WATER IS EEN MENSENRECHT

WATER IS EEN MENSENRECHT

Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

COLOFON Tekst: Jan Bemelmans en Harry de Ridder Illustraties: De Nederlandse Drinkwaterbedrijven, Aqua for All, Waterboxx, UN, CMO en zijn licentiegevers

De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via [email protected].

Centrum voor Mondiaal Onderwijs

Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel: 024-3613074 e-mail: [email protected] http://www.cmo.nl

De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN.

© Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2012

II

INHOUD Waterweetjes

pag. 1

Water is doodgewoon

pag. 2

Recht op drinkwater Zonder water geen leven Millenniumdoelen

pag. 3 pag. 3 pag. 5

Bedreiging van schoon water Watervervuiling in Nederland De biologische waterzuivering Zuivering door de mens Rioolwater in Kenia Drinkwater Vliegende toiletten Giftige rivieren in Lesotho Olievervuiling in Nigeria Zevenduizend kilometer pijpleidingen

pag. 6 pag. 6 pag. 6 pag. 7 pag. 8 pag. 8 pag. 9 pag. 10 pag. 11 pag. 11

Waterschaarste Zuinig met maji Waterputten en waterpompen

pag. 12 pag. 13 pag. 15

Watergevechten Strijden om een dam Natte T-shirts Weinig water voor velen Westelijke Jordaanoever De Gazastrook

pag. 16 pag. 17 pag. 17 pag. 18 pag. 19 pag. 19

Slim water Waterboxx Het waterloos toilet Zout water zoet maken Wolken vangen IJsbergje slepen?

pag. 20 pag. 20 pag. 21 pag. 21 pag. 22 pag. 22

Wat kun je zelf doen? Wereldwaterdag Wandelen voor Water Zuinig zijn met water, wees waterbewust!

pag. 23 pag. 23 pag. 23 pag. 24

Aantekeningen

pag. 25

Meer op internet

pag. 27

III

IV

WATERWEETJES Unieke stof Water is de enige stof die in drie verschillende vormen voorkomt: vast (ijs) - vloeistof (water) - gas (waterdamp)

Zonder Een mens kan maar drie tot vier dagen zonder water leven Geen Water heeft geen kleur, geen geur en geen smaak

Jezelf wassen Een bad nemen kost 120 liter water Een douche nemen kost 60 liter water Je wassen aan een wastafel kost 5 liter water Je tanden poetsen kost 2 liter water (als je het water laat lopen, anders minder)

Koken Bij het koken gebruik je gemiddeld 1,4 liter water per keer Afwassen Met de hand afwassen kost 9 liter water Afwassen in een afwasmachine kost 18 liter

Toilet Een toilet gebruiken kost 6 tot 8 liter water Kosten Kraanwater in Nederland kost tussen de 0,008 en 0,15 cent per liter Fleswater in Nederland kost tussen 75 en 300 cent per liter

1

WATER IS DOODGEWOON Water uit de kraan. Sprankelend (mineraal)water in de schappen van de supermarkt. Water dat omlaag komt bij een verfrissende regenbui. Water in de rivier, de beek of de gracht. Water is voor ons zo doodgewoon. Je zult er niet snel bij stilstaan hoe belangrijk water voor je is. Zonder water geen leven, zonder water gaan we dood. En wie recht op leven heeft, heeft ook recht op drinkwater. Daarom kijken we eerst naar het recht op drinkwater (zie pag. 3) en wat de Verenigde Naties doen om ervoor te zorgen dat we dat recht hebben. Allerlei stoffen lossen makkelijk in water op. Daarom is thee of koffie zetten een fluitje van een cent. Maar er lossen stoffen op die we liever niet in ons water hebben en ons schoon drinkwater bedreigen. Het kost veel tijd en geld om vervuild water weer schoon te maken. Kijk daarvoor op pagina 6. In sommige landen ontbreekt het aan geld of is de vervuiling te ernstig om vervuild water weer schoon te krijgen. Meer daarover kun je lezen op de pagina’s 8-11. In Nederland draai je simpelweg de kraan open als je water nodig hebt. Maar wat als een waterleiding ontbreekt? Wat doe je dan om aan water te komen? Daarover kun je meer lezen op de pagina’s 12-15. Nederland heeft geen ruzie met zijn buurlanden over water. Er is voldoende en goedkoop water voor iedereen. Op verschillende plekken op de wereld is er wel ruzie over water (tekorten), ernstige conflicten zelfs die makkelijk tot een oorlog zouden kunnen leiden. Zie daarvoor de pagina’s 16-19. Watertekorten kunnen ook verminderd worden met slimme, technische oplossingen. Op de pagina’s 20-22 noemen we er vijf. Maar ook met enkele simpele handelingen kun je helpen het watertekort in de wereld te verminderen, onder het motto: wees bewust van je watergebruik! Zie daarvoor de pagina’s 23-24.

Water is wat er is

2

RECHT OP DRINKWATER Zonder water kunnen we niet leven. Water is -na zuurstof die je nodig hebt om te kunnen ademen- de allerbelangrijkste levensbehoefte. Een mens kan maar drie tot vier dagen leven zonder water. Er is voldoende water voor iedereen. Je kunt al het water in de wereld vergelijken met een ijsberg: je weet dat er veel meer is, maar je ziet maar een klein stukje van de ijsberg. Zo is het ook met al het water op de wereld: een klein beetje water is geschikt voor menselijk gebruik. Van het water is 97,5% zout en niet te drinken. Van de rest (2,5%) zit ongeveer 2/3e deel vast in gletsjers en ijsbergen en bijna 1/3e ligt opgeslagen in de grond. We halen ons water vooral uit rivieren en meren en uit regenwater dat we opvangen. Het water is niet zomaar te drinken. Voordat water drinkbaar is, moet het eerst worden schoongemaakt in waterzuiveringsinstallaties. Zonder water geen leven Om het leven van mensen te beschermen hebben de Verenigde Naties in 1948 een document met dertig artikelen opgesteld. Die dertig artikelen samen heten de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM). Die derig artikelen moeten ervoor zorgen dat ieder mens een normaal leven kan leiden. In artikel 3 bijvoorbeeld staat: ‘Je hebt recht op leven en recht op leven in vrijheid en veiligheid.’ En in artikel 4 kun je lezen: ‘Slavernij is verboden’. Waarschijnlijk zul je je inmiddels afvragen: in welk artikel staat het recht op drinken van water? Maar hé, dat is gek!

