-K?6^^ ^4
^FTIvl^^vUii-'.
WAAK ZULLEN
TERINGLIJDERS DE MEESTE
KANSEN OP.HERSTEL HEBBEN?
=D«- J". ï ' . I D O Z Y , practiseci-end geneesheer te 's Gravenhase.
«i=4feia=!fc=ü-
DEVENTEE,
A. TE U G U N NE. 1873,
•SjÊ^i-V^.
i:,.f r/^
^ . s>v
:k\-
••^^\.j
^
^ ^
i>
Li
WAAR
ZULLEN
"-•Cf>M'>l-Lli^
TERINGLIJDERS / A / DE MEESTE
KANSEN O P H E R S T E L HEBBEN ? i
/
/
DOOK,
DB. J". I». IDOZY, ^ . raotiseerend geneesheer te 's> Gravenhage.
DEVENTER, A. TER GUNNE. 4 87 3.
<
IlSTLEIDINQ.
De meening van Laennec was, dat iedere longtering veroorzaakt wordt door eene nieuwvorming, en dat de vorming van cavernen in de longen een gevolg is van verweeking en verwijdering dezer nieuwvoi'ming. Verdichtingen van het longweefsel, die het gevolg van pneumonie zijn, beschouwde hij als product van tuberkelontwikkeling. De onderzoekingen vaa Virchow en Niemeijer hebben geleid tot eene betere kennis van de longtering en geleerd: 1° dat zij bestaat uit de verdichtingen en verweeking van de longen als gevolg van longontsteking; en 2^ dat zij ontstaan kan door verweeking van tuberkels, die zich in het slijmvlies der bronchia vormen. De eerste vorm van tering is dus enkel chronische longontsteking, waarbij zich echter als complicatie tuberkels kunnen afzetten in de long, in de darmen of in de keel. De tweede vorm van tering is de tuberculeuze tering. Buhl vond onder de 23 gevallen van miliair tuberculose slechts 2 , waarin geen voorafgaande kaasachtige haard en geene cavernen werden gevonden, dit bewijst wel, dat de tuberkels zeer veelvuldig gevolg zijn van longverdichtingen, doch het bewijst ook, dat longverdich-
IV
INLEIDING.
ting geenszins eene conditio sine qua non is voor het ontstaan van tuberkels. Welke is dan de primitieve oorzaak van het ontstaan der tuberkels? De kinderen van door verschillende ziekten uitgeputte ouders, of van teringachtige ouders brengen geene tuberkels mede ter wereld, doch bezitten eene zwakke constitutie, eene groote vulnerabiliteit, zooals Niemeijer het uitdrukt. Wanneer zich de kiem van tuberculose reeds in het bloed bevond, zooals men vroeger aannam, zou het moeilijk verklaarbaar zijn , dat sommige kinderen van notorisch tuberculeuzen gezond blijven en in later jaren geen spoor van tuberculose vertoonen, hoewel broeders of zusters aan tuberculose te gronde gaan. Zou men niet eerder mogen aannemen, dat die vulnerabiliteit, die zwakte van de constitutie haren oorsprong vindt in onvolkomen werking van het zenuwstelsel, in abnormale functie van de voedingszenuwen. Kunnen ook de tuberkels, die zich secundair ontwikkelen bij longontsteking, niet het gevolg zijn van eene door de ziekte zelve ontstane abnormale functie der voedingszenuwen. Behalve chronische longontsteking geven ook andere uitputtende ziekten aanleiding tot het ontstaan van tuberkels, zooals, volgens Dittrich, kanker, diabetes , ronde maagzweer. Ontstaat ook de tuberculose niet somwijlen ten gevolge van hevig verdriet, zware en, nederdrukkende gemoedsaandoeningen , onanie ? Komt tuberculose niet bij voorkeur voor op den leeftijd van 16—20 jaar, wanneer ten gevolge van het geslachtsleven de zenuwenergie zich in een bepaalde richting
INLEIDING.
