertaling’ van deze woorden. Ik kom tot de voorstellen: ‘loslaten, vertrouwen/ verbinden en doorzetten.’ Ook al is mijn kwalitatief onderzoek gebaseerd op zeven interviews, toch concludeer ik dat mv ondernemers veel inspirerende en motiverende informatie geven als ze gevraagd wordt naar hun ervaringen. Die ervaringen zijn onder te brengen in een patroon dat waarschijnlijk ook voor andere ondernemers relevant is. Tegelijk zien de respondenten mvo als een ontwikkelingsweg die vormend voor hen werkt. Uit hun respons komen ook ervaringen van transformatie naar voren. De waarde van ervaringen bij het mv ondernemen en de waarde van mvo als vormings- en omvormingsproces is niet of nauwelijks in de literatuur over mvo terug te vinden. Ik constateer hier een hiaat. Daarnaast heb ik ontdekt dat de woordvelden rondom ‘ikloosheid, geweldloosheid en bezitloosheid’ vruchtbaar zijn om ook moderne ontwikkelingsprocessen te analyseren. Om dit goed te doen, is het nodig deze begrippen uit de spirituele traditie te ‘vertalen’naar onze tijd. Zo kan beproefde spirituele wijsheid een nieuwe betekenis krijgen in de analyse en waardering van maatschappelijke verschijnselen en in de ondersteuning van ‘moderne mystici’ bij hun ontwikkeling die zowel persoonlijk als maatschappelijk vruchten draagt.

102


Bijlage 1: Modellen in schema Kwadrantenmodel van Ken Wilber

at ig dr ag sm ge

l

c so al ia

cu ltu re e

uiterlijk

el ne io nt te in

innerlijk

viduee i d n l i

c o ll e ti e f c Fasen van de bevrijdingsspiritualiteit, gebaseerd op Dorothee Sölle

1: bron, ervaring


2: inzicht

3: noodzaak tot bevrijding; eigen positie als krachtbron

5: gemeenschapsvorming 4: sociale praxis

103

Bijlage

Bijlage 2: Woordvelden ‘Radicaal Nee tegen gevestigde omstandigheden, bestaande verhoudingen. Vertrouwdheid opgeven voor onbestemde vrijheid.’1

Ik-ikloosheid2

‘zwaar bepantserde, verzekerde ik’3

Openheid voor het radicaal andere, kijken door de ogen van God 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Non-conformisme Ontspannen, bevrijd, ongebonden leven, zonder lasten of verplichtingen Geloven in verandering, veranderbaarheid Bewust aangebrachte grenzen, gekozen zelfbeperking Opmerkzaamheid, ontvankelijkheid Vermogen tot relativeren, belang van distantie Niet succes en resultaat als laatste categorie

Bezit-bezitloosheid4

‘buitgemaakte en verzekerde bezit’5

Nadruk op kwaliteit van leven, waarde van hier en nu 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Vrije relatie tot de dingen, geen dwang, geen verslaving Geen belang aan status, rangen en standen Geen privileges, niet corrumpeerbaar Aandacht voor kringloop, groter geheel Bewuste, ‘tegendraadse’ levensstijl en consumptiepatroon Deelhebben aan de dwaasheid Genereus in tijd en aandacht

Geweld-geweldloosheid6

‘de wereld van het geweld’7

Denken vanuit gemeenschappelijkheid, wederzijdse afhankelijkheid 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7]

104

Co-creatie Verschillen niet verabsoluteren, nadruk op eenheid en waardigheid Houding van wilskracht, onverzettelijkheid Loskomen van categorieën als overwinning/nederlaag/vernedering Open dialoog zoeken, vragen stellen Niet bang voor autoriteit, verzet tegen machtsmisbruik (kan overgaan in boycot en non-coöperatie) Initiatieven van onderop, zelforganisatie

Sölle, a.w., p. 267 e.v. Sölle, a.w., p. 291 e.v. Waaijman, a.w., p. 231 Sölle, a.w., p. 325 e.v. Waaijman, a.w., p. 231 Sölle, a.w., p. 359 e.v. Waaijman, a.w., p. 231


7 níet succes en resultaat als laatste categorie 6 vermogen tot relativeren, belang van distantie

1 non-conformisme

2 ontspannen, bevrijd, ongebonden leven, zonder lasten of verplichtingen

ikloosheid

3 geloven in verandering, veranderbaarheid

5 opmerkzaamheid, ontvankelijkheid

4 bewust aangebrachte grenzen, gekozen zelfbeperking

7 genereus in tijd en aandacht

6 deelhebben aan de dwaasheid

bezitloosheid

5 bewuste, ’tegendraadse’ levensstijl en consumptiepatroon

7 initiatieven van onderop, zelf-organisatie

1 vrije relatie tot de dingen, geen dwang, geen verslaving 2 geen belang aan status, rangen en standen

3 geen privileges, niet corrumpeerbaar 4 aandacht voor kringloop, groter geheel

1 co-creatie

6 niet bang voor 2 autoriteit, verzet verschillen niet tegen machtsmisbruik verabsoluteren, nadruk (kan overgaan in op eenheid en boycot en nonwaardigheid geweldloosheid coöperatie) 5 open dialoog zoeken, vragen stellen

4 loskomen van categorieën als overwinning / nederlaag / vernedering

3 houding van wilskracht, onverzettelijkheid

105

Bijlage

Bijlage 3: Itemlijst voor de interviews ONDERNEMERSCHAP - - - - - - - - - - - - - -

Wilde je altijd al ondernemer worden? Heb je bewust gekozen – op een gegeven moment- om MV te gaan ondernemen Wat was de aanleiding, kun je een bepaalde gebeurtenis aanwijzen Zijn er bronnen/mensen die je tot deze keuze/bij dit proces hebben geïnspireerd of gemotiveerd Is een bepaald inzicht nodig is om over te gaan op MVO; hoe zou je dat formuleren Is dit een inzicht wat je zelf hebt moeten verwerven of wat je is aangereikt Wat zijn je belangrijkste ervaringen sinds je actief bent als MVO’er • positieve Hebben deze ervaringen je beïnvloed/veranderd • negatieve Hebben deze ervaringen je beïnvloed/veranderd Wat doe je bij tegenslag, onbegrip, tegenwerking (voorbeelden) Wat doe je om de ingeslagen weg vol te houden Vind je het belangrijk om ervaringen te delen. Zo ja, hoe doe je dat Heb je behoefte aan netwerken of gemeenschappen om je verder te helpen, op ideeën te brengen, uit te wisselen Wat zijn je ervaringen daarmee Heb je behoefte je ervaringen en inzichten uit te dragen. Zo ja, hoe doe je dat Wat zijn je ervaringen daarmee

BEGRIPPEN Is de betekenis van dit begrip veranderd tijdens/door je ondernemerschap • succes • autoriteit • bezit

(R) Wat betekent voor jou ‘kwaliteit van leven’

106


Bijlage 4: Themalijsten voor de interviews Belangrijke kwaliteiten

Belangrijke waarden

creatief verantwoordelijk bescheiden ontspannen ontvankelijk open enthousiast gul betrokken aandachtig relativerend evenwichtig onderscheidend vermogen

zelfontplooiing zelfbeperking non-conformisme discipline onverzettelijkheid volharding vertrouwen verwondering respect

Omgaan met uitersten perfectie – imperfectie overwinning –nederlaag aanpassen –verzetten nut – nutteloosheid verstand – dwaasheid zelfvertrouwen – zelfkritiek eenheid – verdeeldheid heelheid – gebrokenheid vragen stellen – antwoorden geven zelf veranderen – anderen veranderen zoeken – gevonden worden moeten – loslaten verplicht – vrijblijvend geven – ontvangen eerlijkheid – corruptie afhankelijkheid – onafhankelijkheid toegeven - protesteren

107

Bijlage

Bijlage 5: Transcriptie van de interviews Tekst interview met Martin Doolaard, directeur/eigenaar ‘Natuurlijk Geïnspireerd’. Gesprek vond plaats op woensdag 11 februari 2009 in Nieuwerkerk a/d IJssel (Vraag 1) Totaal niet. Ik kom uit een heel beschermd milieu, mijn vader was ambtenaar en zo, maar mijn moeder kwam uit een middenstandsgezin en daar heeft wel een soort spanning tussen gezeten. Ik had geen flauw idee wat dat überhaupt zou zijn, ondernemer zijn. Dus ik ben altijd in loondienst geweest tot ik ergens uitgetrapt werd (ik ben daar heel makkelijk in). Oh wat gaan we nu doen, dan ga ik even iets interim doen. Dat is een belangrijke fase geweest, een enorme leerfase. Niet met het idee nu ben ik een ondernemer of zo, ik deed gewoon een interim klus. Dat vond het wel interessant. Dat heeft zich later nog een keer herhaald. Eigenlijk vond ik dat zo leuk, die vrijheid en dat zelf bepalen. Eigenlijk past dit wel heel erg bij mij. Toen ben ik 15 jaar geleden voor mezelf begonnen, altijd in de zakelijke dienstverlening. (Vraag 2) Ik zit even te scannen, ik heb het niet beschikbaar. Ik ben ooit begonnen met het eerste bureau in Nederland voor mediation, wat een heel bijzondere vorm is van het oplossen van problemen. Ik vond in die tijd al, vijftien jaar geleden,dat ik een heel wezenlijke bijdrage leverde aan de maatschappij door op te lossen in plaats van te hanteren. Tegelijkertijd ben ik met stressmanagementsprogramma’s begonnen. Via stressmanagement ben ik in energiemanagement terechtgekomen. Dat was voor mij een heel belangrijke omslag. Persoonlijk energiemanagement. Daar heb ik echt programma’s voor ontwikkeld. Ik heb toen ook voor De Baak gewerkt, voor trainers en coaches is dat heel belangrijk, als je kan zeggen dat je voor De Baak werkt, heb je een wat groter aura (lach). Eind jaren 90 raakte ik daar in gesprek met mensen en toen ging dat over MVO, ik wist toen niet precies wat het was. Ik had wel zo’n compostton in de tuin maar er is nog meer. Als het gaat over energiemanagement gaat het over jouw natuurlijke bronnen als mens, jouw echte hulpbronnen. Ik ben toen in heel veel netwerken terechtgekomen over hoe gaan we om met waarden in de wereld. Dat is ook een hele belangrijke: er was ook een organisatie die was bezig met de rechten van de mens. In die tijdspanne, 1998, 99 heb ik veel meer bewustzijn gekregen over wat mv eigenlijk betekent en dat is echt groter dan ik zelf had voorgesteld. Wel belangrijk omdat het aangaf dat ik natuurlijkerwijs een bepaalde richting had gekozen. (Vraag 3 aanleiding) Ja, kijk met mediation… Ik heb heel veel gewerkt in organisaties in grote veranderingsprocessen, ik heb het over fusietrajecten met duizenden mensen en verschillende branches. Ik heb zelf gemerkt dat er ongelooflijk veel stress en conflicten ontstonden in veranderingsprocessen. En dat ik als manager niet altijd in staat was om daar goed mee om te gaan. Deels lag dat aan mezelf, deels ook door de omstandigheden. Want er liggen targets, er moeten doelen bereikt worden, of jij nou ziek, zwak of misselijk bent, we

108

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... gaan gewoon daarheen. Er was dus veel te weinig aandacht voor de mens, terwijl ik wel een mensenmens ben. En ik dacht, als het om veranderen gaat, zou ik dat anders willen doen. (Ontevreden?) Niet ontevredenheid maar teleurstelling. Het is heel makkelijk om te zeggen: het ligt aan het bedrijf, ook een teleurstelling in mezelf, dat ik de capaciteiten die ik daarvoor heb, nog niet kon neerzetten zoals ik dat wilde. Een jaartje heb ik niks gedaan en toen… dat is wel leuk om te vertellen want dat gaat over spiritualiteit, ook. Ik had aan een vriend van mij gevraagd, een heel goeie vriend: “Heb jij een tip voor mij, ik wil eens in contact komen met iemand, ik wil iets doen met conflicten, ik weet nog niet wat, met iemand die mij daar een stap verder in kan helpen.” Toen noemde hij een hele reeks namen. Een paar weken later lag ik in de sauna en ik weet nog het moment, ik had opeens helder: Kees van Zijtveld. Ik heb Kees gebeld: ‘Kees, ik wil met jou eens praten.’ Kees kende mij niet, ik hem niet, dat was nog in de tijd (93, 94) dat ie nog tijd had voor mensen. Ik heb een uur met hem zitten kletsen en op het laatst zei ik: ‘Ik kom met een boodschap: Jij weet wat mijn next step is.’ Hij zei: ‘Ja, ik heb laatst iets gelezen van mediation. Dat is hartstikke nieuw.’ En ik wist gewoon dat dat goed was, dat het klopte. Ik ben ook later bij Kees gaan werken met mediationtrainingen en stressmanagementprogramma’s. Dat zijn van die dingen die dan bestemd zijn. Mijn filosofie is:‘Waar conflicten zijn, daar is stress, waar stress is, daar zijn conflicten’. Niet in de zin dat ik boos ben op jou. Conflict betekent dat ik zelf uit de stroom stap. Ik kan wel vinden dat het aan jou ligt maar ik doe het zelf. Dat is voor mij een heel mooie schakel van een universeel principe, een heel mooie schakel ook van mediation Als ik stress heb, dan zit ik niet in de stroom. Dan heb ik weerstand, wil ik teveel, moet dingen. Dus ja, dat is de aanleiding en de rest is daar een vervolg op geweest. (zelf gevolgd of kwam het naar je toe?) Die ene vriend waarvan ik wist, die zet ergens een palletje om voor mij. Kees van Zijtveld is belangrijk geweest. Daarnaast iemand uit de stresswereld, destijds een hotemetoot Jacques Winnubst. Een jaar of tien geleden dé man op het gebied van onderzoek naar stressmanagement. Het gaat om verhalen, weet je wel, dat vind ik altijd mooi. Ik stond met mijn standje bij een van de vakbonden, ik had me daar gewoon naar binnen geluld. Die hadden een congres over stressmanagement en in de pauze mocht ik daar staan met een standje over mediation. Ik heb een foto uitvergroot van Clinton die daar stond tussen Rabin en Arafat, een wereldplaat geweldig. Je kreeg een soort handshake, heel magisch. Jacques Winnubst was een van de inleiders van het congres, ik kende de hele man niet. In de pauze komt ie langs de standjes, hij blijft bij mijn stand staan en kijkt me aan. Hij zegt: ‘Ik ben op zoek naar … van De Ark. De Ark was één van de eerste trainings- en coachingsbureaus die heel veel deed op het gebied van spiritualiteit, maar gestreste managers in no time weer in het zadel kreeg. Toevallig kende ik die man, dus ik zei: ‘Dat is goed meneer Winnubst, ik neem morgen even contact op.” De dag daarop belde ik en zei: ‘Nu nog eens iets meneer Winnubst, ik wil graag eens met u praten want ik erger me dood aan het feit dat iedereen zich maar stressmanager of stresscoach kan noemen in Nederland. Vindt u ook niet dat we daar wat aan moeten doen?’ Ik kom in gesprek met Winnubst en daar is bijvoorbeeld de Masteropleiding Stressmanagement uit voortgekomen dus ik zat in een netwerk, dat is mega. Dat zijn wel heel belangrijke dingen geweest. Ook een kwestie van openstaan. (stroom?)

109

Bijlage

Het taoistische principe: de stroom van gebeurtenissen en ontwikkelingen die er is en die wordt aangeboden voor jou, of je wilt of niet. Je kan instappen en meeglijden, je kunt het ook niet doen. Je kan ook instappen en weerstand hebben. Die stroom is er voor jou. (zelf ook wat doen?) Oké, dat is dan het principe van Coelho die zegt: ‘Als je echt iets wilt, dan spant de totale natuur samen om te zorgen dat dat voor jou op een of andere manier in werking wordt gesteld.’ Dat is voor mij heel magisch. Dat inzicht heb ik steeds scherper gemaakt, dat het echt werkt. Ik heb het nooit op school geleerd, niet van mijn ouders maar dit is wel zoals de natuur werkt. (vraag inzicht) Ik vind het heel aanmatigend om te zeggen dat je daar een bepaald inzicht voor nodig hebt. Voor mij is het gewoon een heel natuurlijke manier van zijn en van doen. Aan de andere kant is het wel zo, als ik om me heen kijk… Weet je, ik geloof niet zozeer dat het met inzicht te maken heeft – het woord klinkt heel hard- het heeft veel met onwetendheid te maken. Misschien is het meer weten dan inzicht. (weten?) Belangrijk is dat je bewust bent dat je op of andere manier allemaal met elkaar verbonden bent. Als ik er een zootje van maak met mijn productiebedrijf dan betekent het ook gewoon een zootje in de wereld, verder. Dat komt toch op mij terug. Wie goed doet, goed ontmoet. Misschien is dat voor mij zo appeltje, eitje op een of andere manier. (vraag positieve ervaringen) In zoverre wel. Ik heb wel eens het gevoel, ik ben een eenling, een slachtoffer, zielig en zo. Maar ik ben wel iemand die altijd voorop loopt, de eerste met mediation in Nederland. Dat is heel bijzonder want dan verdien je nog helemaal niets, hoor. Energiemanagementprogramma’s, echt trainingen, ik was de eerste in Nederland. En dat is niet: goh geweldig Martin maar dat is een feit. En nu, mijn nieuwe bedrijf: Natuurlijk Geïnspireerd, als ik om me heen kijk, heb ik ze nog niet gezien. Het is ook iets wat onontkoombaar is op een of andere manier. Ik doe die dingen gewoon, het past bij mij. Het duurt gewoon een hele tijd eer zo’n bedrijfje weer draait en klanten aanzuigt. Dat gaat niet gelijk Geef ik nu antwoord op je vraag? (positieve ervaringen?) Fantastisch, laten we dat even voorop stellen. Als ik nu kijk, ik ben een klein beetje uitgekeken op de trainings- en coachingswereld zelf, wat kan ik nu nog echt leren qua diepgang. Ze maken van niets iets bijzonders. Waar ik echt geïnspireerd van word, is van jonge mensen, de creativiteit van jonge mensen. Dat vind ik fantastisch. Ik coach op dit moment heel veel creatieve ondernemers, vaak startend in de duurzame en sociale vernieuwing, ik vind het gewééldig! (wat?) Het lef dat ze hebben om iets te doen. Het gaat soms niet eens over lef, ze hebben een idee en ze zijn dat idee. Fantáástisch! Waar ik heel lang over gedaan heb om dat te bereiken, dat zijn zij, gewoon. Geweldig. Het levert absoluut netwerken op maar je moet wel voor zo’n netwerk kiezen. Ik kan ook zeggen, ik blijf in mijn vertrouwde netwerk van multinationals en zo. Dat is het niet helemaal. (hoe?) Dat is een gedachte die ik al lang had. Dat wil nog niet zeggen dat je het ook gelijk doet. Vanzelf kom je mensen tegen, kom je in netwerken terecht en dan opeens blijken alle puzzelstukjes bij elkaar te horen. Achteraf is het zichtbaar hoe het werkt. (op zoek?) Ik stel gewoon mijn vragen (handen omhoog). (vraag negatieve ervaringen) 110

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Dat heeft te maken met hoe ik elkaar zit, wel persoonsgebonden. Bij mediation: nou mensen dit is het echt voor Nederland en dan stop je daar ladingen tijd, energie en aandacht in en dan duurt het gewoon heel lang voordat het allemaal gaat bewegen en dat beweegt niet zozeer omdat ik beweeg maar daar is massa voor nodig. Dat had ik met energiemanagement precies hetzelfde. Pas nu zijn er trainings- en coachingsbureaus die daar wat mee gaan werken, met dat soort principes. Ik heb het niet over de alternatieve scene maar over het traditionele circuit. Nu met Natuurlijk Geïnspireerd, de natuur als metafoor voor veranderingsprocessen, is het ook even afwachten. Er is heel veel … Zorg dat je zichtbaar bent. (moet je daar veel in stoppen?) Niet zozeer moeten maar ik wil dat. (uithoudingsvermogen? ) Dat heeft iedere ondernemer. Anders ga je in loondienst dat is toch iets rustiger, allemaal. (Vraag tegenslag, onbegrip) Ik word niet altijd serieus genomen en dat is wel lastig, daar heb ik wel last van. Dan zeg je, daar sta je boven. Omdat ik zelf heel integer ben in de dingen die ik doe, dan doen ze wat lacherig, ach joh, die natuurwetten en zo. (last?) Dat je geen opdrachten krijgt, hè. Je hebt een hartstikke goed gesprek maar wat is nou echt je ding, dat vinden ze dan wel lastig. Aperte tegenwerking: toen mediation een heel klein beetje begon te groeien, kwam er ook een instituut in Nederland, het NMI, daar ben ik nog bij betrokken geweest. Het instituut zelf accrediteerde de trainingsbureaus, er waren er opeens drie die trainingen gaven en ik was de vierde maar dat bleek dus een ‘closed shop’ te zijn want die kwamen allemaal uit de juridische dienstverlening. Je merkt het, weet je wel. Ik wilde dat zo graag om echt te kunnen opleiden op het gebied van mediation en daar heeft jaren een embargo op gelegen zodat die bureaus zelf konden groeien en toen het embargo eraf ging, had ik geen zin meer. Dat vind ik wel heel jammer. Ik keek naar mediation op een heel andere manier, ik keek meer vanuit de natuur en energie en dat waren heel vreemde dingen voor ze. Als ik terugkijk, begrijp ik dat wel maar als ik daar inzit, heb ik daar moeite mee. Ik ben redelijk hardnekkig met die dingen. Dat is wel hard werken voor mij. (Vraag ervaringen delen) Ja, gewoon in mijn eigen netwerken. Dat kunnen professionals zijn op het gebied van coaching en training, het kunnen ook ondernemers zijn met een heel andere achtergrond. Ik ben daar heel blij mee. Ik zit in The Hub, de Enviu, in Rotterdam ontstaan, is een van de snelst groeiende organisaties op het gebied van sociaal en duurzaam bewustzijn, doen fantáástische projecten in ontwikkelingslanden, echt mega! The Hub vind ik enig, vanwege de losheid en de diversiteit ook. De echte drang naar vernieuwing. Enviu zijn wat meer jongeren, de ongelooflijke drang die ze hebben, ze kunnen niet anders dan ondernemen. Fantastisch om te zien. Verder heb je in Nederland nog de SVN, Social Venture Network. Is jarenlang heel oubollig geweest maar er gaat een frisse wind door de organisatie en dat betekent dat ik wel eens zou kunnen instappen. Verder natuurlijk brancheorganisaties. Als professioneel coach ben ik aangesloten bij de NOBCO, ik ben aangesloten bij de NVO2, vereniging van opleiders en trainers. Ik ben verbonden aan Your navigator, voorheen de Mentorraad van de Kamer van Koophandel. Daar hebben ze in Rotterdam een heel nieuw project voor gestart waar ondernemers die al een tijd meelopen een halve dag per maand beschikbaar stellen voor een ondernemer

111

Bijlage

die in de problemen zit. Dat doe ik ook, vind ik enig, het is ook een vorm van maatschappelijk verantwoord bezig zijn. (andere gemeenschappen?) Ik haal mijn rust en de kwaliteit van mijn gedachten bij Brahma Kumaris vandaan, de Spirituele Academie. Dat is een geweldige club. Zo heb ik tientallen geloven sinds m’n twintigste, dertigste… Dit is wel een zuiver iets dat bij mij past. Dat is inderdaad voor rust en ontwikkeling van je gedachten. (Vraag uitdragen) Ik heb de mazzel dat ik in de zakelijke dienstverlening zit dus ik doe niets anders de hele dag. (lezingen, artikelen?) Ja juist, dat laatste is wel belangrijk. Ik zal het even opschrijven (pakt rood opschrijfboek dat heel de tijd naast hem gelegen heeft). Ik heb overigens ook een boek op stapel staan, dat heb ik mezelf een jaar geleden beloofd en dat komt er ook echt, hoor. (waar gaat het over?) Over natuur, natuurwetten en dat dat jouw leven regelt zonder dat je het in de gaten hebt. In de natuur ligt het allemaal besloten, daar liggen oplossingen. Ik kan me voorstellen dat ik heel andere bronnen heb (dan Cradle to Cradle, MD) maar uiteindelijk leiden die bronnen allemaal naar hetzelfde. Waar mijn bronnen vandaan komen? Dat is zo divers. Wat voor mij heel belangrijk is geweest, een jaar of 20 geleden ben ik bij een workshop geweest over spiertesten. Aan de hand van spierspanning kan je aan mensen, net als aan een PC, een vraag stellen. In plaats van een nulletje of een eentje wordt het ja of nee. Zo kun je heel veel vragen aan mensen, je steekt je arm uit en dan kan je een vraag stellen: ‘Heet jij Martin?’ Als dat niet zo is, krijg ik een soort stressreactie in mijn onderbewustzijn en valt mijn spierspanning weg. Ik vond dat zo’n ongelooflijke openbaring en heb heel veel van dat soort dingen, allerlei bewegingen en stromingen geïntegreerd. Biofeedback, dat soort dingen. Je lichaam geeft tientallen signalen af de hele tijd en dat kun je heel simpel door stickertjes of door je vingers in een apparaat te leggen of door een headset op te zetten, kun je jezelf beter managen op het moment dat je stress ervaart. Voor heel veel mensen is het al een inzicht als ze het stickertje op hun hals zien veranderen als ze met mij in gesprek zijn. Ik voel helemaal niks bij mezelf maar dat lijf is zo bezig. Ik sta ontzettend open voor lezingen, workshops want ik wil dat verhaal de wereld in. We kunnen het als mensen niet allemaal overzien maar we willen het wel regelen. Daarom ben ik heel erg voor natuurlijke processen. (wat leer jij van de natuur? ) Wat ik leer is dat de diversiteit enorm is en dat iedere dag gewoon echt weer een nieuwe dag is. Dat is voor mij heel belangrijk. Kijk, diversiteit gaat over ontwikkelen en over creatie. Je kunt het niet bedenken of de natuur kan het creëren. Wij denken dat wij dat doen maar dat gaat allemaal iets anders via energie. En iets anders is dat we nogal eens tegenslagen hebben, we zijn boos, verdrietig, eenzaam maar als er een nieuwe dag begint dan is het weer een dag met heel veel mogelijkheden voor diversiteit, om te creëren, om deel te nemen aan het proces met elkaar en dat vind ik fascinerend, geweldig. Overigens heb ik zelf niet zo’n last hoor van die dingen, van teleurstellingen en zo. Ik ben heel positief in dingen, omdat ik weet dat als ik die instelling heb dat me ook meer brengt. (positieve houding uit de natuur?) Ja, want ik ben een deeltje van de natuur. Kijk, leuke dingen. Ik ben aan de Maas geboren in Rotterdam, ik heb daar 22 jaar gewoond, ik heb iets met water. Het kan zo gek niet zijn of water geeft mij rust maar van water krijg ik ook ideeën. Je kan daar allerlei dingen 112

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... bij bedenken: het stroomt en beweegt, water is dus voor mij heel belangrijk. Dan ga ik lekker wandelen langs de zee of hier in de buurt zijn allemaal plassen. Ik was net terug van hardlopen dan ga ik altijd rond een plas. Aan de andere kant houd ik ook heel erg van de bergen. Als we op vakantie gaan is dat altijd in de bergen. Er zijn momenten dat je het gevoel hebt dat je even vergeten was te denken, de tijd was vergeten en dat zijn de momenten dat je één bent en dat geeft een enorme ontspanning. Je hebt ook de cycli, altijd weer van vernieuwing, een cyclus die wel doorgaat. Dat vertelt mij ook wat ik uitdraag: er zijn altijd mogelijkheden, altijd kansen, voor jou altijd. Anders zou je er niet zijn. (Begrippen, succes) Ja, dat is wel aardig trouwens. Vroeger dacht ik altijd dat succes iets was voor voetballers of zo, in een vol stadion al die mensen die voor je klappen. Maar gaandeweg bleek succes iets heel anders te zijn: ben ik in staat om mijn dromen te realiseren? Dat hoeft allemaal niet zo megagroot te zijn,hoor. Dat kan ook zijn dat ik bedenk: ik zou het heel leuk vinden om een week naar Terschelling te gaan. Met wie zou ik dat willen en wanneer zouden we dan gaan? Maar dan uiteindelijk ook gaan. Dat is ook een droom en dat is ook succes. In ondernemerschap ben je met niets anders bezig dan het realiseren van dromen. De ene keer lukt het helemaal niet, de andere keer gaat het van een leien dakje, je ligt gewoon met de billen bloot elke keer en dat geeft een heel andere kijk op succes. Dat heeft veel meer te maken met je binnenwereld dan de drie tenoren of zo in een vol stadion, dus dat is wel een hele verandering. (autoriteit) Oeps, autoriteit. Het is makkelijk om te zeggen, ik ben zelf de autoriteit. Ik dacht vroeger dat dat de kerk was. Ik las gisteren dat de paus een uitspraak gedaan had over die vrouw die in Italie gestorven is (Eluana) –even in mijn woorden- dat de mensen die dat veroorzaakt hebben op een of andere manier gestraft zouden worden. My goodness, een straffende God, het zal toch niet waar zijn. Dat beeld gewoon, dat rigide… Ik heb een hervormde achtergrond, keurig naar de kerk geweest, naar de zondagsschool, op een christelijke school gezeten en dat vormt je wel. Autoriteit is dan de meester die voor de klas staat, de juffrouw van zondagsschool of je vader bijvoorbeeld of je opa. Nooit geweten dat ik dat eigenlijk zelf ben. Dat is heel sterk beïnvloed (door ondernemerschap, MD). Ik heb natuurlijk wel op allerlei trainingen geleerd dat je dat zelf bent maar dat wil nog niet zeggen dat je je dat bewust bent en in je dagelijks handelen laat zien. Dat mensen ook merken dat dat zo is. Dat is door het ondernemerschap heel sterk naar voren gekomen. (lading?) Voor mij is het positief, absoluut. (bezit) Leuk, ja bezit dat is niet nodig. Ik onderneem ook niet om dingen te kunnen bezitten, ik onderneem om met elkaar, mijn gezin met vier kinderen, een prettig leven te hebben. Bezit ben ik allang vanaf. Als ik voor bezit had gewerkt dan had ik het heel anders gedaan, dan was ik niet voor de troepen uitgelopen, had ik andere keuzes gemaakt, me ingekocht in een trainingsbureau of zo. (hoe kom je daar vanaf?) Omdat je op de een of andere manier in situaties terechtkomt waarin het leereffect is dat het niet om bezit gaat. Dat heeft niet zozeer met m’n ondernemerschap te maken, dat is meer privé-leven. Persoonlijke groei staat niet los van wat je als ondernemer bereikt of doet en omgekeerd ook. (Vraag missie)