Het hoofdkantoor van de VN in New York (Amerika)

3

Vreemd genoeg staat (drink)water niet in de UVRM. Wel staan in artikel 25 twee zaken die je kunt verbinden met ‘water’: Artikel 25: Je hebt recht op alles wat nodig is om ervoor te zorgen dat je niet ziek wordt, geen honger hebt en een dak boven je hoofd hebt; als je ziek of oud bent, moet je worden geholpen. De twee zaken die je kunt verbinden zijn dan: 1) Water heb je nodig om niet ziek te worden en medicijnen in te nemen 2) Je krijgt eerder dorst dan honger. Naast voedsel heb je water nodig om te groeien. De hoogste baas van de Verenigde Naties die zich bezighoudt met de mensenrechten is de Hoge Commissaris voor Mensenrechten. Deze commissaris wordt steeds voor vier jaar aangewezen. In 2007 was Louise Arbour uit Canada de hoogste baas. Zij heeft toen gezegd dat het ‘Recht op drinkwater en sanitaire voorzieningen’ een mensenrecht zou moeten zijn. Sanitair is een moeilijk woord. In folders wordt het eigenlijk alleen gebruikt voor badkamers (wastafel, bad en toilet). Sanitair betekent echter veel meer: kraan, waterpomp, wastafel, bad, toilet én riolering.

Waarom noemt de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten water én sanitair in één mensenrecht samen? Het antwoord is natuurlijk niet zo moeilijk: schoon en veilig drinkwater kan niet zonder goede sanitaire voorzieningen. Uit een open riool bijvoorbeeld (zoals op de foto hiernaast), sijpelen makkelijk bacteriën door naar het drinkwater.

4

Millenniumdoelen Onder leiding van de Verenigde Naties is er meer dan 25 jaar onderhandeld over het oplossen van de armoede in de wereld. Die onderhandelingen hebben in 2000 geleid tot het opstellen van acht doelen: de millenniumdoelen*.

In 2015 zijn extreme armoede en honger uitgebannen

In 2015 gaan alle jongens en meisjes naar school

In 2015 hebben mannen en vrouwen dezelfde rechten

In 2015 is kindersterfte sterk afgenomen

Met deze millenniumdoelen zou het elk jaar een stukje beter in de wereld moeten gaan. Voor veel mensen is de bereikbaarheid van schoon water echter een groot probleem. Er zijn zelfs meer mensen die huis en haard verlaten omdat ze geen water hebben, dan er op de vlucht zijn voor oorlog. Wij zijn gewend aan schoon water uit de kraan. Maar op veel plekken op aarde moet je heel wat meer moeite doen om aan schoon water te komen. Uren lopen naar een bron. Het water koken, om alle ziektekiemen te doden. En dan kan het gedronken worden. In millenniumdoel 7 (het doel dat gaat over de duurzaamheid van het milieu) komt ook de verbetering van de watervoorziening aan de orde. Millenniumdoel 7 heeft twee doelstellingen die over de watervoorziening gaan: ● Het aantal mensen zonder duurzame toegang tot veilig drinkwater moet in 2015 zijn gehalveerd. ● In 2020 moet het leven van ten minste 100 miljoen mensen die in sloppenwijken wonen aanzienlijk zijn verbeterd (dat is inclusief goed sanitair zoals riolering).

In 2015 sterven er minder vrouwen door zwangerschap

In 2015 is de verspreiding van ziektes als aids en malaria gestopt

In 2015 leven meer mensen in een duurzaam leefmilieu

En? Denken jullie dat deze doelen gehaald zullen worden? In 2015 is er meer * Een millennium is een periode van duizend jaar. In 2000 ging een nieuw millennium eerlijke handel, schuldenin (2000-3000); daarom werden de acht doelen millenniumdoelen genoemd. verlichting en hulp

5

BEDREIGING VAN SCHOON WATER Watervervuiling in Nederland In Nederland halen we ons water voor een groot deel uit rivieren en meren. Dit water is niet zomaar te drinken. De rivieren en meren kunnen vervuild zijn door menselijke activiteiten. Soms is de vervuiling afkomstig uit rivieren die van andere landen naar ons land stromen, soms is ze het resultaat van binnenlandse activiteiten. Onder meer landbouw, industrie en huishoudens zijn verantwoordelijk voor de vervuiling van het water.

Voordat water drinkbaar is, moet het eerst worden schoongemaakt in waterzuiveringsinstallaties. Er zijn twee manieren om verontreinigd water te zuiveren. De ene methode kost vooral tijd, de andere methode kost tijd, moeite en geld. De biologische waterzuivering De eerste manier is de natuurlijke of biologische manier. Het zuiveren gebeurt door micro-organismen die zich voeden met het vuil. Micro-organismen zijn kleine wezentjes die enkel onder een microscoop te zien zijn. Als er te veel vuil is, dan komen er te veel organismen in het water met als gevolg dat er een zuurstofgebrek ontstaat. Hierdoor sterven de organismen en begint het water te stinken. Een andere manier waarop water natuurlijk gezuiverd wordt is via de waterkringloop. Het water verdampt en de kwalijke stoffen, zoals bacteriën en virussen, blijMicro-organismen ven achter in de grond. Als het regent spoelen de stoffen terug naar de rivieren om dan uiteindelijk in de zee terecht te komen waar het vuil zich ophoopt. Je begrijpt dat dit dus geen oplossing is maar enkel een verschuiving van het probleem. De biologische zuivering is alleen succesvol als het water niet te ernstig verontreinigd is. Helaas is dat vaak wel het geval. 6

