Wat jij niet wil... kikker in je bil! Max de Matze en de Gulden Regel

Wat jij niet wil... kikker in je bil! Max de Matze en de Gulden Regel Met bijdragen van Francine Oomen, Paul van Loon, David Grossman, Job Cohen, Urby Emanuelson en vele anderen.

Petra Katzenstein

Marit van der Meer

Anneke van Huisseling

Noga Zohar

Wat jij

niet wil... kikker in je bil! Max de Matze en de Gulden Regel

Petra Katzenstein

Marit van der Meer

Anneke van Huisseling

Noga Zohar

De Gulden Regel Wie wil er nou een kikker in z’n bil? Jij niet? Ik niet! Niemand toch?! Ik zal het anders zeggen: je moet niemand iets aandoen wat je zelf ook niet leuk zou vinden. Heel deftig klinkt dat zo: Wat jij niet wilt dat jou geschiedt, doe dat ook een ander niet.

Deze regel zul je in dit boek nog vaak tegenkomen. Hij heet de Gulden Regel en is al heel oud. Veel mensen kennen hem, wie ze ook zijn en waar ze ook vandaan komen. Iedereen gebruikt er zijn eigen woorden voor.

Let op: als je dit ziet bij een moeilijk woord, kun je op blz. 100 en 101 opzoeken wat het woord betekent.

Leg op niemand

Doe geen dingen

Alles om ons

een last die je zelf

waarvan je niet

heen is onze

niet zou willen

wilt dat ze jou

familie. Wat

dragen en wens

worden aangedaan.

we de dingen

niemand de dingen

Humanisme

aandoen, doen

Wat jij niet wilt

Sioux-indianen

toe die je niet voor jezelf zou wensen. Bahai

we onszelf aan.

dat jou geschiedt, doe dat ook een

Behandel

Kwets anderen niet

ander niet. De rest

iedereen

met wat jou kwetst.

is commentaar.

in de wereld

Boeddhisme

Ga en leer.

zoals je zelf

Jodendom

behandeld

Grote Geest,

Jaïnisme

Zie het geluk van je naaste als je eigen geluk en het verlies van je

wilt worden.

geef dat ik mijn buurman niet

Je gelooft pas

beoordeel voor

echt als je voor

ik een mijl in

je naaste wenst

zijn mocassins

wat je voor

heb gelopen.

jezelf wenst.

Lakota-indianen

Islam

pijn zouden doen

Alles wat je wilt

Doe een ander

en wens hem

dat de mensen

niet aan wat je

toe wat je zelf

voor jou doen, doe

voor jezelf ook

graag wilt.

dat ook voor hen.

niet zou willen.

Hindoeïsme

Christendom

Confucianisme

naaste als je eigen verlies. Taoïsme Doe de ander geen dingen aan die jou zelf

Welkom bij de familie Hollander! Trouwens, ik ben Max de Matze, gids, klusjesman en rapper. Ik woon bij de familie Hollander en ik ga je hun huis laten zien. Wie je ook bent en waar je ook vandaan komt: Welkom, Welcome, Baroech Haba, Willkommen, Bienvenue, Marhaban!

De familie Hollander is joods. Wat dat is? ‘Joods’ betekent voor iedereen iets anders. Je kunt dus nooit zeggen: alle joden vinden dit of dat. Zoals je dat van geen enkele groep kunt zeggen. Toch zijn er wel degelijk ideeën, verhalen en gewoonten die joods zijn. Je leert er een paar kennen in dit boek. Misschien vind je ze gek, grappig of anders. Of lijken ze op die van jou?

Wat vind je waar? Dit is het huis van de familie Hollander. Het staat in Amsterdam en is het Kindermuseum van het Joods Historisch Museum.

Woonkamer 8 – 21 Studeerkamer 22 – 35 Keuken 36 – 49 Muur 50 – 63 Muziekkamer 64 – 77 Slaapkamer 78 – 95 Atelier 96 – 97 Weetjes & Woorden 98 – 109

8 JHM Kindermuseum

De woonkamer vlak voor sjabbat...

Woonkamer 9

10 JHM Kindermuseum

Woonkamer 11

12 JHM Kindermuseum

Woonkamer 13

Het schilderij Zie je mij, op dit schilderij? Verder staan er een heleboel mensen op die één ding gemeen hebben: ze zijn joods, ze behoren tot het joodse volk. Volgens de traditie ‘hoor je erbij’ als je geboren bent uit een joodse moeder. En als je alleen een joodse vader hebt, ben je dan niet joods? Daar denken mensen verschillend over. Je kunt ook joods wórden, dan kies je ervoor je bij de ‘grote familie’ aan te sluiten. Het joodse volk is heel lang geleden ontstaan in de buurt van wat nu Israël heet. De joden waren de eersten die in één god geloofden. Dat was nieuw. Tegenwoordig wonen joden overal ter wereld en zijn ze niet allemaal gelovig. Toch hebben velen een band, al kennen ze elkaar niet. Dat krijg je, wanneer je als groep van alles meemaakt. Al eeuwen lang! Nare en mooie gebeurtenissen, waar je samen om kunt huilen of lachen.

14 JHM Kindermuseum

Op blz. 102 en 103 kun je zien wie er allemaal op het schilderij staan.