113

Bijlage

Mijn missie is om mensen weer te verbinden met de natuur. Daar heb ik mijn ondernemerschap van gemaakt. (missie-mensbeeld) Mijn mensbeeld heb ik al heel lang, dat was er eerder dan mijn missie voor Natuurlijk geïnspireerd. Het is een logische voortzetting, vandaar dat ik het misschien niet zo helder heb, ik was al verder. (missie-leefomgeving) We gaan eerst eens kijken wat mijn leefomgeving is: mijn gezin, dat zijn de buren en mijn tennismaten, hardloopvrienden, alle mensen met wie ik mag werken. Het interessante is wel dat het lijkt of de mensen met wie ik omga allemaal wel zo’n zelfde beeld hebben als ik. Op een gegeven moment vallen vrienden en kennissen gewoon af, dan is de chemie weg en dan komen er andere mensen voor in de plaats. Dan komt er ruimte voor nieuwe dingen. Ik zie een geweldige vernieuwing van mijn netwerk, de laatste drie,vier jaar. Een jaar of vijf daarvoor heb ik ook zo’n fase gehad van geweldige vernieuwing, dat is voor mij wel een meetpunt. Het is natuurlijk een cyclus. Ik heb ooit eens geleerd, eens in de zeven jaar is er inderdaad vernieuwing. Dat kan vijf jaar zijn of vier jaar. Maar er is een stroom waardoor je elke keer weer een enorme stuwkracht in jezelf ervaart, ook een enorme angst en weerstand, dat kan bijna niet anders en de omgeving past zich daaraan aan. (lijsten, kwaliteiten) Eerste, enthousiast heel belangrijk. Ik vind het überhaupt belangrijk voor ondernemers maar helemaal voor mv ondernemers. Omdat je steeds dat stapje extra doet. ‘betrokkenheid’ bij alles wat je doet dat is waar mvo over gaat. Dat je daar bewust van bent. ‘creativiteit’ daar hebben we het al over gehad, dat is iets wat mij enorm prikkelt en inspireert. ‘verantwoordelijkheid’ nemen en dragen, dat zijn er twee. Dat is misschien ook wel wat ik geleerd heb in mijn ondernemerschap, dat bij verantwoordelijkheid ook verantwoordelijkheid dragen hoort. In mijn managementtijd ging het vooral om verantwoordelijkheid nemen: jij doet dit en jij doet dat en zo. Maar wat zijn de consequenties van wat ik in gang zet, dat heb ik in mijn ondernemerschap scherper gekregen. Aan de andere kant ook ‘bescheidenheid’. Ik heb de tijd gehad dat ik het belangrijk vond om in een grote auto te rijden, dat ik het allemaal zelf had gedaan maar goed als je eens om je heen kijkt in de natuur waar miljarden, triljarden dingen tegelijkertijd ontstaan, groeien, bloeien, sterven dan is enige bescheidenheid wel op zijn plek. (weinig herkenning) Gul, oké dat kan. Relativerend, je hoort mijn toon al (lach). (lijst, waarden) Ja, ‘verwondering’, verwondering dat ik deel uitmaak van iets ongelooflijks groots en me daar, verdikkeme, ook nog bewust van ben. Het feit dat wij hier zo zitten, dat is ook wel bijzonder. ‘Respect’, ik geef ook les op de Willem de Kooning in Rotterdam, de kunstacademie. Daar hadden we gisteren een discussie, een paar jongens hadden een pitch en die begonnen zo van ‘jo, man’ en op een gegeven moment uit de zaal: ‘Hé man, respect.’ Dat is heel erg belangrijk, het wordt te pas en te onpas gebruikt maar echt respect hebben vanuit jezelf voor de ander, dat vraagt heel veel. Iets te gemakkelijk om te zeggen: ‘jij hebt geen respect voor mij’, dan zit er iets in mij, denk ik. (lach) ‘Non-conformisme’ is ook wel belangrijk. In ieder geval voor mij heel gemakkelijk herkenbaar: gewoon de dingen doen waarvan ik vind dat ik ze te doen heb. En dan kan ik wel 114

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... denken: wat zielig, ik doe het allemaal alleen maar dat is wel mijn ding, gewoon doen. Of de wereld er nu echt op zit te wachten, vraag ik me geeneens af maar dit is wat ik te doen heb. (minder) ‘Volharding’, ‘discipline’ en ‘onverzettelijkheid’. Ik haak dan toch wel op discipline en onverzettelijkheid, ik krijg een soort beeld van mannen met helmpjes op. Ik heb moeite met discipline, aan de andere kant heb ik het heel hard nodig om de dingen te kunnen doen die ik te doen heb. En ik leer elke dag nog beter hoe belangrijk discipline voor mij is. Het is een hartstikke belangrijke waarde. Structuur, discipline dat is voor mij heel belangrijk. (lijst uitersten) ‘Moeten en loslaten’, ‘geven en ontvangen’, dat zijn wel de belangrijkste. Moeten en loslaten, zou mijn levensmotto kunnen zijn. Weet je, ik moet helemaal niet zoveel meer. Heel veel mensen die voor coaching komen, zitten nog in ‘moetprocessen’ dus ik heb er vrijwel dagelijks mee te maken. Mijn kinderen moeten ook dingen: ik moet die schoenen kopen, want… Ik heb wel eens de neiging om erin te stappen: Hé joh, je moet toch …. Oké Mart, loslaten (lachje). (overwegend negatief?) Jawel, het is in wezen je verantwoordelijkheid uit handen geven, het is iets wat je niet uit jezelf doet maar door een hogere macht. Dat vind ik lastig, want je bepaalt het altijd zelf. Of je doet het of je doet het niet. (verplicht-vrijblijvend?) Daar voel ik niet zoveel bij. Ik heb die gedachtegang niet. ‘Geven en ontvangen’, het zijn niet zozeer tegengestelden maar het is iets dat bij elkaar hoort, voor mij. Het is gewoon een eenheid. Maar ik heb wel een tijd hier rondgewandeld dat ik dacht dat het niet met elkaar te maken had, dat het meer gaat om –ontvangen is dan nog heel netjes- om nemen, eerst voor jezelf zorgen maar dat leer je wel af. Het gaat eerst om geven, om aandacht voor andere mensen, eerst om jouw tijd aan anderen te geven en dan heb ik een heel leuk gesprek en dan leer ik weer een heleboel over mezelf. Dat is wat ik ontvang. (meer die horen bij elkaar?) Nee, dat heb ik niet zo. ••••• Interview met Caroline Ligtenberg, directeur/eigenaar van Duurzame Vacaturebank en medeoprichter van Spirituele Vacaturebank. Gesprek vond plaats in The Hub, Rotterdam op vrijdag 6 februari 2009 (Vraag 1) Nou, niet bewust, denk ik. Mijn ouders waren ondernemer, ze zijn nu met pensioen, dat heb ik wel meegekregen altijd maar ik heb niet ergens op aangestuurd, wel op dingen die ik graag zou willen doen in het leven, niet op ondernemerschap. (in verzeild geraakt) Ja, ja het zijn logische keuzes geweest, of keuzes die je gewoon passen, logisch is wat anders want dat is beredeneerd,maar het is gewoon een weg die ik ingeslagen ben. (Vraag 2) Volgens mij was ik toen al of pas drie of misschien net geboren. Dat zit zo verankerd ook in de keuzes, mijn beroepskeuzes hebben altijd samengehangen met een bijdrage leveren aan duurzame ontwikkeling op welk gebied dan ook, ik heb dierenarts willen worden, ontwikkelingssamenwerking willen doen, bosbouw willen studeren. 115

Bijlage

(hoe?) Dat zit diep in mij. Je kunt ook leven zonder anderen kwaad te doen,misschien doe je het onbewust wel maar voor mij is het niet de bedoeling. Ik heb zelfs tijden in mijn leven gehad dat ik me erg rot voelde als ik wist dat andere mensen mij iets aanrekenden. (gevoeligheid, mee geboren) Ja dat denk ik wel, ja. (bronnen) Ja, ik was van kinds af aan verbonden met de natuur ondanks dat ik midden in de stad op een bovenhuis woonde. Door die verbondenheid en door wat ik ging lezen in kranten en op het nieuws zag, werd ik geprikkeld om daar iets tegen te doen. Ik heb ook actie gevoerd toen ik jong was, tegen kruisraketten en dat soort dingen, maar ik heb geen groot voorbeeld, ik heb ook geen boek gelezen waarvan ik dacht: ik kan dat ook. Het is een natuurlijke weg, een natuurlijke ontwikkeling die van binnenuit heeft plaatsgevonden. (vond je aanknopingspunten voor) Ja, precies. (Vraag: inzicht) Ja, anders wordt het al snel iets van boven opgelegd en niet gedragen. Dan kan het lijken op window dressing om maar publiek te trekken voor je product of dienst. Het is inderdaad een soort bewustwording die bij de ondernemer plaats moet vinden. Bijvoorbeeld, vorige week ben ik bij een congres geweest, heb ik mensen gesproken die veel deden in het MKB en die zeiden, het is eigenlijk helemaal niet zo dat het MKB niet maatschappelijk verantwoord onderneemt, heel veel mensen in het MKB doen het al maar geven daar geen ruchtbaarheid aan. Zij hebben bepaalde waarden die in hun ziel gegrond zijn en vandaar uit leven ze en ondernemen ze. (soort inzicht en waarden) Waarden, dat kan heel veel zijn, dat kan betrokken zijn. Integriteit, is natuurlijk een heel mooie waarde die je al voor je mv onderneemt, nodig hebt. Mijn inzicht is: je kunt ondernemen en dat geld niet voorop hoeft te staan, dat geld niet het belangrijkste is. Ondernemen is voor mij, iets opzetten waarin ik geloof en dat ik kan dragen vanuit mijn ziel omdat ik weet: daarmee doe ik mensen en milieu goed. Het hoeft niet kapot te maken. Dat deel heb ik al niet. Ja waarschijnlijk wel, ik ben ook een mens en er komt af en toe ego om de hoek kijken, die dingen kom ik wel tegen maar als morgen de tabaksindustrie komt, wij willen maatschappelijk verantwoord ondernemen en zegt: u krijgt elke week van ons een nieuwe vacature dan zeg ik: sommige dingen zijn echt uitgesloten om daaraan mee te werken. (inzicht verwerven, gekregen) Het geloof heb ik misschien moeten verwerven alhoewel ik nooit een baan heb gehad waarvan ik dacht, waar ben ik nu in godsnaam mee bezig. Ik heb bijbaantjes gehad zoals postbode, schoonmaak. De ideeën die ik heb gehad met ondernemen zijn ontstaan uit verbanden die ik gelegd heb, omdat ik gericht ben op het positieve, op duurzaam ondernemen en op maatschappelijke betrokkenheid. Het is moeilijk te zeggen: ik heb iets verworven. Ik heb nooit grote auto’s gereden, nooit drie vliegvakanties per jaar te doen. Dat is voor mij niet belangrijk om in dure restaurants te eten. Ik heb andere waarden. Uiteraard ben je altijd in ontwikkeling. Maar die diepste onderliggende waarde, die universele liefde die ontwikkelt zich telkens door. In de loop der jaren richt die zich de ene keer meer op eerlijkheid en zuiverheid, de andere keer op betrokkenheid en medeleven. Dat wisselt misschien wel maar die onderliggende universele liefde is iets wat je ontwikkelt, daar wordt steeds meer omvattend. Op het gebied van ondernemen is het enige wat ik ontwikkel, de richting van mijn bedrijf. 116

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... (Vraag positieve ervaringen) Dat ik positiever ben geworden. Ik zie steeds meer mensen mv ondernemen of maatschappelijk betrokken ondernemen, ik zie steeds meer vooruitstrevende ondernemers. Vroeger had ik een negatief wereldbeeld, ik was tegen kruisraketten, tegen dierproeven, je kon me best op veel plekken zien met spandoeken. Nu ben ik steeds meer gericht op de positieve ontwikkelingen in de maatschappij. Die licht ik ook uit en daar steek ik mijn energie in. Die negativiteit is in de loop der jaren steeds meer uitgebannen. Dat wil niet zeggen dat ik zweverig ben en niet meer met mijn benen op de grond sta, ik zie dat andere ook, dat bij ABN Amro die managers van die dikke bonussen krijgen op de een of andere manier, maar als je de kranten leest, er zijn ergere dingen (lachje). Het huidige bankieren is geld vastzetten in plaats van laten stromen. Als je geld ziet als gestolde energie is het niet goed om geld vast te zetten. Dat zie ik dan ook. Oké , ik heb kennis, zo zou het beter kunnen. Dan is mijn beweging richting het beter kunnen en niet afzetten. (Vraag teleurstellende ervaringen) Dat heb ik wel van huis uit meegekregen, dat er pieken en dalen zijn, zowel in de werkdruk als in de inkomsten en dat je nooit, nooit stil mag zitten en zeggen: zo is het goed, er is altijd nog iets te verbeteren. De wereld is niet jouw bedrijf, de wereld ligt daarbuiten en daar moet je je blik op blijven houden om daar ook je bedrijf op aan te passen, continu. Dat zie je bij grote bedrijven, die kunnen dat bijna niet en die krijgen het moeilijker. De duurzame vacaturebank is ontstaan uit een werving- en selectiebureau waarvoor ik werkte. Daarmee bediende ik goede doelen, ngo’s en ik wilde ook bedrijven en instellingen erbij die maatschappelijk verantwoord bezig waren. Ik had wel heel veel kandidaten, ik had geen tijd om iedereen een intake te geven, maar ik had te weinig opdrachten. Het was heel moeilijk om binnen te komen. Toen dacht ik: dit is niet leuk meer, ik mocht wel vacatures op de site zetten en als er mooie CV’s binnenkwamen, die doorsturen maar er kwam geen omzet uit. Toen dacht ik, dan doe ik het zo, dan ga ik er helemaal tussenuit en dan doen we een vacaturebank ervan maken. Dat bleek de ultieme oplossing, binnen no time was het kandidatenbestand verdubbeld. Binnen no time hadden we 100 vacatures op de site, oké de eerste 100 plaatsingen waren gratis dus dat ging hard maar het bewijs was er ook meteen, de klanten kwamen meteen terug. Niet dat ik opgehouden ben met werving en selectie, ik doe het zelf niet meer maar ik heb het nog wel als specialistische tak. Dus dit is een behoefte die er ligt: er zijn heel veel mensen die daarin willen werken en er zijn heel veel organisaties die met deze mensen in contact willen komen maar er is een drempel om daarvoor een werving- en selectiebureau in te schakelen. En nu gaat het met alles goed, met de vacaturebank en met de specialisatie op het gebied van recruiten. En nu heb ik ook omzet, dit was de juiste stap om te doen. (vraag delen met anderen) Daarom zit ik hier (The Hub, Rotterdam) en ben ik lid/partner van MVO Nederland en van het CSR-chicks netwerk. Dat zijn netwerken waar je kennis mee deelt, ervaringen. Ik heb een blik op de arbeidsmarkt, niet alleen de arbeidsmarkt voor het duurzame gedeelte maar echt een algehele blik op de arbeidsmarkt en daarin komt steeds meer naar voren dat kandidaten, werknemers graag werken bij organisaties die duurzaam bezig zijn en dat werkgevers flexibeler moeten zijn naar werknemers toe. Op dat gebied ben ik een kennisbron voor heel veel ondernemingen en organisaties. Dat is iets wat ik leuk vind om te delen. In de toekomst wil ik daar ook een blog over schrijven, artikelen aanleveren aan nieuwssites. Er zijn trends, een deel is een trend, een ander deel daar werkt de overheid aan om dingen in beweging te zetten, om de arbeidsmarkt in een beweging te zetten die 117

Bijlage

ook geheel bij deze tijd past, daar kun je als werkgever op anticiperen en daar wil ik ze graag bij helpen. (zelf iets voor terug) Zeker, ja wel. Door deel te nemen aan dit soort netwerken krijg je zelf ook weer ideeën, inspiratie, je kunt makkelijker andere mensen bereiken die kennis hebben die jij mist. Je kunt eens wat plannen voorleggen. (Vraag uitdragen) Ja, er zijn diverse platforms, nieuwssites zoals MVO-nieuws, daar kan ik iets aanleveren, je kunt blogs schrijven, dat willen we ook op onze site doen. The Hub is een heel intensief netwerk: hier eet je samen, werk je samen. We kunnen daar gaan zitten met een interview, dan kunnen anderen meeluisteren en daar weer op reageren. Dat is de bedoeling van werken in The Hub. Daarnaast zijn er verschillende ondernemersnetwerken op het gebied van mvo, bedrijfsnetwerken en zelfs spirituele netwerken. Ik ben heel makkelijk in delen, minder in uitdragen. Dat is iets wat ik ga ontwikkelen dit jaar. Delen gebeurt echt heel veel in Nederland, zeker onder organisaties die met mvo bezig zijn en met duurzame ontwikkeling. Alle organisaties die ik genoemd heb: MVONederland, CSR chicks, SVN (Social Venture Network). Dat gaat verder dan het eigen werk, SVN probeert ook maatschappelijke veranderingen door te breken, door te lobbyen, door samen met overheden iets te ontwikkelen of een denktank te vormen. Bij CSRchicks zitten ook mensen die bij de overheid werken, er zijn wel veranderingen bezig op dat gebied. Bij SVN vind je meer spirituele mensen, CSR-chicks zijn echt de ‘cultural creatives’ gericht op milieu en duurzaamheid, daar zitten wel spirituelen tussen maar de nadruk ligt daar niet op. (vraag naar ‘kerkachtige’ gemeenschappen). Weet je, Marianne, werken is leven en leven is werken en dat onderscheid wordt steeds minder gemaakt, dat zie je ook aan de mensen die hier zijn, de ondernemers die hier werken, ja dat is bijna hun leven. Je haalt daar inspiratie uit. Ze weten, ik eet veganistisch en dan zeggen ze: hoezo dat en ik weet van een andere dame die doet aan Zenmeditatie en dat vind ik heel interessant en daar wil ik ook wel eens naar gaan kijken. Het loopt door elkaar, je vertelt over dingen die je hebt meegemaakt, ik vind het hartstikke leuk om over mijn bezoek aan die hindoeïstische tempel in Wijchen te spreken. Dat is hartstikke leuk om met elkaar te delen en daar haal ik ook inspiratie uit, uit zo’n omgeving. Als je met een open blik in de wereld staat, dan kun je inspiratie halen uit alle dingen om je heen: dat heb ik nog niet gezien dat daar die kerktoren in de steigers staat. Het is een soort nieuwsgierigheid. (begrip: succes) Ja, dat is veranderd. Ik heb detailhandelsschool afgerond na mijn havo en succes was daar financieel succes, veel omzet, veel winst vooral. Dat is voor mij zeker veranderd. Succes is nu als ik iets bereikt heb op maatschappelijk gebied, als ik een match heb gemaakt. (begrip: autoriteit) Autoriteit, uhm, nee, dat is niet veranderd. Dat betekent nog steeds voor mij een overheidsinstantie die iets te zeggen heeft over jou. Of een overheidsinstantie of een belangrijk persoon die in de maatschappij als vooraanstaand wordt gezien of kennis heeft. (positieve beleving?)

118

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Neutraal, het kan soms bij de overheid belemmerend werken of sommigen mensen kunnen de macht die autoriteit meebrengt, misbruiken, dat zou zonde zijn. Wat dat betreft is het negatief. Maar het is wel goed om voorbeelden te hebben. Het is er gewoon. (begrip: bezit) Bezit, het begrip is voor mij niet veranderd. Het heeft wel een negatieve klank gekregen omdat heel veel organisaties nog steeds met werknemers omgaan alsof het hun bezit is. Dat vind ik een verkeerde kijk, ook op kennis. Dat wordt nog te weinig gedeeld, het wordt gezien als bezit. In die zin heeft het een negatievere klank gekregen. Minder neutraal. (Vraag: missie) Ja, mijn missie is om mensen en goeie ideeën met elkaar in contact te brengen en zo een positieve stroom te vormen van initiatieven die bijdragen aan duurzame ontwikkelingen in de maatschappij. Vandaar ook een vacaturebank, dat is heel direct. Dat doe ik ook op andere manieren zoals mailtjes sturen voor het onderzoek van jou. Dit is mijn hoofdmissie want daar ben ik goed in, heb ik gezien. Dat doe ik ook graag, daar kan ik energie uit putten als ik succesvol ben als ik twee mensen met elkaar in contact breng en die daar blij van worden. Ik heb nog wel meer missies: ik wil ook het begrip ‘arbeid’ en de verhouding leven en werk, en de plek die werk in het leven van mensen heeft, veranderen en daar een positieve bijdrage aan leveren. Een visie die niet alleen door overheden en autoriteiten gedragen gaat worden maar die door mensen en organisaties in het geheel gevoeld kan worden. Vandaar dat we een ‘spirituele’ vacaturebank gestart zijn en dat we ook andere vacaturebanken gaan starten die op een andere manier kijken naar het begrip ‘arbeid’ en de plek die het heeft in iemands leven enerzijds maar ook de plek die iemand die werkt bij een organisatie heeft, dat ook daar het begrip ‘arbeid’ anders ingevuld gaat worden. (anders?) Nu worden mensen gematcht op basis van competenties. Als organisaties een vacature hebben openstaan, zeggen ze: iemand moet die opleiding, opleidingen vaak, hebben en zoveel jaar werkervaring op dat gebied. Is de match niet 100% dan wordt de persoon afgeschreven. Mensen komen op basis van een functie ergens binnen wat heel belemmerend kan werken. Niet alleen is het niet de ultieme match voor zo’n organisatie want bij wijze van spreken missen ze een opleiding die ze in een half jaar kunnen volgen en hebben ze daarnaast zoveel competenties die makkelijk bij een organisatie passen. We gaan ernaar toe dat de match is op basis van de wens om samen te werken, tuurlijk moet je opleidingen hebben en moet je niet superidealistisch rondstappen maar er moet een match zijn: ik wil meewerken. Stel, een chocoladefabriek Verkade. “Ik vind chocolade een lekker product, Verkade maakt heerlijke chocolade maar wat jammer nou dat dit ondergesneeuwd raakt bij de andere merken zoals Nestlé en noem maar op. Ik wil graag Verkade helpen om een mooi merk neer te zetten.” Verkade heeft ook die wens en dan matcht dat, echt op de intentie, op de visie en missie en op de doelstelling. En wat minder duidelijk. Want dit geldt voor een communicatiemedewerker of iemand op marketinggebied maar hoe zou het zijn voor iemand op de financiële administratie. Die moet echt wel van cijfertjes houden. En die zijn er ook, hoor. Ik heb gister iemand gepassioneerd over cijfers horen praten. Ik houd het niet voor mogelijk, omdat hij zo gepassioneerd was, kon ik er mijn aandacht bij houden. Anders was dat me niet gelukt. Die mensen zijn er en die willen zich misschien ook nog eens een kant op ontwikkelen die in dat bedrijf mogelijk is. Als ze dan ook nog eens de visie en de missie van het bedrijf ondersteunen, dat hoeft het niet een 100% 119

Bijlage

match te zijn. Het is fijn als ze van chocolade houden maar ze hoeven het niet elke dag te eten (lach). Het heeft iets meer gelijkwaardigs in zich, platters ook. Ik geloof dat organisaties platter worden omdat dat ook gemakkelijker te managen is. Dat niet alleen, het is een heel andere manier van werken straks. Het is een heel groot item, er komt heel veel bij. Bedrijfscultuur als eerste, het is wel iets waar je heen gaat. (Missie, mensen, leefomgeving) Mijn missie komt voort uit een bepaalde mensvisie. Mijn manier van leven sluit heel veel in, dieren, milieu, alles, het is echt een holistische visie die ik heb en daar is ‘mens’ uit gepakt. Ten eerste vind ik dat leuk, de duurzame vacaturebank is veelomvattend want de vacatures die erop staan, hebben betrekking op milieu, op mensen, op dieren, op zoveel facetten, dat raakt mij en dat vind ik leuk. Zelf wil ik daar mijn leefomgeving ook in meenemen en dat doe ik meestal in mijn vrije tijd. Ik ben actief als vrijwilliger voor dierenopvangorganisaties, dierenrechtenorganisaties. Ik zet daar wat neer, ik ga niet meer op de barricaden staan maar helpen met fondsen werven, het werk wat andere mensen doen voor dieren om dat in stand te houden. Dat milieu is wat latenter, zoveel mogelijk bewuste keuzes maken wat betreft mijn inkopen en vervoer enzovoort. Mijn leven en werken raken steeds meer verweven, dat zie ik ook in de keuzes die ik maak. Als je werk je hobby is, was altijd de leus, dan hoef je niet meer te werken, heb je altijd vakantie (lach). (Lijst kwaliteiten) Creatief, dat heb ik, dat is ook nodig bij mvo. Je moet creatief zijn. Bij andere organisaties zie ik dat ook, creativiteit staat voorop. Ik heb een groot verantwoordelijkheidsgevoel naar de leefomgeving toe, naar de maatschappij, naar de wereld toe. Van daaruit ben ik ook mv bezig. Dat is ook heel erg nodig bij mvo. Nu ben ik bescheiden maar ik vind het wel af en toe handig, dat zie ik ook bij andere succesvolle ondernemers, om dat niet te zijn. Vandaar dat ik wil ontwikkelen dat ik ook wat uitdragender word. Ontspannen, dat heeft voor mij met spiritualiteit te maken dat je gewoon blijft in het hier en nu en dat je ook accepteert. Als je dat doet, word je vanzelf ontspannen. Door meer in het hier en nu te zijn, ben je ontvankelijker, (makkelijk? ) Dat is niet makkelijk, dat is een grote ontwikkeling geweest. Toen ik begon, dacht ik goh ja nou zet ik iets in de markt maar ik wil er wel mijn inkomen uit kunnen halen. Die drive zat erin. Dat heb ik al snel losgelaten en gaandeweg kwam het vanzelf. (hoe? ) Door de successen te erkennen die ik behaald heb en dan zien … Nu moet ik wel zeggen dat ik ook de vrijheid had om langzamer een inkomen op te bouwen uit de Duurzame Vacaturebank. Ik mocht daar wel een half jaar over doen en dat heb ik dan ook gedaan. Ik heb er zelfs in geïnvesteerd. Dat is goed geweest, dat heeft mij ontspannen. Pas tegen het eind van de halve jaar heb ik gezien, ik moet daar ontspannen mee omgaan, de inkomsten komen ook wel. (geen herkenning?) Nee, dit zijn wel kwaliteiten die bijdragen aan mvo. Gul’ breng ik niet zo erg met mvo in verband. Gul heeft voor mij een neutrale klank, het kan zowel positief als negatief zijn. Je kunt gul zijn op tijd en dat vind ik wel een heel wezenlijk kenmerk, dat heeft met aandacht te maken. Neem de tijd, waarvoor wil je meerwaarde creëren? Stel, er zijn heel rijke mensen die 1% van hun inkomen geven. Als je dat relativeert, is 1% nog steeds heel weinig. 120

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... (Lijst waarden) - Non-conformisme is een waarde waar ik steeds meer aan hecht. Eerst was ik wel altijd van, ik verbind me aan jou dus ik blijf je trouw. Nu is het zo, dat moet een wisselwerking zijn. Je mag goeie ideeën hebben maar ik mag mijn vrijheid hebben om mijn eigen ideeën te ontplooien; gaat dat niet samen, zo heb ik dus ook contacten verbroken. Moeten verbreken want die wilden mij beperken, nou dat kan niet bij mij. (in welk opzicht beperken?) In ontwikkelingen die ik met andere zakenpartners wilde opstarten. Dat kan niet want zo zit de wereld voor mij niet in elkaar. Zelfbeperking is zeker geen waarde want je moet jezelf nooit beperken. Ik vind zelfontplooiing wel een goede waarde want zolang je jezelf blijft ontplooien brengt dat ook je eigen onderneming vooruit. Discipline uiteraard. Aan je eigen doelstellingen. Je hoeft geen discipline aan de dag te leggen van nou ga ik elke dag douchen met koud water, niet in die trant maar wel doorzettingsvermogen. Onverzettelijkheid heeft een negatieve klank maar als je discipline als doorzettingsvermogen bedoelt, is het wel weer een waarde. Dat heb je wel nodig. Stel dat ik zoiets had gehad met mijn werving- en selectiebureau, dat duurzame spreekt wel aan aan de kandidatenkant maar wat minder aan de werkgeverskant, dus wat doe ik, dan stop ik met het duurzame en ga ik gewoon voor alle organisaties werving en selectie doen, dat is een reële keuzemogelijkheid geweest voor mij twee jaar geleden. Daar heb ik niet voor gekozen, twee jaar, drie jaar geleden. (leg je je een zelfbeperking op?) Nee, dat denk ik niet. Ik zou het andersom als beperking hebben ervaren, als ik had gegaan voor werving en selectie blijven doen voor andere organisaties. (door anderen zo gezien?) Ja, dat kan ik me voorstellen. Dat zie je inderdaad ook bij bedrijven, zij willen geen afval meer produceren en dat wordt als beperking gezien door veel mensen binnen die organisatie want dan moeten ze anders gaan handelen, ze moeten anders gaan inkopen, ze moeten anders gaan produceren, ze moeten anders gaan verkopen zelfs. Ook dingen gaan terugnemen. Dat kan dus als belemmerend gezien worden maar degene die met het idee is gekomen, zegt: voor mij is het geen zelfbeperking maar zelfontplooiing want het is mijn idee geweest. Het kan inderdaad binnen een organisatie door drie mensen gedragen worden, van hen komt het idee, nu gaan we die kant op en voor hen is het dan geen beperking maar voor heel veel mensen op de werkvloer wel. Het mooie is, je moet je beperkingen ook bij de rest zien wegnemen, je moet dat omslaan in die waarden. (lijst uitersten) Perfectie- imperfectie Ja. Aanpassen-verzetten Dat is een item geweest, daar hebben we het over gehad. Nut- nutteloosheid. Daar ben ik erg op. Af en toe denk ik o,o wat deze mensen hier doen dat is zo nutteloos, dat kan veel en veel beter. Dat zit in wat ze doen, de tijd die ze besteden. Bijvoorbeeld ik moest laatst naar de belastingdienst want het ging maar niet goed. Er was een bedrijf van mij opgehouden te bestaan, dat had ik aangegeven, al bericht gehad van de belastingdienst. Tijdens mijn verhuizing heeft de belastingdienst weer dat bedrijf aangeschreven dat die omzetbelasting moest betalen. Dus er was iets flink misgegaan. Dat heb ik aangekaart bij de belastingdienst, kijk dit is jullie beschikking, jullie hebben zelf gereageerd: u bent opgehouden te bestaan en nu blijkt dat op mijn oude adres nog altijd aanmaningen komen. Dus moest ik naar die belastingdienst want het was zelfs zover dat die mensen een deurwaarder konden krijgen, dat wil je natuurlijk niet. Toen 121

Bijlage

zag ik daar dingen gebeuren, dan denk ik, dit is zo nutteloos, het werk dat jij aan het doen bent, heeft geen nut. Ik hoorde mensen niets doen, grapjes maken met elkaar en niet vijf minuten, want dat gebeurt, je moet grapjes met elkaar kunnen maken, maar echt alle tijd die ik daar heb gezeten, waren ze aan het dollen met elkaar, hadden ze niets te doen, bleek en dan denk ik ja, er zijn meer processen die geen nut hebben. Ik heb laatst iemand gesproken die bij een instantie werkte via een uitzendbureau en die mensen hebben hem gevraagd om langzamer te werken want anders zou die functie komen te vervallen. Hij zei, dit werk doe ik in de helft van de tijd. Dat stoort me. Er zijn zoveel mensen nodig, je mist mensen in het onderwijs –dat is nuttig werk- verzorging, verpleging, dat zijn nuttige banen. En als ik dan zie hoeveel druk bij een arts of een verpleger of in het onderwijs wordt ervaren, dan denk ik, de maatschappij moet op de schop. Daar denk ik wel vaak over na. Ik zeg niet dat ik de waarheid in pacht heb en dat ik de oplossing weet maar ik weet wel dat alles wat met cultuur te maken heeft en met in stand houden van, daar mag wel eens iets aan gedaan worden. Verstand –dwaasheid, met die uitersten ga ik niet om. Zelfvertrouwen-zelfkritiek. Ja, dat zijn wel uitersten waar ik mee omga maar dat is meer een persoonlijk iets. Zelf veranderen-anderen veranderen. Ik heb wel de wens om in de maatschappij wat te veranderen maar daardoor moeten anderen ook veranderen maar ik kan ze niet veranderen. Dus het is voor mij altijd een speelveld, hoe kan ik het efficiënt neerzetten dat andere mensen daar inspiratie uit kunnen halen zodat er misschien inderdaad iets gaat veranderen. Zoeken-gevonden worden. Dat is er ook altijd. Ja, dat heb je als ondernemer, je biedt iets aan en je weet dat het werkt voor heel veel mensen. Hoe kun je ook gevonden worden door andere organisaties die jij aan het zoeken bent maar die ook jou op het oog hebben. (gekregen? ) Ja, inderdaad. Dat is ook nu, dan doe ik heel veel moeite om mensen te vinden en opeens zie ik dat er drie klanten in een week zijn bijgekomen, drie nieuwe klanten die mij hebben gevonden. Die ga ik dan wel vragen, dan is het een HR medewerker die verhuisd is van het ene bedrijf naar het andere. Dat kan zoveel oorzaken hebben, daar kan ik zelfs de vinger niet op leggen. Het is mij wel duidelijk, het is beter om in goede relaties te investeren, want het is ook via-via en op plekken te zijn waar ze ons tegenkomen en op mooie plekken adverteren zoals bij MVO-Nederland. Moeten- loslaten, inderdaad. Ik wil minder in het moeten, ik leg mezelf wel iets op altijd maar dat is ook persoonlijk. Geven en ontvangen, daar ben ik altijd mee bezig. Ik geef heel graag, in eerste instantie was het ontvangen voor mij wat moeilijker maar nu kan ik zien dat dat meer in evenwicht blijft want dat is wel belangrijk als ondernemer. Het moeten en het loslaten zoals ik al zei. Ik ga snel in het moeten, er is iets van discipline in mij dat zegt: je moet doorzetten en doorzetten, dat kan zo erg zijn dat het niet effectief is. Daarom ben ik een beetje aan het loslaten, wat is nu echt moeten, wat moet ik echt, wat kan ik ook delegeren bijvoorbeeld, wat is echt nodig en wat draagt bij aan mijn doelstellingen. Die moet ik altijd duidelijk hebben. Zelfvertrouwen-zelfkritiek dat zei ik ook al, soms heb ik te weinig zelfvertrouwen en te veel zelfkritiek. Dan zit ik in die uitersten. Het is fijn om zelfkritiek te hebben en vooral om kritiek te kunnen ontvangen. Als je kritiek kunt ontvangen, kun je ook je blik openhouden, dat is de openheid die je moet hebben.