Zuivering door de mens De tweede manier is zuivering door de mens. Deze zuivering is een combinatie van een aantal technieken. Als eerste haalt men de grote stukken uit het verontreinigde water. Dit gebeurt in het mechanische deel van de zuiveringsinstallatie. Dit deel bestaat uit een rooster waar de grote stukken worden tegengehouden, een stuk waar het zand de tijd krijgt om te bezinken en soms ook nog een vetvanger om het vet uit het water te halen. Deze stap wordt ook wel de voorzuivering genoemd. Nadat de grote stukken uit het water zijn gehaald, haalt men de organische vervuiling er uit. Dit gebeurt op biologische wijze (met behulp van micro-organismen). Men versnelt alleen dit proces door een groter aantal bacteriën te gebruiken en door voldoende zuurstof toe te voegen. Tijdens andere stappen van het biologische proces worden ook nitraten en fosfaten uit het water gehaald. Dat gebeurt ook door bacteriën en een afwisseling tussen zuurstofrijke en -loze omstandigheden in het beluchtingsbekken. Uiteindelijk blijft er een troebel mengsel van slib en water over. Het slib is zwaarder dan water en daarom laat men het bezinken in een speciale nabezinkingstank. Het water boven in de tank is klaar om terug in een rivier, beek of een andere waterloop te stromen.

Een beluchtingsbekken bestaat uit grote ronddraaiende borstels of schroeven. Zij zorgen voor grote hoeveelheden zuurstof in het mengsel. De bacteriën in het slib hebben die zuurstof nodig om het organisch materiaal in het vuile water af te breken.

Wil men echter drinkwater hebben, dan zijn er nog enkele stappen nodig alvorens men water heeft dat geschikt is om er een slok van te nemen. Dit gebeurt vaak door het toevoegen van chloor of een uv-behandeling. Welke technieken er worden toegepast verschilt van zuiveringsinstallatie tot zuiveringsinstallatie. Dat heeft onder meer te maken met het doel van de zuivering en de sterkte van de vervuiling.

De laatste stap in het zuiveringsproces is de nabezinking in grote ronde nabezinktanks. Door een voldoende lange verblijftijd en een rustige stroming zakt het slib naar de bodem van de tank, waar het met een bodemschraper naar een centrale put wordt geleid.

7

Rioolwater in Kenia Kenia ligt in Oost-Afrika. De hoofdstad is Nairobi. De hoofdstad wordt omringd door tien verschillende krottenwijken, samen Kibera geheten. In Kibera woont meer dan één miljoen mensen, een kwart van alle inwoners van Nairobi. Het gemiddelde 'huis' in Kibera is 3 bij 3 meter groot. De meeste huizen hebben geen verdiepingen, er zijn maar enkele huizen met een tweede verdieping. In een huis wonen gemiddeld vijf mensen, meestal in één kamer, met een aarden vloer en zonder ramen. Voorzieningen als water uit de kraan en een toilet ontbreken. Drinkwater Het drinkwater wordt in Kibera aangevoerd door plastic pijpen die langs afwateringskanalen lopen. Deze kanalen vervoeren afval en rioolwater naar een rivier die uiteindelijk in het Nairobimeer uitkomt. Zowel de rivier als de het meer worden gebruikt om in te zwemmen, te baden en er kleren in te wassen. De plastic pijpen zijn breekbaar en gaan vaak kapot. Ze worden met tape of ander materiaal zo goed en kwaad als het kan weer in elkaar gezet, zonder dat ze schoongemaakt zijn; zo zijn ze een belangrijke bron voor ziektes als cholera en tyfus. De open kanaaltjes zijn een grote broedplaats voor malariamuggen. Een gat in de grond Een toilet in Kibera bestaat uit een gat in de grond, afgedekt met enkele golfplaten of plastic schermen. Van zo’n ‘toilet’ maken tussen de vijftig en vijfhonderd mensen gebruik. De stank is niet te harden en de krottenwijkbewoners kunnen er niet aan wennen. Maar veel keus hebben ze niet, dus ze moeten wel. De vrouwen hebben het nog veel moeilijker dan de mannen. Als vrouw laat je het wel uit je hoofd om ’s nachts naar het toilet te gaan. Als je dat wel doet, is er grote kans dat je door de een of andere kwaadwillende man (of erger nog: door een bende) wordt lastiggevallen. ’s Nachts doe je je behoefte daarom in een kasuku (= een blik) en dat gooi je ‘s ochtends weg. 8

Vliegende toiletten Kibera is berucht voor zijn 'vliegende toiletten'. In de armste delen van de krottenwijk gebruiken de bewoners plastic zakken, die ze bij wijze van toilet mee naar huis nemen. Die worden vervolgens dichtgeknoopt en zo ver mogelijk weggeworpen. Dagelijks ploffen er duizenden van deze 'vliegende toiletten' neer in de hele krottenwijk. En tijdens het regenseizoen kan het soms zo hard regenen dat de straten overstromen en je tussen de drollen door moet stappen. "De hygiënische condities in Kibera zijn rampzalig", zegt Muiya Albamas, een gezondheidswerker. De krotten zijn illegaal neergezet en de grondeigenaren zijn niet verplicht om voor welke dienst dan ook te zorgen: geen wc's, geen water, geen elektriciteit, geen vuilophaaldienst, geen fatsoenlijke wegen, geen afgesloten riolen. En omdat de krottenwijken illegaal zijn, wil de gemeenteraad van Nairobi niets voor Kibera doen. De inwoners van Kibera hebben geen vertrouwen in de gemeente, ook niet in de politie. Die zijn corrupt. Politieagenten zie ze alleen maar als ze hun wekelijkse steekpenningen komen innen. Gezondheidsorganisaties als AmrefVliegende Dokters leggen latrines aan om het verschijnsel 'vliegende toiletten' tegen te gaan. Amref heeft er 62 aangelegd in een jaar tijd, maar ze zijn een druppel op de gloeiende plaat. Alleen al in Laini Saba, een van de tien dorpen die samen Kibera vormen, zijn er meer dan 4.000 nodig voor alle inwoners. Nieuw zijn douchecabines. In zo’n cabine kun je een douche nemen of naar het toilet gaan. Een douche kost 5 shilling. Ook een toiletbezoek kost 5 shilling (omgerekend 4 cent). Je moet in Kibera wel goed zoeken. Veel douchecabines zijn er nog niet. Kijk ook eens naar de video: http://www.slumstories.org/nl/episode/kenia-naar-de-wc-gaan