Sgt. Kosher’s Jewish Hearts Club Band Mixed media: textiel, linnen, inkt, olieverf, 2006 © Ram Katzir, in samenwerking met Willem van der Hoed en Arnout Killian Joods Historisch Museum

Als jij naar dit schilderij kijkt vind je daar wat van. Laat je het aan mij zien, dan denk ik er vast wat anders bij. Iedereen kijkt verschillend, en volgens de joodse manier van leren is het belangrijk om dat te weten. Je kunt vaak leren van anderen, van hoe zij iets zien. Tegelijk leer je dan iets over anderen én over jezelf. Lees maar hoe verschillend er naar dit schilderij wordt gekeken. Wat denk jij erbij? Woonkamer 15

Job Cohen Voormalig burgemeester van Amsterdam

Ik vind het leuk om op het schilderij te staan. Ik voel me vooral Nederlander. Dat ik joods ben, zit ergens in mijn achterhoofd. Misjpochologie Is dit het portret van een familie? Vroeger werd er vooral gekeken waar je bij hoorde, nu doet iedereen graag alsof we allemaal op deze wereld één grote familie zijn. Maar dat is schijn. En deze groep mensen, ze lijken dingen gemeen te hebben. Velen zijn beroemd; zo herken ik zelfs die bizarre Houdini, die zijn ketenen losbrak, en zelfs de Hollanders zijn sinds de opening van het Kindermuseum bekend geworden. Maar zijn ze familie? Kennen jullie het woord misjpochologie? Dat is een joodse traditie, of meer een sport, om overal familie (misjpooche) te ontdekken. ‘Ben jij niet de achterneef van de kleindochter van...?’ Als we de misjpochologie op het schilderij loslaten, maken we er zó een grote familie van. Het is een leuk spel – maar meer ook niet. Als ik naar dit schilderij kijk, wil ik een ander spel spelen. Een geschiedenisspel. Maak een schilderij van zomaar een joodse familie, een echte familie, en vertel hun verhaal. Wiens kind, broer, zuster, vader, moeder, oom, tante zijn vermoord? Wie bleef in Nederland, wie emigreerde, verhuisde naar Israël, naar Amerika of Australië? Wie woont gewoon nog in Tilburg en weet niet eens meer dat hij joods is of was? En wie weet wél dat hij joods is en wil dat ook graag weten omdat hij zich verbonden voelt met die ‘grote familie’? Joël Cahen Directeur van het Joods Historisch Museum (JHM)

16 JHM Kindermuseum

Ram Katzir Kunstenaar en maker van het schilderij Sgt. Kosher’s Jewish Hearts Club Band

Een heel beroemd groepsportret Toen mij gevraagd werd iets te maken voor de woonkamer van het Kindermuseum, wilde ik het gevoel van een grote familie oproepen. Ik dacht aan een groepsportret, en een heel beroemd groepsportret is de hoes van Sgt. Pepper, een album van de Beatles. Als kind kon ik lang naar die gezichten kijken... Eerst fotografeerde ik de familie Hollander. Daarna maakten we een lijst van allemaal joden die op het portret pasten. Ik ben zelf ook joods, maar in mijn geboorteland Israël voelde ik dat niet echt. Bijna iedereen is het daar, dus het valt niet op. Pas toen ik in Nederland kwam wonen, merkte ik meer wat het is om joods te zijn. Ik heb door Oost-Europa gereisd. Daar heb ik veel geleerd over het jodendom en helaas ook over antisemitisme – jodenhaat. Ik ben niet echt religieus. Maar ik probeer wel elke dag te leven naar wat Hillel, een oude joodse geleerde, zei: doe een ander niet aan wat je zelf niet wilt meemaken.

Ik hoef niet zo nodig op dit bijzondere groepsportret Joods zijn is voor mij geen speciale verdienste en ik vind het een rare reden om erbij te mogen staan. Sowieso hoor ik niet graag bij groepjes. Ik wil overal bij kunnen staan, me overal thuis kunnen voelen en vrij en zonder ‘stempels’ door het leven gaan. De Tweede Wereldoorlog maakte mijn moeder joods, daarvóór stond ze er amper bij stil. Het was iets vaags dat van buiten werd opgelegd en cynisch genoeg door de jodenvervolging betekenis kreeg. We delen die geschiedenis, herkennen dat bij elkaar en zoeken misschien ook bij elkaar wat verloren is gegaan: de verhalen, familie... dat is wat me bindt aan andere joden. Niet iets om je op voor te laten staan. Van mijn moeder kreeg ik vooral een warm, sociaal hart, vol liefde. Veel belangrijker dan een joods hart. Dieuwertje Blok Presentatrice

Batya Wolff Conservator Educatie in het JHM

Is dit een familie? Het lijkt meer op een muziekband. Hoewel... er staat ook een bokser bij. En Anne Frank. En is dat Mozes niet, met de Stenen Tafelen? Veel mensen op dit schilderij hebben elkaar in het echt nooit gezien. Ze leefden in verschillende tijden en verspreid over de wereld. Waarom zijn ze dan toch familie? Omdat ze op de een of andere manier achterachterachterkleinkinderen zijn van aartsvader Abraham. Daarom horen ze allemaal bij de ‘grote joodse familie’. Of je nou bokser, filmster, rabbijn of astronaut bent. De een viert sjabbat, de ander is misschien nog nooit in een synagoge geweest. Toch zijn ze allemaal joods. En omdat dit boek over joods en over de familie Hollander gaat, willen we je graag met dit vrolijke gezelschap laten kennismaken.