122

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Maar je moet ook zelfvertrouwen hebben want je kunt kritiek krijgen die niet past bij je missie of de doelen die je hebt gesteld. Dan hebben toch mensen een ander beeld van je. (een beetje meegeven om klant te houden) Niet bij klanten wel bij andere werving- en selectiebureaus. We hadden wel onze kandidatendatabase opengesteld maar met restricties. Dat vonden zij niet leuk, zij wilden die database liefst leegtrekken. Toen hebben we gezegd, nou als dat de enige reden is dat je in die database wilt, is dat niet de goede reden want kandidaten die bij ons zijn ingeschreven, zijn op zoek naar een duurzame baan. Door te adverteren met jouw vacature, door daar een tijdpad aan te stellen, kunnen wij waarborgen dat de kandidaat precies voor de vacature benaderd wordt. Ja, dat is niet altijd wenselijk geweest en die mensen werden ook geen klant maar daar hebben wij voor gekozen. (moeilijk?) Nee, dat vind ik helemaal niet moeilijk, je hebt de verantwoordelijkheid om je kandidaten te beschermen die je het vertrouwen geven om hun hebben en houwen te plaatsen. (Over interview) Ik ben er heel open in gegaan. ••••• Tekst interview Jos Hugense Gesprek vond plaats op 20 februari 2009 in Goes (Vraag jongs af aan ondernemer) Ja, ik heb heel weinig gewerkt in dienstverband. Ik ben heel vroeg begonnen, eerst met handlichting toen ik 20 was. Je mocht vroeger voor je 21e geen zelfstandig ondernemer zijn zonder handlichting van de rechter. Zolang ben ik al ondernemer, nu 30 jaar. Dat is een bepaalde keuze. Mijn vader was ondernemer. Ik ben nu al zo lang ondernemer dat ik de vooren nadelen ken en die consequenties ook accepteer en incasseer. Vaak wordt tegen ondernemerschap aangekeken als een soort Walhalla waaraan je begint als je 40 bent maar het is geen gemakkelijke taak. Het is heel moeilijk te omschrijven wat nodig is voor ondernemerschap. Mensen denken vaak in zekerheden, dingen die vanzelfsprekend lopen, dat is ondernemerschap natuurlijk nooit. Dingen kunnen vreselijk tegenvallen, moeilijk gaan, je moet heel veel doorzettingsvermogen hebben. Dat is ook de reden waarom zoveel starters afvallen. (Vraag mvo, bepaald moment) Nee, dat is een bepaald proces geweest. Aanleidingen waren in eerste instantie economisch. Wij hebben aan het eind van de vorige eeuw met behoorlijk wat dierziektes gezeten in de sector (vleesverwerking MD), waarvan BSE de belangrijkste was. Dat leverde een enorme klap op, dat bedoel ik negatief. De eerste zie je nog als ondernemersrisico en los je met leveranciers en klanten op. Toen waren we daar net een beetje fatsoenlijk van hersteld -nog een prijs voor gekregen in die tijden toen kwam de tweede. Toen dacht ik: we zitten hier niet om klappen op te vangen en weer te herstellen om de volgende klap op te vangen. Dat was ik wel een beetje beu eigenlijk. Toen ben ik andere dingen gaan proberen te doen. Begin 2001 zag ik die gezondheidsgolf aankomen in de voedingsmiddelen. Daar ben ik me op toe gaan leggen in het vlees. Een paar jaar later kwam ik erachter dat er behoorlijke ecologische problemen waren met eiwitproductie. Zo rond 2003 werd dat zeer urgent. Ik heb dat altijd graag gedaan. Ik heb de tijd gehad, omdat ik hier (vleesverwerkend bedrijf Hubro) met broers in zat, om strategisch een beetje vooruit te kijken. Dat doe ik nu ook. In een presentatie voor Zwanenberg (groot vleesverwerkend 123

Bijlage

bedrijf, MD) ga ik in op de economische gevolgen van de duurzaamheidsproblematiek. Je krijgt zo’n Zwanenberg niet mee op duurzaamheid maar als er gevolgen zijn van schaarste en je een hoge kostprijs krijgt, zoals we die van de zomer hebben meegemaakt, dan is er plotseling wel een oor. Ik ben een andersdenker ja, een dwarsdenker in het normale patroon. Ik heb altijd bewondering voor mensen die iets verder kijken dan hun neus lang is. In de afgelopen zes maanden hebben we gezien wat er gebeurt als je alleen maar aan geld denkt. Dan gaat het fout, echt fout. Wat er nu gebeurt is een regelrecht gevolg van ons aller hebzucht. Ik heb bewondering voor ondernemers van de oude stempel zoals een Timmer van Philips, een Dreesmann. Die oude jongens die een bedrijf opbouwden in tientallen jaren en daar ook content in brachten en die in de afgelopen tien jaar uitgekocht zijn door snelle rekenaars die geen ondernemer waren maar heel grote bedragen, de stille reserves, hebben geïncasseerd door uitverkoop te houden. Fentener van Vlissingen, die onlangs overleden is maar ook Herman Wijffels, die hebben een structurele visie en staan ook structureel voor een zaak. Ik heb ook affiniteit met natuur en natuurbeheer, daar zag ik wel wat problemen, het is een besef dat langzaam groeit. (eigen proces) Ieder moet met zijn capaciteiten proberen iets bij te dragen aan de samenleving en aan de ecologie. Maar als je dan iets bij de kop pakt, ben ik niet zo iemand die papier gaat recyclen, dan kijk ik wel naar het grote verband. Een accountant, wat kan die nu met MVO: de verwarming een graadje lager zetten. Dat is niet mijn spoor, je mag het niet verwaarlozen, alle kleine beetjes helpen maar ik wil wel hoofd- en bijzaken van elkaar scheiden. In mijn geval is dat mijn kennis van de vleessector en daarin kan je grote stappen maken. Voor mijn product (meatless, een vleesvervanger die kan worden toegevoegd aan vlees, MD) moet ik de sector meekrijgen en dat vind ik wel een mooie opdracht. Als je vraagt: ga je morgen in een kleinere auto rijden? Als het kan, doe ik dat of ik pak de trein maar ik vind dat allemaal een beetje aan de zijlijn. Veel van wat onder de noemer van MVO valt, is gewoon goede bedrijfsvoering of verantwoordelijk leven. (ontwikkeling naar zijn product) Ik ben begonnen met gezondheid. Vleesproducten, net als kaas, hebben een probleem, er zit verzadigd vet in. We zijn met rimram bezig zoals allergenen en E-nummers maar dat leidt af van de hoofdboodschap. Het allerbelangrijkste is verzadigd vet, dat moet uit het vlees gehaald worden, of zoveel mogelijk met behoud van smaak, daarnaast ecologie: de productie van dierlijk eiwit is veel minder efficiënt dan van plantaardig, daar zul je iets aan moeten doen anders krijg je een kwantitatief vraagstuk, zoals we dat noemen (hierover is niet iedereen het eens maar de mening overheerst dat de productie van nog meer dierlijk eiwit niet gedragen kan worden). Anders krijgen we geen tekort maar enorme prijsstijgingen en daardoor een verdelingsvraagstuk. Het derde probleem in een aantal vleesproducten is het zoutgehalte. Verder is er op vlees eigenlijk niets aan te merken. Natuurlijk, je moet niet teveel rood vlees eten maar te veel is nooit goed. Dat heeft met matiging te maken. Als je die drie factoren zou kunnen corrigeren, ben je een heel eind. Daar moet je dan aan werken. Dat hebben wij gedaan, eerst helemaal gericht op verzadigd vet. We zijn met soja begonnen maar dat lukte niet, we kregen het wel in elkaar, het werd wel een worst maar het smaakte niet. Dus gingen we door met zoeken. Net zolang gezocht tot we een product vonden waar het wel mee kon, de combinatie van twee verschillende branches en know how (lupinemeel en caramel, MD). Zoiets overkomt je niet zo vaak in je leven. Je moet doorzettingsvermogen hebben, je moet ergens 124

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... in geloven, anders houd je het niet vol en je moet een drive hebben om dingen goed te doen, niet genoegen te nemen. (aangereikt?) Zeker. In 2005 heb ik Meatless bedacht en zijn we het op gaan zetten, in 2006 is de fabriek gebouwd en zijn we echt van start gegaan. Vanaf dat moment heb ik behalve scepsis vanuit de grote, bestaande industrie, alleen maar medewerking gehad. Ik noem dat wel eens het ‘meatless-gevoel’. Iedereen die erbij betrokken raakt, raakt er redelijk enthousiast van. Er zijn mensen die zich totaal belangeloos inzetten. Ik heb nog steeds een vertegenwoordiger in de VS aan wie ik nog nooit een euro heb betaald. Hij vindt het gewoon mooi en is gewend lange trajecten te doen, zes, zeven jaar om iets van de grond te tillen. Daar moet je een bepaalde mentaliteit voor hebben, ook de financiële kracht voor hebben. Fentener van Vlissingen zei ook: ‘Je kunt wel half Afrika opkopen, daar moet je wel de centen voor hebben. Maar als je dan de centen hebt, doe je het toch maar.” Wij worden ook door een aantal mensen voor gek versleten. Dat interesseert me niet. Ik herken dat enthousiasme wel, als je iets ziet dat leuk is, wil je je daarvoor inzetten. Dan hoeft dat niet altijd geld op te leveren, dat is wel heel elementair. Sommige mensen hebben dat, anderen niet. Helaas hebben we te weinig mensen die iets belangeloos doen. In de vleesbranche was wel rentabiliteit maar tegelijk sprake van een heel negatieve wave, vlees heeft een heel slechte naam, mensen durven op een verjaardag niet te zeggen dat ze bij een slachterij werken. Met Meatless zijn we nog steeds niet break-even maar we kwamen wel in een positieve stroom terecht. Door Meatless kon ik met mensen in de voedingsmiddelenindustrie gaan werken op een totaal ander strategisch niveau dan in de vleesverwerking gebruikelijk is, heel andere gedachten, interesses en achtergronden. Dat is voor mij wel een prettige omslag geweest. Zonder dat ik iets verloochen want ik ben nog altijd op pad om een genuanceerde mening over vlees uit te dragen. Daar hoort bij dat je ook de positieve aspecten van vlees benadrukt. Ik zit dan tussen twee vuren: de vleesbranche vindt dat ik er niet positief genoeg over ben, de andere partij vindt dat ik er niet negatief genoeg over ben. Ik zie dat de vleesbranche overwegend behoudend is en zich zeer verdedigend opstelt. Er dreigt gewoon overheidsregulering. Er is geen pro-actieve instelling en daar neemt de overheid geen genoegen meer mee. Vooral gezondheid, dat is echt een speerpunt bij de VN en Europees, daar doen alle branches aan mee en vlees doet niks. Gelooft daar niet in, wil niets, dat is mij ontzettend tegengevallen. (Mansholt gedachte: efficiëncy, kostenreductie) Van die kant, de grote industrie, werkt het dus moeilijk, van alle andere kanten, overheden, lokaal, nationaal, internationaal, NGO’s, distributeurs, kleinere productiebedrijven, die vinden het gewoon leuk. Maar je moet wel de grote jongens hebben om uiteindelijk de doorbraak te maken. Dus heel veel positieve invloed van allerlei kanten alleen vanuit de sector, je schopt natuurlijk ergens tegen aan, scepsis, in het begin ook boosheid. Ik kreeg ontzettend veel publiciteit, dat werd me niet gegund uiteraard in tijden dat zij het publicitair heel moeilijk hadden. Dat heb ik wat teruggenomen, daar ben ik rustiger mee geworden. We gaan in de komende tijd anderen naar voren schuiven om het gezicht te bepalen. Dat is wel moeilijk omdat alles in mijn hoofd zit, ik ben er vier jaar op ingelezen en heb op elke vraag een antwoord. Maar we moeten ook niet kinderachtig doen. (vraag mvo inzicht) Ja, je hebt een categorie ondernemers, daar behoor ik ook toe, die hebben het tussen hun oren. Voorbeelden als Herman Wijffels, Fentener van Vlissingen, Koornstra (van Tendris MD) is ook zo’n voorbeeld. Wat dat is, durf ik niet te zeggen. Ik heb van huis uit 125

Bijlage

meegekregen: natuur maar mijn broers hebben dat ook meegekregen maar die hebben er niets mee. Ik weet niet wat dat is. Dat je niet weet waar je eten vandaan komt, dat vind ik heel raar. Dat zijn essentiële zaken. Voor mij is de boer en het werken op het land, een essentiële zaak. Daar zouden we allemaal bij betrokken moeten zijn maar dat zijn we niet. Iemand van de ZLTO zei: ‘We hebben een ontkoppelde keten.’ Dat vond ik een goeie opmerking. Vroeger had je een keten die was vaak lokaal. Er was ook rijst die kwam uit het Verre Oosten maar de keten was in ieder geval gekoppeld en leverde datgene wat gevraagd werd. Nu heb je een ontkoppelde sfeer waarbij de ketenpartners elkaar bijten. De varkensfokker krijgt te weinig geld van de mester, de mester krijgt te weinig geld van de coöperatie. De producent moet 130.000 varkens slachten anders draait hij verlies en vervolgens moeten die 130.000 verkocht worden. Dan zit een retailer te wachten en zegt: ‘We gaan de prijs eens 35% naar beneden gooien en jij moet meedoen, anders lig je eruit.’ Die consument moet het door z’n strot gedouwd worden en dat volume moet erdoor. Of er nog wat verdiend wordt, interesseert niemand meer. Die consument weet niet waar z’n vlees vandaan komt en welke systemen daarachter zitten en die roept: ‘Die beesten moeten eens wat beter behandeld worden.’ We hebben er geen interesse meer voor, we hebben interesse in allerlei nieuwe speeltjes maar niet in deze essentiële zaken. Maar we hebben er wel een mening over. Dat heeft met onze maatschappij te maken en waar we onze tijd aan besteden. Dat is niet aan ons eten en waar dit vandaan komt. Het probleem is dat we op deze manier uiteindelijk niet verder kunnen. We zullen bij moeten stellen. (vraag uitdragen) In het begin redelijk fanatiek en cijfermatig onderbouwd. Als je dat niet doet, gelooft geen hond je. Dan ben je toch de boodschapper van het slechte nieuws, je wordt niet geloofd, mensen denken dat het allemaal ten dienste is van de verkoop van je product. Ik ben daarin teruggeschakeld. Ik dacht dat mensen op hogere posities, beslisposities, de achtergrond en intelligentie hadden om in te schatten wat er gaande is, nou dat is ook zo. Het probleem is alleen, daar doen ze niets mee want het is slecht voor hun organisatie. Het is niet in het belang van hun organisatie om daar nu iets aan te doen. Dat betekent dat je ze met andere argumenten zult moeten overtuigen. Ik heb steeds gezegd: ga gezondere producten maken, daar is 53% interesse voor in de markt (vgl. voorbeeld magere rookworst). Maar het moet eerst uit de markt aangegeven worden, pas dan zeggen ze: laten we eens kijken. Dan zeg je: je kunt het ook pro-actief doen, van tevoren. Als je op het moment dat de vraag komt, kunt zeggen, ik heb al een aanbod, ben je natuurlijk veel verstandiger bezig. Zie Campina als voorbeeld. Je hebt verschil tussen trendsetters en trendvolgers. Je wacht tot je het deksel op je neus krijgt en komt dan in actie. Je probeert eerst nog te ontkennen maar moet uiteindelijk toch wijken (vgl. voorbeeld gecastreerde biggen). Dat zal moeten veranderen maar dat is heel moeilijk want dit zijn geen kleine jongens, het gaat over grote stromen producten. Een tent als Vion draait op dit moment 9 miljard euro omzet en staat in de top 10 van de voedingsmiddelenconcerns. Op het gebied van efficiënte productie zijn zij werkelijk sterren in de wereld, dat is op zichzelf duurzaam: je gebruikt heel weinig grondstoffen en heel weinig land. Dat je voor vlees meer land nodig hebt dan voor een plantaardig eiwit staat als een paal boven water. Als je dan toch vlees gaat produceren, dit geldt ook voor zuivel en eieren allemaal dierlijke eiwitten, allemaal hetzelfde probleem, dan zijn Nederland en Denemarken twee heel efficiënte landen waar met een minimale inspanning maximaal geproduceerd wordt. Dat je dan spanning krijgt met diervriendelijkheid, dat is een andere discussie. De manier van produceren, de kostprijs, ook de ecologische kostprijs hebben we heel goed voor 126

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... elkaar. De communicatie is heel moeizaam. Van Drie (kalverslachterij MD) heeft contact gezocht met de Dierenbescherming en heeft nu één ster gekregen van de Dierenbescherming, dat is denk ik de goede manier van werken. De enige reden waarom de branche (vleesverwerkende industrie) hiermee aan de slag is, is omdat de markt vraagt om gezondere producten. De ecologie is geen argument. Zo pak ik het ook aan: over duurzaamheid praat ik zijdelings (samenwerking Solidaridad- GfK). Omgaan met de grote industrie is absoluut geen makkie. Het is een soort zwemwedstrijd: ze staan allemaal op de blokken, iedereen kent de techniek, ze hebben dat spul (meatless, MD) getest en gebruikt en iedereen kijkt naar links en naar rechts wie het eerst van het blok afspringt. Als niemand springt, hoef ik ook niks te doen. Dat is een beetje de sfeer. Het is tekenend dat 95% van onze huidige omzet naar het buitenland gaat, het is tekenend dat de eerste hamburgerproductie met Meatless, nog voor de zomer, gaat plaatsvinden in Amerika en niet in Nederland. (wat houdt je gaande) De kwaliteit die je kunt maken met dat product en de potentie die het heeft. Het prijsmechanisme gaat werken: je hebt 6 kilo tarwe nodig om 1 kilo rundvlees te maken en je hebt maar een kwart kilo nodig om 1 kilo Meatless te maken. Vroeg of laat gaat dat kwantitatieve vraagstuk opleveren dat prijzen gaan stijgen. Mijn eigen prognoses worden ingehaald, deze zomer waren de eerste effecten al merkbaar. De prijs van rundvlees was eerst wat ingezakt maar is nu weer heel snel aan het stijgen (cyclus rundvlees 2,5 jaar). Als nu de productie terugloopt en de vraag neemt toe, krijg je op een gegeven moment enorme problemen. (omslagpunt op basis van mentaliteit?) Nee, het water moet ons eerst tot aan de lippen staan. Er zijn wel mensen die tot inzicht komen, daar hoor ikzelf ook bij, maar die zijn zwaar in de minderheid. We kunnen vanuit ons gezichtspunt anderen wel iets proberen op te dringen maar dat is onze mening. Ik heb geleerd om dat bedekter te doen. Mijn belangrijkste doelstelling is deze onderneming. Mijn doelstelling is niet duurzaamheid, dat zit wel tussen mijn oren, mijn doelstelling is rendement en liefst op lange termijn. Het opbouwen van deze tent is de eerste doelstelling. Het (de vleesproductie en –verwerking, MD) kan alleen omslaan als er werkelijk een vraag komt uit de markt. Als consumenten werkelijk op duurzame producten gaan reageren. LNV koppelt daar een campagne aan over de duurzame consequenties van producten. De overheid neemt die rol van educatie op zich. Educatie speelt zeker een rol. Ik heb tijden gehad dat ik 8, 9 presentaties in de maand hield, daar heb ik de hele wereld gek mee gemaakt, toch gebeurde er niets. Nu is het niet meer te houden, de magere rookworst is daar een voorbeeld van. Dan kun je niet meer zeggen dat maar 10% gezonde vleesproducten zoekt. Als die producten goed zijn, worden ze gewoon gekocht. Nu gaat de markt om en komen die gezonde producten er. Die ontwikkeling is marktgedreven, niet pro-actief. In de zuivel is het heel anders gegaan. Campina is begonnen met magere yoghurt toen geen hond aan magere yoghurt dacht. Niemand dacht dat in yoghurt zoveel verzadigd vet zat. In de zuivel heeft de ondernemer het initiatief genomen: 15 jaar geleden is vanuit de producent gezegd: we moeten dat veranderen. Op die eerste magere yoghurt lag veel te veel weiwater en die verkocht niet. Toch hebben ze die ontwikkeling doorgezet. Zoals je dat met windenergie ziet: je moet een soort communicatie krijgen met je afnemer zodat je die producten gaandeweg kunt gaan verbeteren. Nu zie je topproducten met heel lage vetgehaltes en die zijn buitengewoon succesvol, sterker nog, ze verdringen het ‘gewone’ product. Daaraan zie je dat het wel degelijk mo127

Bijlage

gelijk is maar niet van vandaag op morgen lukt. Dan moet je een lange adem hebben en ook willen, vol willen houden. (Fusie Friesland-Campina) Ik vind Campina een mooi bedrijf, die hebben een consumentenproduct met consistentie: mensen kopen Campina. En ze hebben een visie, lopen voorop. Voorbeeld van Innocent, opmars van de smoothies. Allemaal merken die op zichzelf staan en een boodschap hebben. Bijvoorbeeld La Place (van V&D) is een formule die absoluut niet op prijs gebaseerd is. Kwaliteit, uitstraling, mooie prijs, zekere traditionaliteit, schitterend neergezet. Allemaal producten die met een bepaalde boodschap: gezondheid, duurzaamheid, in de markt gezet zijn en aangeslagen zijn. Dat kan zijn vanuit visie of passie. De doelstelling van je onderneming moet wel rendement zijn anders ben je eindig bezig. Het eind van de rit moet zijn dat je er geld mee kunt verdienen. Als dat rendement op wat langere termijn komt, zoals bij Meatless, loop je risico’s. Dat ik het niet meer volhoud of dat de stakeholders het niet meer volhouden. Wij zitten nu weer voor een verlenging van 24 maanden en ik moet zeggen dat iedereen er nog steeds vierkant achter staat. De adem is lang, de overheid heeft de neiging grote bedragen in kennisinstellingen te stoppen maar kan ook wel eens aan innovatieve bedrijven denken. Ik weet dat dat moeilijk ligt want de overheid heeft een kater om individuele bedrijven te steunen (vgl. scheepsbouw). Fentener van Vlissingen heeft wel eens gezegd in één van zijn boeken: ‘Vroeger waren er dingen die dee je niet. Toen was er enige moraal.’ (begrippen, succes) Ja, succes in de vorm van dat iets slaagt, is wel belangrijk. Dat is niet belangrijker geworden of minder belangrijk. Succes in de vorm van een maximale winst heb ik nooit nagestreefd. Ik sta natuurlijk wel voor dit verhaal, ik zou het erg jammer vinden als het niet lukt. Het succes zit in het uiteindelijk doorbreken van het product, dat het een factor wordt binnen de voedingsmiddelenindustrie. (autoriteit) Dat interesseert me niet. Ik ben een polderaar, een bruggenbouwer, ik heb niet zoveel met autoriteit. Ik probeer met mensen samen te werken en ik heb een bijzondere hekel aan mensen die geen vermogen hebben om veranderend te denken en die vanuit autoriteit proberen op te leggen. Die zijn er natuurlijk een heleboel maar dat vind ik heel vervelend. Ik ben commercieel, dat zit in mijn genen, ik verplaats mij in de andere persoon. Ik probeer zijn belangen en zijn standpunten in te schatten en ik probeer dat te checken met mijn standpunten en belangen om zo tot een oplossing te komen. Bij autoriteit denk ik al snel: ik vind dat het zo moet gebeuren en wat jij vindt is minder belangrijk. Zo zit ik niet in elkaar. (bezit) Bezit is een zekere onafhankelijkheid van financiën en dat is buitengewoon aantrekkelijk. Maar ik heb niets met grote bezittingen, ik streef ook niet groot geld na, dat interesseert me heel weinig. (geestelijk bezit?) In welk opzicht? Ja, daar heb ik wel wat mee. Ik ben erg blij dat ik dit gedaan heb, ik heb de afgelopen vier jaar heel veel geleerd en dat vind ik heel leuk. (wat geleerd?) Heel veel visie opgedaan op de hele voedingsmiddelenindustrie. Waar de pijnpunten zitten en waar de sterke punten zitten. Dat wordt nu ook wel onderkend, ook door de sceptici. (Toelichting op meeting bij Zwanenberg: manager tegen collega’s: als je het niets vindt, kom je maar niet). Het is natuurlijk heel vervelend als je al die kennis gratis en voor niets weggeeft en dan maar weer af moet wachten of ze iets met Meatless gaan 128

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... doen. En dat ga ik ook zeggen. Niet daarna de halve wereld af om te zoeken naar het goedkoopste product. Ik wil geen autoriteit, ik wil partnership, ik wil samenwerken. Maar die autoriteit heb ik nu wel een beetje gekregen, van eerst Sjors van de Rebellenclub die een grote mond had en overal tegenaan schopte is het nu geworden: ja, hij heeft toch wel een punt. Er waren de afgelopen drie jaar verschillende momenten dat ik had kunnen zeggen: ik kap ermee maar omdat ik dat niet gedaan heb, heb ik nu deze positie. Ik zou het jammer vinden als ik hier een streep door moet zetten. Er zijn kopers in de markt voor deze onderneming, maar ik wil nog 24 maanden kijken hoever we kunnen komen op eigen kracht. En dan meldt zich ook die andere achterban, overheden, NGO’s: ‘Wat moet je hebben? Want het moet doorgaan!’ Die zien het natuurlijk wel. Als mij nu iets zou overkomen, zit Meatless met een ernstig probleem. Daar moet verandering in komen. De pioniersfase moeten we afronden, we moeten nu professionaliseren of er een streep onder zetten. Ik ben voor professionaliseren d.w.z. de organisatie vergroten en investeren. De partners willen tot nu toe daaraan best meewerken. Heel langzaam komt er beweging in de branche. Dat komt niet door mij, dat komt omdat mijn visie goed geweest is, de markt komt mij achterop. Nu de markt gaat kantelen, hebben ze (de kopstukken in de vleesbranche, MD) mijn verhaal wel tussen de oren. (vraag missie?) Ik vind dat nogal een groot woord. Begrippen als fatsoen, nuance, goed ondernemerschap vind ik belangrijke, maatschappelijke zaken. Daaruit vloeien allerlei andere dingen voort. Het gaat om je maatschappelijke betrokkenheid. Ik vind dat een ondernemer ook maatschappelijke betrokkenheid behoort te hebben. Wantrouwen of argwaan naar ondernemers toe, wat je soms ziet bij de overheid, is onterecht. Ik ben geen profeet van het ondernemerschap maar ik vind dat zelf leuk om te laten zien. Er zijn ook genoeg ondernemers die er een potje van maken. Een ondernemer zit tussen allerlei vuren, hij kan niet alleen leuke spelletjes doen, er moet wel geld verdiend worden. Het project (Meatless) heeft wel potentie en sympathie maar is nog niet succesvol, dat is het pas als we er geld mee verdienen. In termen van techniek is het nu al succesvol –iedereen wil weten hoe we het doen- maar de rentabiliteit is ondernemingstechnisch nog niet in orde. Het nieuwe ondernemerschap begint wel met een nieuwe manier van kijken, een nieuwe visie maar als ik nu het slechte voorbeeld geef (onderneming wordt niet winstgevend, MD) bereiken we niet het gewenste resultaat. Mensen moeten zich bewuster worden van hun gedrag. We leven op de pof, niet alleen financieel maar ook als het gaat om grondstoffen. Er moeten bepaalde dingen in de samenleving not done worden. Maar ik zie dat consumentengedrag nog niet zo snel veranderen, ik ben daar niet optimistisch over. Mensen die echt bereid zijn bewust te leven, zoals Lucas Reijnders, mogen van mij kritiek leveren op anderen. Hij gaat veel te ver voor mij, ik zou dat nooit kunnen maar hij denkt er echt over na. Het zijn anderen die voor hem de zaak verpesten dus daar mag hij op wijzen. Je kunt wel zelf een aantal keuzes maken. Dat zie je ook in de voedingsindustrie, er zijn verschuivingen, maar kleine verschuivingen. We blijven hopeloze consumenten. Aan de oppervlakte is iedereen positief, als je dieper op de materie ingaat, zoals je met dit onderwerp moet doen, kom je op een onderliggende laag waar je niet zoveel mensen vindt die vanuit overtuiging dingen doen. Daar is scepsis en onwil. (lijst uitersten) ‘Vragen stellen-antwoorden geven’ ligt voor de hand, wij proberen vooral antwoorden te geven.