V
uitput? Ontstaat bij vi'oeger altijd gezonde en blozende meisjes met hereditairen aanleg de tuberculosis niet somtijds kort na het huwelijk? Heeft het huwelijk niet enkele malen eenen gunstigen invloed ? Is het niet in vele gevallen moeilijk te bepalen, in ^velke organen zich het eerst tuberkels hebben afgezet, en wordt door deze hypothese niet de vorming van tuberkels in verwijderde organen verklaard, voor welke verklaring door Buhl te vergeefs de hulp van den bloedstroom werd ingeroepen? Daarbij komt, dat al is tuberculose een infectieziekte, gelijk Buhl meent, het ontstaan van den eersten tuberkel toch nog te verklaren overblijft. Pleit bovendien niet de habitus phtisicus, de atrophische halsspieren, eigenaardig gevormde nagels, neiging tot neus- en longbloedingen, voor abnormale functie van de trophische zenuwen ? Terwijl men vroeger gewoon was alle tering voor ongeneeslijk te houden en de lijders symptomatisch te behandelen met verschillende middelen tegen de hoest, tegen overvloedige etterafscheiding, tegen nachtzweet, tegen de koorts, ftuimlozende oplossende middelen enz., en, als de patiënten rijk waren, hen naar het zuiden zond; sedert de betere kennis van tering, verkregen door de onderzoekingen van Virchow, Niemeijer en anderen, is ook de therapie belangrijk gewijzigd. Tering, veroorzaakt door chronische longontsteking, is te genezen, als de lijder slechts geene tuberkels als complicatie krijgt. De arts moet derhalve voor alles dit trachten te verhoeden. In de plaats van allerlei symptomatische middelen, die den eetlust bederven en daardoor vaak
VI
INLEIDING.
meer kwaad dan goed doen, moet de voeding van het organisme, het versterken van het zenuwstelsel *) op den voorgrond treden , want hierdoor alleen is het mogelijk de tuberkelvorming tegen te gaan. Verblijf in de vrije en zoo mogelijk zeer zuivere, droge lucht is hier noodzakelijk, doch dikwijls niet uitvoerbaar, ten minste in ons ruw klimaat, waar lijders met chronische longontsteking des winters ten gevolge van regen en wind wel gedwongen zijn thuis te blijven. Bij kinderen met hereditairen aanleg is het eveneens van het grootste gewicht hen zooveel mogelijk in de vrije lucht te brengen, bij hen behoeft men niet angstvaUig op regen of wind te letten, en het is in elk geval beter hen in de vrije lucht te brengen dan in de slecht geventileerde scholen. Overigens verwijs ik naar het uitstekend werkje van prof Niemeijer, waar de therapie van tuberculose breedvoerig besproken wordt, en wenschte thans de in den laatsten tijd zoo dikwijls vernomen vraag te beantwoorden. Welken raad moet mefi geven aan tuberculeuzen, die in de gelegenheid zijn, dit klimaat te ontvliedenl *) Het is tekend, dat de Engelschen veel alcoholica voorschrijven hij longontsteking en naar het schijnt met gunstig gevolg; zou dit niet opwekkend werken op het zenuwstelsel en daardoor de tuherkelvorming tegengaan?
i
Reeds in oude tijden werden zeereizen aangeraden tegen tering en bloedspuwing, en liet schijnt wel, dat de resultaten gunstig zijn; immers zijn vooi'beelden bekend, dat jongelieden met aanleg tot tering, die zich vroegtijdig aan den zeedienst wijden, gezond blijven , terwijl de broeders, die thuis bleven, aan tering stierven. De statistiek, medegedeeld door Dr. Overboek de Meijer, pleit voor den heilzamen invloed van de zeelucht op tuberculose. Hij vond, dat in Nederland op de schepen met een effectief in de 3 jaren van 6594f man 30 "/ooo overleden en 6%oo werden afgekeurd, terwijl 1.5"/ooo herstelden. Op de schepen buitengaats daarentegen met een effectief van 4780 man overleden 8 "lm, terwijl 2 "low werden afgekeurd en O herstelden. Bij de mariniers, waarvan een gedeelte uitsluitend aan wal garnizoensdienst doet en een ander gedeelte aan boord buitengaats , levert de statistiek belangrijke uitkomsten: Effectief in 3 jaar 3057 man aan walj hiervan overleden aan longtering 39 "lmEffectief in 3 jaar 3093 man aan boord buitengaats, overleden 10 °/ooo en G "/ooo werden afgekeurd. Er kwamen voorts 31 gevallen van haemoptoe voor ,
waarvan 18 of 27 "/ooo in Nederland, 3 of 6 7ooo op zee en de overigen in de koloniën. Jongelieden derhalve met hereditairen aanleg zullen weldoen bij het kiezen van eene carrière in het oog te honden, dat de zuivere lucht op zee, het zich voortdurend bewegen en werken in die lucht waarschijnlijk gunstig zal werken op het gestel, en zij zoodoende den aanleg tot tering zullen overwinnen. Daarbij is echter in het oog te houden , dat het verblijf onder de keerkringen, zooals wij straks zullen zien, schadelijk is, en het derhalve raadzaam is geen Indische reizen te maken. Ik betwijfel, of het raadzaam is voor lijders met chronische longontsteking zeereizen te ondernemen, daar men zich aan boord onmogelijk die gemakken kan verschaffen , die zieken noodig hebben, en ook omdat bij slecht weder de lijder genoodzaakt is in de enge kajuit te blijven, waar de lucht spoedig bedorven wordt. Daarbij komen nog de moeilijkheden met betrekking tot de voeding, die onmogelijk zoodanig ingericht kan worden als voor een zieke noodig en wenschelijk is. Ik zeide, dat het verblijf onder de keerkringen schadelijk is, en werkelijk komt tuberculose zeer veelvuldig voor zoowel onder de inlanders als onder de Europeanen Vooral is het verblijf op de kustplaatsen in dat opzicht schadelijk. De hooger gelegen bergstreken, waar de lucht zuiverder is, waar de warmte niet zoo afmattend is , staan gunstiger bekend, zoo b.v. de plateau's van de Himalaya, alwaar gezondheidsetablissementen voor borstlijders zijn, de hoogten bij Bombay enz.