Nico ter Linden Predikant en schrijver

Jezus was een jood, daarom staat hij op dit schilderij De leer die hij verkondigde was door en door joods. Toch sprong hij daar zo vrij mee om dat hij in conflict kwam met de joodse leiders. Zoiets was profeten die vóór hem in Israël leefden ook overkomen. Profeten worden in hun eigen land nu eenmaal zelden geëerd. Zij worden pas na hun dood geëerd. Dat de joden de profeet Jezus niet alsnog eren, komt vooral door zijn niet-joodse volgelingen, de christenen. Het is wél mooi dat hij hier staat afgebeeld, want hoe je het ook wendt of keert: hij hoort op dat schilderij. Is de man uit Nazareth met zijn vertolking van de joodse leer niet een van de meest inspirerende en invloedrijke joden aller tijden?

Ik ben een Hollander uit Israël Op het schilderij sta ik naast mijn man Jakob en links achter de beroemde boeienkoning Harry Houdini. Mijn vader komt uit Tunesië en mijn moeder uit Nederland. Ze hebben elkaar ontmoet in Israël en daar ben ik geboren en opgegroeid. Toen ik op een reis door Europa verliefd werd op Jakob, ben ik met hem naar Amsterdam gekomen. Door Jakob en de kinderen ben ik een echte Hollander geworden. En wat is het heerlijk om hier te wonen! En Israël? Daar gaat mijn hart sneller kloppen: de geuren, de kleuren, de taal. Daar ben ik geboren. Maar er is ook angst voor oorlog en aanslagen. En verdriet omdat er na al die jaren nog steeds geen vrede is. Israël is mijn moederland, Nederland mijn ‘kinderland’. En ik voel me in beide landen thuis. Het is als familie; ze zijn verschillend, je bent het niet altijd met elkaar eens, maar je houdt onvoorwaardelijk van ze.

Het heelal repareren Ik sta op het schilderij als Mr Spock. Star Trek had idealen waarbij ik me als jood helemaal thuis voelde. Want wat was er belangrijk in de maatschappij van de toekomst? Onderwijs, rechtvaardigheid, eerlijk delen en wat de joden tikoen olam noemen. Dat betekent: ‘repareer de wereld, maak de wereld een stukje beter’. Laat dat nu precies zijn wat wij op de Starship Enterprise deden: het heelal een stukje beter maken. Leonard Nimoy Amerikaanse acteur, bekend als Mr Spock in Star Trek

Hadassah Hollander-Tayeb Vertaalster

Woonkamer

17

De sjabbatkandelaars Zag je Hadassah met de kaarsen? Mooi, hè? Sjabbat begint met het aansteken van twee kaarsen. Hier hebben ze zilveren sjabbatkandelaars, maar alle kandelaars zijn goed: van klei, plastic of wat dan ook.

De tafel is feestelijk gedekt. Vaak zijn er gasten. Er worden liedjes gezongen. ‘Even ophouden met alles,’ zegt Hadassah altijd, ‘want de wereld werd in zes dagen gemaakt en op de zevende was er rust. Dat moeten we in ere houden!’ Veel joden vieren sjabbat. Er zijn ook joden die dat niet doen. Of soms. Of een beetje.

18 JHM Kindermuseum

Vergeet je niet dat je moeilijke woorden kunt opzoeken op blz. 100 en 101?

Kandelaars Zilver, 20ste eeuw Joods Historisch Museum

Steek jij weleens kaarsen aan, voor sjabbat, een ander feest of zomaar? Dan ben je in goed gezelschap.

Woonkamer 19

Sarai Mirjam Keestra Gymnasiumleerlinge

Frans Weisz Regisseur

Zaterdag 30 mei 2009 werd ik bat mitswa

Als ik op een vrijdagavond thuiskom, vind ik de tafel feestelijk gedekt:

Dan word je volwassen voor de joodse wet. Het betekent: ‘dochter van de opdracht’. Op de vrijdagavond vóór mijn bat mitswa mocht ik voor het eerst in de synagoge de kaarsen aansteken. Dat was heel spannend en bijzonder voor mij. Ik moest denken aan al die mensen die al duizenden jaren geleden kaarsen aanstaken. Ook de gedachte dat misschien over duizenden jaren mensen nog steeds op vrijdag de kaarsen zullen aansteken, was heel apart. Ik, die net de sjabbatkaarsen aanstak, was maar één van die ontelbare personen. Nu steek ik nog elke sjabbat de kaarsen aan en elke keer moet ik weer denken aan die ene dag: al was ik één van de ontelbare personen, voor mij waren deze kaarsen het meest bijzonder.

Sjabbat is voor mij helemaal en echt uitrusten Ik vind het heerlijk dat wij op sjabbat niet met de auto mogen. De auto is verboden omdat je in de motor vuur maakt, en vuur maken mag niet van de Tora. En de sjabbatkaarsen dan? Die steek je aan voordat sjabbat begint. Je mag ook niet met de tram, want die werkt op elektriciteit en dat is een soort vuur maken. Bovendien moet je ervoor betalen, en op sjabbat mag je niets met geld doen. Fietsen mag evenmin, want als je een lekke band krijgt ga je die plakken en dat is werken – en werken mag niet. Radio, televisie en computer blijven uit, net als de mobiel en de iPod. Geen hockey, geen Facebook. Niet stofzuigen, niet koken. En het eten dan? Al het eten is gekookt vóór sjabbat. Iedereen helpt mee met tafeldekken, opdienen en afruimen. Is dat leuk? Ja! Sjabbat is gezellig. Door alles wat niet mag, ben je er helemaal voor je familie en vrienden. Op sjabbat doe je de dingen waar het echt om gaat in het leven. Je geniet van elkaar, je leest en ontwikkelt jezelf. Je nodigt eenzame mensen uit, want alleen maar gezellig voor jezelf is wel heel egoïstisch. Sjabbat is heilig, een speciale dag. Raph Evers Rabbijn