129

Bijlage

‘Zelf –anderen veranderen’ dat is heel sterk. Zelf veranderen niet zo, dat valt wel mee. Anderen veranderen, dat is een doorlopend proces, wel moeilijk maar inherent aan innovatie. Je moet anders denken maar zelf heb ik altijd anders gedacht. ‘Zoeken-gevonden worden’ heb ik geen problemen mee, heeft met mijn netwerk te maken en mijn kennis in de branche. ‘Moeten-loslaten’ zegt me niet zoveel. ‘Verplicht-vrijblijvend’ ja, ja want hier vooral bij me opkomt, is de overheid. Ik denk dat regulering nooit goed is, in dat opzicht ben ik een rasliberaal. Dat zie je met drank en drugs, da’s allemaal foute boel. Je moet het vanuit de maatschappij laten komen. ‘Geven –ontvangen’ Ja, ja, misschien wel. Wat ik leuk vind is dat een heleboel mensen, een heleboel instanties, soms ook uit onverwachte hoek, uit zichzelf proberen te steunen. Dat is wel leuk, dat is een vorm van ontvangen. ‘Eerlijkheid- corruptie’ Ja, daar hebben we allemaal mee te maken. Heeft niets met mvo te maken. Corruptie heb je overal. ‘Afhankelijkheid-onafhankelijkheid’ Afhankelijkheid, ja zeker. Ook wel een zekere onafhankelijkheid maar toch vooral afhankelijk. Natuurlijk ben je afhankelijk, van je ketenpartners, van anderen die met je meedenken of niet en van stakeholders. Er is altijd een zekere afhankelijkheid. (moeite mee?) Nee, je kunt het niet alleen. Je bent afhankelijk van anderen en moet het samen doen. Dat is wel eens frustrerend, dat is wat anders. Het is geen last. Soms word je er scherp door gehouden. Als mensen ergens verkeerd op reageren, moet je kunnen schakelen (voorbeeld van meer of minder duurzaamheid in de presentatie). ‘Toegeven-protesteren’ herken ik ook wel. In mijn positie kan ik niet protesteren. Ik manifesteer me wel eens een keer maar moet daar voorzichtig mee zijn. Op het moment dat je zendeling wordt, bijvoorbeeld de film ‘Meat the truth’ van Marianne Thieme (Partij voor de Dieren, MD) vind ik best leuk maar de belangrijkste kritiek die ik erop heb is dat ze daar, net als Al Gore, de zendeling uithangt. Mensen hebben een onmiddellijke aversie tegen die manier van onderricht, een soort dominee op de kansel die wel eens even gaat vertellen wat er allemaal mis is. Ze heeft in die film voor 99% gelijk maar de boodschap op die manier overbrengen, dat werkt niet. Ik heb het zelf ook gedaan, ik ging wel eens even vertellen hoe het allemaal anders moest. Dat vinden mensen niet leuk. Ze gaan zich dan afzetten tegen je. Ze (Marianne Thieme, MD) heeft wel eens tegen me gezegd: ‘Ik ben van het signaleren, niet van het oplossen’ en dat is natuurlijk waar. Alleen zij zit niet in bepaalde overlegorganen omdat ze geen genuanceerd standpunt inneemt. ‘Perfectie-imperfectie’ Niemand is perfect, zal ik maar zeggen. En ook geen product en ook geen concept. Er zijn altijd imperfecties. Dat moet je kunnen toegeven. ‘Overwinning-nederlaag’ Ja, da’s heel belangrijk. Die overwinning komt soms uit een onverwachte hoek, je moet je hoofddoelstelling niet uit het oog verliezen. ‘Nut-nutteloosheid’. Daar moet je je niet teveel mee bezig willen houden want dan wordt alles al heel snel nutteloos. ‘Verstand-dwaasheid’. Dwaasheid spreekt me wel aan. Ik word door bepaalde mensen in de branche wel als dwaas gezien dat je dit soort activiteiten gaat ontplooien die drie jaar geen geld opleveren. Daar is weinig begrip voor. Mensen kijken er hier en daar wel met een verholen bewondering naar maar ze zouden het zelf nooit doen. Dat interesseert me niet, daar ben ik te lang ondernemer voor, meningen van anderen interesseren me heel weinig. Een ondernemer vaart zijn eigen koers. (N.a.v. ervaring als voorzitter ondernemersclub:) 130

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Dat zijn 30 individualisten, die weten het allemaal beter! Ondernemers zitten er voor hun eigen belang, een beetje eigenwijs, heel erg eigenwijs. Een gladde rug en zoek het maar uit. Zelfvertrouwen- zelfkritiek. Zelfvertrouwen moet je heel erg hebben, je moet geloven in het verhaal en je moet zelfkritiek hebben. Die zendelingsfunctie in mijn geval, daar moet ik vanaf, je moet kritiek hebben en bijstellen. Anders ga je door op een ingeslagen weg en dan gaat het fout. ‘Eenheid-verdeeldheid’ Dat is heel algemeen, niet specifiek voor mvo. ‘Heelheid en gebrokenheid’ Wat bedoel je daarmee? Heb ik geen beeld bij. (lijst waarden) Zelfontplooiing. Dat vind ik op mijn leeftijd wat minder belangrijk. Ik vind het wel leuk, ik heb heel veel geleerd, zoals ik net al zei. Ook voor mezelf is dat heel interessant. Ik heb dat met veel plezier gedaan maar niet voor m’n zelfontplooiing. Ik heb heel veel kennis op moeten nemen in de afgelopen jaren, heel veel moeten leren over voedingsleer, over voedingsstromen, heel veel mensen gesproken van Louise Fresco (voormalig topvrouw FAO, MD) tot wie weet ik al niet. Ik ben niet academisch geschoold, ik ben altijd wel met enige argwaan bekeken. Het zit nu allemaal in mijn hoofd. Zelfbeperking’. Dat heb ik zelf niet zo maar dat zeggen wel veel mensen om mij heen, bijvoorbeeld stakeholders. Dat ik af moet van de technische leiding van het bedrijf en me moet richten op het commerciële. Ik bemoei me nu ook met de productie en daar moet een eind aan komen, daar ben ik het wel mee eens. In zo’n pioniersfase doe je gewoon alles zelf, klaar. Non-conformisme’. Zeker, ik ben echt een non-conformist. Ik denk niet in vaste patronen, ik denk graag een totaal andere kant op en doe niets liever dan mensen die zeggen, ‘Dat kan niet’ te bewijzen dat het wel kan. De klassieke techneut, technocratische bestuurder zegt altijd, ‘Het kan niet’. Ik ben een veranderaar dus vind het prachtig het ongelijk van die mensen te bewijzen. In die 30, 40 jaar ben ik er wel achter gekomen dat ze soms ook wel eens gelijk hebben, dat veranderen niet altijd de beste weg naar succes is. Je moet veranderen, daar kun je niet onderuit. Het is de kunst om de goede verandering te kiezen. Er is ook een tegenkracht nodig die de grote productiestromen en de grote systemen in de wereld overeind houdt. Teveel waaghalzerij en teveel innovatie kan tot grote brokken leiden. (voorbeeld banken die zijn gaan ondernemen). Je moet wat degelijke jongens op de achtergrond houden die de veranderaars onder controle houden. Discipline. Natuurlijk zeker, ik heb gebrek aan discipline. Ik ben commercieel, ik ben een chaoot, timemanagement, discipline dat zijn mijn zwakke punten. Ik denk dat iedereen die anders denkt, commercieel is, dat zijn allemaal chaoten. Daar staan tegenover een techneut en een boekhouder, die zijn categorisch. Bij mij gaat dat nooit zo. Ik neem mij altijd dingen voor ’s morgens en ik ga ’s avonds naar huis met een tas vol, dat moet dan ’s avonds nog gebeuren. Wel inzet, niet geordend en gepland werken. Onverzettelijkheid’. Zeker, doorzettingsvermogen en onverzettelijkheid, dat zijn heel belangrijke factoren. Anders moet je aan dit soort geintjes niet beginnen. Volharding hoort daar ook bij. Vertrouwen’, zeker. Als je dit soort grotere dingen wil doen, heb je een positie nodig. Als ik dit had gedaan als 25 jarige net op de markt, dan was het kansloos geweest. Ik ken heel veel mensen, heel veel mensen kennen mij en weten dus dat ondanks dat ik een in hun oren wat vreemde boodschap verkondig, dat er wel iets achter zal zitten. Dan is een zeker vertrouwen wederzijds, ik heb ook respect voor hun en hun standpunten, dat vormt de vertrouwensbasis om het te doen. ‘Hij timmert aan de weg, hij blijft en er komt 131

Bijlage

steeds meer.’ Begin april ligt Tesco (een paté met Meatless MD) in de rekken en dat zijn toch belangrijke mijlpalen. Dan begrijpen ze wel dat er ook wat vertrouwen moet worden gegeven. Voorbeeld van samenwerking met Belgisch bedrijf: combinatie van know how leidt tot perfect product, wederzijds vertrouwen. De technisch directeur daar is ontslagen omdat hij het proces saboteerde. Ik was volledig ingesteld op de strijd om hem in het kamp te krijgen en had dat niet zien aankomen. Dat is wel het meest zware middel dat ik ooit heb meegemaakt. Dat zijn beslissingen, dat zie je niet vaak,maar die (directeur van Belgisch bedrijf, MD) heeft een doelstelling en die zegt: die kant ga ik op. Die ondernemer is niet uit de vleesbranche afkomstig, hij is veel meer een bestuurder, een directeur. Verwondering’ heb ik niet zoveel, hoor. Over natuur misschien. Respect’ heb ik zeker ja. In deze hele materie van 3,5 jaar heb ik met weinig mensen echt ruzie gekregen. Ik heb wel eens woorden maar dat gaat dan ook met wederzijds respect en vaak ook dat ze achteraf zeggen: ‘Je hebt wel gelijk’maar met weinig mensen, misschien twee of drie, heb ik echt ruzie gekregen. Daar bemoei ik me verder niet meer mee. Dat zijn allemaal mensen die vanuit een zekere arrogantie redeneren. Ik ben zelf iemand die zich altijd verplaatst in de ander en probeert mensen verder te brengen met een concept. Als je dan van tevoren al, voordat je ze goed en wel hebt bekeken, dingen al afschiet, dan ben je verkeerd bezig. Dan ben je een belemmering. Nogmaals het voorbeeld van het Belgische vleesverwerkende bedrijf: Tesco, Colruyt (Belgische supermarktketen, MD) en Disney hebben gezegd: we willen 25% verzadigd vet halen uit allerlei producten zoals kaas, paté, worst. Als dat niet kan, gaan wij die producten niet meer verkopen. Een pro-actieve aanpak, keihard. Disney heeft zijn samenwerking met McDonald’s opgezegd en gaat nu helemaal in gezonde voeding. Dat is iets wat Albert Heijn niet doet. Zij hebben ook de consequentie genomen: als het niet lukt, gaan de producten uit het assortiment. Dat is een zware beslissing hoor. Dus Tesco heeft tegen die Belgische fabrikant gezegd: ‘In jouw paté zit 40% vet, je krijgt een jaar om dat eruit te halen. Technisch directeur zegt: ‘Dat kan niet’. De commercie is wat creatiever, die bellen mij ”Kun jij dat?” Ja, dat kunnen wij. Dan worden we een half jaar tegengewerkt door de technisch directeur. Deze zet zo die klant op het spel. Dat ziet hij niet want hij heeft geen contact met de klant. In veel organisaties gebeurt zo’n ontslag niet en ettert de zaak door. Ik vraag me vaak af: ‘Die ene die niet wil, wat gaat daar nu mis? Waarom is hij negatief? Het product is goed. Misschien speelt een zekere jaloezie vanwege de innovatie. Als je wilt, kun je altijd tegenwerken en vertragen, dat is niet zo moeilijk. Op bepaalde momenten moet je een machtsspel spelen, op andere momenten moet je mensen de kans geven om hun positie weer te herstellen. Dat soort strijd is wel het grootste probleem in dit verhaal. Wat wel geholpen heeft is een beetje low profile de laatste zes maanden. Meatless stond zachtjes aan elke dag in de krant met een prijs, ook in de vakpers, in Japan en Amerika. Dat stak gewoon. Een zekere argwaan, jaloezie, ik kan de vinger er niet precies opleggen. Het is wel een proces dat bekend is in de transitiekunde ‘not invented here’. Voorbeeld Amerikaans bedrijf, slachten 80.000 runderen per week. De voorzitter: “Dit is iets. Hier moeten we iets mee. Dit is veel mooier dan vegetarisch, hybride, dat wil ik.” Dan komt er een kwaliteitsmanager bij en begint het gesodemieter. Die jongen komt alleen met problemen, werpt alleen maar barrières op. Dan ben je al vier uur bezig en het gaat de goede richting op en dan komt er zo iemand bij en dan gaat het weer fout natuurlijk. Dan krijg je in zo’n gesprek een sfeer van ja maar, ik weet het niet. Dan verzandt het. Zo iemand gaat meteen barrières opwerpen want het is zijn positie om vooral te waarschuwen voor risico’s. Hij moet het belang van zijn eigen positie benadrukken en 132

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... wijzen op de gevaren. Hoe kan ik iets bedenken zodat ik later niet te horen krijg dat ik iets niet gezien heb. We hebben allerlei ingewikkelde systemen en bij innovatie werkt dat als zand in de raderen. ••••• Interview met Lisette Kreischer, directeur/eigenaar van ‘Veggierose’ en hoofdredacteur van het boek ‘Veggie in pumps’ Gesprek vond plaats in Heerjansdam op 12 februari 2009. (vraag ondernemer) Op mijn tiende stond ik niet in de klas, ‘Ik word zelfstandig ondernemer!’ Dan heb je die creativiteit nog niet zo ontwikkeld. Gaandeweg in mijn puberteit merkte ik wel dat ik mijn creativiteit minder goed kwijt kon bij de baantjes die ik had. Langzaam maar zeker ben ik er vanzelf naar toe gestuurd, de enige vorm van ondernemen in je leven is zelfstandig ondernemen, voor mij. Waarin ik mijn werk, mijn ambitie en mijn passie helemaal kon verweven. Dat kon natuurlijk niet bij een baas, dan loop je toch tegen dingen op, dat belemmert mij in mijn creativiteit. Later, gaandeweg is dat pas gekomen. Nu 3,5 jaar, eigenlijk wel vanaf mijn twintigste (8 jaar). Dat ik er echt een beetje geld mee verdien, niet heel veel maar wel goed, dat is 3,5 jaar. (vraag mvo) Dat was wel van jongs af aan. Dat zat er mijn hele leven gewoon al in: je sloeg je arm om de schouders van degene die het meest gepest werd, je aaide de schaapjes over de bol en op een gegeven moment at ik geen vlees meer. Dat communiceerde niet met elkaar, toen was ik 10. Ik probeerde dat altijd door te voeren in alles wat ik deed, bewustwording. Maar ja, zoveel kennis heb je nog niet op je 10e, dat je precies weet wat voor verhalen achter veel dingen schuilgaan. In de puberteit heb ik daar meer onderzoek naar gedaan: wat smeer ik op mijn huid, wat trek ik aan, wat eet ik, waar komt het vandaan? Ook dan heb je nog niet alle kennis in huis en dat heb ik nog steeds niet. Alleen je kan wel achter meer dingen komen, je wordt wat ouder. Toen kon ik dat wat makkelijker toepassen op school. Mv leven gaat heel erg vooraf aan ondernemen. Hoe kan ik mv ondernemer zijn als ik er niet naar leef? Anders houd je het ook niet vol en dan wordt het een soort greenwash project. Het leven ging zo dat ik het maatschappelijke moeilijk kon doorvoeren onder een baas. Bij Van der Valk werd al dat eten weggegooid en ik stond daar met mijn zak voor de schapen… Ik werkte daar toen ik 15 was, in de horeca om centen te verdienen. Dat gaat dus niet want al die idealen druisen in tegen wat daar gebeurt. Leuk detail is dat ik pas bij Van der Valk op het hoofdkantoor ben geweest omdat ze graag willen omschakelen naar meer duurzaam beleid en dat we hebben gekeken of ik hun keuken kan gaan transformeren. Een leuke stap een paar jaar later. Maar goed, dat komt dus omdat je op een gegeven moment die keus maakt: hoe wil ik leven. Werken is een heel groot onderdeel van je leven, ‘ik werk tussen het leven door’. Dat was de aanzet. (bronnen geraakt?) Ik wou dat ik dat kon zeggen want dat vind ik altijd heel mooi. Dat kan ik niet echt herleiden want het kwam omdat ik iets las over bio-industrie en dan ging ik bij verschillende actiepartijen meedoen en dan zag je eens wat van die werelden. Het was meer allerlei artikelen en wetenschappelijke onderzoeken die bij mezelf teweeg brachten: ‘Ik vind dit niet goed.’ Bio-industrie, dierenleed vooral was voor mij vanaf mijn tiende: ‘Dit wil ik niet, dit is niet voor mij hoe het zou moeten zijn. Dit heeft moeder natuur niet bedoeld.’ Dat heeft aangestoken om verder te gaan kijken naar alles wat we 133

Bijlage

doen, medicijnen, make up, nou ja. Dat ging stapje voor stapje, het begon met vegetarisch eten. Dat werd eten zonder kaas waar stremsel in zat, dus dat ging eruit. Toen gingen de snoepjes eruit, want daar zit gelatine in. Toen kwam ik erop dat ik honing ook niet zo fijn meer vond omdat ik wist wat er met de bijenvolken gebeurde, dat ging er ook uit. Wat is zuivel dan nog, waar komt zuivel vandaan? Daar sta ik eigenlijk ook niet zo achter, dus melk en eieren gingen eruit. Wat ik overhield was een heel lekker veganistisch dieet waar ik me heel erg goed bij begon te voelen toen ik dat deed. Op hartniveau deed dat heel veel met mij, maar ook lichamelijk, het gaf me veel meer energie, ik voelde me echt beter. Dat hele volle gevoel van vet dat had ik nooit meer en ik was minder ziek (klopt af), veel minder vaak kwakkelen. Ja, wat draag je dan: wol, leer, suede, bont, dat in ieder geval niet. Dat ging er ook uit, daar stond ik ook niet achter. Ik dacht jeeminee in dit klimaat, ik kan best zonder. We hebben hier schapen en ik zag gewoon hoe dat gebeurde met die wol, daar sta ik gewoon niet achter. Die stonden in maart al te rillen van de kou met wonden op hun rug. Dat soort dingen, dit wil ik niet. Ik kan leven zonder dat andere dieren daarvoor hebben moeten lijden en dat is door te voeren naar je make up, dierproefvrij en biologisch. Dan ga je kijken naar de ingrediënten, bijenwas zit in heel dingen, dat wil ik allemaal niet, dat is niet nodig. Je kan ook zonder. Alternatieven zoeken ging ook weer met stapjes. Het was niet dat ik van de ene dag op de andere zei: Het moet er allemaal uit. Dat moet je ook niet van jezelf verwachten, dat deed ik ook niet. Ik wist gewoon dat ik op een dag een bepaalde levensstijl zou hebben waarbij ik me fijn zou voelen maar dat dat toen nog niet kon. Stap voor stap heb ik dat aangenomen. Met een papiertje in m’n portemonnee met daarop E-nummers, bepaalde ingrediënten die ik niet meer wilde, ging ik checken in de supermarkt. En dan loop je in zo’n supermarkt ja, ik sta hier eigenlijk niet achter. Dan ga je naar de natuurvoedingswinkel. Hee, dit is wat ik zocht: de hele granen, volwaardige voeding, mooie producten. Zoals je van jongs af aan wordt opgevoed met het supermarktconcept en junkfood, zo heb ik mezelf opgevoed met wat ik belangrijk vond. Dan is het ook gewoon je eigen gang van zaken net als bij een ander. Eigenlijk zit er niet zoveel verschil tussen, alleen mijn opvoeding begon pas vanaf mijn zestiende. (verworven of aangereikt gekregen) Dat is heel erg waar. Ik heb echt wel zo’n moment gehad in m’n leven dat ik bewust koos voor waar ik in geloofde en wat ik belangrijk vond en dat ik ook wist dat ik niet het geijkte pad zou volgen, misschien niet wat mijn ouders in eerste instantie fijn vonden, waar mensen over zouden gaan oordelen, waar mensen meningen over zouden gaan hebben. Maar ik voelde gewoon dat dat mijn pad was en daar voelde ik me zo fijn bij. En tot die tijd had ik moeite met baantjes behouden, met opleidingen niet afmaken, ik voelde me nergens thuis. Vrienden ook, het ging gewoon niet, vriendjes ook het lukte allemaal niet. Op het moment dat ik echt bewust koos voor duurzaam leven en voor zelfstandig ondernemerschap en dat allemaal een aanvulling was en dat mijn leven compleet was voor mij, toen begonnen er ook allemaal mooie dingen te gebeuren. Mensen zoals Marloes, nu echt mijn beste vriendin maar ook helemaal in mijn bedrijf, die kwam gewoon op mijn pad op een dag. Mijn ouders kwamen nog veel meer in mijn leven. Ik heb de mooiste vrienden nu om mij heen, ik maak de mooiste dingen mee. Eigenlijk alles waar ik dacht en bang voor was dat bleek niet. Ik denk dat dat komt omdat ik heel erg voor mezelf koos. Het draaide allemaal om die keus. Alsof moeder Aarde zei tegen mij: ‘Dit is jouw pad. Ik ben je dankbaar, nu ga ik je verwennen.’ Zo heeft het echt gevoeld. Alsof ik een warme deken over me heen kreeg, echt op dat moment. Vanaf toen. Dat is wel heel mooi, ja. 134

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... (Vraag, inzicht) Ik denk eerder dat we bepaalde visies niet moeten hebben en dat zijn verwachtingen en dat je niet luistert naar die innerlijke stem. Want dat is het een beetje. We worden zo meegenomen in de molen van economische groei en opgelegde gedachten. Als we daarin blijven zitten dan zullen we nooit die inzichten krijgen. Dus daar moet je uit kunnen stappen en dan ben je als een baby die naar de wereld kijkt en dan ga je een soort helderheid zien en dan is het logisch dat je mv gaat ondernemen, dat is het enige wat kan. (een ommekeer?) Bijna wel. Ik vraag me af, als je 50 of 40 bent en je hebt altijd een bedrijf gehad en je weet ergens dat je dat wil, (mvo, MD) hoe moeilijk dat gaat zijn. Ik heb dat heel jong aangeleerd, ik had niet 40 jaar ervaring en vastgelegde systemen in mijzelf. Ik voel me nu zo’n gelukkig mens en dan had ik dat allemaal moeten missen, dat is bijna zonde, want je krijgt maar één kans en dan wil ik er zijn en gelukkig zijn. En dat kan alleen maar op deze manier, merk ik. (negatieve reacties van anderen) Ik ben altijd wel een diehard geweest. Als ik ergens in geloof, geloof ik er gewoon in. Het deed me niet zo heel veel. Ik merkte dat ik daardoor ook wel een soort respect kreeg. Ik heb nooit problemen gehad op school. Alleen kon ik nooit lang vrienden behouden, uiteindelijk ga je toch weer een ander pad op. Je hebt toch andere visies. Maar ik heb nooit ruzies gehad of dat ik aan de zijlijn stond. Je kon nooit iets opbouwen want het gaat niet samen. Als een kind gelooft in een frikadel en jij bent heel jong recalcitrant aan het zijn en denkt: ‘Wèèw, wat daar allemaal in zit!’ Ja dan kan je niet een vriendschap opbouwen want dat zit er allemaal tussen. Later weet je dat het veel genuanceerder is allemaal maar dan ligt het heel zwart-wit nog. Ik ben gezegend dat ik dat heel weinig nog tegenkom. Ik zei pas tegen iemand: Ik weet bijna niet meer hoe de echte wereld werkt omdat ik zo’n mooie kring van mensen om me heen heb en ook steeds weer nieuwe mensen ontmoet die er ook weer voor open staan. Als ik mensen ontmoet, zeggen ze tegen me: ‘Nou, ik ben zoveel minder vlees gaan eten en ik ben veel duurzamer gaan leven, dat ik dat alleen nog maar hoor eigenlijk.’ (echte wereld?) Nou, ik heb soms wel het vermoeden dat ik op een roze wolk zit. Ik lees ook kranten en daar gebeurt het nog steeds. Daar kan ik mijn ogen niet voor sluiten. Alleen vroeger werd dat veel meer op mijn bord gepresenteerd dan nu. Ik moet nu soms uit mijn wereld stappen om te zien wat er op grote schaal nog steeds gebeurt. Vroeger kon dat heel erg mijn bui beïnvloeden, mijn persoonlijke ontwikkeling, dan was het crísis gewoon als ik weer iets hoorde of las. Dan ging ik weer meedoen in een optocht tegen dieren in het circus. Ze gingen hier achter vaak jagen en dan stond ik met een bord in de tuin: ‘Moord!’ Daar doe je jezelf alleen maar heel veel pijn mee want je bent dan in conflict met jezelf. Later dacht ik: ik kan kijken naar het glas halfleeg of het glas halfvol wat ik ook heb. Dat was de basis. Van daaruit ben ik opnieuw gaan filosoferen over wat ik belangrijk vind en dan kun je dingen ook makkelijker loslaten. Ik doe wat ik kan, wat ik goed vind en belangrijk. Als er dan mensen zijn die toch die frikadel willen nemen, ik kan het ze niet uit hun mond trekken. Ze zullen, neem ik aan, wel weten wat ze doen en wat ze eten. Ik doe het niet en hoop dat het in wederzijds respect is en dat ik informatie kan overbrengen waarom ze het misschien niet zouden moeten doen. (iets zou kunnen leren) 135

Bijlage

Ja, dat denk ik wel en dan is dat meer omdat ik jong ben en gewoon lekker doe en laat zien dat het kan. Dat is het vooral, dat je héél makkelijk uit vastgelegde en opgelegde normen en waarden kan stappen en het net zo leuk kan hebben. Misschien zelfs nog leuker, fijner voor jezelf, je eigen lijf maar ook in je omgeving. Dus ik denk dat ik wel voorbeelden kan aangeven. (even niks? Zak chips op de bank?) Het is jouw lijf, neem die zak chips dan lekker een keer. Als je daarna een stuk komkommer neemt, prima. Alleen als het over een frikadel gaat, heb je het over karma, dan heb jij het over ongegeneerd, klakkeloos iets weg eten waar wel een heel leven aan vooraf is gegaan. Voor twee seconden van genot, wat je eigenlijk geen genot kan noemen want je bent aan het hangen, dat gaat er niet echt in en dan zou ik dat gewoon zeggen: ‘Denk je nu echt dat je daarvan kunt genieten, neem dan liever een zak chips.’ We hebben zo’n vriendin die is helemaal zo, om dan toch te laten zien: kijk ik geniet net zo met die mandarijn, ik kan ook onderuit in mijn joggingbroek voor de tv hangen, niks mis mee. Alleen ik geniet wel van dat stukje fruit, ik weet waar het vandaan komt en daarna voel ik me ook niet slecht én je spaart gewoon een heel leven uit. Vaak vinden mensen dat toch leuk op een of andere manier om te weten dat ze eigenlijk hetzelfde kunnen ervaren zonder al die stress te nuttigen – want dat is eigenlijk wat ze doen- alleen ze moeten even een soort creativiteit in hun geest wakker maken. (karma?) Ten eerste inderdaad dat je een ziel eet, dat vind ik al heel heftig. Maar ik denk ook als je stress en verdriet eet, je neemt het tot je, dan krijg je dat ook terug want je gaat het uitademen en uitstralen, onbewust, bewust en dan trek je toch negativiteit aan. Hoe zuiverder je leeft, in overtuiging met jezelf, dat je weet wie je bent, wat je eet en dat dat zuiver is, dat je dan ook die zuiverheid uitstraalt en meer liefde tot je krijgt. (vraag positieve ervaringen) Het idee dat je een steentje bijdraagt aan een betere wereld en daar nog geld mee kan verdienen ook. Op een of andere manier is het zakendoen veel prettiger, ik merk dat de mensen met wie ik zaken doe ook iets hebben met mvo of ze staan ervoor open, anders komen ze niet bij mij terecht. En dat dat zo leuk is. Ik heb nooit meer zware gesprekken. Zoals met Van der Valk, dan denk je de keten van massa en de mannetjes in pakken, dan kom je daar en dan zitten er inderdaad twee mannen in pakken maar uiteindelijk is het zo’n humoristisch gesprek. Mensen weten dat ze bezig zijn met een bijdrage aan een betere ontwikkeling van de wereld en dan komt er iets naar boven, iets kinds of zo, jéé ik mag dat doen en dat krijg ik op m’n bord. Of het nou met een factuur te maken heeft of met niet op tijd betalen, of met inkoop of met prijsafspraken, het is bijna altijd leuk. Ik maak bijna nooit vervelende dingen mee. Ze betalen niet op tijd, ze betalen bijna nooit op tijd maar ze betalen wel. Tuurlijk ga ik erachter aan maar het wordt daarna met zoveel liefde gebracht: ‘Ik heb zoveel stress, het duurt wel langer maar je krijgt het’ en ik krijg het ook altijd. Maar je moet het wel loslaten, dat vind ik ook een stukje mvo, je moet je ook zelf goed blijven voelen anders lig je op je 40e met een burnout en dan heeft de wereld niks meer aan je. (vraag negatieve ervaringen) Ik ben echt een zonnekind. (vriendin interrumpeert) Ja, maar dat is toch ook leuk. Zij was voor een klus ergens heen en dat was niet zo goed verzorgd maar nee, dat vind ik geen negatieve dingen. Dat mensen je tegenwerken of zo. Dat maakte ik wel mee voor ik zelfstandig ging ondernemen. In de wereld daarvoor toen ik het erg vond wat er allemaal gebeurde en hier met m’n spandoek stond, dat wekt onbegrip op. Wat sta je daar nou 136