'^
* r
^ (
9 Dr. Carslea heeft 'in de Gids van 1870 statistieke opgaven gegeven aangaande de verhouding der overledenen aan longtering onder de inlandsche militairen op Java en Madura tot de getalsterkte. Deze was over de jaren 1848—18ö8 als 1: 340, wat dus over een tijdvak van 20 jaren eone gemiddelde sterfte aan longtering geeft van b'ijna 3 p. M. De gemiddelde sterftevcrhouding aau longtering bij Europeesche militairen was gedurende die 20 jaren tot de getalsterkte als 1 : 371 of2.6p. M. De verhouding is evenwel in werkelijkheid ongunstiger, omdat vele teringlijders worden atgekeurd en in Europa sterven , en omdat velen aan dysenterie en leverziekte sterven. Vergelijkt men de verhouding met de sterfte aan longtering onder de militairen in Nederland, dan valt het verschil dadelijk in het oog, daar die slechts 0.8 p. M. bedraagt, welk cijfer intusschen eveneens hooger zou zijn, wanneer niet vele tuberculeuzen tijdig werden afgekeurd. De statistiek komt geheel overeen met de ervaring der artsen in Indië. In de Fransche en Engelsche koloniën is men tot gelyke resultaten gekomen. Peru en Tahiti, waar het klimaat zacht en gematigd is, 2yn beiden berucht wegens het veelvuldig voorkomen van tuberculose. Op de kust van Peru , waar de temperatuur 's winters - f 15° C en 's zomers - f 30° is , komen VJO—"/s «Ier sterfgevallen op rekening van tuberculose.. Op Samarang had men juist hetgeen door velen geëischt wordt, eene gelijkmatige temperatuur, zonder veel afwisseling, weinig wind, gelegenheid den ganschen dag in de open lucht door te brengen, in een woord alles, wat de voorstanders van de meening , dat
iO zuidelijke klimaten (Nice, Cairo, Cannes, Madera) heilzaam zullen werken op het verloop van tuberculose, kunnen verlangen, — en toch kwamen er zeer vele gevallen van tering voor, en het verloop was snel doodelijk. Het geloof aan den gunstigen invloed van de keerkringslanden op de tuberculose is dan ook ras geschokt, doch de meening, dat streken, die grenzen aan de keerkringen, gunstigen invloed hebben op het verloop, heerscht nog bij velen. Jaarlijks trekken nog honderden naar Nice, Madera, Cairo, en het is niet te ontkennen, dat de lijders op die plaatsen onder meer gunstige omstandigheden verkeeren, dan in het noorden gedurende het grootste gedeelte van het jaar het geval is. Een van de hoofdvoorwaarden tot genezing is het verblijf in de vrije lucht, en dit is eer in het zuiden mogelijk dan in het noorden. Blijven de zieken echter ook zomers op die plaatsen, zoo zijn zij onder even ongunstige omstandigheden als onder de keerkringen. De observatie is ook door Foderé gemaakt, dat in Nice de meeste sterfgevallen in .Tuli voorkomen en in December daarentegen de minste. Overigens zijn er ook in Nice vele dagen, dat men in huis moet zitten, als de mistral, een n.w. wind, waait, die plotseling opkomt en wolken zand medevoert. 's Avonds waait altijd een vrij sterke landwind, waartegen men zich zeer moet wapenen. Het is mij niet gelukt eene goede sterfte-stalistiek van Nice te vinden. Het eenige, wat ik vond, is, dat volgens Oesterlen de sterfte aan phtisis als 143 op 1000 sterfgevallen wordt opgegeven, doch hieronder zijn zeker de vreera-
11 den begrepen, waardoor de waarde van dit cyfer vervalt Van meer gewicht is eene opgave van Foderé, (1821) dat jaarlijks 857 menschen sterven. Daar in 1823 de bevolking was 27000, zou dit eene sterfte zyn van 3.1o/„, en toen was liet getal vreemden zeker nog gerino-. Vergelijken wij de sterfte aan phtisis tusschen noordehjk en zuidelyk Europa, zoo is het niet te ontkennen dat de uitkomst minder ongunstig is voor sommige zuidelijke plaatsen. ' Van 1000 sterfgevallen komen: in Stuttgard 212, in Weenen 200, in Beijeren 130, in Canton Geneve 117 , in Nice 143, in Algiers 70, in Napels 80, in Rome (30, op rekening der phtisis, doch wij moeten in het oog houden, dat onder die opgave van phtisis zooweel chronische longontsteking als tuberculeuze tering wordt begrepen, en wij eerst later, wanneer die ziekten ook in de statistiek behoorlijk worden uiteen gehouden, was wel alleen in hospitalen kan geschieden, betere practische gevolgtrekkingen kunnen maken. Meer waarde dan aan statistieke cijfers hecht ik aan het oordeel van onbevooroordeelde geneesheeren, die hetzy door langdurige practijk, hetzy door wetenschap, pehjke reizen ervaring hebben opgedaan. Als zoodanig
