WATER
NATURE
PEOPLE
TECHNOLOGY
Language: Dutch Copyright Stichting Deltawerken Online 2009
1. Nederland en Water www.deltaworks.org
1. Nederland en Water Water heeft in de Nederlandse geschiedenis altijd centraal gestaan. Het bracht Nederland enerzijds rijkdom in de vorm van handel en visserij, anderzijds bracht het ook grote verliezen door de vele watersnoodrampen. Ook vandaag de dag is water belangrijke voor Nederland. Geografisch gezien ligt Nederland op een zeer gunstige positie aan zee in de delta van vier grote rivieren. Dit maakt Nederland uitermate geschikt voor handel over zee en met het achterland. Door de eeuwen heen is Nederland bijna verdubbeld in oppervlakte door het inpolderen van binnenmeren en stukken zee. Door deze inpoldering ligt bijna 40% van het land onder zeeniveau, waaronder grote delen van het dichtbevolkte en economisch belangrijke westen met steden als Amsterdam en Rotterdam. Om deze gebieden droog te houden, wordt overtollig water continue uit de polders gepompt en wordt Nederland tegen overstroming beschermd door een combinatie van dijken, duinen, dammen en keringen. Na de laatste grote overstroming in 1953 besloot men tot de bouw van de Deltawerken; een van de grootste waterkundige projecten ter wereld ooit gemaakt.
1
2. Watersnoodramp van 1953 www.deltaworks.org
2.Watersnoodramp van 1953 In de nacht van 1 februari 1953 zorgde een springvloed in combinatie met een noordwester storm op de Noordzee voor een watersnoodramp in het Verenigd Koninkrijk, België en Nederland. Hierbij kwamen in totaal 2167 mensen om het leven, waarvan maar liefst 1835 in Nederland. De ramp heeft grote gevolgen gehad voor de wijze waarop Nederland zich nu en in de toekomst beschermt tegen de zee. 2.1 Vluchtheuvels, Dijken en Polders Vroeger vonden in Nederland veel vaker overstromingen plaats, hierbij vielen soms wel duizenden doden. Om zich te beschermen tegen de zee, begon men met het bouwen van vluchtheuvels; zogenaamde ‘vlietbergen’ of ‘terpen’. Toen deze terpen steeds verder in omvang groeiden, werden kleine dorpjes op de heuvels aangelegd. Om de dorpen met elkaar te verbinden maakte men tussen de verschillende dorpen weer kleine dijken, waardoor polders ontstonden. Door de aanleg van dijken en door wind aangedreven gemalen die de polders droog hielden, werd Nederland stukje bij beetje groter. 2.2 Verzwakte dijken In de jaren voor de watersnoodramp was al duidelijk geworden dat de dijken niet hoog genoeg waren om hoge waterstanden tegen te houden. De totale lengte van alle dijken was te lang en ze waren sterk verzwakt door gebrek aan onderhoud en schade tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een plan voor de structurele verbetering van de dijken en het verkorten van de kustlijn kwam maar moeizaam van de grond en slechts enkele kleinere projecten werden uitgevoerd. Pas eind januari 1953 kwam de stormvloedcommissie met een eerste rapport met afsluitingsplannen voor de grotere zeearmen. Enkele dagen later sloeg het noodlot echter al toe. 2.3 Meteorologische oorzaak van de Watersnoodramp De zeer slechte staat van vele dijken in het Deltagebied werd pijnlijk duidelijk in de ochtend van 1 februari 1953. Op 30 januari ontstond ten zuiden van IJsland een stormveld met daarachter een grote depressie. Deze trok vanuit het Noord-Westen richting Nederland en stuwde grote hoeveelheden water richting het nauw van Calais. De nauwe doorgang fungeerde als een trechter en het water werd steeds verder opgestuwd. De vloed werd nog verder versterkt door de invloed van een orkaan ter hoogte van Schotland en op sommige plaatsen in Nederland stroomde er al water over de dijken. 2
2. Watersnoodramp van 1953 www.deltaworks.org