wit tafelkleed, fonkelend bestek, kaarsen, een fles wijn en een gevlochten brood. Ik denk: ik ga haar verrassen! Ik schenk alvast de wijn uit, snij het brood, en ik steek net de kaarsen aan als ik een kreet van afgrijzen hoor: ‘Wat doe je nou?!’ Mijn vrouw had bedacht dat ons gezin maar eens echt sjabbat moest gaan vieren. En ik had alles fout gedaan: iedereen had aan tafel moeten zitten en bij elke handeling had een gebed gehoord. Maar hoe weet je dat wanneer je nooit een familie hebt gehad, wanneer je als jongetje ondergedoken was op een boerderij waar je elke avond met kaarslicht aan tafel zat? Niet om iets te vieren maar omdat er geen elektriciteit was? Na de oorlog ging ik met mijn moeder – die toen nog voor me kon zorgen – op vrijdagavond naar de bioscoop, dat gaf toch iets van met veel mensen niet alleen zijn. Later, in het joods kindertehuis, betekende ‘vrijdagavond’ een extra lekker toetje. We hebben op onze mislukte sjabbesavond alleen maar gediscussieerd: over of je iets moet doen ‘omdat je het zo voelt’ of ‘omdat het zo hoort’. Het verschil tussen ‘religieus zijn’ en ‘geloven’. Het was een prachtige avond, misschien omdat we deden waar hij voor bedoeld is: samen zijn en praten – bij voorkeur over ‘religie’ en ‘geloof’. P.S. Later zou ik voor het Kindermuseum filmen hoe de familie Hollander sjabbat viert – en méér! Kijk op www.jhmkindermuseum.nl.

Ik rust uit wanneer ik wil Ik heb geen speciale rustdag, zoals de joden, de christenen en de moslims. En kaarsen aansteken doe ik ook niet. Sterker nog: ik ben zelf een kaars! Want kaarslicht is wél heel belangrijk voor mij. Toen ik klein was, in Algerije, hadden we geen elektriciteit. Ik schreef verhalen, leerde en tekende bij het licht van een kaars. Het dansende vlammetje, de schaduwen op de muur, ze maakten alles geheimzinnig. Ik kon daardoor heel goed fantaseren. De kleine, kwetsbare vlam was mijn inspiratie. Die kaars van vroeger zit nog steeds in mij. Die kleine, kwetsbare vlam, dat ben ik. Hakim Traïdia Theatermaker en verhalenverteller

20 JHM Kindermuseum

Irene Faber Hoofd Collectiebeheer in het JHM

Marianne van Praag Rabbijn

Als ik naar deze kandelaars kijk, let ik op of ze wel schoon zijn,

Het aansteken van de kaarsen op vrijdagavond is een belangrijk moment

want ook dat moet in een museum gebeuren. Bij zilver is dat wel lastig, want je haalt er bij poetsen eigenlijk een flinterdun laagje af. Dus als je een zilveren voorwerp langer dan een mensenleven wilt bewaren, moet je het ook weer niet te vaak schoonmaken. De mensen die dit werk doen heten collectiebeheerders. Zij zorgen voor de voorwerpen en letten op of er bijvoorbeeld geen vingers op komen. Een vinger laat namelijk een afdruk achter in het zilver, want er zit altijd zweet aan dat er als het ware invreet. Vandaar dat in een museum collectiebeheerders vaak witte handschoenen dragen!

Het is nacht en pikkedonker Geen hand voor ogen te zien. Het stormt. Je loopt rillend door het bos. Met je handen recht voor je uit gestoken, zodat je nergens tegenaan loopt. Je bent verdwaald. Van ieder vreemd geluid schrik je. Maar dan verschijnt er opeens een piepklein lichtje. Zomaar uit het niets. Een kaars wordt aangestoken en in een kandelaar gezet. Je knijpt je ogen dicht, maar als je ze opendoet, is het kaarsje er nog steeds. Een tweede kaars wordt aangestoken en naast de andere kaars gezet. Je zucht diep. De aangestoken kaarsen geven je een veilig gevoel. Een gevoel dat het allemaal goed komt. Je loopt erheen en ziet dat de kaarsen in twee dikke kandelaars van klei staan. Gemaakt door een jongetje van acht. Het zijn de mooiste kandelaars die je ooit hebt gezien. Want zonder de kaarsen en deze prachtige kandelaars had je nog altijd door het bos gelopen op zoek naar een veilige plek. Tevreden klop je op de deur. Victoria Farkas Journaliste en kinderboekenschrijfster

Het betekent dat sjabbat, de rustdag, begint. Meestal steekt de vrouw des huizes de kaarsen aan. Zij zegt dan een bepaald gebed en misschien ook een eigen gebed. Waarom twee kaarsen? Omdat in de Tora twee dingen staan: ‘Houd de sjabbat’ en ‘Gedenk de sjabbat’. We steken ook aan het begin van onze feestdagen twee kaarsen aan. Al onze rust- en feestdagen beginnen ’s avonds en eindigen op de avond erna. Ik ben liberaal joods. Liberalen gaan iets anders met de joodse wetten om dan orthodoxen. Zo kunnen liberale vrouwen rabbijn worden. Sinds kort ben ik ook rabbijn. Op sjabbat leid ik de dienst in de synagoge. Dat is natuurlijk wel een soort werk, al is het een rustdag, maar geen gewoon werk. Mensen vinden het prettig om daar te komen en het is fijn iets op een specifiek ‘joodse’ manier voor hen te doen.

