w:

Ontwerp: phx, Fotografie Michael Jacobs, Fotografie cover: phx , Druk Drukkerij Lieijten

Herengracht 380 / 1016 CJ Amsterdam / t: 020-5233800 / f: 020-5233888 / e: [email protected] / w: www.chgs.nl

Jaarverslag 2008/2009

Inhoudsopgave Woord vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

CHGS en Maatschappij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2



De Holocaust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2



Genocide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Kennis en Discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Transitional Justice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

CHGS Digitaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Holocaust Memorial Day . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14



60 Years Genocide Convention . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Samenwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

VWS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Bereik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Bijlage 1 - Medewerkers CHGS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Bijlage 2 - Publicaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Financieel overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2

Beschikbare Middelen 2008-juni 2009

Bedragen zijn in  x 1.000



2008

2009 (1e 6 mnd)

Baten VWS

341,7

190,1

Subsidies contractprojecten

177,2

170,1

UvA

49,6

23,6

NIOD

23,1

11,8

Rente

15,8

1,0

Fondsen

3,4

Overige opbrengsten

9,8

2,6

620,6

399,2

Totaal

Lasten Personeel via NIOD

391,7

191,0

1,4

0,7

20,9

10,0

3,4

6,8

103,2

2,1

32,5

11,1

157,1

144,9

Overig

0,0

0,2

Totaal

710,2

366,8

Resultaat

-89,6

32,4

Afschrijvingen Diensten NIOD Huisvesting Bureaukosten Reiskosten Projectkosten

27

Woord vooraf Het Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies is in het

onderwijs in de ruimste zin van het woord. Het goed

jaar 2008/2009 het tweede lustrum ingegaan. De mede­

bezochte mastertraject aan de Universiteit van Amsterdam,

werkers kunnen terugzien op een jaar met vele succesvolle

het begeleiden van promovendi en andere onderzoekers,

­activiteiten. De onderwerpen waar het centrum zich mee

zoals de fellows uit Oekraïne, en het ondersteunen van

bezighoudt maken deel uit van de donkere kanten van het

leraren maken er deel van uit. Met vreugde constateren wij

menselijk bestaan. Dit geldt voor alle vormen van massaal

dat dit jaar een organisatie van alumni van het CHGS tot

geweld, of zich dat nu in het heden afspeelt en schreeuwt om

stand is gekomen. Samen met de fellows zullen de alumni

een reactie, of in het verleden en nog steeds de schaduwen

in toenemende mate een netwerk vormen, dat de uitstra-

van herinnering vooruitwerpt. Het verbijsterende karakter van

ling van het werk van het centrum zal vergroten.

de Holocaust en van moderne gevallen van genocide stimuleert de medewerkers van het CHGS zich met overtuiging in

Er zijn gelukkig tekenen dat het CHGS zijn activiteiten in de

te zetten voor de taken van het centrum op het gebied van

toekomst zal kunnen voortzetten. De Nederlandse overheid

onderzoek, onderwijs, discussie en ­educatie.

lijkt een blijvend belang te hechten aan het in stand houden van de herinnering aan de Holocaust en aan het stimuleren

In dit jaarverslag is om te beginnen aandacht besteed aan

van de aandacht voor moderne genociden. In dit verband

de maatschappelijke functie van het CHGS. Door congres-

is Nederland een actief lid van de International Task Force

sen, lezingen en discussies is een ruim publiek bereikt.

for International Cooperation on Holocaust Education,

Een hoogtepunt voor het centrum was het samen met

Remembrance and Research. Het ministerie van VWS,

Amsterdamse juristen in het Vredespaleis georganiseerde

en speciaal de Eenheid Oorlogsgetroffenen en Herinnering

congres ter gelegenheid van het 60-jarige bestaan van het

WO II, blijft een zeer betrokken partner.

Genocideverdrag. De maatschappelijke functie van het

Het betekent een goede ontwikkeling voor de werkzaam­

­c entrum loopt parallel aan de activiteiten op het gebied

heden van het CHGS dat hier kan worden aangekondigd,

van wetenschappelijke kennis. Het verwerven en ter

dat het centrum een nauwe samenwerking zal aangaan

beschikking stellen van kennis is dan ook het volgende

met het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie

taakgebied waaraan dit verslag aandacht besteedt.