12 noem ik het oordeel van prof. Maufré , die in het hospitaal te Napels 20 jaar wei'kzaam is geweest, dat 12—15"/Q van de bevolking jaarlijks aan tuberculose sterft, en dat ontstekingen der ademhalingsorganen veelvuldig en vooral onder de vreemdelingen voorkomen. Dr. Wilson zond in 1841 een verslag aan de Engelsche regeering en meldde, dat de resultaten bij de vele lijders, die naar de kusten van de Middellandsche zee gezonden werden, zeer ongunstig waren. Van de lijders aan bronchitis, bij welke het verloop voorspelde, dat een snel en noodlottig einde te verwachten was, werden velen hersteld door terugkeer naar Engeland. Dr. Mess, in zijn verdienstelijk werkje »brieven over zuidelijk Frankrijk en Italië als verblijf voor borstlijders" zegt omtrent Nice op pag. 118, datszij, die tuberkels in de longen hebben, vooral wanneer het verweekingstijdperk dreigt, voor hen, wier bloedsomloop versneld is, wier slijmvliezen gevoelig zijn, vooral wanneer de jeugdige leeftijd en dus nog meer de zoogenaamde floriede toestand bestaat, in een woord, dat zij die aan longtering lijden, zich hier menigwerf spoedig voelen verergeren." Hij acht daarom Nice slechts nuttig voor personen, bij wie voorbeschiktheid voor longtering bestaat. Fodéré in zijne Voyage aux Alpes maritimes zag aan de boorden van de Middellandsche zee zeer veel tering en met spoedig doodelijk verloop. Het oordeel is dus over het algemeen niet gunstig omtrent de plaatsen , aan de Middellandsche zee gelegen. Gunstiger oordeelt Dr. Mess over Pau. Hier
13 heerschte 's winters weinig wind, zelfs is er vaak windstilte, en al is de noorden- en noordwestenwind er dikwijls zeer hinderlijk, zoo is die niet te vergelijken met de mistral te Nice. Daarbij komt in het voordeel van Pau, dat de zuidenwind er niet zoo afmattend is als de sirocco te Nice, en de atmospheer er 's winters vrij droog is. Van 1854—55 kwamen in Pau voor: November December Januari Februari Maart April Mei Van 1855—56: November December Januari Februari Maart April Mei
Regen 14 14 4 9 13 9 17 9 6 20 8 11 14 17
Sterke wind
4 4 0 0 3 0 0 3 1 5 1 2 2 2
Helder. 9 dagen. 9 18 11 14 20 11 7 4 1 11 7 6 8
Men heeft hiei in dei1 winter dus vrij dagen en slechts weinig dagen , dat men wegens den sterken wind thuis moet blijven. Vooral schijnt dit klimaat geschikt te zijn voor longlijders met een prikkelbaar zenuwstelsel met versnelden bloedsomloop, daar het een bedarenden invloed uitoefent
14 zoo zelfs dat gezonden er spoedig een gevoel van loomheid ondervinden, spoedig vermoeid zijn, congesties krijgen enz. Daarom raadt Dr. Mess dit klimaat at voor borstlijders met atonisch-lymphatisch lichaamsgestel, waarvoor hij daarentegen Arcachon zeer roemt, gelegen aan een baai en omringd door pijnbosschen, waardoor het vrij beschut is voor sterken wind. Onder de bewoners van Arcachon schijnt longtering weinig voor te komen, ten minste verzekert Dr. Hameau , dat er slechts 1 o/^ aan longtering sterft, f'ersonen met een te prikkelbaar zenuwstelsel bevinden zich hier minder goed dan te Pau. Zoowel Pau als Arcachon schijnen dus al naar het gestel van den lijder zeer gunstige winterverblijfplaatsen te zijn voor borstlijders. Te Pau kan men zomers niet blijven ten gevolge van de groote hitte, te Arcachon is de warmte zomers niet zoo hinderlijk. Welke