Hoe je het bedenkt! In tijden van grote schaarste, waarin jong en oud hard moesten sappelen voor wat voedsel, leverden de kinderen van Abraham, Isaak en Jakob, geheel vrijwillig een zevende deel van hun inkomsten in. En hun knechten en diensters en de os en de ezel kregen ook een dag vrij! Wat een verliespost! Maar de joden vinden heel eigenzinnig dat wat je ermee wint met geen goud valt te betalen! Want je leeft niet om te werken, je werkt om te leven. Een slaaf van zijn portemonnee is geen vrij mens. Een mens moet van ophouden weten, en het joodse woord daarvoor is ‘sjabbat’. Als de kaarsen aangaan moet je één dag in de week ophouden met draven en ophouden met te vergeten dat deze aarde van God is. Ik vind de sjabbat een van de kostbaarste geschenken van het joodse volk aan de wereld. Nico ter Linden Predikant en schrijver

Woonkamer

21

r

tjes ee

W oo

de

n en W

Hier kun je van alles opzoeken of lekker rondneuzen.

98 JHM Kindermuseum

Kijk en vergelijk Job Cohen Voormalig burgemeester van Amsterdam

Ik vind het leuk om op het schilderij te staan. Ik voel me vooral Nederlander. Dat ik joods ben, zit ergens in mijn achterhoofd. Misjpochologie Is dit het portret van een familie? Vroeger werd er vooral gekeken waar je bij hoorde, nu doet iedereen graag alsof we allemaal op deze wereld één grote familie zijn. Maar dat is schijn. En deze groep mensen, ze lijken dingen gemeen te hebben. Velen zijn beroemd; zo herken ik zelfs die bizarre Houdini, die zijn ketenen losbrak, en zelfs de Hollanders zijn sinds de opening van het Kindermuseum bekend geworden. Maar zijn ze familie? Kennen jullie het woord misjpochologie? Dat is een joodse traditie, of meer een sport, om overal familie (misjpooche) te ontdekken. ‘Ben jij niet de achterneef van de kleindochter van...?’ Als we de misjpochologie op het schilderij loslaten, maken we er zó een grote familie van. Het is een leuk spel – maar meer ook niet. Als ik naar dit schilderij kijk, wil ik een ander spel spelen. Een geschiedenisspel. Maak een schilderij van zomaar een joodse familie, een echte familie, en vertel hun verhaal. Wiens kind, broer, zuster, vader, moeder, oom, tante zijn vermoord? Wie bleef in Nederland, wie emigreerde, verhuisde naar Israël, naar Amerika of Australië? Wie woont gewoon nog in Tilburg en weet niet eens meer dat hij joods is of was? En wie weet wél dat hij joods is en wil dat ook graag weten omdat hij zich verbonden voelt met die ‘grote familie’? Joël Cahen Directeur van het Joods Historisch Museum (JHM)

Ram Katzir Kunstenaar en maker van het schilderij Sgt. Kosher´s Jewish Hearts Club Band

Batya Wolff Conservator Educatie in het JHM

Nico ter Linden Predikant en schrijver

Is dit een familie?

Een heel beroemd groepsportret

Het lijkt meer op een muziekband. Hoewel... er staat ook een bokser bij. En Anne Frank. En is dat Mozes niet, met de Stenen Tafelen? Veel mensen op dit schilderij hebben elkaar in het echt nooit gezien. Ze leefden in verschillende tijden en verspreid over de wereld. Waarom zijn ze dan toch familie? Omdat ze op de een of andere manier achterachterachterkleinkinderen zijn van aartsvader Abraham. Daarom horen ze allemaal bij de ‘grote joodse familie’. Of je nou bokser, filmster, rabbijn of astronaut bent. De een viert sjabbat, de ander is misschien nog nooit in een synagoge geweest. Toch zijn ze allemaal joods. En omdat dit boek over joods en over de familie Hollander gaat, willen we je graag met dit vrolijke gezelschap laten kennismaken.

Toen mij gevraagd werd iets te maken voor de woonkamer van het Kindermuseum, wilde ik het gevoel van een grote familie oproepen. Ik dacht aan een groepsportret, en een heel beroemd groepsportret is de hoes van Sgt. Pepper, een album van de Beatles. Als kind kon ik lang naar die gezichten kijken... Eerst fotografeerde ik de familie Hollander. Daarna maakten we een lijst van allemaal joden die op het portret pasten. Ik ben zelf ook joods, maar in mijn geboorteland Israël voelde ik dat niet echt. Bijna iedereen is het daar, dus het valt niet op. Pas toen ik in Nederland kwam wonen, merkte ik meer wat het is om joods te zijn. Ik heb door Oost-Europa gereisd. Daar heb ik veel geleerd over het jodendom en helaas ook over antisemitisme – jodenhaat. Ik ben niet echt religieus. Maar ik probeer wel elke dag te leven naar wat Hillel, een oude joodse geleerde, zei: doe een ander niet aan wat je zelf niet wilt meemaken.

Ik hoef niet zo nodig op dit bijzondere groepsportret.

Jezus was een jood. Daarom staat hij op dit schilderij. De leer die hij verkondigde was door en door joods. Toch sprong hij daar zo vrij mee om dat hij in conflict kwam met de joodse leiders. Zoiets was profeten die vóór hem in Israël leefden ook overkomen. Profeten worden in hun eigen land nu eenmaal zelden geëerd. Zij worden pas na hun dood geëerd. Dat de joden de profeet Jezus niet alsnog eren, komt vooral door zijn niet-joodse volgelingen, de christenen. Het is wél mooi dat hij hier staat afgebeeld, want hoe je het ook wendt of keert: hij hoort op dat schilderij. Is de man uit Nazareth met zijn vertolking van de joodse leer niet een van de meest inspirerende en invloedrijke joden aller tijden?