9

Giftige rivieren in Lesotho Lesotho ligt in het zuiden van Afrika. Lesotho heeft maar één buurland. Het is helemaal omringd door Zuid-Afrika. Tweederde van alle inwoners van Lesotho is arm. In en rondom Maseru, de hoofdstad van Lesotho, staan meer dan vijftig kledingfabrieken. Deze fabrieken zijn in handen van Taiwanese eigenaren. Ze maken hoofdzakelijk spijkerbroeken en T-shirts voor de westerse markt (met name Europa en Amerika). De fabrieken bieden werk aan veertigduizend mensen. Zij zijn blij de Taiwanese fabrieken; veel ander werk is er niet. Maar er is ook een keerzijde.

Door de rivieren in de buurt van de fabrieken stroomt diepblauw water. Die kleur komt van de verfbaden die in de rivieren geloosd worden. De verfbaden bevatten allerlei giftige chemische stoffen. Het giftige rivierwater wordt ook gebruikt om te koken of om de was te doen. Kinderen baden erin. Ook de lucht is vervuild. De fabrieken dumpen duizenden kilo's chemisch vervuilde katoenresten. De chemicaliën die deze uitwasemen, zorgen voor longaandoeningen, tranende ogen en huidproblemen bij de omwonenden. Zeker als de resten ook nog eens verbrand worden: veel mensen gebruiken de katoen als brandstof in plaats van steenkool. 10

Olievervuiling in Nigeria Nigeria ligt in westen van Afrika. De Nigerdelta* ligt in het zuiden van Nigeria langs de kust. Het gebied is een van de tien belangrijkste waterrijke natuurgebieden van de wereld. Hier wonen dertig miljoen mensen. * Een delta is een stelsel van aftakkingen van een rivier, voordat deze in zee uitmondt. Vanuit de lucht heeft de delta min of meer de vorm van een driehoek, wat de naam delta (naar de driehoekige Griekse hoofdletter) verklaart.

De Nigerdelta is ook een gebied met enorme grote olievoorraden. De olie wordt gewonnen door de Nigeriaanse regering en door grote buitenlandse ondernemingen, waaronder het Nederlands/Britse Shell. Zevenduizend kilometer pijpleidingen Er loopt zevenduizend kilometer pijpleidingen door het gebied, meestal bovengronds. De oudste leidingen zijn al 50 jaar oud en dringend aan vervanging toe. Door slecht onderhoud zijn veel pijpleidingen lek en miljarden liters olie is in de landbouwgrond en in het water terechtgekomen. In 2010 deed zich een van de ergste lekken in de pijpleidingen voor. Miljoenen liters olie stroomden het water en de grond in. Amnesty International is een organisatie die zich inzet voor het naleven van de mensenrechten. Amnesty heeft een rapport gepubliceerd over de Nigeriaanse olievervuiling met de titel: ‘Olie, vervuiling en armoede in de Nigerdelta’. Een dorpshoofd van de Otuege zei over de lekken tegen een Engelse krant: “We hebben het lek onmiddellijk aan Shell gemeld, maar er werd zes maanden lang niets gedaan.” 11

WATERSCHAARSTE Water is heel gewoon. Het is overal om je heen. Het is de meest voorkomende stof op aarde. Je vindt water in rivieren, meren, zeeën en oceanen; je vindt water in de grond, gletsjers, ijsbergen, en wolken; regen-, hagel- en sneeuwbuien bestaan uit water. Aan dit lijstje valt misschien op dat water in drie vormen voorkomt: in vloeibare vorm (gewoon water), in vaste vorm (ijs) en in gasvorm (waterdamp). Veel water blijft gewoon waar het is: in de oceanen, gletsjers en ijsbergen. Een deel van het water is heel beweeglijk, soms is het hier, dan weer daar. Dat deel zorgt voor problemen: overstromingen en wateroverlast of juist grote droogte, mislukte oogsten en woestijnvorming. ‘Er is voldoende water voor iedereen’, schreven we al op pagina 3. Maar het water is niet gelijk verdeeld over de wereld. Dat kun je ook zien in de grafieken die de hoeveelheid regenval weergeven. In Amsterdam, in het westen van Nederland, valt het hele jaar door regen. De regenval is min of meer gelijk verdeeld, zonder extreme droge of natte maanden.

In Dar es Salaam, in het oosten van Tanzania, valt bijna evenveel water als in Amsterdam, maar het is veel minder gelijk over de maanden verdeeld: in april heel veel water (met wateroverlast), in juni-september weinig.

In Mbeya, in het zuiden van Tanzania, valt in de maanden juni-september helemaal geen regen (met extreme droogte als gevolg), gevolgd een natte periode in de maanden november-mei.