borstlijders zullen van deze beide plaatsen nut kunnen hebben ? Zullen personen met hereditairen aanleg tot tuberculose door een geprolongeerd verblijf alhier hun aanleg verliezen ? Ik betwijfel h e t , en wel omdat het klimaat zomers te veel het zuidelijke nabij komt; voor hen acht ik de Alpenstreken meer geschikt. Bij chronische longontsteking en luchtpijptaks ontsteking echter, vooral bij personen, die reeds op een leeftijd zijn, dat minder vrees bestaat voor secundaire tuberculose, geloof ik dat het verblijf op deze plaatsen zeer nuttig kan zijn. De lijders verkeeren hier onder vrij wat gunstiger omstandigheden dan in onze streken. Zij kunnen te Ar-
'i I f I ^ '
| p '
i
. 1 | I i >¥
15 cachon bijna dagelijks iri de heerlijke pijnbosschen wandelen, waar de lucht met aromatische harsen bezwangerd is, die heilzaam werken op de ontstekingsprocessen met overvloedige afscheiding. Welken raad zal men geven aan hen, die bij hereditaire dispositie tot tuberculose aan luchtpijptaksontsteking of longontsteking lijden, of aan hen, die reeds broeders of zusters aan tering verloren hebben, en zoo gelukkig zijn een klimaat te kunnen kiezen , dat voor hen beter geschikt is? Het is bekend, dat warme klimaten en vooral de tropische het zenuwstelsel uitputten. Personen met een zwak zenuwstelsel lijden het meest door het klimaat, van daar dat slechts weinige Europeesche vrouwen in Indië gezond zijn; men kan de zoo algemeen voorkomende fluor albus wel niet anders beschouwen dan als een neuropathologisch product, uitgezonderd natuurlijk de gevallen waar zij een gevolg is van uterus catarrh. Hoe vaak toch verdwijnt binnen eenige dagen de fluor albus geheel, om na eenige dagen profuus weder op te treden en evenzoo spoedig weer te verdwijnen. Als men de gevolgen van zenuwprikkeling op do secretie van den speekselklier nagaat; is het licht te begrijpen, dat de fluor albus eveneens ontstaan kan. Indien nu de primitieve oorzaak van tuberculose gezocht mag worden in abnormale functie van het zenuwstelsel, zoo is het verklaarbaar, waarom tropische klimaten zoo nadeelig zijn, en zullen tuberculeuzen slechts kans op herstel hebben, daar waar het zenuwstelsel onder de meest gunstige omstandigheden kan fuuctioneeren.
16 Is die plaats te zoeken aan de oevers van de Middellandsche zee, of in de hooge Alpendalen? Ik geloof stellig het laatste. De zuivere fijne lucht met weinig waterdamp werkt voorzeker versterkend op de zenuwen, de lijders gevoelen het allen dadelijk bij hunne aankomst, en zelfs de gezonden ademen met wellust de zuivere berglucht in. Vergelijk die berglucht eens bij de zoele lucht, dikwijls met stof of waterdamp bezwangerd in Nice of Pau! In het zuiden kan men daarenboven zomers niet blijven, daar de warmte alsdan die onder de keerkringen evenaart. In sommige Alpenstreken echter, — en ik heb hier het oog op het in een Alpendal gelegen Davos, alwaar ik dezen zomer een bezoek bracht, — k a n men het geheele jaar blijven*). De koude schrikke niet af, want al is de temperatuur laag, zoo kan men toch meestal de buitenlucht genieten, daar er 's winters veel zon is en weinig wind. De personen, die den winter doorgebracht hadden op Davos, waren verwonderd geweest over de windstilte , die er 's winters heerscht. De koude heeft op tuberculose zeker geen nadeeligen invloed, integendeel schijnt de invloed gunstig te zijn, als men uit den heilzamen invloed, dien de koude op gezonde longen heeft, mag besluiten tot dien invloed op zieke longen. Op IJsland was onder 13924 dooden volgens Schleisner *) Zooals overal is er ook op Davos een tijd, dat er meer ziekten voorkomen dan anders het geval is , dit is de tijd, wanneer de sneeuw tegint te smelten. Alsdan moet men zich zeer in acht nemen oin geen koude te vatten, doch het. is volstrekt niet noodig de plaats daarom te verlaten.