Ik ben een Hollander uit Israël.

Joods zijn is voor mij geen speciale verdienste en ik vind het een rare reden om erbij te mogen staan. Sowieso hoor ik niet graag bij groepjes. Ik wil overal bij kunnen staan, me overal thuis kunnen voelen en vrij en zonder ‘stempels’ door het leven gaan. De Tweede Wereldoorlog maakte mijn moeder joods, daarvóór stond ze er amper bij stil. Het was iets vaags dat van buiten werd opgelegd en cynisch genoeg door de jodenvervolging betekenis kreeg. We delen die geschiedenis, herkennen dat bij elkaar en zoeken misschien ook bij elkaar wat verloren is gegaan: de verhalen, familie... dat is wat me bindt aan andere joden. Niet iets om je op voor te laten staan. Van mijn moeder kreeg ik vooral een warm, sociaal hart, vol liefde. Veel belangrijker dan een joods hart.

Op het schilderij sta ik naast mijn man Jakob en links achter de beroemde boeienkoning Harry Houdini. Mijn vader komt uit Tunesië en mijn moeder uit Nederland. Ze hebben elkaar ontmoet in Israël en daar ben ik geboren en opgegroeid. Toen ik op een reis door Europa verliefd werd op Jakob, ben ik met hem naar Amsterdam gekomen. Door Jakob en de kinderen ben ik een echte Hollander geworden. En wat is het heerlijk om hier te wonen! En Israël? Daar gaat mijn hart sneller kloppen: de geuren, de kleuren, de taal. Daar ben ik geboren. Maar er is ook angst voor oorlog en aanslagen. En verdriet omdat er na al die jaren nog steeds geen vrede is. Israël is mijn moederland, Nederland mijn ‘kinderland’. En ik voel me in beide landen thuis. Het is als familie; ze zijn verschillend, je bent het niet altijd met elkaar eens, maar je houdt onvoorwaardelijk van ze.

Dieuwertje Blok Presentatrice

Het heelal repareren Ik sta op het schilderij als Mr Spock. Star Trek had idealen waarbij ik me als jood helemaal thuis voelde. Want wat was er belangrijk in de maatschappij van de toekomst? Onderwijs, rechtvaardigheid, eerlijk delen en wat de joden tikoen olam noemen. Dat betekent: ‘repareer de wereld, maak de wereld een stukje beter’. Laat dat nu precies zijn wat wij op de Starship Enterprise deden: het heelal een stukje beter maken. Leonard Nimoy Amerikaanse acteur, bekend als Mr Spock in Star Trek

Hadassah Hollander-Tayeb Vertaalster

16 JHM Kindermuseum

1

Bladzijde uit een Babylonische Talmoed, 1644

2

Woonkamer

Bladzijde uit de Hanafitische codex Al Halabi, Multaqal-abhur, datering onbekend

3

17

Bladzijde uit de catalogus van het JHM Kindermuseum, 2010

1| Dit is de Talmoed, een oud joods

2| Ook de islam kent boeken met

boek dat er bijzonder uitziet. Kijk maar

commentaren. Hier zie je een bladzijde

naar de bladzijde: in het midden staat

uit zo’n boek, in het Arabisch, met

een tekst (misjna). Daarin wordt iets

commentaren van geleerden over

gezegd over een stukje uit de Tora.

regels die met het huwelijk te maken

Daaromheen staan andere teksten.

hebben. Vroeger krabbelden mensen

Het zijn allemaal commentaren van

hun opmerkingen tussen de regels van

wijze mensen. Soms zijn ze het met

een tekst en eromheen. Ook als je niet

elkaar eens. Soms niet. Je kunt hun

kunt lezen wat er staat, kun je toch

meningen goed met elkaar vergelijken,

snappen dat het verschillende

want ze staan bij elkaar. Als je dat

gedachten zijn over één stuk tekst.

allemaal bestudeert, word je aan het denken gezet. Door er samen over te

3| In dit boek vind je óók pagina’s met

praten gaat dat nog beter en snap je

commentaren. Een verschil met de

vanzelf dat er meer dan één manier

andere twee boeken is dat hier de

bestaat om naar iets te kijken.

commentaren niet over stukjes tekst gaan maar over voorwerpen. Woorden & Weetjes 99

Wat betekent... Asjkenazisch / Sefardisch

Joden die oorspronkelijk uit Duitsland en Midden-Europa komen, worden Asjkenazische joden genoemd. Daarnaast heb je Sefardische joden. Die komen oorspronkelijk uit Spanje en Portugal, maar ook de joden die afkomstig zijn uit Afrika en Azië worden zo genoemd.

Bar/bat mitswa

Volgens de joodse traditie zijn jongens volwassen op hun dertiende; dan zij ze bar mitswa. Meisjes zijn het op hun twaalfde, dan zijn ze bat mitswa. In orthodoxe synagogen lezen jongens een gedeelte voor uit de Tora in het Hebreeuws. In liberale synagogen doen meisjes dat ook.

Boeddhisme

Wereldreligie zonder god. Het boeddhisme leert dat mensen het moeilijk hebben omdat ze zich aan dingen hechten. Je kunt jezelf vrij maken. Daarvoor moet je leven met begrip voor anderen en mediteren om rust en vrede te vinden.