In de nacht van 31 januari werd de storm boven de Noordzee steeds sterker en was het aan de kust van Nederland windkracht 10. Daarbij viel de storm ook nog eens samen met springvloed, waarbij onder invloed van de stand van de zon en maan het water veel hoger kwam te staan dan normaal. Die nacht werd om 03.24 uur de hoogste waterstand bereikt: 4,55 meter boven NAP. De dijken waren niet op deze hoge waterstanden berekend, en nog voor het hoogste niveau bereikt was braken de eerste dijken. In totaal braken maar liefst 89 dijken door. 2.4 Verwoestende kracht van de zee Veel mensen werden die nacht in hun slaap opgeschrikt door het water. Huizen stortten in door de kracht van het stromende water en de voortrazende storm. De ernst van de situatie in het rampgebied was voor de buitenwereld nog niet duidelijk. De situatie werd nog erger toen in de middag van 1 februari een tweede vloed opkwam. Deze vloed zou de meeste levens eisen. Doordat de dijken al gebroken waren, kwam het water in de polders nog hoger te staan. Veel huizen die de eerste vloed hadden doorstaan, stortten alsnog in. Voor velen kwam de hulp te laat. 2.5 Hulpverlening Door het wegvallen van (verkeers)verbindingen duurde het veel te lang voordat grootscheepse reddingsacties op gang kwamen. Pas op maandag 2 februari werd de ernst van de situatie duidelijk. De inwoners van de getroffen gebieden werden geëvacueerd en met vliegtuigen werden hulpgoederen en zandzakken gedropt. Al snel kwam een enorme stroom hulpgoederen opgang vanuit Nederland en ver daarbuiten. 2.6 Herstel van het getroffen gebied Op 4 februari 1953 kondigde minister Drees in de Tweede Kamer aan dat het herstel van de dijken de hoogste prioriteit zou krijgen. Ook werd een Deltacommissie in het leven geroepen, met als hoofd de directeur-generaal van Rijkswaterstaat, de heer Maris. Ondertussen waren vrijwilligers en dijkwerkers hard aan het werk om de gaten in de dijken zo goed als het kon te dichten. Waar de gaten te groot waren, werden ze gedicht met zogenaamde eenheidscaissons. Eind 1953 kon het gebied officieel droog worden verklaard. .
3
2. Watersnoodramp van 1953 www.deltaworks.org
De gevolgen van de ramp waren enorm.
• 1835 mensen zijn overleden als gevolg van de ramp • 200.000 stuks vee verdronken • • 200.000 hectare grond kwam onder water te staan • 3000 woningen en 300 boerderijen waren vernietigd • 40.000 woningen en 3000 boerderijen waren beschadigd • 72.000 mensen werden geëvacueerd • 91 km dijk was zwaar beschadigd in Zuid-Holland met gaten van wel 1 km • 10 km dijk was zwaar beschadigd in Nood-Brabant • 38 km dijk was zwaar beschadigd in Zeeland met gaten van zelfs 3,5 km
4
3. De Deltawerken
www.deltaworks.org
3. De Deltawerken 3.1 De Deltacommissie Op 21 februari 1953, twintig dagen na de Watersnoodramp, werd er een Deltacommissie geïnstalleerd. Deze commissie gaf adviezen om de veiligheid in het Deltagebied duurzaam te verhogen. Hoe veilig het gebied ook moest worden, de Nieuwe Waterweg en de Westerschelde moesten open blijven vanwege het economische belang van de havens van Rotterdam en Antwerpen. De Deltacommissie bracht uiteindelijk vijf adviezen uit die op 18 oktober 1955 resulteerden in het Deltaplan. Het plan zou in 25 jaar uitgevoerd worden waarbij de kosten waren beraamd op ongeveer 1,5 tot 2 miljard gulden (ongeveer 680 tot 900 miljoen euro). Om de bouw van de dammen goed te regelen werd in 1959 de Deltawet aangenomen. De verschillende onderdelen van de Deltawerken konden niet tegelijkertijd worden voltooid. Rijkswaterstaat koos er dan ook voor om een logische volgorde aan te houden: van klein naar groot en van eenvoudig naar ingewikkeld. Ook hield Rijkswaterstaat er rekening mee dat de veiligheid tegen stormvloeden zo snel mogelijk verkregen werd.