(NIOD). Welke vorm die samenwerking precies krijgt zal in de komende tijd duidelijk worden. De wetenschappelijk

Een voorwaarde voor het functioneren van het CHGS blijft

gefundeerde belangstelling voor oorlog en massaal geweld

het samenwerken met anderen. Dat geldt voor partners in

en hun gevolgen hebben beide instellingen gemeenschap-

Nederland, zoals het Amsterdam Center for International

pelijk. Voor het CHGS zal dit een steviger basis opleveren

Law, maar ook internationaal. Het CHGS blijft actief deel

voor de vele activiteiten. Om die activiteiten gaat het

uitmaken van het ‘Nordic Dutch Network’ met

immers en het centrum zal daaraan ook het komend jaar

­S candina­vische zusterinstellingen.

weer alle krachten wijden.

Extra aandacht wordt ditmaal in het verslag besteed aan activiteiten die het werk van het CHGS direct en indirect een groot en duurzaam bereik geven. Bedoeld is hier

Dr. Wichert ten Have

1

CHGS en Maatschappij

2

De Holocaust

De grote belangstelling voor de lezing Gabriël Bach,

Op 13 november 2008 luisterde een publiek van 200

afgezien van het unieke verhaal dat hij vertelde, kan

mensen zeer geconcentreerd naar de lezing van

mede verklaard worden uit het feit dat ooggetuigen

Justice Gabriel Bach, één van de aanklagers in het

van de Holocaust steeds schaarser worden. De

proces tegen Eichmann, begin jaren ’60. Het aantal

belangstelling voor het onderwerp lijkt toe te nemen.

aanmeldingen voor de lezing van Gabriel Bach over-

Het grote aantal lezingen en presentaties over de

trof de capaciteit van de zaal in debatcentrum Felix

Holocaust kan rekenen op een groot en jong publiek,

Meritis, mede dankzij een aantal artikelen in dag­

en ook het mastertraject Holocaust- en

bladen. Gabriel Bach bracht ter voorbereiding van het

Genocidestudies kent een stijgend ­aantal inschrijvin-

proces zes maanden door met het Nazi kopstuk

gen. In samenwerking met het NIOD en het

Eichmann, waarin hij veelvuldig met hem sprak. Frits

Verzetsmuseum vond de lezingenreeks ‘Wereldoorlog

Barend, voorzitter van de Vriendenstichting van het

is Wereldgeschiedenis’ plaats waarbij Johannes

CHGS, interviewde Justice Bach na zijn lezing.

Houwink ten Cate en Wichert ten Have samen een

De integrale gebundelde processtukken werden later

lezing verzorgden over de globalisering van het

dit jaar aan de collectie van het NIOD/CHGS geschon-

Holocaustdebat.

ken door Eran de Vries, uitgegeven door het

Er werd stilgestaan bij het 60-jarig bestaan van het

Israëlische ministerie van Justitie en Yad Vashem.

Genocideverdrag, dat naar aanleiding van de gruwe-

Deze processtukken zijn een indrukwekkende bron

len uit de Tweede Wereldoorlog is opgesteld. Wichert

voor verder onderzoek.

ten Have hield in het kader van een reeks van het

lezing Gabriël Bach

Nationaal Archief en de Koninklijke Bibliotheek een

van Buitenlandse Zaken over de Joden die in de

lezing over het dagelijks leven tijdens de Tweede

­periode 1933-1940 emigreerden naar Nederland.