Bijbel

Tanach is de Hebreeuwse Bijbel. Die bevat de Tora, verhalen van profeten en nog andere teksten, bijvoorbeeld de beroemde Psalmen. De christenen noemen dit het Oude Testament. Daarnaast hebben zij het Nieuwe Testament, dat gaat over het leven van Jezus en zijn leerlingen.

Chazan (voorzanger)

Zingt in de synagoge speciale melodieën voor sjabbat, feestdagen en bijzondere gebeurtenissen. Bij orthodoxen kunnen alleen mannen voorzanger worden, bij liberalen ook vrouwen.

Christendom

Wereldreligie. Christenen geloven in één God. Jezus is de zoon van God, staat in de christelijke Bijbel. Er zijn onder anderen katholieke, protestantse en orthodoxe christenen. Het symbool van het christendom is een kruis.

Gulden (in ‘Gulden’ Regel)

Een ouderwets woord, dat ‘van goud’ betekent. De Gulden Regel is dus een Gouden Regel.

Halal

Arabisch voor ‘toegestaan’. Vergelijkbaar met koosjer. In de Koran staat dat moslims alleen halal mogen eten. Dat betekent dat vlees van roofdieren, varkens en dieren met jongen niet gegeten mag worden. Ander vlees moet op een bepaalde manier geslacht worden. Alcohol is niet halal. Alles wat in zee zwemt en groenten en vruchten wel.

Hebreeuws

De taal van de joodse Bijbel, ongeveer 3000 jaar oud. Je schrijft het van rechts naar links en zonder klinkers, net als het Arabisch. Het Hebreeuws dat nu in Israël wordt gesproken is modern. Het heeft nieuwe woorden die in de Bijbelse tijd nog niet bestonden, zoals ‘televisie’ en ‘mobiele telefoon’.

100 JHM Kindermuseum

Imam

Arabisch voor ‘leider’. De imam is leider in de moskee tijdens het bidden, maar is ook raadgever en woordvoerder.

Islam

Arabisch voor ‘overgave aan God’. Moslims houden zich aan vijf hoofdpunten: geloof in één God met Mohammed als profeet, vijf keer per dag bidden, aalmoezen geven, vasten tijdens ramadan en een pelgrimstocht naar Mekka maken. Het heilige boek is de Koran. Er zijn verschillende stromingen, zoals de soennieten en de sjiieten.

Israël

Het enige joodse land in de wereld. Het is een klein land dat voor veel mensen en veel religies een grote betekenis heeft. Het bestaat sinds 1948.

Jaartelling

In Nederland is de ‘gewone’ jaartelling de christelijke. Die neemt als jaar 1 het jaar waarin Jezus is geboren. Je kunt ook anders tellen. De islamitische jaartelling begint bijvoorbeeld in het jaar 622 van de gewone jaartelling. De joodse jaartelling begint op het moment waarop volgens gelovige joden de wereld is geschapen, in het jaar 3761 vóór de gewone jaartelling. Het joodse jaar volgt de maan die de aarde rondgaat (in 354 dagen). Dat is korter dan het zonnejaar van 365 dagen.

Jiddisj

Jiddisj is een mengtaal van Hebreeuwse, Duitse, Poolse en Russische woorden. Sommige Jiddisje woorden zijn in het Nederlands terechtgekomen. Jiddisj wordt niet veel meer gesproken.

Joods

Volgens de joodse wet ben je joods als je moeder joods is of als je joods bent geworden. Daarvoor moet je lang leren en met rabbijnen praten omdat je goed moet kunnen uitleggen waarom je dat wilt. Maar ook mensen met een joodse vader kunnen zich joods voelen.

Joods Historisch Museum (JHM)

Een museum in Amsterdam, in een gebouw van vier synagogen. Er is veel te doen; er zijn tentoonstellingen, workshops, concerten, lekkere joodse hapjes… en natuurlijk het Kindermuseum, voor grote en kleine mensen!

Kabbala

Joodse mystiek. Een manier om te kijken naar de raadselachtige verbindingen tussen mensen, de natuur, het leven en God.

Keppeltje

Hoofdbedekking van mannen. In de joodse traditie is het bedekken van je hoofd een teken van eerbied voor God. Sommige joodse mannen dragen er altijd een, anderen alleen op bepaalde momenten, bijvoorbeeld als ze in de synagoge zijn.

Koran

Het heilige boek van de moslims, geschreven in het Arabisch. ‘Koran’ betekent ‘oplezing’. In de Koran staan leefregels voor moslims en verhalen van profeten en volken. Ook staat er dat Allah dezelfde God is als die van de joden en christenen.

Liberaal

Liberale joden kiezen meer dan orthodoxe joden aan welke leefregels ze zich wel en niet houden. Liberale joodse vrouwen kunnen rabbijn en voorzanger worden. Voor orthodoxe joden geldt dat niet want volgens hen hebben mannen en vrouwen andere taken.

Matze

Matzes zijn broden die gebakken zijn zonder gist, dus alleen met meel en water. Matzes zijn plat, ze lijken op grote crackers.

Misjna

Commentaren die nog eerder dan de Talmoed zijn geschreven.

Moslim zie Islam Nazi’s

Aanhangers van het nationaal-socialisme, dat rond 1918 in Duitsland ontstond. De nazi’s vermoordden ongeveer zes miljoen joden tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). Ook Sinti, Roma en homo’s werden slachtoffer.

Onderduiken

Joden werden tijdens de Tweede Wereldoorlog vervolgd, opgepakt en naar kampen gestuurd. De meesten werden daar vermoord. Om daaraan te ontsnappen, konden sommigen zich verstoppen bij niet-joden die hen hielpen. Dat verstoppen heet ‘onderduiken’.