Maeslantkering Hollandse IJssel Kering Hartelkering Haringvlietdam Volkerakdam
Brouwersdam
Grevelingendam
Oosterschelde Kering
Philipsdam Zeelandbrug
Veersegatdam
Zandkreekdam Oesterdam Bathse Spuisluis
5
3. De Deltawerken www.deltaworks.org
3.2 De Dammen 3.2.1 Caissons Het maken van de dammen in de geulen was zeer problematisch omdat door de hoge stroomsnelheid van het water, het zand en de stenen die de dam moesten vormen wegstroomden. Daarom werd gebruik gemaakt van een nieuwe techniek; de Phoenix Eenheids Caissons. Dit waren grote holle betonnen dozen, die precies tegen elkaar in de watergeul geplaatst konden worden en zo samen een dam vormden. Tijdens het transport naar de geul werden de caissons tijdelijk afgesloten door houten schotten. Eenmaal aangekomen op de plaats van bestemming werden de caissons afgezonken en de houten schotten verwijderd. Alle caissons werden op deze manier één voor één naast elkaar gelegd en afgezonken. De dam had aanvankelijk nog een open karakter waarbij het zeewater van eb en vloed nagenoeg ongehinderd door de holle caissons heen en weer kon stromen. Nadat de ruimte tussen de caissons was opgevuld met zand en grind en de caissons nog verder verzwaard waren met stenen en zand, werden de schuiven gesloten. Met het neerlaten van de schuiven werd in één klap de zeearm afgesloten en kon men de dam voltooien. De Veersegatdam, en delen van de Grevelingendam, Volkerakdam en Brouwersdam zijn met deze techniek voltooid.
6
3. De Deltawerken www.deltaworks.org
3.2.2 Kabelbaan Voor sommige stukken van de dammen bleken de caissons niet de geschikte methode om de geul te dichten. Daarom werd een revolutionaire techniek gebruikt: via een kabelbaan werden grote betonblokken van wel 2,5 ton in het water gestort. Men ontwikkelde gondels die wel 15 ton materiaal mee konden nemen. Met behulp van grijpers konden de betonblokken onder de cabine worden gehangen. Na het storten van de enorme betonblokken werd de dam opgevuld met zand zodat er geen water meer doorheen kon stromen. Deze techniek is toegepast bij de Grevelingendam, Haringvlietdam en Brouwersdam. 3.3 Van Zout naar Zoet Waar eerst het zeewater nog ongehinderd heen en weer kon stromen, kwam het water achter de dammen nu tot stilstand. De getijdenwerking verdween, zout water veranderde in zoet. Dit had grote gevolgen voor de natuur.
skypictures.nl
Zoutwatervissen en planten stierven en vogels trokken weg. Bepaalde delen die altijd onder water liepen, kwamen droog te staan. Andere delen die anders bij eb droogvielen, stonden nu altijd onder water. 3.4 Oosterscheldedam wordt kering Oorspronkelijk was men van plan de Oosterschelde af te dammen. Het water achter de dam zou dan langzaam zoet worden. Er ontstond echter al snel een grote weerstand tegen deze ingreep. Het unieke zoutwatermilieu in de Oosterschelde zou de dupe worden van de vergrote veiligheid. In 1976 kwam men met een alternatief: de ‘Oosterscheldedam’ zou een kering worden, die slechts bij extreme waterstanden gesloten zou hoeven worden. Het unieke zouterwatermilieu, de mossel- en oesterteelt en de getijdenwerking zouden daarmee in stand blijven.