12

Zuinig met maji Maji is Swahili voor water. Swahili is de landstaal van Tanzania, een land in oostelijk Afrika. Op de pagina hiernaast heb je uit de grafieken kunnen afleiden dat Tanzania een natte en een droge periode kent. In Dar es Salaam, de hoofdstad in het oosten van het land, valt de meeste regen tussen november en mei, met een uitschieter in april wanneer in één maand tijd een kwart van alle jaarlijkse neerslag valt. Ook Mbeya, een stad in het zuiden van Tanzania, kent een natte periode tussen november en mei. De maanden juni, juli, augustus en september vormen samen de droge periode. Dan valt er in Dar es Salaam weinig neerslag en in Mbeya bijna tot helemaal niets. Anders dan in Nederland zijn maar weinig mensen aangesloten op een waterleidingnet. Daar zijn verschillende redenen voor. Ten eerste is Tanzania een heel groot land, zo groot als Frankrijk en Duitsland samen. Tegelijkertijd is Tanzania maar dun bevolkt. Er wonen gemiddeld per vierkante kilometer maar 50 mensen, tegenover 405 per vierkante kilometer in Nederland. Alleen in de steden van Tanzania vind je een waterleidingnet, maar ook daar is lang niet iedereen op het net aangesloten. De reden daarvoor is simpel: geld. De aansluiting op een waterleidingnet kost veel geld en veel Tanzanianen zijn niet zo rijk. Als er (in de droge tijd) geen regenwater is om op te vangen en er is geen waterleidingnet, hoe komen Tanzanianen dan aan hun water? Ze halen water met emmers uit rivieren en meren. Water halen is traditioneel het werk van vrouwen en kinderen. Heel vaak zie je vrouwen en kinderen ’s ochtends vroeg met een emmer op hun hoofd op pad gaan om water te halen. Vaak moeten ze daarvoor een eind lopen, 500 meter, een kilometer of in het ongunstigste geval 2 of 3 kilometer.

13

Bij de rivier of het meer aangekomen scheppen de vrouwen en kinderen hun emmer vol en lopen met de emmer op hun hoofd terug naar huis. Ze zijn het gewend. Wij zouden waarschijnlijk gaan knoeien of de emmers met water op ons hoofd er af laten vallen. Een emmer kan zo’n 10 liter water bevatten. Vol weegt de emmer dan ook meer dan 10 kilo (1 liter water is 1 kilo zoals je waarschijnlijk wel weet). Stel dat de afstand naar de rivier 500 meter heen en uiteraard 500 meter terug is, daarover doe je ongeveer 20 minuten. Na een uur lopen heb je nog steeds maar 30 liter water gehaald. Véél minder water dan wij in Nederland gewend zijn elke dag te gebruiken. Ter vergelijking: in Nederland gebruikt iedere Nederlander gemiddeld 121 liter water per dag.

Een tweede reden waarom Tanzanianen veel minder water gebruiken, heeft te maken met de neerslag waar we het op pagina 12 en 13 over hebben gehad. Tanzania kent een droge en een natte periode. In de droge periode valt er weinig en soms zelfs helemaal geen regen. Het waterpeil in de rivieren zakt enorm en soms drogen rivieren zelfs op. Hetzelfde geldt voor de meren: het waterpeil zakt of ze vallen droog. Het watergebruik in de droge perioden is daardoor lager dan in de natte perioden. Het water dat de Tanzanianen gebruiken, is vaak ook slechter van kwaliteit dan ons kraanwater. Ook vee en wilde dieren gebruiken het oppervlaktewater (de officiële naam voor water in een rivier of meer): ze drinken eruit en poepen erin. Het oppervlaktewater is dan ook vaak besmet met allerlei ziektekiemen die diarree, dysenterie en oogziekten kunnen veroorzaken. 14

Waterputten en waterpompen De Tanzanianen hebben verschillende manieren bedacht om op een makkelijke manier aan meer water te komen. De meest simpele manier is een kanaal aan te leggen tussen een meer of riviertje en het dorp, waarbij gebruik wordt gemaakt van de zwaartekracht. Dat kan natuurlijk alleen als er een hoogteverschil is tussen het meer of de rivier en het dorp. Een Het een een

andere manier om makkelijker aan water te komen is het slaan van waterputten. grondwater in de meeste delen van Tanzania zit niet zo heel diep. Je hoeft maar paar meter diep te graven en dan stuit je op het grondwater. Met een emmer aan touw kun je het water uit de put halen.

Het nadeel van een open waterput is dat je wel makkelijker aan water kunt komen, maar dat het water niet altijd schoon is. Er kan van alles van bovenaf in vallen (soms vallen er zelfs kinderen en dieren in!), waardoor er allerlei ziektekiemen in het water terecht kunnen komen. Daarom worden waterputten meestal afgedekt met een betonnen plaat. De waterput blijft dan schoon, er kan niets in het water vallen. Het water wordt met een pomp opgepompt en je kunt het water uit een kraan tappen. Tot voor enkele jaren was het water uit een waterpomp meestal gratis. De Tanzaniaanse regering of hulporganisaties plaatsten gratis een waterpomp en de bevolking van het dorp kon de pomp gratis gebruiken. Prima, zul je denken. De meeste Tanzanianen zijn toch al niet zo rijk, dus gratis water kunnen ze goed gebruiken. Toch kwamen er na enkele jaren grote problemen. Elke waterpomp bestaat uit verschillende onderdelen. Een waterpomp slijt en kan kapotgaan. Dan moeten er onderdelen vervangen worden. Maar als het water gratis is, wie is er dan verantwoordelijk voor het onderhoud? De dorpelingen hadden daar geen geld voor. In de praktijk ging het zo: er komt een spiksplinternieuwe waterpomp. De dorpelingen gebruiken de pomp totdat deze stukgaat. Dan gaan ze noodgedwongen weer over tot het halen van water uit een rivier, meer of open waterput. Ze zijn dan weer terug bij af. De oplossing voor dit probleem? Laat de dorpelingen betalen voor het water! Ook al betaal je maar een paar cent voor het water, dan kun je toch een potje vormen en uit dat potje de reparaties betalen als de pomp stukgaat. In Tanzania zijn er diverse Watergebruikersgroepen ontstaan. Zo’n groep bestaat uit twintig tot vijftig gezinnen. De groep is eigenaar van de grond en de pomp. Iedereen die de pomp gebruikt, moet ervoor betalen. De Watergebruikersgroep zorgt ervoor dat de pomp blijft werken. 15