17 (1849) niet een teringlijder, op een Zweedscii eiland Marstrand kwam in 7 jaar slechts een geval van tering voor, (Harlin). De ervaring leert ons Hollanders ook, dat de koude, wanneer men goed gekleed is, geene onaangename gewaarwordingen geeft, mits de lucht droog zij. Zoodra de lucht vochtig is, worden de kleedingstukken goede warmtegeleiders en doen ons weinig dienst meer. Zomers zijn er 400 en 's winters blijven op Davos 150 personen , wel een bewijs dat de koude niet afschrikt. Ik heb een staatje gekregen van de heldere dagen, opgemaakt door een patient, dat ik hierbij voeg: November 1870, 9 brillante Tage, 4 , 5 , 6 , 7, -9, 22, 2 5 , 2 8 , 29. Dezember, 6 brillante Tage, 4 , 5 , 7 , 10 , 1 1 , 13. Januari 1871, 12 brillante Tage, 1 , 4, 5 , 1 3 , 14, 15, 16, 17, 2 1 , 22, 28, 29. Februari, 19 brillante Tage, 1, 2 , 5 , 12, 13, 14, 1 5 , 16, 17, 1 8 , 19, 20, 2 2 , 23 , 24, 25, 26, 2 7 , 28. Marz, 15 schone Tage, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 11, 12, 13, 19, 20, 21, 22, 23, 24. November, 13 schone Tage, 1, 2, 3, 4, 5, 10, 15, 20, 21, 25, 26, 27, 29. Dezember", 22, 3, 8, 9, 10, il, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31. Januari 1872, 17 schone Tage, 2, 4, 9, 11, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 26, 27, 28, 29, 30, 31.
18 Februari, 2 1 , 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 23, 28, 29. Marz, 1, 3, 4, 5, 16, 17, 18. Total 15 schone Tage, 10 trübe 6 Schnee Tage. Ik geloof niet, dat er in het zuiden meer dagen, geschikt om buiten te gaan , 's winters voorkomen. In hoeverre de verminderde luchtdrukking op de hoogte van 5000' heilzaam werkt, laat ik in hel midden , mogelijk is zij een Heilpotenz. De patiënten op Davos zijn er zeer tevreden, en het feit, dat 150 zieken tevreden blijven in een dal, omringd door bergen, waar 's winters niets te zien is dan sneeuw, zonder medicijnen te gebruiken, bewijst op zich zelf veel. Medicijnen worden slechts bij uitzondering voorgeschreven. Melk drinken 's morgens, zooveel slechts verdragen wordt, is dan ook wel zoo dienstig. Het hotel heeft eigen koeien , die onder het oog van den lijder gemolken worden. Door nu te bepalen , dat de melk 's morgens vroeg in den stal moet gedronken worden, bereikt men het dubbel doel de lijders te noodzaken vroeg op te staan en eene morgenwandeling te maken. Die wandeling wordt allengs verder uitgestrekt, en al spoedig gaat de patient bergen bestijgen met langzamen tred en methodisch diep inspireerende. Naast den koestal is het badhuis, waar de doctor zelf de douches toedient aan de patiënten, die het verdragen kunnen. KlaarblijkeUjk wordt hierdoor
19 op het zenuwstelsel gewerkt, en zal deze methode, voorzichtig toegepast, de zenuwen versterken. De goede versterkende voeding met Veltlinerwijn draagt daartoe mede bij. Ten onrechte wordt door sommigen aan dien wijn eene bijzondere kraclit toegeschreven, zg wordt alleen daarom gedronken, omdat zij voldoet aan de voorwaarde van goeden lichten wijn en goedkoop te krijgen is. De beste resultaten schijnen verkregen te worden bij hereditaire tuberculose, wat waarschijnlijk voor een gedeelte moet toegeschreven worden aan de omstandigheid, dat dezulken in het eerste tijdperk op hun kwaal opmerkzaam gemaakt worden. Vooral prophylactisch is een langdurig verblijf op Davos zeer aan te bevelen. Het grootste gevaar, zegt Niemei.jer, voor de meeste phtisici is, dat zij tuberculeus worden; het komt er dus voor alles op aan ook dergelijke personen, die ten gevolge van ontstekingsprocessen in de longen in dit gevaar verkeeren, in een klimaat te brengen, waar het zenuwstelsel versterkt, waar het individu beter gevoed wordt. In een zoodanig klimaat zal de lijder minder gevaar loopen tuberculeus te worden. Een groote fout, die vele patiënten begaan, en waaraan het te wijten is , dat zij thuis komende weder recidiveeren, is hun te spoedig vertrek. Het is van veel belang weder langzamei'hand te gewennen aan de vochtige en dichte lucht, waartoe tusschenstations als Montreux, Meran en anderen onontbeerlijk zijn. De lijders, welke reeds nachtzweet en koorts hebben, verliezen beiden zeer spoedig en nemen in weinige weken aan lichaamsgewicht toe. Dit is bij zeer velen geconstateerd. Ik sprak onder anderen een heer uit Mainz, hij
'j
\
,
I, tjj |,! V f V 1; j,
[' \\ ',
t.