7
3. De Deltawerken www.deltaworks.org
De stormvloedkering, met een totale lengte van 3 km, zou bestaan uit 65 voorgefabriceerde betonnen pijlers, waartussen 62 stalen schuiven werden geïnstalleerd. De bodem waarop de kering geplaatst werd was aanvankelijk veel te slap. Om de bodem te verstevigen werden een aantal werkzaamheden uitgevoerd, waaronder het leggen van met grint gevulde kunststof matten op de plekken waar de kering zou komen te staan. De pijlers waren de belangrijkste elementen van de dam. De 65 pijlers waren ieder tussen de 30,25 en 38,75 meter hoog en wogen maximaal 18.000 ton. De plaatsing van de pijlers was een precisiewerk en kon alleen plaatsvinden als de stroming zo klein mogelijk was: bij de kentering van de getijden. De pijlers werden opgehoogd met opzetstukken, waaraan vervolgens de schuiven werden gemonteerd. Uiteindelijk werd de Oosterscheldekering de grootste kering ter wereld. De kosten van een kering waren wel aanzienlijk hoger dan van een dam: 2,5 miljard euro was nodig om de kering te voltooien. Op 4 oktober 1986 werd de Oosterscheldekering door koningin Beatrix feestelijk geopend. 3.5 Maeslantkering Aanvankelijk dacht men dat met de Oosterscheldekering de Deltawerken voltooid waren. Echter, dijkverhogingen langs Nieuwe Waterweg zouden niet voldoende bescherming bieden aan de omringende gebieden, waaronder Rotterdam. Daarom schreef het Ministerie voor Verkeer en Waterstaat een prijsvraag uit voor de bouw van nog een stormvloedkering. Deze kering zou in de Nieuwe Waterweg komen te liggen. Gezien het feit dat dit de belangrijkste aanvaarroute is richting de haven van Rotterdam, mocht de kering de scheepvaart niet belemmeren; alleen in uitzonderlijke gevallen zou de kering gesloten mogen worden. Het winnende ontwerp omvatte twee gebogen stalen deuren die afgezonken werden op een drempel in de vaargeul. De Maeslantkering is de enige stormvloedkering in de wereld met zulke grote beweegbare onderdelen; de waterkerende deuren zijn elk 240 meter lang. Onder normale omstandigheden staan de deuren helemaal open, opgeborgen in een dok langs het water, zodat de scheepvaart toegang heeft tot de haven van Rotterdam. Bij stormvloed worden de waterkerende deuren afgesloten. De ronde vorm van de deuren zorgt ervoor dat zij bestand zijn tegen de kracht van het water tijdens een storm. Op zaterdag 10 mei 1997 vond de officiële ingebruikstelling plaats van de Stormvloedkering Nieuwe Waterweg bij Hoek van Holland. Dankzij deze stormvloedkering zijn ruim één miljoen mensen in Zuid-Holland beschermd tegen de zee. 3.6 Belang van de Deltawerken Met de ingebruikname van de Maeslantkering waren de Deltawerken eindelijk voltooid. Het enorme project had echter wel veel meer gekost dan de geschatte 680 tot 900 miljoen euro. Totaal hebben de deltawerken bijna 5 miljard euro gekost.