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... over ons te oordelen. Ga niet oordelen over waar je niks van weet. Wat denk je nou, jong mens. Ook angst, toen ik veganistisch werd, was er angst. Als je nog niks hebt gezegd en mensen vragen: ‘waarom eet je geen vlees’, krijg je een hele stortvloed van verdedigingsmechanismen naar je toe die verantwoorden waarom zij wel vlees eten. Dat heb ik nooit meer ervaren, echt nooit meer, sinds ik dit pad ben gaan doen. Je benadert dingen anders. Ik zeg nu hoe leuk het allemaal is en hoe fijn ik me erbij voel en dan zeggen mensen: Jeetje ja, dat wil ik ook wel, me zo goed voelen of zo weinig ziek zijn en ook nog eens dierenleed besparen en culinair eten. Zo moeten wel zien dat het mogelijk is want waarom zouden ze anders hun leven veranderen. (activisme? ) Voor mij levert het niets op maar ik vind wel dat het nodig is in deze wereld. Je hebt altijd partijen nodig die mensen wakker schudden. Dan wordt er iets aan de kaak gesteld en dan zijn er weer andere mensen zoals een Partij voor de Dieren die daar onderzoek naar gaan doen en met solide wetenschappelijke stukken komen. Maar die komen er doordat mensen in opstand komen. Dus ik denk dat het goed is mits het natuurlijk met vrede gaat. Zoals iemand zei: ‘Ik protesteer niet tegen de oorlog maar voor de vrede’. Ik ga mee in iets dat er al is en dat goed is en dat probeer ik kenbaar te maken. Ik maak een vertaling van bijvoorbeeld ‘vrede’ in mijn producten: het zit er in maar het is op een andere manier doorgevoerd. Ik krijg ook echt die vrede terug, het zit er als ingrediënt in, het is één van de onderdelen, persoonlijkheid en liefde zijn ook onderdelen, dat gaat allemaal samen. (vraag, ervaringen delen) Dat vind ik fijn. Niet zoals vroeger, toen zocht ik dat op voor een soort bondgenootschapsgevoel omdat ik alleen was. Ik heb dat nu niet meer zo nodig, ik merk dat ik er niet eens meer zo naar toe trek want daar is het toch al. Bijvoorbeeld de Partij voor de Dieren heeft vaak congressen en daar gaan veel mensen naar toe. Ik houd in de gaten wat ze doen maar ik heb niet de behoefte om naar zo’n congres te gaan want die mensen zijn al heppiedepeppie en in vrede. Prima, voelt fijn. Ik vind het leuker om op straat mensen tegen te komen, dat hebben wij heel vaak dat we vreemden tegenkomen en op een of andere manier raken we in gesprek, Gister, eergister was ik bij de kaakchirurg om een verstandskies te laten trekken. Ik lag daar op de tafel te wachten en op een of andere manier komt het toch weer op biologisch eten met de assistente. Bleek dat zij een moestuin hadden en ze hadden problemen met de biologische knolselderij. En dan vragen ze wat ik doe en dan zeg ik: cupcakes. Waarom dan cupcakes? Dierenleed. Waarom dan. Dat vind ik leuk, zomaar bij de tandarts kun je weer wat meegeven. (netwerken, gemeenschappen?) Nee, alleen een inspiratiemail van inzicht.nu dat krijg ik opgestuurd. De Partij voor de Dieren, daar ben ik lid, ik steun financieel wat ik missen kan, de goede doelen. Toevallig dit weekend ga ik voor het eerst een shambala meditatietraining doen maar dat is heel individueel, je gaat de reis naar binnen maken. (vraag ervaringen uit te dragen) Het boek heb ik gemaakt omdat ik merkte dat er nog een soort van gat was. Ik had een bepaalde overtuiging en leefde op een bepaalde manier maar kon geen herkenning vinden bij leeftijdgenoten terwijl ik wel voelde dat ze ervoor open stonden maar niet de creativiteit hadden om er invulling aan te geven. Ikzelf ook niet. Alleen omdat ik ging kiezen voor mezelf en voor m’n opleiding waar ik helemaal achter stond, de Styling Academie, dus niks sociaal cultureels of biologisch, dat had ik altijd gedacht, dan word ik maar dierenarts. Uiteindelijk werd het de Styling Academie en 137

Bijlage

daar leerde ik mijn gevoel, visies en emoties te vertalen naar een beeldbeleving zodat ik het gevoel dat ik had in een sfeerbeleving in de markt kon gaan zetten waardoor anderen meer herkenning vonden, jongeren van mijn leeftijd. Hee, ik kan dus wel mensen aansteken, iets overbrengen. Het lukt mij zo makkelijk en het voelt zo fijn, waarom zou ik dat niet delen. Dan ga je merken hoeveel feedback je krijgt, hoeveel energie je terugkrijgt en dan groeit dat nog meer en op een gegeven moment is dat je baan. Eerst was er inhoud, toen kwam er vorm bij en die is nu essentieel geworden. Dat zie ik nog steeds bij heel veel mooie dingen: waarom het niet een grotere massa bereikt is omdat de vorm te kort schiet. Het is heel vervelend maar mensen hebben een sausje nodig. Dat sausje kan oppervlakkig lijken maar het kan noodzakelijk zijn om een veel diepgaandere boodschap over te brengen. Het sausje zonder inhoud is voor mij onbelangrijk, daar doen we niks mee. Maar de inhoud zonder het sausje vind ik zelf soms saai en is ook lastig om kenbaar te maken. Je zou zeggen fifty-fifty, het een kan niet zonder het ander bestaan. We hebben nu eenmaal ogen, oren, proeven, zintuigen gekregen, vandaar dat dat samen opgaat. Als stylist vinden wij (vriendin en L, MD) ontzettend veel passie in het vak. In een vak waar ontzettend veel oppervlakkigheid heerst, zien wij de uitdaging om daar een heel andere dimensie in te brengen. We kijken soms naar die tv-programma’s, die make-overs en dan denken we: oi,oi, oi. We weten dat het ook anders zou kunnen: die mensen voelen zich van binnen niet goed en van buiten niet goed en wij proberen een manier te vinden om dat plaatje compleet te maken, om hun identiteit een beetje te veranderen. Kleding kan heel fijn zijn maar je moet je eerst wel van binnen goed voelen, dat gaat allemaal samen. Mensen hebben het ene deel van hun hersens ontwikkeld en het andere is achterwege gebleven. Wij zijn jong en komen uit een generatie dat we dat allemaal hebben mogen doen, wij hebben dat kunnen combineren. Samen met een vriendin schrijven we nu een boek: Gen Wise, dat gaat over tien wijsheden, tien grote vragen die wij als twintigers hebben. De basis is onze generatie, de generatie W die zijn opgegroeid als zonnekinderen: we kunnen alles, mogen alles, the sky is the limit. Daarom hebben we het misschien wat makkelijker omdat we niet vastzitten aan wat wordt verwacht. Ik kan wel veel zeggen maar ik heb wel redelijk alles meegekregen om me zo te mogen ontwikkelen: lieve ouders, dat ik hier mag wonen, dat kan ik zelf niet betalen, dit is het huis van mijn vader die zegt, Kind, woon hier maar tot je het zelf kan betalen. Doe je hart maar volgen. Ik weet dat ik daarin bevoorrecht ben. Daarnaast het kookboek dat ik aan het schrijven ben over de vier seizoenen. Dat is heel leuk, dan ga je weer heel erg terug naar moeder aarde, wat die ons geeft, de veranderingen. Ook daar steek je mensen mee aan. Wij kijken naar wat betekent de winter nu eigenlijk, vroeger vierden ze midwinterfeesten, juist de viering van verlichting, onder de grond is van alles aan de hand. Jonge mensen van mijn leeftijd vinden het geweldig om dat te horen. Maar ze beginnen niet aan dat soort boeken, dat vinden ze een beetje oubollig, zware kost. Wij hebben een manier gevonden om dat te vertalen voor hun. Ik maak een proces door van m’n 10de tot m’n 26e, op mijn 26e wist ik wat ik moest gaan doen. Ik ga dat doen en precies op dat moment is de markt er ook rijp voor. Ik had geen eens moeite om de markt te overtuigen, de wereld ontwikkelde zich al daar naar toe. Daardoor ben ik ook bevoorrecht geweest. Soms denk ik wel eens dat dat ook moeder Aarde was die zegt: Dit is de tijd voor jou. Maar in de echte wereld is mijn boodschap nog wel pittig. (begrippen, succes) Succes was vroeger een ambitie an sich, je wilt succes hebben. Nu is het een leeg begrip geworden voor mij, het zegt me niet zoveel meer. 138

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... (autoriteit) Hetzelfde verhaal, vroeger dacht ik bij autoriteit: ja, meneer. Nu geloof ik dat we allemaal zielen zijn, we worden allemaal geboren, gaan allemaal weer dood, we moeten allemaal naar de wc. Autoriteit is een van die dingen die totaal geen draagkracht meer heeft, het zegt me niet zoveel meer. Neutraal, ik voel er eigenlijk niks bij. Dat ik dat niet ervaar is een bevrijding. Autoriteit kan in een bepaalde context positief zijn want er zijn heel veel mensen die guidance nodig hebben. Waarom zijn er Gandhi’s op deze wereld gezet, omdat mensen het misschien wel weten maar niet weten hoe of uit een ander milieu komen, die hebben soms iemand nodig tegen wie je kunt opkijken. Daarom kun je autoriteit nodig hebben omdat mensen soms een schop onder hun kont nodig hebben. Er zijn wel mensen die ik heel interessant vind, ik ga binnenkort naar een lezing van Thich Nath Han, een monnik en dat vind ik zo’n schattig mannetje, die wil ik graag ontmoeten. Ik denk alleen interessant dat jij dat pad kiest, het doet me verder niet zoveel. (vraag missie) Ja, maar wel minder dan toen ik ermee begon. Toen ik met de ‘cupcakes’ begon en met het boek had ik nog de missie van het overdragen. Ik merk wel dat het af begint te nemen. Mijn missie is nu vooral dat ik mezelf goed voel en dan de keuzes die ik maak. (missie-mensen) Ja, als je de missie hebt om de wereld te verbeteren, krijg je héél andere energie terug als wanneer je gewoon bent en zegt wat jij gelooft. Ik krijg veel meer liefde terug. In het begin kreeg ik al veel liefde terug omdat je er samen wat van probeert te maken. Maar nu word ik rustiger. Vroeger ging ik meer achter deadlines aan, dat heb ik nu ook nog wel maar veel minder omdat ik denk, daar word ik ook moe van. Of ik ga met Marloes lekker een weekendje weg en dat vind ik heel belangrijk ook al weet ik dat ik nog heel veel moet schrijven. Het zwaartepunt ligt bij mezelf, daar moet het beginnen en daardoor kan ik ook leuke relaties opbouwen met m’n vrienden. Je krijgt meer terug ook. Ook in mijn werkgebied kan ik zo meer creëren. (missie-natuur) Ja, als je de focus op jezelf gaat leggen, ga je meer zien van de dieren en de planten, je gaat weer beter proeven. Ik moet hem (de hond) nu drie keer per dag uitlaten, hij is sinds vier weken in mijn leven, dan ben ik meer buiten. Ik weet dat ik een jaar geleden veel minder van die seizoenen en van de natuur had genoten als ik nu drie keer per dag naar buiten ga. Dat vind ik een heel belangrijk proces, die wandeling, dat naar buiten gaan. Elke dag denk ik daaraan: jeetje een jaar geleden had ik deze dijk heel snel afgelopen want dan wist ik dat ik toch weer dit (wijst naar laptop) wilde gaan doen. (hoe is dat gekomen?) Ja, het ging uit met m’n vriendje en dat heeft me heel erg bij mezelf gebracht. Me een spiegel voorgehouden wat er belangrijk is in het leven. Dat het echt begint bij jezelf en niet bij die ander. Ik heb wel een moment gehad dat ik merkte dat als ik met hem was, ik tegen dingen aanliep van stress omdat ik maar wilde overbrengen, die erkenning terugkrijgen. Als je dat loslaat, moet je eerst aan jezelf gaan werken en dat het dan ook leuk is allemaal, dat je het ook los kunt laten. Dat is helemaal niet eng. Maar dat moet je wel aangaan, dat gevecht. Hij was een spiegel voor mij, hij had niet die ambities, absoluut niet, hij wilde gewoon zijn. Daardoor zag ik hoe overambitieus ik kon zijn. Hoe hij ervoor koos om gewoon z’n boekje te gaan lezen en niks te doen. En ik deed nooit niks. Toen dacht ik ja, het is eigenlijk best lekker om niks te doen en naar de vogeltjes te luisteren. Toen het uitging dacht ik, ik laat dit niet voorbijgaan. Dit is me aangereikt, ik moet er wat mee. Ik moest dat gevecht aangaan, dat is nog niet klaar maar ik heb wel gezien wat ik belangrijk vind en dat ben ik zelf. Daarin heeft deze dame (vriendin) 139

Bijlage

ook een grote rol in gehad. Mensen geven je ook vaak dingen aan. Ambities vind ik niet negatief maar ik heb ze niet meer zo. Gisteren zat ik in een zakelijk gesprek: iemand wil dat ik speciale koekjes voor hem ga maken, dat wil ik best doen -die knul en ik gaan al wat langer mee- en hij wil dat en hij wil dat. Hij zei: ‘Als het dan goed gaat, dan kun je het in productie nemen en dan groter, groter. Hij heeft dat wel vier keer tegen me gezegd en ik zei: Ja, dat kan. Ik merk dat hij sjoege krijgt en dan gaat ie door. Ik zeg: ‘Hans, nu ga ik je een keer vertellen hoe het zit, als jij zegt van ditditdit, krijg ik alleen maar minder zin en jij maakt je druk want jij wil dat ik die ambitie heb maar die heb ik niet. Ik ben gelukkig zo, ik hoef het niet in productie te nemen. Ik zag hem bijna schrikken; ja, dat kan. Hij is al een man die dat soort gevoelens probeert te erkennen, dat dat allemaal niet hoeft en zo maar het nog niet kan. Hij heeft inmiddels een heel zwaar eigen bedrijf, met kind en woont in een heel moeilijk duur huis in de binnenstad. Ik zag echt, shit, die jongen is niet gelukkig. Toen merkte ik, ambities en dat soort begrippen kunnen heel bepalend zijn voor mensen maar er zijn ook mensen zoals mijn vriendin C die heeft een nieuwe baan. Die heeft ze nooit gehad en haar vader had wel van haar verwacht dat ze een bepaalde goede functie zou gaan vervullen op werkgebied en zij zei tegen me: Weet je Lisette, ik heb nu een nieuwe baan en ik voel me echt gelukkiger. En ik zei: Vind je het niet gek dat je je nu gelukkiger voelt omdat je iets doet waarvan je wist dat je vader het altijd wilde, wat eigenlijk niet echt de bedoeling is dat je vader dat van je verwacht. Ze zei: Ik voel me gewoon gelukkiger ook al zou liefde niet gebaseerd moeten zijn op een bepaalde verwachting die ik heb waargemaakt voor mijn vader maar ik voel me gewoon gelukkiger. Dat ze haar vader tegemoet kwam in zijn verwachtingen, maakte haar gelukkig. Daarin lag haar ambitie. En dan denk ik: wie ben ik om te oordelen of dat negatief of een goed ding is. Zij wordt er gelukkiger van en daardoor is ze wel een ander mens nu. Ik heb haar heel ongelukkig gezien. (lijstje kwaliteiten) Creatief , want je moet verbindingen leggen tussen theorie, wetenschap, maatschappij, sausjes. Creatief met jezelf omgaan en met frustraties. Aandachtig’, als je dingen zonder aandacht doet, doe je ze niet echt. Als je aandacht hebt, heb je daarmee dingen als onderscheidend vermogen, evenwichtig, betrokken, dat valt er allemaal onder. Ontvankelijk zijn is ook erg belangrijk, durven ontvangen. Iets als bescheiden heb ik niet zoveel mee (gelach) ik denk altijd waarom zou ik bescheiden zijn. (lijstje waarden) Sorry, wat betekent non-conformisme? Oh ja, vertrouwen hebben. Toen ik met m’n bedrijf begon, als ik geen vertrouwen had gehad, was ik het nooit begonnen. En dan zijn we niet waar we nu zijn. Dat is zo’n basisbegrip, daar begint het allemaal en daar valt de rest onder. Verwondering vind ik wel heel mooi. Stel dat je je elke dag kan blijven verwonderen over alles, dat is mooi, dan ben je weer als een kind eigenlijk. Als we dat kunnen volhouden tot we 80 zijn, echt leuk. Ik heb nog wel eens de neiging om te denken: het is gewoon. Mijn vorige vriendje die kon kijken naar de wereld alsof ie mij nog nooit had gezien alsof ie het land nog nooit had gezien. Mijn vader moest er altijd erg om lachen, die dacht: Die jongen spoort niet maar het was zijn verwondering dat sommige dingen zo mooi zijn. Ik vind het een heel mooie waarde. Ik vind alle waarden wel leuk, ik denk dat ze allemaal wel een beetje heb. Discipline heb ik wel gehad anders kom je niet waar ik nu ben maar ik heb het nu minder maar ik ben er dankbaar voor dat ik het heb gehad. (lijst uitersten) 140

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Dingen als ‘overwinning-nederlaag’ daar heb ik niet zoveel mee. Ik zie nooit ergens een nederlaag in. ‘Verstand-dwaasheid’ ook niet, ik geloof niet zo in dwaasheid. Ik vind het heel erg samengaan, dat soort dingen. ‘Moeten- loslaten’ dat vind ik ook een heel goeie. Ik zei altijd: ‘ik moet, ik moet’. Ik liet dus nooit los. Dat heeft mijn vriendje mij ook geleerd, dat ik echt moet leren loslaten, ook in mijn bedrijf, moeten leren loslaten. Daar word je gewoon niet gelukkig van. Dan kan je nooit meer als een baby naar de wereld kijken. Ik kan wel eens tegen mezelf zeggen: ‘Ik moet helemaal niks.’ Dat heeft een negatieve klank, dan is er blijkbaar een conflict in mij wat wil zeggen dat ik niks moet. Ik werk eraan dat ‘moeten’ voor mij niet zoveel inhoud meer heeft. Ik kijk wel. (als je ondernemer bent, moet je wel eens iets?) Ik denk daar anders over. Ik probeer dat wel door te voeren. Ik heb nu vaste afnemers in Tilburg, Dordrecht, Rotterdam maar ik zeg echt tegen die mensen: ‘Luister, ik ben een bakkerijtje maar soms dan wil ik even niet leveren, dan ben ik even vrij. Ik hoop dat jullie dat goed vinden, dit is het.’ En het werkt, dat vind ik zo leuk. Het is fijn als ik alles kan doen waarvan ik weet dat het geen verplichting is. Ik zorg dat het geen verplichting is want dit is mijn keus. Maar goed, ik heb nu wel een contract met een uitgever en 1 augustus moet dat boek af zijn. In die zin is dat wel een verplichting, maar ik heb elke dag het gevoel dat ik daar uit kan stappen, ik kan overal uitstappen want het zijn allemaal keuzes die ik maak. De wereld vergaat niet als ik zeg, nee. Dat heb ik echt moeten leren, dat heb ik pas nu dat ik de consequenties daarvan ervaar en die zijn echt prima. Vroeger dacht ik: wat als ik nee zeg. Die ambitie en dat gaan, daar word ik niet gelukkig van, geloof ik. Als je mv wilt ondernemen, ben je idealistisch en doe je geen water bij de wijn. Ik doe geen water bij de wijn, zeker niet op mijn cupcakes, die zijn zoals ze zijn. Tuurlijk ontmoet ik mensen die zeggen: Voor mij mag je wel wat eieren gebruiken, voor mij mag je wel wat kaas over de sla doen. Ja mevrouw, dat doe ik gewoon niet, ik doe het niet. Nou, dan ga ik misschien naar een ander. Ga naar een ander, ik ga het niet doen. Als je een huis hebt met een vette hypotheek, heb je weer die verplichtingen. ••••• Interview met Frans Otten, vennoot bij Tendris Gesprek vond plaats op 4 maart 2009 in Naarden 1. (ondernemer worden?) Nee, niet onmiddellijk. Ondernemer, ik vind dat daar veel misverstanden over bestaan, bij een groot bedrijf werken als manager is voor mij geen ondernemer. Ik denk dat ik als jongetje wel in een groot bedrijf dacht te gaan werken maar niet zozeer zelf iets opstarten of zelf gaan ondernemen. Dat is eigenlijk gekomen toen ik bij de ABN-Amrobank zat, daar zat ik bij de afdeling die deed aandelenemissies en beursgang eind jaren 90. Het leuke daarvan is dat je bij allerlei bedrijven binnenkomt, groter, kleiner, VNU, een uitgever, Numico, een voedingsconcern, Ahold, een retailer, Dordtse Petroleum, een holding van Shell. Dus je komt bij allerlei bedrijven over de vloer en na een paar jaar is je conclusie dat eigenlijk al die bedrijven slecht georganiseerd zijn, dat er veel mensen tegen elkaar in plaats van met elkaar werken. Toen kwam het besef: hoe zou je dingen anders moeten doen, wat zou je als bedrijf anders moeten doen. Toen is het idee ontstaan, dan moet ik dat toch voor mezelf gaan doen want ik ga niet een plek vinden waar ik het an-

141

Bijlage

ders kan doen op die manier waarop ik vind dat het moet. Eind jaren 90, begin 2000 in die periode was dat. (mvo?) Dat was meteen zo. Eén van de redenen dat ik wegging bij ABN Amro, Groenink was toen net de baas geworden en één van de dingen die hij aankondigde was dat de banken 17% rendement moesten maken op geïnvesteerd vermogen, jaar na jaar na jaar na jaar. Volgens mij een volstrekt kansloze missie, als je het roept al maar dat is nu ook gebleken Toen ging hij de organisatie die ABN Amro in vele jaren met veel energie had opgebouwd in Chili, sluiten. De assets verkopen maar de banken sluiten, want ze maakten daar in 2000 maar een rendement van 8% op geïnvesteerd vermogen, kortom hij kwam 9% tekort dus ze verdienen niet wat ik vind dat ze moeten verdienen, dus sluiten maar. Dat vond ik zo, met 8% in Zuid-Amerika deden ze niets verkeerd, die organisatie draaide eigenlijk hartstikke goed, dus het was dat het bedrijf niet klopte met zijn visie. Waar ligt de fout; bij hem niet bij de organisatie. Maar hij kon het wel beslissen en ik vroeg me af wat ben je in Godesnaam aan het doen? Het voordeel van de internetbubbel is dat de wereld heel transparant is geworden, de mensen in de wereld kunnen zien wat wij hebben en dat leidt tot meer vraag. Dat het meteen duurzaamheid moest zijn, was van het begin zo. En dat werd nog versterkt door de ervaringen van Jan (collega op de kamer MD) die werkte bij een Nederlands teakbedrijf waarvan de belangrijkste tak in Brazilië zat. Dat bedrijf werd helemaal FSC gerund en met Nederlands geld werd daar in Brazilië een waanzinnig bosbouwproject neergelegd waarbij je zag dat ook het qua rendement hartstikke goed was. Daar was medische zorg voor werknemers en hun families, daar werden bankrekeningen geopend, een doordacht systeem waarbij je voor de langere termijn geld inzette vanuit Europa, geen ontwikkelingshulp maar ondernemend: daar geld verdienen met zorg voor mens, natuur en milieu. Dus dat het zo zou moeten zijn, was wel duidelijk. (bronnen) Ik kom natuurlijk uit een familie die ooit een lampenfabriek is begonnen. En dat geldt niet alleen voor Philips maar ook voor Shell, Akzo en Unilever. In de jaren dat het groot werd, deden zij niet anders dan mvo want ze waren betrokken bij allerlei infrastructuur. Kijk naar de Shellbuurt in Den Haag, Philipsbuurten in Eindhoven, PSV, scholen, recreatiegebieden, van alles. Dat was normaal, ondernemen en je betrokken voelen bij alle mensen die daarmee te maken hebben. Afnemers, leveranciers, allemaal betrokken bij de onderneming. Het lijkt nu alsof we iets nieuws aan het verzinnen zijn maar dat is helemaal niet waar: we moeten terug naar de kern: geld verdienen om dat aan de aandeelhouders te geven, die daar zeker iets nuttigs mee gaan doen, is geen doel op zich. We moeten terug naar: het geld dat we verdienen, hoe verdeel ik dat over alle betrokkenen? Over je medewerkers maar ook je leveranciers, kun je consumenten minder laten betalen of kun je ze een product leveren waarmee ze geld kunnen besparen, dat is de kern waarnaar we weer terug moeten. Dat heb ik van huis uit meegekregen, ja. Dat wat ze vroeger deden, was normaal en wat we nu doen, is niet normaal. Er zitten nieuwe elementen in. Bijvoorbeeld dat je door meer producten te verkopen, meer geld kunt verdienen. Maar betekent meer producten ook meer behoefte? Meestal niet. Dus we moeten ons productie- en consumptiepatroon aanpassen en dat maken wat voor de langere termijn in een behoefte voorziet. Als wij een huis bouwen, kunnen we met onderhoud daar wel 100 of 200 jaar mee doen. In Afrika bouwen ze een huis, doen er verder niets aan en bouwen er 10 jaar later weer een gebouwtje naast, want plek zat. Als je onderhoud pleegt, kan dat huis in plaats van 10 jaar 60 jaar meegaan. Maar bij 142

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... andere producten doen wij het precies hetzelfde als die Afrikanen. Qua bedrijfsvoering moeten we naar de langere termijn. Een goed voorbeeld is speelgoed. De zolder van mijn ouders staat nog vol met van dat houten speelgoed. Jaren nadat wij uit huis gegaan waren, konden mijn kinderen daar nog mee spelen. Het speelgoed dat wij tegenwoordig voor onze kinderen kopen, ligt binnen een jaar in de prullenbak want het is van dat grove plastic en voorziet in een korte termijnbehoefte van dat kind. Dat ding is door mensen in China gemaakt, hiernaartoe vervoerd, heeft in een winkel gelegen, heeft iemand ingepakt en dat heb je mee naar huis genomen. Dat moeten we als duurzame ondernemers fundamenteel anders doen. (inzicht? ) Wat je nodig hebt is durven kritisch te zijn op wat je ziet. De nieuwe generatie gaat dit van nature willen. Neem een voorbeeld van mensen die kanker krijgen. Begin 1900 had men dat niet. Heeft het misschien te maken met voeding, met al die suikers die we nemen, al die frisdrank etc.? Zou dat invloed kunnen hebben op het feit dat het menselijk lichaam reageert, wat krijg ik nu toch de hele dag binnen? Ik denk dat de jongere generatie, sowieso die nu op school maar ook tussen 18 en 30 gaat van zichzelf al veel meer zeggen: mvo is het normale ondernemen. Als we nu mensen zoeken, komen er mensen op ons af die zeggen: Wij willen bij jullie werken, dat voelt als goed, ik heb het gevoel dat ik met iets nuttigs bezig ben. Ik wil iets waarbij ik waarde toevoeg. Ik geloof dat steeds meer mensen anders naar de wereld gaan kijken. Het kan niet anders dat duurzaamheid steeds belangrijker wordt. Of wij als Nederland, West-Europa daarin de rol kunnen blijven spelen die we de afgelopen 100 jaar hebben gespeeld, daar maak ik me grote zorgen over. Je hebt als ondernemer de overheid in feite niet nodig, ze hoeven je niet te helpen als ze je maar niet gaan tegenwerken en ik vind dat je in Nederland en in andere Europese landen er meer last van hebt dan neutraal en dan wordt het lastig. Met duurzaamheid moet je een langere termijn horizon hebben. Een simpel voorbeeld: groene investeringen waren in Nederland belastingaftrekbaar maar als je groen investeerde in Brazilië was dat niet fiscaal aantrekkelijk. Het milieu houdt niet op bij je landsgrenzen, als de overheid daar geen consistente lijn in heeft, kun je daar als onderneming niets omheen bedenken om daamee geld te verdienen. Maar als dat systeem elke keer verandert, ga je bepaalde dingen niet doen. Ondernemen is een idee ontwikkelen over wat men wil hebben. Dat kan beïnvloed worden door de overheid. Als die overheid steeds van idee verandert over wat ze moeten stimuleren of juist afremmen, kun je als ondernemer met een lange termijnvisie je daar niet steeds op aanpassen. De overheid realiseert zich dat veel te weinig. Als je als ondernemer de overheid niet vertrouwt en niet weet hoelang een maatregel duurt, denk je: ik ga het maar niet doen, terwijl het wel een heel goede oplossing kan zijn. (positieve ervaringen?) In 2002 zijn we echt begonnen. Duurzaamheid belonen, dat is de kern van wat wij doen, als mensen duurzame keuzes maken, voor onze producten kiezen, moeten ze financieel beter af zijn. Er zijn geen mensen die zeggen: ik wil geen groene stroom maar als ik meer moet betalen, doe dan maar grijze stroom. Met Oxxio hadden we in 3 jaar tijd 10% van de huishoudens, puur omdat we zeiden: je krijgt groene stroom tegen een lagere prijs. Dan wil iedereen het. Duurzaamheid, elk financieel model laat dat zien, is gewoon goedkoper. Niet misschien op het moment dat je het moet betalen maar het is op termijn een goedkopere oplossing. Mensen praten over duurzaamheid alsof het een kostenpost is maar het is een opbrengstenpost. Het geeft je als maatschappij de mogelijkheid meer geld aan iets anders te gaan besteden. Met bedrijven zoals wij kun je laten zien dat 143