WATERGEVECHTEN Zoals je eerder al hebt kunnen lezen (zie pag. 3), is er voldoende water in de wereld voor iedereen, alleen is het niet gelijk over de wereld verdeeld. Door een tekort aan water kunnen er ruzies ontstaan tussen landen over wie het water mag gebruiken. In de hele wereld zijn er meer dan 250 rivieren die door meer dan één land stromen. Een rivier kan de grens tussen twee landen zijn. De rivier Maas bijvoorbeeld vormt voor een stukje de grens tussen België en Nederland. Een rivier kan door meer landen lopen, van de plek waar de rivier ontspringt tot waar de rivier in een andere rivier of in zee loopt. De Maas bijvoorbeeld ontspringt in Frankrijk, stroomt dan door België, en stroomt daarna door Nederland tot de Maas en de Waal samenkomen en via het Hollands Diep naar zee stromen. Frankrijk, België en Nederland hebben afspraken gemaakt over het water in de Maas. Frankrijk of België zullen niet zonder overleg een dam in de Maas gaan bouwen als daardoor in Nederland een watertekort zal ontstaan. Ook zullen beide landen geen giftige stoffen in de Maas laten stromen waardoor Nederland geen water meer als drinkwater zou kunnen gebruiken. Veel landen die een rivier delen hebben dergelijke afspraken gemaakt. Toch is dat niet overal het geval. In het verleden zijn er verschillende conflicten en zelfs oorlogen geweest om water.

In 1986 stroomden er na een brand in Basel giftige stoffen het water in. Vissen gingen massaal dood en de inname van water moest wekenlang gestopt worden. Alle landen langs de Rijn hebben toen afspraken gemaakt om herhaling te voorkomen.

16

Strijden om een dam Turkije beschikt over meer water dan het hele Midden-Oosten bij elkaar. In het oostelijk hooggebergte van het land ontspringt onder meer de Eufraat. Deze rivier loopt vanuit Turkije door Syrië en Irak om uit te monden in de Perzische Golf. De Turkse regering begon in 1984 in de streek Anatolië met de bouw van 22 stuwdammen, negentien elektriciteitscentrales en een netwerk van tunnels en irrigatiekanalen. Het pronkstuk van het project is de Ataturk Dam in de Eufraat, een van de grootste dammen ter wereld: 1664 meter lang en 166 Ataturk Dam meter hoog. Waar nu nog voornamelijk graangewassen groeien, komen in de toekomst velden met katoen, suikerbieten, tabak en sojabonen. Het megaproject in Anatolië veroordeelt Syrië en Irak tot het bedelen om drink- en irrigatiewater van de Eufraat. Toen in januari 1990 Turkije de Eufraat een tijd lang omboog om het reservoir van de Ataturk Dam te laten vollopen, ontstonden er conflicten tussen de drie landen. Op Syrisch grondgebied werd de Eufraat een maand lang een riviertje van niks. Zeven van de tien turbines van de belangrijke elektriciteitscentrale werden noodgedwongen stilgelegd. Watertekorten dreigden. Turkije heeft al gezegd een zogenaamde ‘pijplijn voor de vrede’ te willen aanleggen. Dat zou een leiding voor water zijn naar Irak en Syrië. Beide landen zien dat echter niet zitten, omdat ze dan moeten betalen voor water dat nu gratis naar hun land stroomt. Een andere oplossing voor het probleem zou kunnen zijn dat Turkije enkele ontziltingsinstallaties betaalt voor de betrokken landen. Deze installaties zijn echter peperduur. De drie regeringen zijn al jaren met elkaar aan het praten, maar ze zijn het totaal niet eens met elkaar en een oplossing is er nog niet. Natte T-shirts Heb jij een T-shirt aan? Dikke kans dat je iets van katoen draagt. Katoen kan niet zonder water. Er is geen gewas dat zoveel water nodig heeft als katoen. Behalve water heeft katoen ook veel zon nodig. Helaas valt in de meeste zonnige streken weinig water. De meeste katoenvelden kunnen niet zonder irrigatie en bestrijdingsmiddelen. Het leven van de Cucapindianen in het noorden van Mexico wordt bedreigd doordat hun rivieren worden drooggetrokken door de katoenvelden van Arizona. De bestrijdingsmiddelen zorgen tevens voor ernstige vervuiling van het weinige water dat de Cucap nog hebben. De regering van Amerika houdt op geen enkele manier rekening met de belangen van de indianen. 17

Weinig water voor velen Israël ligt in het Midden-Oosten. Het land is sinds 1948 in conflict met de Palestijnen. In 1967 heeft Israël de Gazastrook en de Westelijke Jordaanoever bezet. De Westelijke Jordaanoever is sindsdien inzet van conflicten. Israëlische en Palestijnse dorpen en steden liggen daar door en naast elkaar. De Gazastrook is sinds 1993 een zelfstandig gebied, een kleine strook van 11 bij 51 kilometer. De conflicten tussen Israëliërs en Palestijnen gaan over van wie het land is, over godsdienst (joden tegenover moslims), over welvaart (het rijke Israël tegenover het arme Palestina) én over water. In Israël stroomt maar één rivier, de Jordaan. Deze stroomt ook door het Meer van Tiberias. Het water in het meer wordt afgetapt. Het water wordt daarna gezuiverd in een installatie. Via een systeem van pijpleidingen, het Nationale Water Transport geheten, krijgen de Israëlische dorpen en steden voldoende water voor het huishouden en voor de landbouw.

Meer van Tiberias

Een zwembad voor Israëliërs en irrigatie van water voor de landbouw

18

Westelijke Jordaanoever De Palestijnen kunnen alleen maar jaloers toekijken. Zij zijn onder meer aangewezen op putten en op opvang van regenwater. Wel kunnen de Palestijnen water kopen bij de Israëlische waterleidingmaatschappij Mekorot. Hun water komt niet uit de kraan, zoals bij ons. Water kun je alleen kopen van een Palestijnse waterhandelaar. Hij levert het water aan ondergrondse opslagplaatsen. Veel Palestijnen hebben zo’n opslagplaats. Daar kan wel 60.000 liter water in.