8
3. De Deltawerken www.deltaworks.org
Behalve een verkorting van de totale lengte aan zeewerende dijken met 700 km, hebben de Deltawerken nog meer voordelen. Ten eerste is de zoetwatervoorziening voor de landbouw een stuk beter geregeld. Daar komt bij dat de hele waterhuishouding in het Deltagebied er op vooruit is gegaan. De aanleg van de Deltawerken is bevorderlijk voor de mobiliteit en goed voor het binnenvaartscheepsverkeer. Tenslotte zijn de Deltawerken ook van invloed geweest op ontwikkelingen op het gebied van economie, recreatie en natuur. Een aantal natuurgebieden zijn onherstelbaar aangetast, maar op andere plekken zijn er andere natuurwaarden behouden of voor in de plaats gekomen. De Deltawerken staan wereldwijd model voor een technologische ontwikkeling waarbij veiligheid van mens en natuur centraal staan. Daarbij is in Nederland een steeds bredere kijk op deze veiligheid en water ontstaan. De Deltawerken vormen een uniek compromis tussen veiligheid, economie, recreatie en natuur. De voltooiing van de Deltawerken betekent voor Nederland echter niet een verslapping van de aandacht op watermanagement gebied. Nederland staat voor nieuwe uitdagingen. Klimaatverandering vraagt om een fundamentele bezinning op een duurzame, voor toekomstige generaties, leefbare inrichting van Nederland. Ook droogte, verzilting, bodemdaling en eisen aan waterkwaliteit en ecologie vragen om nieuwe aanpakken. Om verantwoord om te kunnen gaan met deze uitdagingen zal Nederland nu en in de toekomst blijven investeren in een duurzaam deltasysteem tegen maatschappelijk aanvaardbare kosten
9
4. Nieuw watermanagement in Nederland www.deltaworks.org
4.Nieuw watermanagement in Nederland In Nederland zorgt waterbeheer voor een continue strijd die de cultuur van het land én de manier van kijken naar de wereld beïnvloedt. Als gevolg hiervan, heeft Nederland de dreiging van het leven in een complex delta gebied omgevormd tot een kans tot onophoudelijke innovatie om nieuwe oplossingen te ontwikkelingen die bijdragen aan de Nederlandse Delta Technologie. De Nederlandse Delta Technologie is de geïntegreerde Nederlandse aanpak die het mogelijk maakt om te leven in delta gebieden. Naast de traditionele kerndisciplines watermanagement en waterbouwkundige engineering, omvat deze technologie expertises als ruimtelijke planning en ecologie die bijdragen aan innovatieve oplossingen voor het waterbeheer in Nederland. Onze ervaring Nederland is niet alleen een plat, laaggelegen land. Een aanzienlijk deel van het land is ingepolderde zee. Als er geen dijken, duinen en dammen zouden zijn, zou 66% van het land – waaronder steden als Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, regelmatig overstromen. Bovendien zou de zee economische gebieden, die goed zijn voor 70% van het Nederlandse BBP, verwoesten. Nederland is ook een land met een hoge bevolkingsdichtheid (465 mensen per vierkante kilometer). Dit, gecombineerd met een economie die grotendeels is gerelateerd aan transport, scheepvaart en havens, resulteert in een enorme druk op ruimte en milieu waar zorgvuldig mee om moet worden gegaan. Daarom betrekken de Nederlanders relevante stakeholders bij hun ruimtelijke planning, en ontwikkelen ze duurzame bouwkundige oplossingen en een ‘slimme’ infrastructuur voor complexe locaties. Onze uitdaging Nederland wordt geconfronteerd met twee gevolgen van klimaatverandering: stijging van het zeeniveau en een verandering in het patroon van neerslag. Dit laatste resulteert in vaker en meer regenval, maar ook in lokale droge en natte periodes. Zoals vele andere deltagebieden is Nederland ook kwetsbaar voor bodemverzakking. Het milieu is echter niet het enige probleem waar deltagebieden mee te kampen hebben. De druk wordt ook opgevoerd door de bevolkingsgroei en de daarmee gepaard gaande vraag naar ruimte en bronnen zoals drinkwater. Aangezien de Nederlanders de komende eeuwen in hun deltagebied zullen blijven leven, zullen zij daarom innovatieve oplossingen blijven ontwikkelen voor de problemen die gepaard gaan met een delta.