Bijlage

duurzaamheid geld oplevert. Het positieve is dat consumenten dat ook zien, je moet het in de praktijk ervaren en dan wil iedereen het. Wij hebben een rol om mensen bewust te maken dat het kan, daarom zijn we vaak in de media. Niet praten over de dingen die niet kunnen maar over de dingen die wel kunnen. Een heel interessante discussie over topmensen in het bedrijfsleven: wat mogen ze verdienen. En dan denk ik, als je het niet eens bent met dat bedrijf, koop dan ook niets meer bij dat bedrijf. Gewoon niets meer, stoppen nu allemaal massaal. Je lost het probleem namelijk in een keer op. Mensen die zeggen: ja, wat daar allemaal bij de ABN Amro gebeurt… ‘Heb je nog een rekening bij de ABN Amro? Ja, waarom dan?’ Je kunt als consument veel sturen, als je vindt: daar ben ik het fundamenteel mee oneens, dan stop je daar toch gewoon. Je hebt als consument de macht om dat te doen. Je moet niet lopen klagen, laat maar zien wat je acceptabel vindt en wat niet. Consumenten hebben heel erg bepaalde patronen, dat doe ik zelf ook, wij allemaal volgen vergelijkbare patronen. In Europa is de nood nog niet hoog genoeg, in de afgelopen 20 jaar zeker niet. Nu er zoveel crises zijn, gaan mensen weer nadenken: wat ben ik eigenlijk aan het doen? Dat is sowieso goed maar zal ook het duurzaamheidsdenken helpen. Met wat wij doen, heb je wel het gevoel iets nuttigs te doen. En als het moeilijk gaat,weet je wel: ik doe het om de goede reden. Het ergste wat kan gebeuren is dat het een succes wordt maar financieel niet te dragen, dan hebben we toch nog bijgedragen aan iets wat nuttig is. Neem het voorbeeld van ons lampje (ledlamp MD): we hebben nu het beste lampje, maar stel dat Philips een versnelling maakt en zij zijn plotseling veel beter, dan hebben wij eraan bijgedragen dat zij hard zijn gaan lopen en dat is voor de wereld uiteindelijk een goede zaak. De gevestigde orde inspireren om harder te gaan lopen in duurzaamheid, energiezuinigheid, langere termijnproducten, dat is hoe wij onze rol zien. Laten zien dat het kan en als de anderen niks doen, kunnen wij die hele markt gaan overnemen. Maar dat is eigenlijk niet goed voor ons want we moeten hen meekrijgen zodat zij het ook gaan doen. Dit is de toekomst, doe mee of doe niet mee maar wij gaan er in ieder geval mee door. (minder positieve ervaringen?) Absoluut, ik ben Nederland op enig moment bananenrepubliek Nederland gaan noemen want de overheid en toezichthouders gedragen zich zo dat de gevestigde orde … Mijn partner Ruud noemt dat altijd: de gevestigde orde heeft veel geld, zijn goed georganiseerd, hebben de goede contacten en ze hebben een overheid die ze continu beschermt. Ik heb bij gesprekken gezeten met de overheid waarbij ik dacht: ik word hier gechanteerd door een organisatie die er moet zijn om mij te helpen. Als je naar de wereld kijkt en je kristalliseert het helemaal uit naar waar de macht zit, kom je bij overheid, militaire industrie, olie-industrie, farmaceutische industrie en dan ben je er ongeveer wel. Dat zijn de industrieën die de gevestigde orde in stand houden. Die blijken zo sterk te zijn dat het moeilijk is om dat te doorbreken. Uiteindelijk gaat dat lukken maar daarvoor is er wel bewustzijn bij mensen nodig, ik draag eraan bij door de keuzes die ik maak. Verandering brengt altijd met zich mee dat je er iets voor moet doen. Mensen hechten aan het gevestigde patroon: zo doen we dat. Bijvoorbeeld een gloeilamp is een stom product maar je kunt ook iets anders kiezen. Het enige wat je kunt doen is mensen bewust proberen te maken van hun keuzes. En daarvoor moet je soms goed tegen de gevestigde orde aanschoppen. En soms moet je ermee gaan samenwerken want dan kun je versnelling teweeg brengen. Er zijn allerlei momenten in het proces van ondernemen waarbij je de overheid moet bespelen, de media moet bespelen. Dat kost veel energie en is moeilijk. Dat doen wij met al onze bedrijven: laten zien in de echte wereld dat het kan. 144

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Kan het, ga het gewoon doen. In het klein, in het groot. Laat het zien! Kijk naar de mobiele telefoon. In tien jaar tijd loopt iedereen met zo’n ding op zak.Bij duurzame producten geldt, dat is gewoon een slimmere oplossing. Een goed voorbeeld is microkrediet in India, dat iedereen in aanmerking komt voor een lening. De fout van dat model is dat niet iedereen de verantwoordelijkheid wil van dat ondernemerschap. Sommige mensen willen dat gewoon niet of kunnen het niet, die willen gewoon in dienst zijn. Een alternatief is om van de 1000 mensen die in aanmerking komen voor microfinance er 100 te selecteren en die te stimuleren in het ondernemerschap, door groter te worden. Dan kunnen kredieten helpen om die 900 in dienst te laten treden van die 100. Dan ontstaat er een soort MKB, een middenklasse. Die middenlaag zorgt voor bedrijvigheid en ontwikkeling. (aangereikt) Ik denk dat je heel erg aantrekt wat je nodig hebt. Ik geloof erg in de energie: er komt op je pad wat je nodig hebt. Ik geloof absoluut dat daarom, dat is grappig want we zijn 6 partners binnen Tendris, zes verschillende persoonlijkheden, verschillende kwaliteiten. Doordat wij het met elkaar doen, is er wel een verschil, dat ik vaak roep vanuit overtuiging, dat we beloond gaan worden omdat we werken vanuit een goede reden. Op het moment dat het tegenzit, zeg ik: We doen het toch om een goede reden. Is dat zo, dan gaan we beloond worden! Dat kan wel zijn op de dag voordat we dood gaan maar uiteindelijk gaan we beloond worden. We laten zien dat een duurzame wereld dichterbij is dan we denken. We krijgen mogelijkheden, we krijgen zo’n prijs van het World Economic Forum, we hebben goede technologie. Ja, je trekt toch aan, vanuit de energie waarmee wij ons omgeven, trek je weer andere energie aan en dan gaan dingen lopen. Daar geloof ik sterk in. (netwerken) Ik reis heel erg veel, heel veel in India en in China. Eén van de thema’s die steeds weer terugkomt: je moet voorkomen dat zij dezelfde fouten gaan maken die wij gemaakt hebben. Door korte termijn. Kijk nu eens hoe je op de lange termijn een maatschappij kunt bouwen die dat fundament ook heeft, die niet uitgaat van energieverspilling, voeding. Dat is iets wat in gesprekken aan de orde komt. Het kan gewoon vandaag. Ik zit bij een wereldwijd netwerk van ondernemers waar ik mijn visie geef over wat in de wereld mogelijk is mits we met z’n allen verbanden gaan leggen. Vroeger, nog steeds is het zo: ik heb iets, dat moet ik beschermen. Wij zeggen juist: wij hebben iets, laten we het delen met de ander. Zorg dat je goede afspraken maakt zodat zij in een ander land alvast kunnen beginnen. Het is meer een ‘open source’ van technologie. Hoe meer andere mensen doen, hoe minder wij hoeven te doen, dan kunnen wij weer andere dingen gaan doen. (inspiratie?) Dat heb ik van huis uit meegekregen. Ik ben geboren in een omgeving waar je je verantwoordelijkheid moest nemen. Toevallig heb ik dan een omgeving gevonden waarbij ik dat vanuit een bedrijf kan doen: kijk eens wat er mogelijk is. Ik heb de verantwoordelijkheid meegekregen om mijn steentje bij te dragen en dat ben ik aan het doen. Daar haal ik voldoening uit en dat geeft ook energie om het te blijven doen. Je ziet gewoon dat je dingen in beweging kunt krijgen. (begrippen, succes) Niet veranderd. Succes is zo subjectief en dat heb ik altijd al gevonden. Dat ben ik blijven vinden vanaf het moment dat ik onderneem. Als we de lampjesfabriek verkopen voor honderd miljoen, kun je zeggen: wat een groot succes. Dat vind ik niet, een groot succes is het feit dat in dat proces een bedrijf als Philips of Osram veel meer aandacht zijn gaan 145

Bijlage

besteden aan energiezuinige verlichting. Het succes zit hem niet in het bedrag maar in onze bijdrage aan energiebesparing, dat is het succes. Al het andere is leuk maar niet het doel. (autoriteit) (aarzelend) Ik heb altijd heel slecht met autoriteit om kunnen gaan, mijn vrijheid is het allerbelangrijkste. Dat is veranderd omdat ik heb gezien dat door zelf te ondernemen je die vrijheid ook echt hebt. De vrijheid om te zeggen en te doen wat je zelf vindt dat moet. Eerlijk gezegd geloof ik niet in autoriteit zoals we die nu kennen. Mensen die autoriteit zouden moeten hebben, gebruiken die zo slecht dat het gewoon niet geloofwaardig is. (Is Tendris een autoriteit?) Ik denk dat we het kunnen worden, maar nog niet zijn. In Nederland in zekere zin, internationaal zeker nog niet en dat is wel onze doelstelling. Daarom hebben we een kantoor in San Francisco geopend en doen we dingen in India en China. (bezit) Dat is niet veranderd door ondernemerschap. Ik ben in heel gelukkige omstandigheden opgegroeid. Bezit is net zo goed positief als negatief want het is ook een ballast. Het is fijn om te hebben en te kunnen doen wat je wilt maar het is geen doel op zich. Alsof meer beter is. Het ondernemerschap heeft me veel gegeven dat ik de ruimte heb om me echt te ontwikkelen, in een grote organisatie was dat veel minder geweest. Door zelf de keuze te kunnen maken voor deze onderneming, dat is grote rijkdom. (lijstje uitersten) Vragen stellen-antwoorden geven. Wij zitten nu als onderneming heel veel in antwoorden geven. Bijvoorbeeld in het World Economic Forum is heel veel discussie over klimaatverandering, maar dat is een symptoom van hoe wij ons gedragen. Het probleem is het kapitalistische systeem: hoe produceren we en hoe consumeren we, dat moet je beïnvloeden, daar moet je een fundamentele verandering in maken. Het hele economische systeem dat we hebben opgebouwd, waar een weeffout in zit omdat we niet hebben meegenomen dat grondstoffen, energie, onze planeet, dat dat heel schaars is. Maar vragen stellen is essentieel om te bereiken wat je wilt bereiken nl. mensen aan het denken zetten. Zelf veranderen-anderen veranderen. De enige oplossing is zelf veranderen. Anderen veranderen is volstrekt onmogelijk. Je kunt wel dingen geven maar niet dingen afdwingen. Je kunt wel handvatten geven en oplossingen. Zoeken-gevonden worden. Het lekkerste is natuurlijk gevonden worden. Je moet niet zoeken om het zoeken maar je moet openstaan, dat zei ik al, je krijgt op je pad dus je wordt gevonden door dat wat je nodig hebt. Je moet elke dag bewust zijn van wat je aan het doen bent, dan word je gevonden, dan herken je ook de dingen die van belang zijn. Moeten-loslaten. Altijd loslaten, continu. Ik ben allergisch voor het werkwoord ‘moeten’. Zodra ik teveel moet, kom ik mezelf tegen. Ik denk dat voor heel veel mensen moeten niet werkt maar ze er wat minder allergisch voor zijn en het dan lang volhouden. Als hier op kantoor iemand tegen mij zegt: ‘Je moet’, zeg ik: ‘Ik moet helemaal niks’. Verplicht-vrijblijvend. Ja iets verplichten vind ik altijd een zwaktebod. Dat vind ik ook van een verbod op gloeilampen. Je moet iemand vrijblijvend laten zien dat het kopen van een product dat energiezuiniger, goedkoper is, noem maar op, dat dat een betere oplossing is. Als een supermarkt zelf besluit om geen gloeilampen meer te verkopen, vind ik dat super, als de overheid zegt dat die supermarkt ze niet meer mag verkopen, ben ik het daar niet mee eens. De overheid is daar niet op ingericht.

146

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Zelfvertrouwen-zelfkritiek. Ik ben meer bezig met zelfvertrouwen dan met zelfkritiek. Ik kan heel slecht tegen kritiek. Ik ben wel zelfkritisch maar niet in brede kring. Veel topmannen in bedrijven zouden zelfkritisch mogen zijn, ze zijn behalve topman ook nog mens, vader, grootvader en dat blijkt dan helemaal geen rol te spelen. Er zijn veel bedrijven die een breed pakket producten maken maar als ze kritisch zouden zijn, kunnen ze zeggen: dit moet ik wel maken en dit niet meer. Dat is eigenlijk rotzooi. Dat zelfkritische. Omdat wij duurzame ondernemingen helpen, zijn wij heel kritisch. We hebben hier zat voorbeelden gehad van ideeën, daar zou je best geld mee kunnen verdienen maar als je het precies bekeek, was het geen duurzaam product en geen duurzame onderneming. Eerlijkheid-corruptie. Dat kan alleen maar eerlijkheid zijn. Zaken doen, ondernemen is elke dag weer een eerlijke ruil. Elke deal, elke medewerker moet een eerlijke ruil zijn. Niet eerlijke ruilen zorgen er altijd voor dat het systeem wordt ondermijnd. Afhankelijkheid-onafhankelijkheid. Ik ben 100% voor onafhankelijkheid, dat had je wel verwacht. Toegeven-protesteren. Dat verschilt heel erg. Ik ben heel erg van het protesteren: ik ben het daar en daar en daar niet mee eens maar ik kan goed toegeven als ik onredelijk ben geweest of ik heb me te hard opgesteld, kan ik mijn excuses wel aanbieden. Bij mvo past overwegend protesteren, gewoon laten zien: het klopt gewoon niet. Perfectie-imperfectie. Ik denk dat je moet streven naar perfectie en moet accepteren dat het imperfect is. Het mooiste voorbeeld is democratie, een onwaarschijnlijk imperfect systeem maar het minst kwade. Overwinning-nederlaag. Absoluut de overwinning, ik kan heel slecht tegen m’n verlies. Zeker bij mvo, dat kan alleen maar overwinnen, er is nl. geen andere mogelijkheid. Er is geen andere oplossing dan duurzaamheid. Hoe snel het gaat en wat de consequenties zijn, laat ik even in het midden. Want anders is er gewoon niet genoeg. Aanpassen-verzetten. Als je kijkt naar de manier waarop wij ondernemen dan is dat verzetten tegen. Intern moet je ontzettend aanpassen om te zorgen dat iedereen op dezelfde manier naar je onderneming kijkt. De discussie is: moeten de mensen die wij in dienst nemen, net zo overtuigd zijn van duurzaamheid als wijzelf of zijn er functies waar dit minder belangrijk is. Nut-nutteloosheid. Dat kan alleen maar nut zijn want nutteloosheid, dat is niks. Een mooi voorbeeld: we steunen al vanaf het begin een clubje jongens en dat heet Formula Zero. Dat zijn jongens van de Universiteit van Wageningen, echte geitenwollensokken jongens, erg overtuigd van duurzaamheid maar er is een ding dat wij supergaaf vinden en dat is racen. Formule 1, rondjes rijden om het hardst, is erg nutteloos. Dat gaat echt helemaal nergens over. Maar die jongens zeiden: Formula Zero is op waterstof zodat we nog maar een fractie van de uitstoot hebben van Formule 1. Dat vind ik een mooi voorbeeld dat je ergens helemaal gepassioneerd van bent en dan zelf op zoek gaat naar een alternatief voor heel veel olie verbruiken. Dat is bovendien nuttig want die uitvinding kan later gebruikt worden voor andere toepassingen. Verstand-dwaasheid. Altijd verstand, natuurlijk. Overigens ben ik niet heel rationeel, ik ben minstens zo’n gevoelsmens als een rationeel mens. Toen wij begonnen met een lampenbedrijf, zeiden wij dat tijdens een nevendiner (twee partners van Tendris zijn neven en telgen uit de Philipsdynastie, MD) in Eindhoven en maakte iedereen ons uit voor dwaas. Dat je het dan toch doet, heeft wel iets moois, zeker. Eenheid-verdeeldheid. Ik denk dat verdeeldheid de wereld meer goed doet dan eenheid. Juist het feit dat mensen anders zijn, er andere ideeën op na houden, maakt de wereld veel interessanter. Eenheid vind ik al snel wat saai, eenheidsworst. Verdeeldheid als 147

Bijlage

diversiteit is boeiender, door discussies komt er weer wat nieuws en komen mensen in beweging. (lijstje waarden) Zelfontplooiing is één van de dingen die je als ondernemer het meest overkomt, want je moet steeds weer een oplossing vinden voor iets wat gebeurt of wat je wil. Het is een van de natuurlijke kanten van ondernemerschap en ook één van de aantrekkelijke. Je hoeft er niet naar op zoek om het te laten gebeuren. Non-conformisme. Zeker als je kijkt naar een duurzame ondernemer: die zegt eigenlijk gewoon: Wat jullie doen, klopt niet en ik doe het anders. Dat is eigenlijk het keyword voor wat we doen: non-conformisme. Discipline. Dat is belangrijk om tot echt iets te komen. Tussen het idee en het begin moet je veel discipline hebben om dingen echt gedaan te krijgen, echt uit te voeren. Dat geldt ook voor onverzettelijkheid. Je moet door barrières heen. Dat hebben wij in het begin meer ervaren dan nu, je moet je niet opzij laten duwen, niet in een hokje laten duwen. Volharding geldt dat ook voor. Wij zijn voor duurzaamheid maar wel agressief commercieel omdat we ook die middengroep willen meekrijgen anders blijft het een groene geitenwollensokken dingetje. Toen zeiden Triodos en ASN Bank: jullie kunnen niet duurzaam zijn want jullie zijn veel te commercieel. Maar wij willen weg van die 400.000 mensen die bereid zijn meer te betalen voor duurzaamheid, we moeten die middengroep bereiken, dan is de impact veel groter. Wij zijn 100% duurzaam maar wij kiezen voor een ander model dan jullie model. Ik heb niets tegen hun maar ik denk dat wat ze kunnen bereiken vele malen groter kan zijn als ze het zouden benaderen vanuit onze optiek. Wij willen een zo hoog mogelijke impact, zoveel mogelijk kunnen bereiken. Ik denk dat zij zich daarin een beperking opleggen en dat is niet nodig. Het kan heel goed naast elkaar bestaan, het bijt elkaar niet. Wij laten zien dat geld verdienen met een duurzaam product en misschien wel meer geld verdienen dan met een niet-duurzaam product, mogelijk is. Omdat met duurzaamheid de opbrengst hoger is. Als we dat maar laten zien, gaat de rest wel meedoen. Want het werkt. Al die klanten die teleurgesteld zijn bij de Fortis of de ABN, zou de Triodos bank nu naar zich toe moeten halen, maar dat gaat ze niet lukken omdat ze de taal van de man in de straat niet spreken. Dus dat blijft onontgonnen gebied en dat is doodzonde want juist nu zou Triodos moeten kunnen verdubbelen of verdriedubbelen in spaartegoeden of weet ik het allemaal. Maar dat gaat ze niet lukken want zij gebruiken geen middle-of-the-road communicatie zodat het lijkt op een dominee die tegen een niet-gelovige staat te praten. Ik heb niets tegen die dominee, ik vind het supergoed, zeker doen, ik heb er echter niets mee. Ondernemen is iets bereiken en dat heeft ook met communiceren te maken. Vertrouwen. Altijd, het komt goed. Dat moet je als ondernemer zeker hebben, in onze filosofie zit dat in de zeven d’s: never, ever give up. Verwondering. Dat heb je als ondernemer ongeveer elke dag, dat je je verwondert, dat dingen kunnen, dat het zo gaat, ook in je eigen organisatie, dat je denkt het kan niet waar zijn en dat het toch gebeurt. Vaak negatief. Wij zijn het kwijtgeraakt om echt betrokken te zijn bij wat we doen. Je niet echt verbinden met wat je aan het doen bent. Dat heeft niets met functie of niveau te maken. Dat is die energie die ik eraan geef. Positieve verwondering heb ik wel over technologie: wat gaaf dat dat kan. Als je kijkt naar de maatschappij: eigenlijk alles is er om de maatschappij heel anders te laten functioneren. Alleen wij als mensen en de systemen die we gebouwd hebben, zitten het in de weg. Eén op de 16 Nederlanders gebruikt wel eens antidepressiva, dat is waanzinnig. En dat heeft te maken met hoe we de samenleving hebben ingericht, hoe gaan we met elkaar 148

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... om, wat eten en drinken we. Als je naar boven kijkt, naar de sterrenhemel of naar de aarde, alles is er. Alleen we moeten het herkennen en gebruiken. Uitvinders en techneuten worden gedwongen binnen een bepaald budget iets op te lossen maar mogen niet meer breed kijken. Ontwikkeling bij Philips was vroeger veel vrijer, veel meer interactie tussen mensen. Ze mochten met elkaar van gedachten wisselen, daar is nu geen tijd meer voor. (lijstje kwaliteiten) Creatief. Natuurlijk, essentieel, je moet echt iets nieuws gaan doen. Verantwoordelijk. Dat zit in de kern van de onderneming, dat je je verantwoordelijkheid neemt. Enthousiasme. Dat is essentieel, dat zie je ook aan Ruud. Enthousiasme, niet in de put gaan zitten, maar zeggen: ‘Dat kan wel’. We dragen ons steentje bij en hopelijk gaan veel anderen meedoen, dan gaat het nog gemakkelijker worden. ••••• Interview met Timmo Terpstra, directeur Peeze Koffie Gesprek gevoerd op 27 februari 2009 in Arnhem (vraag jongs af aan ondernemer) Nee, ik had niet de ambitie om ondernemer te worden. Ondernemen had voor mij het beeld van dag en nacht werken en daar had ik niet zoveel zin in. Ik wilde gewoon een leuke baan en lekker aan het werk zijn. Het komt eigenlijk omdat ik bij Peeze ben begonnen, omdat ik het een leuk bedrijf vond en er een heel leuke functie voor mij vacant was in 2003. Vervolgens bleek dat de eigenaar wilde gaan stoppen en opvolging zocht. Die had hij niet binnen de familie en toen had hij twee keuzes: het bedrijf verkopen of dat er intern mensen waren die het bedrijf wilden overnemen en daartoe in staat waren. Zijn voorkeur lag bij het laatste omdat zo zijn duurzaamheidsgedachte en daarmee de continuïteit van het bedrijf het best gewaarborgd was. Als een groot bedrijf het koopt -en er waren voldoende bieders- dan zou de kans groot zijn dat die het merk kopen, de klanten kopen en vervolgens achter de schermen, de productie, de mensen, de filosofie van het bedrijf aan de kant schuiven. Dat was niet zijn wens. Maar goed, het moest wel haalbaar zijn om een management buyout te doen. Daar zijn we een paar jaar mee bezig geweest en dat bleek haalbaar. In 2007 heb ik samen met een compagnon Paul van der Hulst, Peeze overgenomen. Die vraag kwam dus een paar jaar daarvoor: dit komt op je pad, wat betekent dat en wil je dat. Daar heb ik over nagedacht en uiteindelijk zag ik dat wel als een uitdaging. Wat het verschil is? Je kan een bedrijf starten, pionieren, ik ben geen pionier, ik ben meer iemand die een bedrijf gaat continueren. Dat is mijn stijl, dat past bij mij. Hans van der Woude (vorige eigenaar Peeze MD) was wel een pionier, hij heeft deze fabriek gebouwd, heel veel dingen neergezet en van nul af opgebouwd. Hij had iemand nodig voor de uitbouw. Dus dat sloot goed aan. Zo werd ik ondernemer. (contact met mvo) Nee, dat is al eerder. Ik heb hiervoor bij Perfetti/Van Melle gewerkt in Hoorn. Dat bedrijf was onder Izaäk van Melle een heel duurzaam bedrijf, vooral milieuvriendelijk. Wat ik toen gezien heb en meegenomen heb naar Peeze, is dat op het moment dat een bedrijf wordt overgenomen, in dat geval door Perfetti een Italiaan die een andere filosofie heeft, ‘Wat voegt zo’n bedrijf toe aan mijn portfolio?’ dat daarmee de hele duurzaamheidsfilosofie van Van Melle per direct overboord werd gezet. Het ging nog maar om één ding:

149

Bijlage

productie draaien en alle duurzaamheidsprojecten werden per direct aan de kant geschoven. (mvo, persoonlijk?) Ik ben van nature geen idealist of groene persoonlijkheid, zeg maar. De filosofie van mvo, werken aan een betere wereld, spreekt mij wel aan. Mijn persoonlijke drijfveer is ook werken aan mooie producten Bij mooi, onderdeel van kwaliteit, past ook dat het op een verantwoorde wijze is geproduceerd, rekening houdend met de omgeving en met de anderen. Dat zit er bij ons beiden (Paul v.d. Hulst en Terpstra MD) wel in. Je ziet ook ondernemers die puur vanuit idealisme zijn gestart. (mvo, bronnen) De belangrijkste bron is de voormalige eigenaar Hans van der Woude geweest, dat is voor mij de grote inspirator. Ik vond zijn visie heel sterk. Het is mijn kwaliteit geweest, samen met Janneke (staffunctionaris kwaliteit en duurzaamheid, MD) om uit te werken hoe wij mvo zien voor de toekomst. Gebaseerd op de filosofie van Hans van der Woude die in Peeze zit, die hebben wij uitgebouwd en verbreed. Van der Woude is technisch ingenieur, pionier, sterk procesgericht: hoe kan ik ons proces, koffie branden, verduurzamen. Wij hebben veel meer over de integrale aanpak van de bedrijfsvoering nagedacht en veel dingen toegevoegd. Dan moet je denken aan wagenpark, maatschappelijke betrokkenheid, personeelsbeleid en uitdragen van die visie. Daarnaast heb ik heel veel gehoord en gesproken op bijeenkomsten. Toen ik bij Peeze kwam, raakte ik overtuigd dat de visie die Van der Woude uitdroeg, heel erg mooi was en dat heeft me aangezet om in die lijn door te gaan. Hij heeft de basis gelegd, in die tijd was mvo iets van een selecte groep ondernemers. Wij werden al snel als koplopers aangemerkt, die andere ondernemers waren ook een inspiratiebron. MVO-Nederland en SVN (Social Venture Network) zijn belangrijke partners. SVN is iets aan de idealistische kant, dat past niet helemaal bij mij. Duurzaamheid moet wel werkbaar zijn, hanteerbaar zijn. Je moet een goede ambitie hebben, idealen is prima maar als je dat niet naar de realiteit terug kunt plaatsen, heb ik daar weinig raakvlak mee. Ik moet het ook aan de mensen op de vloer kunnen uitleggen. We kunnen nog veel stappen maken maar het moet wel te doen zijn. Klein voorbeeld over vervoer: het is gewoon niet realiseerbaar of niet realistisch om te denken dat iedereen over vijf jaar met de fiets naar z’n werk gaat en alle auto’s aan de kant staan. Als je in een clubje gaat brainstormen over hoe dat wel zou moeten, heb ik daar geen raakvlak mee. Hetzelfde met consuminderen, zeg maar. Nee, het moet anders, je moet mensen bewust maken waar we mee bezig zijn, verspilling voorkomen maar het wordt alleen door consumenten opgepakt als ze in levensstijl verder kunnen gaan. Bewust maken is één, C2C is daar een mooie filosofie bij, maar ga niet tegen mensen zeggen: jij mag dit niet, jij mag dat niet, want dat werkt niet. Dat vind ik dan te idealistisch. Een ideaal is altijd goed, daar mag je even over dromen. Daarna ga je terug naar de werkelijkheid en zeggen: Oké, ik zou er best heen willen maar welke stappen zijn nu realistisch om te maken. In een onderneming moet je gewoon door. We hebben nu te maken met een crisis dus moet je anticiperen op een crisis en dat vraagt nu de aandacht. Als je een onderneming bent in een koploperspositie, die voor de markt uit loopt, dan is er soms nog niet veel vraag dus moet je ook durven om dingen in de markt te zetten zonder dat er een acute vraag is. Dat speelt bij ons ook. Als je de ontwikkeling ziet van keurmerken van duurzame koffie: wij hebben dat al 15, 16 jaar in het assortiment. Wij hebben een standpunt ingenomen op het gebied van Max Havelaar en EKO, we kiezen voor beide keurmerken, dat is ons verhaal. We waren daarin heel lang de eerste en de enige totdat bedrijven en overheden gingen vragen naar duurzame koffie, gecertificeer150