Orthodox

Orthodoxe joden houden zich zo precies mogelijk aan de leefregels die in de Tora en andere joodse boeken staan. Daarin verschillen zij van liberale joden.

Palestijnen

Dit zijn Arabieren en hun nakomelingen die tot 1947 in Palestina (vanaf 1948 heet het Israël) woonden. Nu wonen de Palestijnen voor een deel in Israël en Jordanië, in de Gazastrook en op de Westelijke Jordaanoever. Zij streven naar een eigen Palestijnse staat.

Pesach

Een lentefeest waarbij joden in plaats van gewoon brood matzes eten. De matzes herinneren hen aan de tijd dat het joodse volk werd onderdrukt in Egypte. Toen de joden werden bevrijd, moesten ze snel weg. Zo snel dat er geen tijd was om gist te doen in het brood dat werd gebakken voor onderweg. Het brood bleef plat − plat als een matze.

Predikant

Een dominee die protestants-christelijke diensten leidt in de kerk. Hij helpt ook de leden van zijn gemeente bij moeilijke momenten.

Rabbijn

Een joodse leraar, maar ook raadgever en rechter bij speciale joodse zaken. Hij (of ook zij bij liberale joden) helpt bij allerlei momenten in het leven, bij leren, bidden en vieren.

Schepping

‘Scheppen’ betekent iets maken uit niets. Jodendom, christendom en islam leren dat de wereld door God geschapen is. Maar lang niet iedereen gelooft dat. Volgens de wetenschap heeft het leven op aarde zich ontwikkeld volgens bepaalde regels en hebben mensen en apen dezelfde voorouders. Deze leer heet de evolutieleer en is ontwikkeld door Charles Darwin.

Sjabbat

De joodse rustdag, die op vrijdagavond begint. Alle joodse dagen beginnen bij zonsondergang en eindigen bij de volgende zonsondergang.

Stenen Tafelen

Volgens de Tora kreeg Mozes op de berg Sinaï de Tien Geboden van God. Ze stonden op stenen ‘tafelen’, een soort stenen platen. De Tien Geboden bevatten regels als ‘je mag niet stelen’ en ‘je mag niet doden’. In de Tora staan naast deze tien regels nog 603 andere!

Synagoge of sjoel

In een synagoge, of sjoel, komen joden samen om te leren, te bidden, feesten te vieren en elkaar te zien. Er is een kast, een Heilige Ark, waarin Torarollen worden bewaard. Ook is er een verhoging, waar de Tora wordt gelezen. Orthodoxe synagogen hebben een vrouwengalerij, omdat vrouwen en mannen daar apart zitten.

Talmoed Zie blz. 99 Tempel

Ooit hadden de joden hun eigen koninkrijk. In Jeruzalem stond hun Tempel, maar die werd verwoest door indringers. De joden werden weggestuurd. Later mochten ze terugkeren en hun tempel weer opbouwen. Maar ook de Tweede Tempel werd verwoest, ditmaal door de Romeinen in het jaar 70 van de gewone jaartelling. Daarna verspreidden de joden zich over de hele wereld en bouwden overal waar ze woonden synagogen om bij elkaar te komen.

Tien Geboden zie Stenen Tafelen Tora

De kern van de Hebreeuwse Bijbel. Er staan verhalen in en leefregels. De verhalen gaan over de schepping, de eerste mensen en hoe het joodse volk ontstond. De regels helpen je bewust te leven. Hoe je de regels in praktijk brengt, wordt in speciale boeken uitgelegd door geleerden (zie blz. 99 over de Talmoed).

Woorden & Weetjes 101

Het kunstwerk van Eli Dit is een kunstwerk op een muur. Kijk maar eens terug naar de foto’s van de studeer- en slaapkamer, dan snap je waar hij staat. Het is de oostelijke muur van het huis van de Hollanders. Toen dit huis nog een synagoge was, stond de kast met de Tora tegen deze muur. Weet je wat ik mooi vind? Dat de Tora nu weer op die plek staat. De Tora wordt ook wel ‘Boom van het leven’ genoemd. De kunstenaar, Eli Content, zette er twee bomen naast, een donkere met lichte stippen en een lichte met donkere stippen. Het zijn bomen van goed en kwaad. En zie je al die Hebreeuwse letters? Fladderen ze naar boven of zijn ze naar beneden gedwarreld en kwamen ze zo in de Tora terecht? Op het middelste raam maakte Eli gekleurde ballen. Hij dacht daarbij aan de kabbala. Dat is een mystieke leer: heel mooi maar ook heel moeilijk. Ik snap er de ballen van...

108 JHM Kindermuseum

Wie wil er nou een kikker in zijn bil? Ik niet. Jij toch ook niet?! Eigenlijk gaat dit boek over dat idee - als jij iets niet wilt, moet je het een ander ook niet aandoen. Ik ben Max de Matze en ik woon bij de familie Hollander. Ons huis staat in een museum in Amsterdam. In dit boek vind je verhalen over ons, in strips en op bladzijden die doen denken aan de Talmoed, een oud joods boek. Midden op zo’n bladzijde zie je iets uit ons huis, bijvoorbeeld een schilderij. Daaromheen staan verhalen van mensen die er wat over zeggen. Je zult merken: iedereen kijkt anders, want iedereen is anders. Wie dat snapt, écht snapt, doet misschien minder gauw rot tegen iemand. En dan krijgt niemand tegen zijn wil een kikker in zijn bil! Dit boek moet je lezen, zeker als je nieuwsgierig bent.