20
zeide mij, dat hij moeder en zusier aan tering had verloi'en; vroeger had hij bloed opgegeven en 4 maanden gehoest, voor hij op Davos kwam. Hij was daar nu een jaar en was 25 pond zwaarder geworden. Hij had op den spirometer eerst 3800 en nu 3900 geblazen. Een heer uit Mannheim vertelde mij, dat hij voor een jaar aankwam en niet kon loopen ten gevolge van zijne verzwakking, hij had eene cavei^ne in de long, was weinig aan gewicht toegenomen, hoest nog steeds en expectoreert, maar is in krachten zeer toegenomen, zoo zelfs dat hij thans bergen bestijgt, en er niet als een zieke uitzag; zomers gevoelt hij zich minder wel dan 's winters op Davos. Een heer uit Bautzen, wiens geheele familie is uitgestorven, woont reeds 4 jaar op Davos. Toen hij kwam, blies hij op den spirometer 2700 thans 3400. Reeds tweemaal beproefde hij naar Duitschland terug te keeren maar was telkens genoodzaakt de Alpen weder op te zoeken. Dat vele teringlijdeis in het laatste stadium nog heil komen zoeken doch te vergeefs, behoef ik niet te zeggen. De bewering, dat bloedspu"wing menigvuldiger zou zijn in de Alpenstreken dan aan de Middellandsche zee, is ook onjuist; personen, die in Nice bloedspuwing hadden gehad, hadden hieraan op Davos niets meer bespeurd, zij roemden Davos verre boven zuidelijke klimaten. Het kwam mij niet onbelangrijk voor de sterfte na te gaan onder de bevolking van Davos, en ik werd door de welwillendheid van den predikant daartoe in staat gesteld. De overledenen worden namelijk geboekt in het kerkboek met opgave van den aard der ziekte, die den dood veroorzaakt heeft.
1 T
O H Qe_.. o * - ' * " ' CtiP5|rO30O a £ &3 » ^ ^ 5. ' ^ — t-'O
*—' OO os 'S
H-* 00 os CD
h-' OO ci *a
H-" OO Oi os
H-' 00 os oi
OO 00 OO O) os os !{>» c o (O
^!
3> 3» SO OVKRLEDEK.
doodgeboren. typhus. pokken.
p
roodvonk. mazelen. croup. kinkhoest. a n g i n a diplit. cholera.
l*"
«o
1—'
h-< 0 3
cn
t-<
h-«
to
» q co
ï^
*^
tf».
co
*^
tC> ( S
c»
ts
en
>q
19
co
co
N»
*•
«
*
«
*
co c a
* # V3
* *
t^.^
5
DS
5
!-• N>
h-
h-»
te
to
h-i
1-1
t-»
o
o
o
&j »
o-
Eli ;
O B
-a
O P
= g ~
ra ro
;
p-B
I-i
a> crq t^ ra ^ a D KO t o CS o s if^ o o Oq -
00 en en ï 00 i-J O <
>5<
. to t o . ' I to-a
•
a g-m
f»
p
•-«
•<
,B
to 5-tr< 5
fo 2 co • - . 2
< s. P cl" d ra B3
< "' o
^•^ w
, 5 JS to " to
fe ^
=
B O
^^ " " • g o . P t_.. B p
^ O) f»
Q
kraambed. kanker. geweldigen I-J H J dond. h-' verbranding. CT t o - q andere ziekten. onbekende oorto CO 00 zaken. 1—'
l—'
CO l - J CU
<
* *
h-
00
09
(n w
"I
p
TO
en
O) co
•-J h-*
•
p - a
diarrhea. levenszwakte en uittering van 0 — 14 j . marasmus senilis. acute ziekte ademhalings werkt. chron. ziekten ademb. en tering.
B
en? » ^ 0^ ^ .
P
ra J-* 01) « o 5 ra ^ ^ ,
o g B :^ a a
I B
22
1863 tot en met 1871• c
1
O
CS
'9-. 0)
•I—s
oO •73
t i
O
1
I
1
ö ö ö d ^ 00 co1 1 «O -TH1 G<) o 1 o o o co o-^ tO
in ö TH
1
1
.