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... de koffie. In een keer hebben een heleboel concurrenten MH en EKO koffie. Zij volgen de markt. Als er over een jaar geen vraag meer is, wordt die koffie aan de kant gezet en iets anders bedacht. Dat zijn van die bedrijven die slim de markt volgen. Daar ben ik helemaal niet jaloers op, dat is makkelijk. Wij kiezen voor een koploperspositie, dan vang je de wind maar je vangt ook als eerste de complimenten, de naam, het imago van een bedrijf dat echt ergens voor staat. Wij varen onze koers. Wij zien dat bedrijven ons volgen. Dat betekent dat wij invloed hebben op die koers. Ik ben ervan overtuigd dat wij een rol hebben gespeeld in de enorme ontwikkeling van mvo, zeker in de koffiebranche. Omdat bedrijven naar ons kijken. Dat vinden wij een mooie rol en die willen we graag zo houden. Dan kunnen we ook zelf de koers bepalen. Je moet tegenwind trotseren om succesvol te kunnen zijn. Het succes komt voort uit het feit dat je authentiek bent, je hebt een verhaal, je hebt iets unieks, je hebt steeds iets unieks want je loopt elke keer voor de troepen uit. Dat imago, die merkbeleving spreekt aan. Dat is de rol van trendsetters. Trendvolgers hebben het relatief gemakkelijk. Onze koffie MH/EKO is duurder dan vijf andere soorten in de markt. Er zit een meerwaarde in en klanten die die meerwaarde zien, zijn bereid daarvoor te betalen. Trendvolgers hebben niet het verhaal maar gewoon een product en kunnen die meerwaarde niet vragen en zitten dus in een prijsmarkt. Wij kunnen die meerwaarde vertalen naar onze prijs. Als je die meerwaarde kunt blijven genereren, kun je blijven voortbestaan, dat is onze overtuiging. (mvo, inzicht) Ja, uuh, wat bedoel je precies? Ja, je hebt een maatschappijvisie nodig, een visie op de wereld, je hebt in ieder geval een bepaalde manier van denken nodig. Je hebt een visie nodig over hoe de maatschappij er nu uitziet en hoe die ie er over een bepaalde tijd zou moeten uitzien, hoe wij met elkaar dat zouden willen. Een betere wereld, een ideaal hè, wat bedoelen we daar precies mee, daar moet je bepaalde beelden van hebben, wat maatschappelijke organisaties daarvan vinden, wat de overheid daarvan vindt, wat de consumenten daarvan vinden. Waar ons bedrijf, een maatschappelijke ondernemer voor staat is dat er een goede balans moet zijn tussen geven en nemen: wij ontnemen de maatschappij veel maar we geven daarvoor ook iets terug. Zolang die balans goed is, kun je met een schoon geweten ondernemen. Een klein voorbeeldje: de belastingdienst was hier pas voor een algemene controle van de loonheffingen en die vonden het er zo goed uitzien dat ze besloten geen uitgebreid vervolgonderzoek te doen. Dat is goed nieuws. Je kunt je niet voorstellen dat er bedrijven zijn, en die zijn er, die bewust dingen omzeilen en als er dan iemand van de belasting komt, moet je gaan liegen. Het kan een sport zijn de grenzen op te zoeken. Zo heeft de overheid nog ‘oude’ regelgeving, van vroeger die de mainstream afdekt waar koplopers in mvo, daar hebben pioniers vaak mee te maken, tegenaan lopen. Dat is wetgeving op oud gedachtegoed. Dan wil je op een nieuwe manier gaan werken en dan werkt die wetgeving niet meer. Dan mag je best eens tegen een grens aanlopen, maar wel met open kaart en niet onder de regels door duiken en de boel besodemieteren. Dat zijn zaken die in een toekomstige maatschappij niet zouden passen. Wij krijgen alleen maar bevestigd dat we het goed doen en dat geeft een lekker gevoel, daar werk ik voor, dat die balans tussen wat wij nemen en ook teruggeven aan de maatschappij, goed is. (nieuwe manier van werken, denken, ondernemen) Oud is denken in problemen, nieuw is denken in mogelijkheden en kansen. Oud is minimaal de wetgeving volgen en je netjes aan het lijntje van de wetten houden, nieuw is ruim boven de wetgeving opereren, sterker nog, misschien zelfs stimuleren dat wetgeving wordt aangescherpt. Om daarmee achterblijvers te stimuleren om mee te gaan, om 151

Bijlage

zo op een hoger niveau te komen. Oud is afwachtend, nieuw is pro-actief, is innoveren, is vernieuwen, is denken in andere wegen. Niet de bestaande paden bewandelen, dat is het makkelijkste, vergelijk de keurmerkdiscussie: de markt vraagt MH dus we bieden MH zonder naar de filosofie van het keurmerk te opereren. Nieuw is nieuwe paden ontdekken, op pad gaan zonder te weten waar het pad loopt, het zelf creëren. Het kost veel meer energie, ja, meer tegenwind, soms zit je op een verkeerd spoor,moet je een ander spoor zoeken maar als je het eenmaal hebt, heb je het ook. Dat is dan wel weer de moeite waard. (ervaringen) Het is voor mij eigenlijk alleen maar positief. Veel ondernemers zitten nog in ‘oud denken’. Gisteren was ik bij een bijeenkomst van de KvK voor lokale ondernemers in de Achterhoek die afkomen op een bijeenkomst over ‘duurzaamheid’. Dat betekent wel dat ze zien: er gebeurt wat en wat betekent dat voor mij? Da’s een eerste stap. Kijk wij zijn koploper, ik houd me ook niet meer zoveel bezig met het overdragen van kennis aan de grote groep, dat deed ik vroeger meer. Daar zijn anderen voor, in het peloton zitten ook weer voorlopers. De afstand tussen de grote groep en de koplopers is te groot: als ik een verhaal vertel aan een ondernemer die het woord ‘duurzaamheid’ net ontdekt heeft en zich aan het oriënteren is of hij ermee wil beginnen en hij ziet ons bedrijf, dan denkt hij: Ja hoor, dat lukt niet. Bedrijven die een stukje voorlopen en al begonnen zijn, moeten die ondernemers helpen. En wij helpen weer dié ondernemers. In een keten gaat dat zo door. Je moet even kijken, welke doelgroep moet je op welk moment met welke voorbeelden inspireren, zodat het een stap is die haalbaar is. (wie inspireert jullie dan?) Niemand, wij inspireren onszelf (ha, ha). Wij hebben koplopersgroepen waar we elkaar inspireren. Dat is overigens nog zoekende want pioniers en verduurzamers zitten nu bij elkaar maar hebben een andere inspiratie nodig, een andere problematiek ook, een andere vraagstelling. We gaan dat nu splitsen, er komt nu een kopgroep verduurzamers en een kopgroep duurzame pioniers. (Wat houdt je nu nog bezig?) Er is een groot vraagstuk: wat wordt de volgende stap? We zien het pad nog niet, waar is het pad? We zijn al heel ver, de invoering van ledverlichting is onderdeel van de bedrijfsvoering, we hebben nog een hele lijst met punten, een plan met SenterNovem om een nieuwe fase van energiereductie in te gaan, een afvalscheidingssystematiek. C2C is zo’n vraagstuk. Als je je daar een beetje verdiept, snap je dat dat een dermate ingewikkelde, nieuwe en complexe manier van denken is die alleen werkt als je die nieuwe manier van denken snapt. Bij oud denken past geen C2C. Ik ontwerp geen producten maar koop ze wel in en kan wel met leveranciers praten. Dat doen wij ook. Eén van onze leveranciers is Moonen Packaging die dit soort (papieren beker) producten maakt dat biologisch afbreekbaar is. Deze worden binnenkort officieel C2C gecertificeerd. Ze zijn er mee bezig. Zo kunnen wij straks aan onze klanten producten bieden die C2C zijn. Dat hoeven we niet zelf te doen. Het verschil tussen oud en nieuw is ook hoe we met de stakeholders omgaan. Het is niet alleen zelf duurzaam zijn maar ook je leveranciers helpen om te verduurzamen, toegevoegde waarde te leveren. Bijvoorbeeld onze koekjes. Dat is gewoon een banketbakker uit Maastricht die heel lekkere koekjes bakt maar daar zitten papiertjes omheen waarvan wij vonden: kan dat niet anders? Het kon wel anders en hij is op zoek gegaan naar een biologisch afbreekbare folie en daar hebben wij hem mee geholpen en dat hebben wij uiteindelijk op de markt gebracht.

152

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Wat wij naar de afnemers (horecaondernemers) doen is ze een verhaal vertellen, mensen proberen te raken. Als je ze raakt en dat komt aan, nemen ze dat mee in hun bedrijf en helpt dat om dat verhaal ook aan hun gasten te vertellen zodat de consument de bewuste keus maakt: ik wil bij jou een kop koffie of een cakeje te nuttigen, waardoor je ook het imago in de markt kunt zetten: hee dat is een bedrijf, dat gaat verantwoord om, kijkt goed naar de producten die ze aanbiedt en je ziet een enorme ontwikkeling in dat soort horecazaken die zich gaan onderscheiden op dat element. Dat kan alleen als je het uit overtuiging doet en als je leveranciers hebt die je daarbij helpen. Dan nemen die ondernemers een voorsprong en andere ondernemers kijken ernaar en denken: dat wil ik ook. Dan kun je dus volgen, zo krijg je een kettingreactie en dat is nu aan de gang. (negatieve ervaringen) Een paar: krachtige concurrenten met vooral veel professionele marketing, grote bedrijven, grote budgetten de sterke punten uit de verhalen van ons, koplopers, halen, kopiëren en vertalen naar de markt en daarmee door hun marketinggeweld een beeld bij consumenten neerzetten dat niet de waarheid is. Een voorbeeld en daar hebben wij last van is dat de definitie van duurzame koffie niet duidelijk is. Dan komt een grote concurrent en die zegt, wij hebben een keurmerk en dat is nu het keurmerk van duurzame koffie en die rammen dat er met bruut geweld in waardoor wij bij klanten komen en ons verhaal vertellen. Ja, ik heb hier de concurrent, ook goede koffie en ook duurzaam. En dan moet je het verhaal gaan vertellen wat je eigenlijk niet wilt vertellen. Het komt in de krant dat Mc Donald’s en KLM koffie schenken met het Utz Kapeh keurmerk en dus duurzame koffie schenken. Dan denk ik, ja als dat de norm is. Dan valt ons verhaal in het niet. Uiteindelijk hebben we daar heel verstandig over nagedacht en zijn tot de conclusie gekomen dat dat wel vervelend is maar dat het ook positief is omdat het draagvlak van duurzaamheid groter wordt. Wij kunnen niet heel Nederland beleveren dus we moeten blij zijn dat er partijen zijn voor de mainstream. Wij werken als koplopers voor een niche markt. Dat kopieergedrag is wel eens lastig, ze laten ons spartelen met de zoektocht, het pad banen en vervolgens sjezen zij soms langs je heen. Dat hebben ze dan wel slim voor elkaar in hun verhaal. Dat is een negatieve ervaring maar daarvan hebben we geleerd dat je vooral van je eigen kracht moet uitgaan, dat je je onderscheidend vermogen ten opzichte van dat soort partijen heel helder moet hebben en goed moet communiceren. We zijn bang geweest om onze positie en kennis kwijt te raken door dat soort partijen maar dat lukt ze gewoon niet. Kijk, wij ondernemen uit overtuiging duurzaam, zij niet. Je moet het uitdragen. Het gaat hier door het bedrijf heen en door de mensen heen, een accountmanager die bij de klanten komt, moet het net zo gedreven vertellen als ik het vertel. Als je hier rondloopt en mensen spreekt, moet je het gevoel hebben: ja, ze hebben het hier in de gaten. In het verleden was dat wel zo, dat is ook oud, hè, dat het alleen bij de ondernemer zat: dat was zijn passie, zijn kindje, zijn ding en de rest vond het wel prima. Dat is oud. Het gaat nu om de hele onderneming, wij nemen ook mensen die wat met het onderwerp hebben, die het gevoel hebben. (ervaringen delen) Geen gemeenschap. MVO-Nederland is voor ons het belangrijkste, daar zijn we van het begin af aan partner van, koploper. SVN had ik al aangegeven. We zijn daar niet zo heel actief mee. We hebben jarenlang heel veel gegeven maar we halen nu ook meer. Dat komt onder andere door mij, ik heb op een gegeven moment gezegd: we moeten aparte bijeenkomsten organiseren voor koplopers. Als je alleen maar geeft, ben je op een

153

Bijlage

gegeven moment moe en zeg je: Nu is een ander aan de beurt. Ik heb ook inspiratie en nieuwe ideeën nodig, goede contacten en voorbeelden. (begrippen: succes) Ja dat is wel degelijk veranderd. In het verleden meer geënt op financiële resultaten en nu is dat ook gekoppeld aan de ontwikkeling van de organisatie, kan van alles zijn. Dat geldt voor mezelf ook. Dus niet alleen die afdeling draait beter of we groeien maar ook, wat hebben we bijgedragen, welke nieuwe producten, nieuwe concepten, welke vernieuwing hebben we aangebracht. Een trots gevoel hebben op dingen waar wij een actieve bijdrage hebben geleverd die anders zijn en niet per definitie een financieel succes zijn. Nieuwe producten zijn stappen waar we trots op zijn, nieuwe verlichting, nieuwe acties, nieuwe klanten die we binnenhalen omdat het gewoon een mooie klant is waar we trots op zijn. Dat is succes. En dat we met z’n allen op een leuke, prettige manier werken binnen het bedrijf. Vaak loopt dat wel parallel met de financiële resultaten maar het is juist die combinatie. Het oude denken van mij was wel, het succes hangt af van de financiële resultaten. (autoriteit) Daar heb ik niet zo heel veel mee. Dat is niet iets wat we binnen het bedrijf willen. Of je moet eerst uitleggen wat je bedoelt, ik heb er verschillende beelden bij. Als je het hebt over leiderschap, daar dacht ik eerst aan, dan niet maar als je het hebt over op een bepaald gebied autoriteit zijn, dat weer wel. Autoriteit zijn op het gebied van duurzaamheid en van koffie, dat is wel veranderd, dat willen we nog sterker zijn. Daar hebben we ambities in. (bezit) In dezelfde lijn ook veranderd. Meer dan financiële resultaten. Het andere stuk, trots zijn, kennis ontwikkelen. Wat absoluut nieuw is en veranderd: het bewust zijn van onze kennis en dat uitdragen en daar ook autoriteit op zijn en ook gezien worden in de markt. Dat bezit is wel belangrijk geworden. (zelf leren van mvo) Dat het heel erg leuk is en veel voldoening geeft om op deze nieuwe manier te ondernemen. Dat het zoveel leuker is om op deze manier met mensen, met leveranciers, met klanten, met partners bezig te zijn. Het is een eer om dit bedrijf te mogen leiden en verder uit te bouwen en het geeft zoveel voldoening dat dat alleen maar energie oplevert. (dat het je gegeven wordt) Uuh, ja, ja. Dat is niet altijd merkbaar maar nu ik erbij stilsta: ja, dat gebeurt wel heel veel, ja. Bijvoorbeeld: we hadden afscheid genomen van onze topbarista die hier trainingen gaf, niet vervelend want ze gaat voor zichzelf beginnen. Zij kent de hele koffiewereld en er stonden tranen in haar ogen toen ze wegging en ze zei: Dit is het mooiste koffiebedrijf in Nederland dat ik ken. Zij stelt de hoogste eisen natuurlijk. Ja, als je dat soort cadeautjes krijgt, is dat wel mooi. Dan word je bevestigd dat je niet alleen de lekkerste koffie maakt maar ook de manier waarop we met elkaar omgaan, de manier waarop we werken, het plezier dat er bij mensen zit, de sfeer die er hangt, al dat soort aspecten bij elkaar, geven heel veel voldoening. Dat allemaal bij elkaar is mvo. Dat is ook het succes van de laatste jaren, dat je het hele verhaal compleet moet hebben en daarom is het nieuw ondernemerschap. Dat is inzicht. Dat is lastig maar dat geeft niet. Dat is een proces dat ondernemers mee moeten maken maar dat lukt alleen als je het licht ziet, zeg maar. Soms is er even een moment nodig waarbij je in één keer ziet, aah, dat is het. En dan ga je. Veel ondernemers hebben het dan, vanuit een overtuiging, heel snel opgepakt. BCC is daar 154

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... een voorbeeld van. Vanuit een overtuiging hebben ze het daar in één keer gezien en vanuit volle overtuiging hebben ze daar consequent beleid op gezet. En dat vind ik wel heel knap. Dat is niet volgzaam gedrag, dat is: ik zie het, ik pak het op en ik ga als een speer, dat vind ik wel gaaf om te zien. Dan snap je het. Dat gebeurt steeds meer. Wij kunnen daar een bijdrage aan leveren. Ik vind ook dat je als koploper daar een verantwoordelijkheid in hebt om dat te doen want het heeft geen zin om alleen koploper te zijn want als de afstand tussen de kop en de rest te groot wordt, dan ben je weg. Waar koplopers nog wel eens de neiging toe hebben, wij dus ook, is om heel snel vooruit te gaan. Terwijl het veel slimmer is om met een groepje koplopers afstand te nemen van het peloton. Dan kun je elkaar versterken, van elkaar leren en dan kun je elkaar aan de gang houden en snelheid ontwikkelen ten opzichte van het peloton. Ik wil dat zoveel klanten zich aansluiten bij de koplopers zodat er meer koplopers komen. Je moet op een nieuwe manier kijken naar je concurrenten (andere nichespelers in de koffiemarkt zoals Simon Levelt en Neuteboom MD). Behalve een tegengesteld belang heb je ook een gezamenlijk belang: dat je klanten voor duurzame koffie kiezen en dus in ieder geval voor een van ons kiezen. Vanuit dit nieuwe inzicht moet je besluiten om rond de tafel te gaan om gezamenlijk een standpunt in te nemen wat duurzame koffie eigenlijk is. (lijsten: uitersten) ‘Vragen stellen- antwoorden geven’. Om vooruit te komen en te innoveren, moet je vragen stellen, om anderen mee te krijgen en te enthousiasmeren moet je antwoorden geven. Ze zijn allebei heel belangrijk. Vragen stellen doe je ook om nieuwe wegen te ontdekken, antwoord geven doe je door te zeggen dat je de weg ontdekt hebt. Mv ondernemerschap is vooral vragen stellen. ‘Zelf veranderen –anderen veranderen’. Ook beide. Zelf veranderen, ja natuurlijk en als je zelf verandert, veranderen anderen ook. Zeker als ondernemer omdat ze als leider van het bedrijf toch naar je kijken. Goed voorbeeld doet goed volgen, dan zie je toch dat mensen in beweging komen. Zwaartepunt ligt bij zelf veranderen. ‘Zoeken –gevonden worden’. Zoeken, zoeken, zoeken. Da’s niet zo moeilijk, een beetje hetzelfde als vragen stellen. We worden ook gevonden maar dat is door mensen die vragen, vertel eens over mvo (ha ha). Zelf zoeken we vooral veel. ‘Moeten –loslaten’. We moeten eigenlijk niet veel, als leiderschapsstijl loslaten. Moeten daar heb ik niet zoveel mee. Je denkt als ondernemer dat je heel veel moet. Ik vind het niet zo’n fijn woord. ‘Verplicht-vrijblijvend’. Ik heb ook niet zoveel met verplicht. Verplicht wil zeggen dat je tegen een norm aanzit, natuurlijk zijn we een aantal dingen verplicht maar wij doen veel meer dan verplicht is. Vrijblijvend is een ander uiterste, dat is het ook niet. ‘Geven –ontvangen’. Over geven en nemen hebben we het al gehad; het is veel meer geven. ‘Zelfvertrouwen –zelfkritiek’. Ik zie de tegenstelling niet zo. Zelfkritiek is jezelf veranderen, kritisch zijn naar jezelf en daarin ontwikkelen, dat is heel erg belangrijk. Zelfvertrouwen ook, ik heb zelfvertrouwen en wij hebben ook als bedrijf zelfvertrouwen, we weten waar we sterk in zijn, we weten waar onze krachten liggen. ‘Afhankelijkheid- onafhankelijkheid’. Niet zo moeilijk, dat is onafhankelijk. Natuurlijk zit je in de wereld en ben je afhankelijk, maar je positie is onafhankelijk. Je bent afhankelijk van je stakeholders want zonder medewerkers gebeurt er niet zo heel veel, zonder klanten gebeurt er helemaal niks, zonder leveranciers gebeurt er ook niks, zonder banken gebeurt er ook niet zoveel. Dus je hebt wel mensen nodig maar de positie is onafhankelijk.

155

Bijlage

‘Toegeven-protesteren’. Protesteren vind ik negatief, toegeven wijst op kwetsbaarheid, dingen kunnen toegeven. Protesteren heb ik niet zoveel mee. ‘Overwinning-nederlaag’. Wij hebben veel met overwinning, wij houden niet van nederlagen. Wij hebben een overwinnaarsmentaliteit, willen de beste zijn. Dat is die koploper, we willen voor het peloton uit, we weten niet waar die finish is maar we willen er wel als eerste zijn. Dat zit er wel in ja, niet ten koste van alles natuurlijk maar we gaan wel voor het succes. En het succes is dan wat ik al eerder heb gezegd. ‘Aanpassen- verzetten’. Verzetten vind ik ook negatief. Aanpassen ja, als het nodig is aanpassen, meebewegen, flexibel zijn, niet star. ‘verstand-dwaasheid’ Ja verstand natuurlijk. Dwaasheid daar distantieer ik me van. (lijst waarden) De basis waar alles om draait is vertrouwen en respect. Die zijn heel erg belangrijk. Zelfontplooiing is een heel belangrijke. Dat geldt voor de organisatie, voor de mensen in de organisatie en voor de leiding, dus ook voor mij. Als je voor mvo kiest, moet je je ontplooien, anders zou het niet kloppen. Dat is onlosmakelijk met elkaar verbonden anders kun je ook niet omschakelen van oud denken naar nieuw denken. Je moet je ontplooien, ontwikkelen, kritisch zijn op jezelf, kritiek kunnen ontvangen van je omgeving. Dat zie je veel bij oud-ondernemers, ondernemers die vanuit een idealistische positie, in een hiërarchische lijn opereren: Hij was de man, iedereen keek naar hem. Dan kun je zelf mvo heel erg omarmen en uitdragen maar uiteindelijk gaat het ons nu om die organisatie. Ik heb liever dat die 50 mensen in de organisatie met mvo bezig zijn dan dat ik er heel erg veel mee bezig ben. Want dan maak je een grotere stap en dan wordt het echt gedragen door de organisatie. Dat is een continu proces waarin je elke keer een stap moet zetten. Het is belangrijk dat mensen zich kunnen ontplooien, dat ze kansen krijgen, ruimte krijgen, het beste uit zichzelf kunnen halen, dingen kunnen doen die ze leuk vinden. (lijst kwaliteiten) Verantwoordelijk, open, betrokken. Bij mvo worden deze kwaliteiten nog belangrijker, nog zwaarder, er wordt meer van je verwacht op dat gebied. Bij mvo gaat om die verantwoordelijkheid die je als onderneming hebt in de maatschappij. Als je echt die verantwoordelijkheid neemt, ga je er ook voor en denk je niet bij de eerste de beste tegenwind, laat maar gaan. Crisis of niet, gewoon doorgaan. Moeilijk of niet, gewoon doorgaan. Wij nemen ledverlichting in onze showroom, niet omdat iemand dat vraagt maar omdat als ik iemand hier uitnodig ik een aantal dingen kan vertellen en laten zien waaruit de duurzaamheid van Peeze blijkt. In het beleid rondom mvo zijn een aantal dingen zichtbaar en een aantal niet. Zonnecollectoren buiten en ledverlichting zijn zichtbaar, personeelsbeleid, sociale ontwikkeling in oorspronglanden is niet zichtbaar. Ik wil dingen tastbaar hebben. Want als mijn klant aan zijn klant kan laten zien en kan uitdragen: ‘Ik ben bij Peeze geweest en daar hebben zij bijvoorbeeld ledverlichting of bijvoorbeeld dit, dan is dat een verhaal waarmee de volgende klant zegt: ‘Jeetjemina, dat spreekt me aan, daar kan ik iets mee.’ Het verhaal moet kloppen, het moet goed zijn. Het verhaal is breed, het gaat over je hele bedrijfsvoering. Dat komt omdat wij al verder zijn. Als je als ondernemer begint met duurzaamheid en je hangt ledverlichting op en zegt: Kijk eens hoe duurzaam wij zijn, dan snap je het verhaal niet. Je moet altijd beginnen met je corebusiness. Bij ons is dat koffie, daar hebben we heel veel op gedaan. Daar gaan we nog wel verder mee maar dat verhaal hebben we heel sterk staan. Dan kun je ook kijken naar je duurzame bedrijfsvoering, wat heb ik al gedaan en wat wil ik nog oppakken. Steeds dieper gaan, is heel erg leuk. Het geeft voldoening, energie en het is een onderdeel van ons succes. Als je op een succesvol spoor zit, ga je niet stoppen. Er is een be156

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... hoefte om door te ontwikkelen. Kijk als je een beloning krijgt, de complimenten krijgt, waardering van je klanten krijgt en van je omgeving: ‘de beste koffiebranderij die ik ken’; dat vind ik geweldig om te horen. Dan denk ik: een ding is zeker, dit houden we vast en gaan we uitbouwen. Want er zal geen een koffiebranderij zijn die op die positie komt waarop wij staan. Ik ben daar trots op. Dat is gewoon leuk, dat is een megagevoel, excellentie ja. En dit is nog maar het begin, er komt nog veel meer aan. Een nieuwe ontwikkeling die hard aan gaat komen maar die nog in de kinderschoenen staat, is High Performance Organizations (HPO), dat is de volgende stap. Dat is nog een tree hoger op de ladder. Wij hopen aan het eind van het jaar een analyse te doen, een quick scan te maken. Dat is een soort topsport, je moet maar eens vragen aan een topsporter waarom het zo leuk is om een wedstrijd te winnen…. ••••• Interview met Ferry Samuels, directeur Eco-Point Halsteren Gesprek vond plaats op 23 maart 2009 in Halsteren (ondernemer worden?) Altijd. Ik heb me altijd beziggehouden met ondernemerschap, dingen doen, ik ben niet echt een studiebol. Ik ben altijd iemand geweest die er keihard tegenaan ging als ik ergens in geloofde. Als ik dan terugga naar mijn jonge jaren, weet ik nog goed dat er een Rijksweg aangelegd werd bij Bergen op Zoom naar Zeeland toe en daar stonden diverse files en dan ging ik al met een emmer water, een soeplepel en plastic bekertjes naar die auto’s toe en ging ik voor een dubbeltje een glas water verkopen. Studeren was een noodzakelijk kwaad, heb ik dus ook gedaan maar ik ben veel meer een doener. Ik heb ook altijd mijn dromen gehad als ondernemer, een eigen bedrijf opzetten, zelfstandig beslissingen kunnen nemen. Ik weet nog goed mijn eerste baantje na mijn studie, toen werkte ik voor een Amerikaans bedrijf in reinigingsmiddelen. Na een week dacht ik: dit is een fantastische business, hier kan ik wel in verder, en dat is later ook gebeurd. In 1991 heb ik Eco-Point opgericht. De aanleiding daarvoor was dat ik werkte als hoofd van het laboratorium. Als product manager heb ik een aantal producten ontwikkeld voor het toenmalige bedrijf om ecologische producten op de markt te zetten. Als productontwikkelaar wist ik dat veel grondstoffen die op dat moment werden gebruikt, slecht waren voor mens en milieu. Ethisch vond ik dat niet verantwoord, ik wilde daar niet meer aan meewerken dus moest ik alternatieven vinden. Die heb ik ook gevonden en ontwikkeld maar dat bedrijf vond in 1990: wij zijn er niet om de markt op te voeden, we hebben al een gedeelte van de markt en onze strategie is om die te behouden en om nog te groeien en zeker niet met dit soort nieuwe producten. Dat heeft mij toen bewogen om, samen met een goede vriend van mij die ook werkzaam was in deze business, voor onszelf te beginnen. (mvo-invalshoek?) Absoluut. Als scheikundige was ik verantwoordelijk voor alle grondstoffen die in die reinigings- en schoonmaakmiddelen gingen, ik wist de achtergrond en de gevaren daarvan. Ik vond het niet verantwoord om dit soort middelen in te zetten en daarom ben ik uitgebreid door blijven zoeken naar alternatieven. Tal van stoffen die gebruikt werden, zijn heel slecht voor het milieu en daarnaast kankerverwekkend voor de gebruiker. Toen ik daar werkzaam was, waren al rapporten bekend over het gevaar voor mens en milieu. Het kan niet zo zijn dat mensen gaan werken met middelen die hun ziek maken. 157

Bijlage

(andere bronnen?) Zeker. In 1990 was er het Montreal protocol, toen werden mondiaal afspraken gemaakt dat in 2000 (in Nederland KWS 2000) alle koolwaterstoffen die zorgden voor een gat in de ozonlaag niet meer gebruikt mochten worden. Die stoffen zaten o.a. in reinigingsmiddelen. Daardoor werd ik nog meer gemotiveerd om alternatieven te zoeken. Ik ben toen gestopt bij het bedrijf in Bergen op Zoom en ben bij een ander bedrijf gaan werken. Zij maakten naast reinigingsmiddelen ook natuurvoedingsadditieven. Ik was ook voor die producten verantwoordelijk, productie, productmanagement en laboratorium. Ik kreeg toen te maken met grondstoffen uit de levensmiddelenindustrie. Op een avond dacht ik: waarom zet ik niet de natuurlijke producten in voor reinigingsmiddelen? Vanaf dat moment ben ik gaan zoeken en testen en toen bleek dat dat heel goed kon. Een samenloop van omstandigheden. Wij zijn als Eco-Point als eerste op de markt gekomen met een product op basis van citrusolie, een oplosmiddel uit de schil van de sinaasappel. Die olie gebruiken wij als alternatief voor mineralenolies, verdunners. Voordat je gaat verven, moet een metaal ontvet worden, dat kun je doen met allerlei oplosmiddelen maar ook met de citrusolie die heel sterk ontvet en een hernieuwbare vloeistof is. Toen ik aan het zoeken was, kwam ik erachter dat vóór WOII heel veel natuurlijke grondstoffen ingezet werden bij schoonmaak. Daarna komt er een enorme vraag en is er te weinig aanbod. Daar is de chemische industrie handig op ingesprongen met producten die in gigantische hoeveelheden aangeboden konden worden. Vooral in de levensmiddelenindustrie hadden intussen innovaties plaatsgevonden die leidden tot producten die veel beter waren dan grootmoeders groene zeep, die toepassingen ben ik gaan inzetten, deze werden vroeger niet gebruikt. Bijvoorbeeld linksdraaiend melkzuur, uit fermentatie van melasse, zit in bier en mayonaise. Wij zetten dit zuur in als ontkalker, bijvoorbeeld voor toiletpotten en verwarmingen i.p.v. fosforzuur en andere chemische middelen. De chemische producten werken heel goed maar hebben vaak olie als basis en dat is eindig. De productieprocessen zijn vervuilend. De producten moesten snel werken en er werd niet gelet op veiligheid. Dat is wel veranderd, ook Europees. Reach is daar een goed voorbeeld van. (veiligheid, gezondheid, milieu hoe komt dat?) Toen ik eenmaal besloot dat mijn toekomst niet meer bij dat bedrijf lag, moest ik een nieuwe toekomst creëren. Ik wilde doorgaan met de producten die mijn werkgever niet interessant vond. Ik vond het onethisch om door te gaan met zware chemicaliën. Mijn persoonlijke waarden liggen in respect en verantwoordelijkheid. Dat is ook de slogan van ons bedrijf geworden. Als mens moet je met respect omgaan met elkaar, allereerst met jezelf natuurlijk maar ook met anderen. Ook respect hebben voor deze planeet, voor de natuur, de natuur die we slechts lenen van de generaties na ons. Op het moment dat wij op deze aarde aanwezig zijn, hebben we een bepaalde verantwoordelijkheid ten opzichte van onszelf, van anderen en zeker ook voor de generaties na ons. Toen we zelfstandig werden, is het commercieel natuurlijk erg belangrijk dat je een toegevoegde waarde hebt, dat je anders bent dan anderen. Omdat ik al een reeks producten had ontwikkeld die anders waren dan andere, hebben we gezegd: dan wordt ecologie onze toegevoegde waarde. Dat vind je terug in onze naam. Eco staat voor ecologie en voor economie. Daar proberen we een balans in te vinden. Het is gebleken dat dat commercieel haalbaar is. Mijn compagnon is in 2000 overleden aan kanker. Hij heeft het bedrijf 16 jaar gedragen. Uit persoonlijke ervaring weten we dat het belangrijk is om gezond te zijn en gezond te blijven.