Een waterhandelaar kan water halen bij een van de pompen van Mekorot; in de pomp zit een waterslot met een sleutel die alleen de waterhandelaar heeft. Daarin zit ook een watermeter zodat de water-leidings-maatschappij kan zien hoeveel water er overgepompt wordt. De waterhandelaar wordt streng gecontroleerd door de Israëliërs.

In de Palestijnse steden zijn er wel waterleidingen. Maar vaak zijn ze verouderd. Ze gaan vaak stuk en geld voor reparaties of nieuwe waterleidingen ontbreekt. De Israëliërs op de Westelijke Jordaanoever beschikken vaak over stromend water, de Palestijnen meestal niet. De Israëliërs mogen overal waterputten laten slaan, de Palestijnen niet. Van al het water is 80% gereserveerd voor de Israëliërs, de rest (20%) is er voor de Palestijnen. Het water is oneerlijk verdeeld. Geen wonder dat er vaak conflicten over water ontstaan tussen de Israëliërs en de Palestijnen! De Gazastrook In de Gazastrook is de situatie heel anders. Vroeger was het voor Palestijnen verboden om waterputten te slaan, terwijl de Israëli’s dit wel deden. Nu zijn de Israëli’s daar vertrokken. Maar nog steeds is er een groot tekort aan (drink)water. In de Gazastrook wonen veel meer mensen dan op de Westelijke Jordaanoever. De mensen in de Gazastrook moeten het met veel minder water doen. Bovendien is het grondwater daar sterk vervuild en verzilt (= zout geworden). 19

SLIM WATER Zoals je al meermalen hebt kunnen lezen (zie pag. 3), is er voldoende water in de wereld voor iedereen, alleen is het niet gelijk over de wereld verdeeld. Op veel plaatsen is er daardoor waterschaarste (zie ook pag. 12 en 16). De deskundigen denken al lange tijd na over technische oplossingen voor het tekort aan schoon en veilig drinkwater. We laten er hier verschillende oplossingen de revue passeren. Waterboxx De WaterBoxx is een ronde of rechthoekige plastic emmer met een gat in het midden, waardoor een boompje in de grond wordt geplant. Het ingenieus ontworpen deksel vangt ‘s nachts condenswater op en laat dat in de emmer sijpelen. Ook tijdens zeldzame regenbuien opgevangen regenwater wordt opgeslagen en via koordjes beetje voor beetje aan de plant verstrekt. Bovendien beschermt de Waterboxx de plant tegen de harde wind.

De Waterboxx is een uitvinding van de Nederlander zakenman Pieter Hoff. Hij deed een succesvolle proef in de Marokkaanse Sahara. Van de bomen die met een WaterBoxx werden geplant, was 90 procent na een paar maanden groen en levend. Dat terwijl ze midden in de zomer, met een dagtemperatuur van 50 graden, op een rotsachtige bodem werden geplant. Hoff is ervan overtuigd dat met behulp van de WaterBoxx en met een uitgekiende keuze voor het soort boom grote delen van de aarde herbebost kunnen worden zonder landbouwgrond hiervoor op te offeren. De Waterboxx is door het Amerikaanse tijdschrift Popular Science uitgeroepen tot de beste vernieuwing van 2010.

20

Het waterloos toilet Water is schaars. Een toilet doorspoelen kost elke keer 6 tot 8 liter. We besparen enorm veel water als we toiletten kunnen gebruiken die geen water nodig hebben. En die zijn er. Bijvoorbeeld het Nonolet-toilet. Het Nonolet heeft helemaal geen water nodig omdat niets wordt weggespoeld. Dat betekent, behalve een enorme waterbesparing, ook dat aansluiting op het riool niet nodig is. Het Nonolet kan dus overal geplaatst worden.

Dit toilet werkt reukloos, hygiënisch en maakt geen lawaai (wat doorspoelen wel doet). De vrijwel droge en reukloze inhoud zit in een composteerbare plastic zak en kan eenvoudig worden weggegooid in een gft-container of op een composthoop. Zout water zoet maken Het zoet maken van zeewater wordt binnenkort de belangrijkste manier om het watertekort waar steeds meer landen mee te kampen hebben aan te pakken. In rijke Arabische landen is dat al jaren het geval. Daar wordt water ontzilt in apparaten die zout water doen verdampen en zoet water afscheiden. Maar dat kost veel energie en is dus duur en dat is voor andere landen moeilijk te betalen. Maar er is een manier die goedkoper is en binnenkort nog goedkoper zal worden. Hierbij wordt zout water onder hoge druk door filters geperst die het zout en andere stoffen in het water tegenhouden. In de Verenigde Staten is het al gelukt om het zó goedkoop te doen dat een liter water uit de installatie minder kost dan een liter water uit de kraan. Er is wel een nadeel. Een fabriek die zeewater met behulp van filters ontzilt, moet vlakbij de kust liggen en sommige landen Een apparaat dat zout water die kampen met een watertekort liggen kan omzetten in zoet water niet aan zee. Het water moet dan over grote afstanden worden vervoerd en dat maakt het water duur. Daar staat tegenover dat 70% van de wereldbevolking vlakbij zee of bij een rivierdelta woont. Voor deze mensen zal ontzout zeewater niet duur worden door hoge transportkosten. 21

Wolken vangen Chungchungo is een dorp in Chili dat in het Andes-gebergte ligt. Voor de 350 inwoners is er nauwelijks genoeg water voor huishoudelijk gebruik, voor hun vee en voor de gewassen die ze verbouwen. Het regent daar vrijwel nooit en de paar bronnen die er in de buurt zijn geven weinig water. Tot ze een andere waterbron aanboorden. De berg El Toto die vlakbij het dorp ligt, is vaak gehuld in wolken. Een wolk bestaat uit druppeltjes die te klein zijn om te zien en met de wind meedrijven. Met geld van de Chileense regering en een Canadese hulporganisatie hebben de dorpsbewoners zijden netten met kleine mazen op de bergtop gezet. Druppeltjes in de wolken botsen tegen de draden van de netten en vormen grotere druppels die langs de draden naar bekkens onder de netten lopen. De bekkens worden op die manier gevuld met water. Door buizen gaat het water naar het dorp. Dankzij de netten komen de dorpsbewoners geen water tekort.