ö ö d ö ^3 a 00 0 5 1 1 O O oco l > 0 0 C5 ao
i
21 44 29 8 7 15 13 18 23 38 45 38 3 7 Ik heb slechts diegenen opgenomen, die in de gemeente thuis behooren en de gestorven vreemdehngen achterwege gelaten. Ik heb de rubriek uittering van 1 4 - 6 5 jaar weggelaten en Auszehrung beschouwd als te behooren onder de chron. ziekten der ademhalings werktuigen en tering, waardoor die rubriek te groot wordt, doch eene splitsing was niet mogelijk, daar Auszehrung zoowel darm-, nier-, lever- als longtering kan beteekenen. De leeftijd, die ik noteerde, maakt het mogelijk de Auszehrungsgevallen nader te splitsen , en dan zien wij, dat van de 27 gevallen in de 10 jaar 2 gevallen van borstwaterzucht voorkomen, 8 » van personen boven de 50 jaar, ^ ^^ ^^ » » » 40 en beneden 50 jaar, 6 » » wie bekend was, dat zij uit vreemde landen teruggekeerd zijn, waar zij tuberculeus waren geworden, 7 gevallen van personen beneden 40 jaren. De mogelijkheid bestaat echter, dat onder die personen nog ausgewanderte behooren. Het is door deze statistiek niet uit te maken, of tuberculose al of niet voorkomt op Davos, want het is zeer goed mogelijk, dat alle ge-
23 vallen van longtering chronische pneumonieën waren. Van de overige ziekten kwamen cholera, pokken en typhus nooit voor. • De gemiddelde sterfte is 1.7 % . Bij de beoordeeling van de sterfte dient ook in het o-og gehouden te worden, dat wij byna uitsluitend te doen hebben met eene arme bevolking, dat de woningen klein zijn en de verdiepingen laag, en dikwijls betrokken door zeer vele personen, terwijl de lucht door rook bedorven wordt, en de reinheid veel te wenschen overlaat, 's Winters zijn de verdiensten gering, en is de voeding zeer schraal. Men mag zeggen, dat Davos eene goede toekomst te gemoet gaat, als men let op hetgeen nu reeds tot stand gebracht is in de vijf jaar van zijn bestaan als Kurort: voortdurend worden nieuwe hotels gebouwd, die nauwelijks voltooid, blijken te klein te zijn om aan alle aanvragen te voldoen. Het hotel van onzen landgenoot, den heer Holsboer, is zeer aan te bevelen, de pensionsprijs is 5—8 fr. buiten den wijn, en de tafel is er zeer goed. Naast den distriktsarts wordt de geneeskundige practijk uitgeoefend door Dr. Spengler en Dr. Unge'r. De laatstgenoemde, een Duitsch geneesheer, was door •bloedspuwing genoodzaakt genezing te zoeken te Gerbersdorf in het Reuzengebergte, waar hij herstelde, doch later naar zijn geboorteplaats teruggekeerd, werd hij door recidive genoodzaakt de hooge streken wederom op te zoeken en koos ditmaal Davos, waar hij sedert eenige jaren zeer gezond is. De reis geschiedt per spoor naar Landquart nabij Chur en vervolgens in 7 uur met de diligence naar Davos, waartoe tweemaal daags
24
gelegenheid is. Er is thans een nieuwe weg in aanbouw door een heerlijk dal langs het Landwasser naar Tiefkasten, en het zal zeker niet lang meer duren, of Davos wordt in het Zwitsersch spoorwegnet opgenomen. Een groot bezwaar mag niet uit het oog verloren worden, en dit is het gebrek aan onderwijs voor personen, die op een leeftijd van 18 jaar genoodzaakt zijn hier eenige jaren door te brengen, doch ook daarin is met der tijd te voorzien door het oprichten van scholen. Nu reeds behoeven de kinderen niet van onderwgs verstoken te blijven, daar vele gestudeerde personen zich onledig houden met les geven. Slechts kapitaal ontbreekt om Davos spoediger te doen worden, wat het voorzeker worden zal, een toevluchtsoord voor tuberculeuzen. 'SHAGE, 9 Jan.
1873.
A. TER GUNNB te ÜEVÜNXEK heeft mede uitgegeven en debiteert met buitengewoon goed succes :
VOLKS-GEZOpHEIDSLËEI[ TOT
llJiT
LEEKEN KENNEN, (iEZOND-HOüDEN EN (lEZOND-MAKEN VAN
DEN
MENSCH.
DOOK
Prof. O- B O O E : . Naar den derden druif in 't Nederduitsch overgebragt eu eeenigszins gewijzigd door
A. ILCKEN, o Ji N E E S II K E U T E
JJ E V E N X E It,
Prijs f 0.90. ^ Dit werk bevat het hoofdzakelijke van des bolirijvers Boek over den Gezonden en Ziehen mensch, en is praktisch misschien nog bruikbaarder. liet dient in elk gezin voorhanden te zijn; waarom de prijs zoo buitengewoon laa^ gesteld is. °