10
4. Nieuw watermanagement in Nederland www.deltaworks.org
Onze benadering Om de genoemde problemen aan te pakken vertrouwt Nederland op een hoog ontwikkeld geïnstitutionaliseerd systeem en gedetailleerde plannen voor duurzaam watermanagement. Om geschikte maatregelen te kunnen ontwikkelen, zorgen de Nederlanders er eerst voor dat zij het watersysteem waar zij mee te maken hebben grondig begrijpen. Nederland is wereldleider op het gebied van kennis van waterbouwkunde, bodemverzakking, zoutwater intrusie en aquatische ecologie. Men is zich bewust van het belang om deze kennis van natuurlijke systemen te integreren, daarom richt men zich op socio-economische aspecten van grotere gebieden (rivier beddingen) en gebieden op kleinere schaal (stedelijke gebieden). Onze actie Op dit moment worden in Nederland vele projecten uitgevoerd om er voor te zorgen dat er meer ‘ruimte voor water’ ontstaat. Zo was tot voor kort het beleid om de toppen van de duinen te verhogen tot het vereiste niveau hetgeen bestand is tegen overstromingen. Dit eeuwenoude beleid is in 2000 vervangen door ‘Ruimte voor de Rivier’. In dit nieuwe beleid wordt de dwarsdoorsnede van de rivier verbreed door de dijken verder van de rivier te plaatsen, of door het verlagen van de uiterwaarden. Men probeert hierbij waardevolle landschappen, natuur en culturele historie te beschermen. Deze nieuwe benadering probeert een balans te vinden tussen de ruimtelijke eisen van nu en in de toekomst, waarbij ruimte wordt gelaten voor elke kans op verbetering van veiligheid, landschapsarchitectuur en de verbetering van de gehele milieuconditie. Onze visie Nederland zal blijven doorgaan met het ontwikkelen van innovatieve plannen, producten en services om uitdagingen in de toekomst verantwoord aan te kunnen gaan. Naast het feit dat dit ook internationaal gebruikt kan worden, is het vooral goed voor de situatie in Nederland. De innovatie wordt bespoedigd door een betere samenwerking met autoriteiten, kennisinstituties, partijen uit de marktsector en sociale organisaties; door verschillende expertise gebieden bij elkaar te brengen. Op dit moment zijn al deze interessante ontwikkelingen zichtbaar, zoals ‘risk-based design solutions’, innovatieve dijken en dijkverzwaringen, dijkinspectie technieken, overstromingswaarschuwingssystemen en expertise in het op verschillende manieren gebruiken van land. Nederland is een proeftuin voor innovatieve deltaoplossingen die het mogelijk maakt om in deltagebieden te leven.
11
5. Information www.deltaworks.org
Information about this initiative “Deltawerken Online - International Summaries” is an initiative of the Delta Works Online Foundation. It is our aim to translate the summaries into as many languages as possible to enable people to print, share and read information about the Delta Works and water management in the Netherlands in their own language. A team of students and professionals worked in close collaboration with many volunteers to prepare the various translations, create the pdf-documents and integrate the translations into the website. More language versions needed! Translations of the summaries are submitted, corrected and maintained through the use of a Wiki. For the latest developments you can visit our wiki at: http://www.deltaworks.org/wiki/ We encourage each and every person to submit a translation of our text into their own language through the wiki! We will make sure your text is incorporated into the pdfs and website! Donate to, Support and Sponsor Us! This project is made possible thanks to the contribution of our sponsors the Netherlands Water Partnership as well as Waterland.Net. We welcome you to join them and become one of our donors and/or sponsors! Please check the following link to see the different possibilities: http://www.deltaworks.org/support/ Jobs Occasionally we have job opportunities on a paid and voluntary basis. Please have a look at the following website for our most recent listing: http://www.deltaworks.org/jobs
Creative Commons - Some Rights Reserved This work is licensed under the Creative Commons Attribution-Noncommercial-No Derivative Works 3.0 Netherlands License. To view a copy of this license, visit this link or send a letter to Creative Commons, 171 Second Street, Suite 300, San Francisco, California, 94105, USA. Disclaimer Despite all the care devoted to the editing of the text, neither the volunteers, editors nor the Delta Works Online Foundation, can accept any liability for any damage which could arise as a result of any error in this publication.
11