158

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Voor mij was het de kennis: als je eenmaal weet wat die stoffen doen, daar zou niemand mee overweg kunnen. Dus het is een combinatie van factoren. In die tijd verkondigden we als het ware het nieuwe geloof: in 1991 moest een schoonmaakmiddel snel werken, als het stonk zou het wel goed werken, er waren geen regels. Toen kwamen wij met groene producten, producten uit de natuur die dezelfde reinigingskwaliteit hadden. Dat kon niemand begrijpen. Daarom hebben we gekozen voor actieve marktbewerking: verkopers die iedere dag naar klanten gaan, op de werkvloer laten zien dat het product werkt omdat er nog steeds een vooroordeel is. Zo doen we het nog steeds. De toenmalige banken snapten er helemaal niets van dus we hebben ook nergens een lening gekregen. Een goede kennis leende ons 40.000 gulden en dat konden we na een jaar al terugbetalen. Voor mij en mijn vriend was het duidelijk dat we ooit ondernemer zouden worden. Allebei hadden we ervaring en deskundigheid in deze branche en we wisten dat het qua marge een interessante branche was. Bovendien werd de wetgeving strenger. Zeker in het begin was het heel erg zwaar, de eerste jaren verdienden we zelf geen salaris, Voor ons was het veel belangrijker om te bewijzen dat je met zulke producten een zekere toekomst hebt. Iedere keer door blijven gaan, kan alleen maar als je er volledig achter staat en ervan overtuigd bent dat dit de toekomst is. (water in de wijn?) Nog nooit hebben we dat toegestaan. We kregen wel veel verzoeken van klanten, bijvoorbeeld een klant zei: Jouw product is te duur, we willen voor een dubbeltje per liter een product. Dat kan niet voor natuurlijke producten. ‘Ja, maar je mag ook gewone chemicaliën gebruiken.’ Heel veel aanvragen. Dat is zeker in het begin, financieel technisch even slikken, maar je kunt je filosofie niet volhouden als je naast natuurlijke producten ook producten met chemicaliën gaat leveren. Dan ben je meteen van je core business, je identiteit af en dan ervaar ik zelf een intern conflict. Als ik constant iets moet doen tegen mijn waarden, krijg je schuldgevoel, angst. Dat is iets wat we heel duidelijk van tevoren hadden gezegd: dit is onze markt, dit is onze filosofie en daarmee moeten we het doen. Als je dat vast blijft houden, zie je wel dat er genoeg klanten komen. Dat het het juiste pad is. Als je een echte ondernemer bent, besef je waar ik het over heb. Elke ondernemer weet dat als je een product op de markt brengt met een toegevoegde waarde, dan mag je daar geen concessie aan doen. Want anders komt je geloofwaardigheid als organisatie in het gedrang. Wil je serieus genomen worden in een industriële markt dan moet je vasthouden aan een bepaalde strategie. Wij zijn niet de goedkoopste maar hebben wel de hoogste toegevoegde waarde. Je kwaliteit, je geloofwaardigheid en je imago moeten daarbij passen. Ik wil niet in een prijzenmarkt zitten want er is altijd iemand anders goedkoper. Inmiddels gaat het heel goed maar we hebben heel, heel hard moeten werken, zeven dagen in de week, een heel jaar door. Ik weet nog goed dat ik op Kerstavond nog stond af te vullen, iedereen was vrij en ik zat alleen op het industrieterrein. Iets anders is als mensen in je omgeving zeggen: Stop er toch mee, je had een goeie baan met een auto van de zaak. Dan denk ik: Hoe moet ik nu uitleggen dat het voor mij niet meer om de verdienste gaat. Ik ben ondernemer geworden om te ondernemen. Niet om miljonair te worden. Ik wil zelf mijn strategie bepalen, zelf een markt te openen. Gaandeweg merkten we dat we heel goed bezig waren, de verkoop verliep goed, we kregen vestigingen in het buitenland. Je merkt dat je op een goede weg bent. (Voorbeeld?) 159

Bijlage

Mijn overleden compagnon was voor mij een van de grootste inspiratiebronnen. Als je 16 jaar kanker hebt en er toch tegenaan gaat en positief blijft, een mooier voorbeeld kun je je niet voorstellen. We pepten elkaar op. Je leert gewoon: waar maak ik me druk om. Bovendien was ik er trots op dat ik alternatieven kon vinden voor de chemicaliën en een bijdrage kon leveren aan de wereld. Ik ervaarde dat zo en was trots op mijn producten. (inzicht?) Dat denk ik wel. Ik denk dat veel ondernemers van zichzelf al mv ondernemen maar het niet die naam geven. Voor ons was en is het een identiteit en dat geldt voor meer ondernemers, daarvan ben ik overtuigd. Ik denk dat elke ondernemer wel weet dat hij verantwoord moet omgaan met zijn klanten, zijn mensen, dat de P van People erg belangrijk is. Luisteren naar je medewerkers, hen inspireren en motiveren, als het kan hen op een hoger plan brengen. In onze organisatie weet ik van alle 70 medewerkers wat hun hoogste waarden zijn. Dat heb ik met hen besproken en daarop probeer ik te anticiperen. ‘Waar wil jij naartoe en wat kan deze organisatie je bieden?’ We doen ook aan competentiemanagement, een soort coaching on the job, een persoonlijk ontwikkelingsplan. Over het algemeen is mijn ervaring hiermee heel goed. Vaak worden mensen aangenomen op ervaring, deskundigheid en diploma’s maar afgerekend op gedrag. Dat is eigenlijk heel raar. Veel interessanter is het om te zien, hoe komt iemand tot een bepaald gedrag? Op het moment dat je daarover gaat praten en elkaars verwachting uitspreekt, kun je zoeken naar waar het matcht en waar niet. Als je dat weet, kun je weer bij elkaar komen en er samen iets aan doen en niet elkaar afrekenen. Heel simpel werkt het eigenlijk. Als directeur vind ik het belangrijk als ik iemands gedrag zie: hoe is mijn interpretatie? En daar praat ik dan over. (positieve ervaringen) Voor mij is de maatschappij een omgeving waar ik elke dag in ben en daar wil ik het zo goed en zo leuk mogelijk hebben. Mijn buurman, mijn medewerkers, mijn leverancier, alle stakeholders. Het is een heel simpele filosofie: als je andere mensen met respect behandelt, gaan ze zich ook naar jou met respect gedragen. Dus als ik met interesse naar mensen luister en met mensen praat, weten ze dat mijn intentie goed is en dan krijg ik daarvoor heel veel terug. Ik heb van mijn 70 medewerkers misschien met twee een persoonlijk conflict, de rest is supertevreden. Voor die andere twee zoeken we een oplossing. De kern van mijn bedrijf bestaat uit verkopers die al 11, 12 en 15 jaar, zelfs eentje 18 jaar, hier werken. Verloop en ziekteverzuim zijn heel laag. Als er iemand ziek is, is er altijd meteen persoonlijk contact en gemeende interesse. Zeker in deze mindere tijden is er niet één die de kantjes ervan af loopt, allemaal komen ze met ideeën. Er zijn klanten die heel bewust kiezen voor ecologische producten. Zo’n inkoper kan trots zijn op de producten die hij inkoopt en tegen zijn mensen zeggen: Kijk eens, dit product is helemaal veilig, dat doe ik voor jullie. Mensen die met onze producten werken, werkten voorheen misschien met een product waar ze hoofdpijn van kregen. Zo kunnen onze klanten ook uiting geven aan hun respect en verantwoordelijkheid. Ik merk dat als zij bewust kiezen voor onze producten, ze ook trouw zijn. In onze markt zijn heel veel aanbieders, onze klanten zoals KLM, RET, NS worden dagelijks belaagd. De reden dat ze toch buiten de deur worden gehouden is, omdat ze geen natuurlijke producten leveren terwijl ze wel 40 tot 60% goedkoper zijn dan wij. In deze barre tijden zien we dat bepaalde klanten minder kopen, bijvoorbeeld omdat productielijnen stilstaan, maar niet weglopen. In 2006 zijn we tweede geworden in de competitie voor de Kern Profit prijs voor duurzaam ondernemen. We krijgen veel free publicity, veel interesse. 160

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... (Persoonlijk?) Mijn hoogste waarde is zingeving. Ik ben niet iemand die uren kan vullen met praatjes. Voor mijzelf, alles wat ik doe moet zinvol zijn. Waarden als persoonlijke ontwikkeling en zelfstandigheid vond ik in zelfstandig ondernemerschap. Vanaf het eerste moment dat ik voor mezelf begon, dacht ik: Dit voelt goed, dit heeft zin! Dit heeft een reden, dit kan ik toevoegen aan deze aarde. Buiten dat ik gewoon een zakelijk persoon ben, hè. Dat was mijn plaats en dat werd steeds belangrijker voor mij zodat ik mij nu ook niets anders meer kan voorstellen. In juni 2007 hebben we een lezing georganiseerd over mvo in de Stadsschouwburg van Bergen op Zoom. Dat stond helemaal los van onze commerciële activiteiten maar is wel een onderdeel van onze identiteit. Het gaat ook om bewustwording. Samen met de Rabobank hebben we 1000 relaties aangeschreven en er waren 200 ondernemers uit hun stoel gekomen om te luisteren naar mvo. Eco-Point verdiende daar geen geld mee, sterker nog het kostte ons veel geld maar het was belangrijk voor ons. (Netwerken?) Wij zijn bijvoorbeeld partner van MVO-Nederland bij de koplopers. Zij doen er veel aan om mvo te promoten in Nederland met erg veel succes. We gaan naar lezingen en bijeenkomsten, daar leer je altijd van. We hebben ook 3500 flesjes glasreiniger afgevuld op basis van bioalcohol en maiszetmeel. MVO-Nederland stopt die in een soort duurzaam relatiepakketje. Ander onderwerp waar we mee bezig zijn, is cradle to cradle. Ik vind het briljant: een simpele filosofie maar ze krijgen zoveel publiciteit. Dat spreekt me enorm aan. Als het goed is, worden wij de eerste fabrikant van reinigingsmiddelen die C2C gecertificeerd is, ter wereld. Onze verpakking, de vaten worden ingeleverd en hergebruikt of gerecycled. Ik word ook heel vaak gevraagd voor lezingen en voor artikelen en dat vind ik gewoon leuk om te doen. Iedereen krijgt iets mee van duurzaamheidsbeleid, duurzame ontwikkeling. Want je kunt er niet meer omheen. De vraag is niet meer of dit zich doorzet, de vraag is alleen maar hoe snel. Het zou best iets sneller kunnen. De duurzame ambitie van de overheid (duurzaam inkopen vanaf 2010) is heel goed om neer te leggen bij de leveranciers. Die worden meteen wakker en als ze dan producten gaan ontwikkelen die voldoen aan de criteria is dat ook fantastisch goed. Wij gaan exact na wat de criteria zijn van Senter Novem en die gaan wij bespreken met de ambtenaar. Wij gaan niet wachten, we gaan er zelf op af. Het begint met een bewustwordingsproces. Al Gore appelleert aan de emotie angst. Dat maakt mensen wakker maar het is niet de motivatie om het lang vol te houden. Het bewustwordingsproces is aan de gang, we zijn heel goed bezig, er wordt veel geschreven, dat is een heel goede ontwikkeling. Wat er nu bovenop komt is het cradle to cradle concept. Ik zie deze crisis als een grote kans voor een nieuw soort economie, een economie die gericht is op duurzaamheid, leefbaarheid, gezondheid en we kunnen met z’n allen nog steeds evenveel geld verdienen. Als je ondernemers kunt overtuigen dat je op een mv manier ook nog eens geld kunt verdienen. Een ondernemer is geneigd om te zeggen als het me geld gaat kosten, ga ik het niet doen. Dat je ook kunt besparen, bijvoorbeeld met led-lampjes. Zoiets heel eenvoudigs. Heel veel apparatuur die constant op standby staat, waarvoor? Door andere producten te kopen die ook nog goedkoper zijn, kun je geld besparen.

161

Bijlage

Duurzaamheid is niet alleen het bedrijfsproces, het is ook tevreden klanten, tevreden mensen die niet weglopen. Dat is ook de P van Profit. Je moet altijd zoeken naar een balans tussen welzijn en welvaart. Wij hebben veel zelf moeten verzinnen terwijl er nu heel veel informatie beschikbaar is hoe je als bedrijf mv kunt ondernemen. Maar het moet wel door jezelf heen gaan. Want als een ondernemer het alleen maar ziet als commercieel trucje, nou, die valt door de mand, want dat gaat niet werken. Bij hemzelf moet het besef, de wil en de zingeving ontstaan om het te willen. Maar ik ken geen enkele ondernemer die niet zou willen dat zijn personeel tevreden was bij zijn organisatie. Het is allemaal zo logisch, zo moeilijk is het niet. (Begrippen, succes) Dat is veranderd. Want we hebben succes dankzij mvo. Succes is breder geworden. Als je mij dit 18 jaar geleden vroeg, had ik misschien gezegd: Dat is ons bedrijf het grootste wordt op het gebied van reinigingsmiddelen in Nederland. Nu is succes voor mij in de breedste zin van het woord: resultaat, groei van de organisatie en wat erbij is gekomen: groei van het bewustwordingsproces bij klanten. Zo’n mvo-bijeenkomst is ook een stukje succes. Hoe wij omgaan met ons personeel. Iemand die bij ons werkt en overspannen is geweest, een zware burnout, heel erg lang. Bewust hebben we hem de kans gegeven om bij ons te komen werken en je ziet zo iemand helemaal opbloeien. De man is nu 65 en hij heeft gevraagd of hij langer mag blijven werken, twee dagen in de week. Dus succes krijgt meer dimensies. (autoriteit) (lange stilte). Wij zijn op zich geen hiërarchisch bedrijf. Dat betekent dat de deur altijd openstaat, jij en jou wordt gezegd, mijn voornaam wordt genoemd en heel respectvol met elkaar wordt omgegaan. Ik geloof ook niet dat je autoriteit moet afdwingen. Autoriteit moet je verdienen. Tuurlijk kan ik als directeur met mijn vuist op tafel slaan en zeggen: dit gaan we doen. Eco-Point is een uniek bedrijf, alle bedrijven in Nederland op het gebied van reinigingsmiddelen kennen ons bedrijf en zeker op het gebied van ecologie zijn wij een autoriteit. Innovatie is voor ons een must om de markt voor te blijven. Onze concurrenten volgen, wat ik goed vind want dat betekent dat zij goede producten maken i.p.v. al die chemische troep. Dus da’s goed. We zijn een autoriteit maar niet autoritair. Voor mezelf ook: ik denk dat ze heel goed weten wat ik wil maar dat ze ook weten dat ik geen autoritair persoon ben. Ik ga gewoon uit van een gemeenschappelijke win-winsituatie, dat iedereen het gevoel heeft dat het ook een onderdeel van hemzelf is, dan bereik je zoveel meer. Het is zo simpel, we zijn allemaal mensen. (bezit) Vanwege het succes van de organisatie, kan ik financieel heel veel doen. Ik heb bijvoorbeeld een huis op Bali laten bouwen, met alles erop en eraan, een zonneboiler, alles door de lokale bevolking gemaakt met stenen uit de rivier. In financieel opzicht ben ik in staat heel veel dromen van mezelf waar te maken. Wat ik merk: bezit krijgt pas waarde als je er waarde aan geeft. Het huis op Bali heeft meer betekenis omdat ik daar ook onderdeel ben van de cultuur, waar ze met ongelooflijk veel respect leven. Daar kan ik nog zoveel van leren van die mensen. Een voorbeeld: mijn huismeester, zijn passie is vissen. Dan gaan we naar het strand, dan heeft ie netten met een rondje. Alles wat in dat rondje valt, haalt ie eruit. Als we met vier personen zijn, haalt ie vier visjes eruit en de zeven die er meer inzitten, gooit ie terug de zee in. Zijn vrouw brengt voordat hij gaat vissen, een offertje, een wierookje. Als we hebben gegeten, wordt er weer een offertje gebracht: dankjewel dat we gebruik hebben mogen maken van deze zee waar we vier vissen uitge162

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... haald hebben om te eten. Dat heb ik begrepen: bezit is niet de stenen en het zwembadje dat ik daar heb, -dat is heerlijk, comfortabel- . Bezit is vrijheid, respect, zelfstandigheid, het ecologische paradijs. Bezit hangt samen met betekenis. Ik zit ook in diverse businessclubs en daar zitten ondernemers bij die glashard en autoritair hun bedrijf leiden en bakken met geld verdienen. De manier waarop ze het doen is niet de mijne. Dat ze op elke cent letten, hun leveranciers uitpersen en geen marge gunnen, tegen elkaar uitspelen om de beste inkoop te hebben. Ik kijk meer op lange termijn. Ik wil wel een heel goede prijs hebben, die vergelijk ik ook maar ik vind wel dat een ander een mogelijkheid moet hebben om te bestaan en dat we een duurzame relatie kunnen opbouwen. Als ik dan kijk wat bezit voor hen is –zonder een oordeel te vormen- dan is dat anders dan bij mij. Dat is het mooie van de P van People, het gaat om stakeholders, niet alleen je eigen mensen maar ook je leveranciers en je omgeving. Ik vind het een heel mooie manier van zakendoen en zou het niet meer anders kunnen. Dat wil niet zeggen dat ik ook wel eens tegen problemen aanloop, het is niet zaligmakend. Aandeelhouders, ik denk dat daar ook veel is misgegaan. Ik denk dat de wereld er anders zou uitzien als de aandeelhouders meer van hun aandeel zouden houden. Duurzaamheid. Vroeger keken aandeelhouders naar hun oude dag: ik ga hier geld investeren want over 20 jaar is dat bedrijf wat waard. Nu wordt over 20 minuten gekeken. Onvoorstelbaar! (Lijstje uitersten) Vragen stellen-antwoord geven. (stilte). Als je de juiste vragen stelt, krijg je goede antwoorden. Zelf ben ik ook coach. Als mensen bij mij komen met bepaalde problemen, ligt het aan de kracht van mijn coaching (= vragen stellen) hoe diep zij de antwoorden zelf kunnen zoeken. Vragen stellen is ongelooflijk belangrijk om terug te gaan naar de essentie van de antwoorden. Als ik mezelf vragen stel, hoe beter ik ze formuleer, krijg ik ook diepere antwoorden. Als ik vraag: Wat maakt nou dat ik zo graag mv wil ondernemen en hoe kan ik iemand nog beter bewust maken van de voordelen daarvan. Wat zou een ander motiveren? Zelf veranderen-anderen veranderen. Dat is heel simpel, zoals mijn interne wereld is, zo ervaar ik mijn externe wereld ook. Op het moment dat ik anderen wil veranderen, dat kan wel, maar dat vraagt behoorlijk wat energie. Op het moment dat ik zelf verander is dat veel makkelijker, want dan volgen mensen mij. Dus als ik deze wereld wil veranderen, duurzamer te denken, het bewustwordingsproces te versnellen, zal ik zelf moeten veranderen. Zoeken –gevonden worden. Heel lang heb ik gezocht naar een weg, daar was ik lang mee bezig, met zoeken. Toen heb ik met mezelf afgesproken: ik wil gevonden worden en ga me niet meer bezig houden met zoeken. Want anders kom ik er nooit. Je hebt wel eens mensen die alleen maar op zoek zijn, maar naar wat. Ik wilde ondernemer worden op een duurzame manier, eerst zocht ik naar een weg, nu word ik gevonden. We worden nu via internet continu benaderd. Moeten-loslaten. Loslaten is een voorwaarde voor vrijheid. Het loslaten van vaste stramienen, vaste patronen, gedrag. Als je mv wilt ondernemen, zul je eerst jezelf moeten ontwikkelen. Laat los al die vaste dingen en kijk naar innovatie, nieuwe markten, nieuwe mogelijkheden. Denk niet in de trant van: ja, maar dit, ja maar dat. Denk in ‘ja, en’ Laat eerst los. Verplicht-vrijblijvend. Als je naar duurzaam ondernemen kijkt en de snelheid pakt waarin het zich ontwikkelt, moet je mensen verplichten. Als je als overheid bepaalde duurzaamheidscriteria verplicht, geeft dat een enorme boost aan ondernemers om te gaan innoveren. Als ik meubels wil leveren aan de overheid, moet ik zorgen dat ze uit duurzame 163

Bijlage

materialen bestaan. Als het gaat om de snelheid, zou ik het niet te vrijblijvend houden. Vastomlijnde criteria, hier moet je je aan houden. Geven –ontvangen. Poeh, ik denk dat je altijd ontvangt wat je geeft. Je ontvangt ook wel eens zomaar iets, een cadeautje. Bijvoorbeeld een bedrijf in Spanje dat zich meldt en zaken met ons wil doen. Zolang je niet geeft, zul je ook heel weinig ontvangen. Zolang je weinig goeds geeft, zul je weinig goeds ontvangen. Het een heeft te maken met het ander. Ik zou er het woordje ‘delen’ aan willen toevoegen, dan kom je bij God: God heeft te maken met geven, ontvangen en delen. Zelfvertrouwen-zelfkritiek. Zelfvertrouwen is voor mij erg belangrijk. Ik heb in mijn leven veel zelfvertrouwen gekregen, met name van mijn ouders. Als kind heb ik zoveel dingen anders gedaan dan een gemiddeld kind, ik zat niet erg graag achter de boeken –ik heb het wel gedaan en allemaal gehaald-. Dan had je een leraar die zei: ‘Er komt helemaal niets terecht van die jongen’ en mijn moeder moest dan naar zo’n rapportbespreking. Daarna zei ze tegen me: ‘Ferry, ik geloof nog steeds dat het helemaal goed met je komt dus ga jij maar lekker verder en geloof in jezelf.’ En dat heeft zo ontzettend veel met me gedaan. Zelfkritiek heb ik geleerd, om te gaan met mezelf door allerlei coachingsopleidingen. Dat je naar jezelf moet kijken, wil je jezelf ontwikkelen. Eerlijkheid-corruptie. Mvo heeft te maken met openheid, open communiceren met mensen. Als daar enige vorm van corruptie in zit, gaat het helemaal mis. Ik ken natuurlijk concurrenten die hebben een groene lijn. Dan zegt de klant: Ja maar die andere lijnen dan? Ja, die hebben we nog. Dan ben je niet geloofwaardig. Afhankelijkheid-onafhankelijkheid. Onafhankelijkheid is heel erg belangrijk, daarom ben ik ook ondernemer geworden. Natuurlijk ben ik dat wel van overheden, van mijn omgeving en dat soort zaken, maar ik ga het liefst mijn eigen weg. Terwijl ik wel besef dat het erg gemakkelijk is dat bepaalde mensen mij de weg wijzen. Bijvoorbeeld: we hebben nu met een economische recessie te maken, dat is nu eenmaal realiteit. Waar we invloed op hebben, is hoe we ermee omgaan. Die afhankelijkheid van de economische ontwikkelingen hebben we als Eco-Point, maar hoe gaan we ermee om, dat is veel interessanter. Toegeven-protesteren. Het is niet erg om af en toe je mening goed helder te communiceren en in die zin is het niet erg om te protesteren maar daarna moet je wel iets doen. Je moet wel je verantwoordelijkheid pakken. Door naar een ander te wijzen, wijzen er drie vingers naar jezelf. Zo simpel is het. (Protest tegen chemische industrie?) Dat doe ik in actie, met mijn bedrijf maar ik ben niet iemand die gaat protesteren tegen een bepaalde industrie of een concurrent die traditionele chemie verkoopt. Ik ben er nooit op gericht dat wij beter zijn dan anderen, alleen hoe goed wij kunnen omgaan met deze planeet. Dus ik ga van de sterkte van onze organisatie uit en niet van de zwakte van een ander. Een protest in gedrag door verantwoordelijkheid te nemen, door iets te doen. Perfectie-imperfectie. Ik ben zeker geen perfectionist, ik geloof ook niet in perfectionisten, mensen die denken dat ze perfect moeten zijn. Ik streef wel naar het hoogst haalbare. Als je kijkt naar onze producten, dan doen wij nooit een concessie ten opzichte van onze filosofie. Ik heb heel veel mensen in mijn omgeving een burnout zien krijgen vanuit de gedachte dat ze perfect moesten zijn. Voor mij is dat nooit een streven geweest. Kwaliteit is wel erg belangrijk in onze organisatie, het uitdragen van onze filosofie: ‘we zijn wie we zijn’, ‘walk your talk’. Overwinning-nederlaag. Beide heb ik regelmatig gehad als ondernemer. Mijn grootste overwinning was dat ik mijn angsten zelf heb overwonnen. Toen mijn compagnon overleed, werd ik ontzettend onzeker over de toekomst van het bedrijf: ‘Kan ik het wel aan?’ 164

Weer buren • Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar leken te vermijden... Hij was de algemeen directeur, ik deed de productie, de inkoop en de ontwikkeling. Hij was het boegbeeld, de commerciële man. Ik zag het als een nederlaag dat het bedrijf, op het moment dat hij overleed, heel erg in de problemen kwam. Intern een enorme strijd tussen de verkoopdirecteur die dacht algemeen directeur te worden. Ik heb iemand van buitenaf genomen, dat werd een enorm drama. Het was een overwinning op mezelf om terug te komen bij mijn zelfvertrouwen en weer mijn weg weten te vinden op mijn manier en de angsten en de rare ideeën die ik over mezelf had, los te laten. Dat is een overwinning op mezelf geweest. Een overwinning van het bedrijf is dat wij een buitengewoon gezond bedrijf zijn, 70 medewerkers hebben, in vier landen vertegenwoordigd zijn, nog steeds bezig zijn met een groeiscenario ondanks de economische recessie. Een overwinning is ook een prijs die we hebben gewonnen voor mvo, de Innovatieprijs hebben we een keer gewonnen. Dat zijn diverse overwinningen op verschillende vlakken. Als ondernemer ben je over het algemeen wel bezig met winnen nl. het winnen van de markt en van marktaandeel. Je bent erg prestatiegericht, je hebt prognoses en je bent bezig met het halen van je doelstellingen. Winnen is zeker wel iets dat bij een ondernemer hoort. De vraag is natuurlijk wat je daarvoor doet. Als je het op een mvo manier doet, is het ok. Als je het doet zoals veel beurshandelaren en financiële instellingen… Aanpassen-verzetten. Je kunt niet alles veranderen maar wel jezelf. Aanpassen zie ik hier als flexibel zijn. Eén van de grootste succesfactoren van een ondernemer is dat hij flexibel is. Zonder concessies te doen aan de filosofie, zich weet aan te passen aan de situatie. Hoe ga je bijvoorbeeld om met de crisis? Kijk je naar de mogelijkheden of de onmogelijkheden? Naar de dingen die niet goed gaan of naar de successen? De 80/20 verhouding. Als je 20% problemen hebt met personeel, wordt daar 80% energie aan gegeven. Onzin. Geef 80% energie aan mensen die het verdienen. Dat is aanpassen, flexibiliteit. Nut-nutteloosheid. Ik heb al gezegd: een van mijn belangrijkste motivaties en waarden is zingeving. Het moet nut hebben want anders voel ik me daar niet prettig bij. En dat vind ik binnen deze organisatie, nog steeds. Verstand-dwaasheid. Dan kies ik voor dwaasheid. Want ik denk dat het verstand heel veel mensen tegenhoudt om dat te doen wat ze eigenlijk echt willen doen. Verstand is alleen maar rationeel, heeft niets met emotie te maken terwijl we juist emotionele wezens zijn. Dwaasheid staat weinig in de weg. Je hebt veel minder belemmeringen. Mensen hebben tegen mij gezegd: ‘Waar begin je toch aan, man?’ Toen we met Eco-Point begonnen, vonden ze het dwaas wat we deden. Geweldig, vond ik dat! En geweldig dat er nu staat wat er staat. Als ik toen teveel mijn verstand had gebruikt, dan had ik allerlei angsten opgeroepen en dan had ik het niet gedaan. Eenheid-verdeeldheid. Da’s ook zo’n mooie. Ik kies heel duidelijk voor eenheid. Eén zijn met jezelf, met je omgeving, met deze planeet. Uiteindelijk bestaan we als geheel uit een eenheid, het heel-al, het woord zegt het al. Het is al heel. We maken het alleen maar moeilijker, we denken dat we anders moeten zijn dan een ander, we zijn eigenlijk allemaal hetzelfde, we zijn een eenheid met de kosmos, uit een grote energiebron. Daar kan ik me wel in vinden. (Ontleen jij je waarden aan een religie?) Nee, daar heb ik moeite mee. Ik haal wel uit religies bepaalde stukjes die me aanspreken. Ik ben zelf katholiek opgevoed, vroeger ook misdienaar geweest, heel lang, heel lang iedere dag gebeden en daar ook heel veel profijt van gehad. Maar op enig moment vond ik het moeilijk om me te verbinden aan een geloof dat dan absoluut is. Zodat ik me moest gaan beperken want ik had de overtuiging dat er wel meer is. Wat ik ook moeilijk vind is om vanuit een geloof, vanuit de bijbel, te handelen. Dat dat de enige waarheid is die er is. 165

Bijlage

Ik heb heel veel respect voor mensen die dat kunnen, alleen het is niet mijn wereldbeeld. Ik ben heel erg spiritueel geïnteresseerd, houd me enorm veel bezig met spiritualiteit en daar past één geloof niet in. Het boeddhisme en het hindoeïsme, daar haal ik prachtige dingen uit maar ook het katholiek geloof, het christen zijn of moslim. Er zijn zoveel mooie dingen en waar het eigenlijk op neer komt, is dat we een geheel zijn, onderdeel van elkaar zijn, met elkaar verbonden zijn en vanuit die verbondenheid met respect met elkaar moeten omgaan. Weer komt het neer op respect en verantwoordelijkheid. Ik vind het heel moeilijk om dat toe te dichten aan een bepaald geloof. Met groot respect volg ik de religieuze tradities, heb daar ook hele gesprekken over, soms zelfs discussies. Maar ik vind het wel jammer dat sommige fundamentalisten heel onrespectvol met het geloof omgaan. Ook dat is realiteit. •••••

166

Weer buren. Spiritualiteit en ondernemerschap, twee overzijden die elkaar schenen te vermijden

Recommend Documents