IJsbergje slepen? Aan de kust van Groenland en van Antarctica breken regelmatig ijsbergen af. Die kunnen geweldig groot zijn en dus veel zoet water bevatten. Ze drijven weg uit de poolgebieden en smelten. Al vanaf de 18e eeuw heeft men zich afgevraagd of je een ijsberg naar een haven kan verslepen om het zoete water dat erin zit te gebruiken. Vooral voor gebieden waar vaak een tekort aan water is, het Midden-Oosten bijvoorbeeld, zouden ijsbergen een welkome bron van water zijn. Deskundigen hebben daar in 1977 zelfs een conferentie over gehouden. Saoedi-Arabië heeft erover gedacht om een ijsberg van het Zuidpoolgebied naar de havenstad Djebba te slepen. Daar zou het ijs smelten en het zoete water dat zich in de haven verzamelde zou dan worden opgepompt. Maar toen bleek dat het uitvoeren van dit plan onbetaalbaar te zijn. Maar misschien dat het in de toekomst goedkoper kan? 22

WAT KUN JE ZELF DOEN? Wereldwaterdag 22 Maart is een belangrijke dag wanneer het om water gaat. Sinds 1992 is het op deze datum Wereldwaterdag. Die dag is door de Verenigde Naties in het leven geroepen. Het doel van Wereldwaterdag is om de mens beter voorbereid te laten zijn op rampen waarbij water een rol speelt. Een ander doel is de mensen kennis over water met elkaar te laten delen. We moeten ons beter bewust zijn van wat er allemaal komt kijken bij rampen met water. We moeten er ook alles aan doen om zulke rampen te voorkomen. Belangrijk is verder dat Wereldwaterdag de mensen aanzet om mee te helpen de millenniumdoelen te halen die te maken hebben met de bestrijding van armoede (zie ook pag. 5). Ieder jaar heeft Wereldwaterdag een ander thema. In 1994 was het thema: ‘Zorgen voor onze watervoorraden is ieders zaak’. ‘Water in de 21e eeuw’ was het thema van 2000. Het jaar 2011 had als thema op Wereldwaterdag: ‘Water voor steden: de uitdagingen in verstedelijkt gebied aangaan.’

Wandelen voor Water Wereldwaterdag lijkt misschien wat ‘ver van je bed’. Toch is er in de week van 22 maart iets waar je met je school prima aan kunt meedoen: ‘Wandelen voor Water’. Stichting Aqua for All organiseert ieder jaar deze campagne. Bij Wandelen voor Water kun je zelf ervaren wat leeftijdgenoten in ontwikkelingslanden moeten doen om aan drinkwater te komen; zij lopen gemiddeld 6 kilometer om 6 liter water te kunnen halen. Om je te laten voelen hoe dat is, loop je 6 kilometer met 6 liter water in je rugzak. Wanneer je wandelt voor water, kun je aan iedereen die je kent vragen om je te sponsoren. Dat geld wordt dan gebruikt om de drinkwatersituatie in ontwikkelingslanden te verbeteren. In 2011 hebben op deze wijze 24.000 leerlingen naar schatting één miljoen euro opgehaald!

23

Zuinig zijn met water, wees waterbewust! Niet alleen in de week van Wereldwaterdag, het hele jaar door kun je zelf proberen zuiniger en bewuster met water om te gaan. Het scheelt al wanneer je na het tanden poetsen niet voortdurend de kraan laat lopen bij het spoelen van je mond. Beter is het een beker of glas met water te vullen en daarmee te spoelen. Gebruik je water en zeep om je handen te wassen, laat dan de kraan niet lopen terwijl je je handen inzeept. Kun je kiezen tussen een bad nemen of een douche, dan is douchen de betere keuze. Dat kan je bijna de helft aan water per keer schelen. Een waterbesparende douchekop doet daar nog een extra schepje bovenop. Heeft de wc een doorspoelinstallatie met een ‘spaarknop’, dan is het aan te raden die te gebruiken wanneer je alleen maar hebt geplast. Doordat je dan niet de hele inhoud van de stortbak door de wc spoelt, scheelt dat liters water per keer. In de keuken valt er ook fors op het waterverbruik te besparen. Neem nou een afwasmachine. Die verbruikt per keer zo’n 18 liter water. Doe je een keer de afwas met de hand, dan verbruik je de helft daarvan. De wasmachine kun je het beste laten draaien met een volle trommel. Door het wasgoed op te sparen hoef je minder vaak te wassen, wat op den duur flink wat water bespaart. Er zijn nog meer tips waardoor je in en om het huis bewust met water om kunt gaan. Was de auto niet met de tuinslang, maar vul een emmer met water. In een regenton of een teil kun je regenwater opvangen. Dat kan prima gebruikt worden om de planten in de tuin in drogere tijden water te geven. Zo zie je dat er heel wat manieren zijn om slim en bewust met (drink)water om te springen. Op deze wijze help je zelf, hoe bescheiden ook, mee om iets te doen aan het waterprobleem in de wereld. Je draagt zo je steentje bij aan het streven naar schoon, veilig water voor de mensen. Water is immers van levensbelang voor iedereen. Iedereen heeft er recht op!

24

AANTEKENINGEN

25

26

MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer onderwerpen die je kunnen helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.

27

SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/ werkstuk.

De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: [email protected] http://www.cmo.nl Schoolmediatheken, (jeugd)bibliotheken en documentatiecentra kunnen een abonnement op de scriptieservice nemen en ontvangen dan per jaar vijf pakketten.