Wereldoorlog. Ook hielden medewerkers van het

Het project ‘Holocaust by Bullets in Ukraine’ stelt het

­c entrum lezingen voor politici, die een wetsvoorstel

CHGS in staat een conferentie voor onderzoekers en

voorbereidden waarin Holocaust- of genocideontken-

docenten te organiseren bij de tentoonstelling

ning strafbaar wordt gesteld. De voorbereidingen

‘Holocaust by Bullets’ in Kamp Vught. Karel Berkhoff

voor het Demjanjuk proces, het ‘laatste proces

droeg op verschillende manieren bij aan het onder-

wegens Nazi-misdaden’, zijn een ander voorbeeld van

zoek en debat over de Holocaust in Oekraïne. Hij

brede taak die het centrum vervult. Johannes Houwink

rondde een studie af naar de berichtgeving over de

ten Cate is met de Stichting Sobibor nauw bij dit

Holocaust in de sovjetmedia tijdens de Tweede

­p roces betrokken. Hij schreef bovendien een korte

Wereldoorlog. Bijdragen van zijn hand verschenen in

biografie van John Demjanjuk, die gepubliceerd werd

Duitse, Amerikaanse, Oekraïense en Engelse vak­

op de website van het CHGS en voor vele journalisten

bladen. De VWS Fellows in Genocidestudies uit

als basis diende voor hun berichtgeving over het

Oekraïne presenteerden de resultaten van hun onder-

naderende proces.

zoek steeds tijdens lunchlezingen. De onderwerpen

Het CHGS kreeg projectsubsidies van het ministerie

die hier aan de orde kwamen waren onder meer de

van VWS voor twee Holocaust-gerelateerde projecten.

­positie van de Karaïeten tijdens de Holocaust, de

Het project ‘Duitse archieven’ richt zich op de digitale

Oekraïens-Poolse bloedbaden aan het eind van de

ontsluiting van de archieven van het Duitse ministerie

Tweede Wereldoorlog en de houding van de Nazi’s ten

3

lezing Jacques Sémelin

opzichte van de daklozen en ‘asocialen’. Wichert ten

Exploring the Genocidal Process’ ging Sémelin in op

Have besteedde in zijn MA college ‘De Vervolging van

de Holocaust en de genociden in Rwanda en Bosnië.

de Joden in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog’

Onder leiding van Wichert ten Have discussieerde

ruim aandacht aan onderzoek in archieven die betrek-

Sémelin met prof. Abram de Swaan. Met deze lezing

king hebben op de Tweede Wereldoorlog.

hoopte het centrum bij te dragen aan het compara-

De Holocaust blijft een ijkpunt voor het onderzoek

tief-analytische debat over genocide.

­b innen Genocidestudies, een ijkpunt dat gekenmerkt

Dit is tevens het voornaamste doel van het MA

wordt door een nog steeds grote maatschappelijke

­college ‘Genocide in Vergelijkend Perspectief’, dat Ton

belangstelling.

Zwaan het eerste semester gaf. Johannes Houwink ten Cate gaf dit jaar voor de tweede keer het MA

4

Genocide

­college ‘De Zwarte Bladzij’, een interdisciplinair college

Het CHGS vierde het afgelopen jaar het vijfjarig

met gastcolleges over verschillende genociden en

bestaan met een lezing van de Franse prof. Jacques

hun juridische nasleep. In het eerste semester gaf hij

Sémelin, directeur van het Centre d'Etudes et de

het brede BA college ‘Hoe Genocide Begint. Genocide

Recherches Internationales in Parijs. Jacques Sémelin

in de 20e eeuw in vergelijkend perspectief’.

kreeg bekendheid door de oprichting van zijn digitale

De belangstelling onder studenten was groot en de

Encyclopedia of Mass Violence, waaraan een aantal

vakken resulteerden in veel gevallen in aanzetten tot

medewerkers van het CHGS bijdragen leverde. In zijn

nieuw interessant onderzoek.

indrukwekkende lezing ‘Understanding Massacre.

54 BA studenten volgden het college ‘Massamoord en

lezing Jacques Sémelin

Maatschappij’ bij Karel Berkhoff. Dit college, waarbij diverse gastsprekers optraden, richtte zich op de diverse manieren waarop Europeanen genocide en andere vormen van doelgericht, grootschalig doden van burgers herdenken of verzwijgen. Bij alle mastercolleges discussieerden studenten over de theoretische visies die binnen het vakgebied Genocidestudies zijn ontwikkeld en verrichtten zij onderzoek aan de hand van bestaande studies en ­h istorische of juridische bronnen. De brede belangstelling van de stafleden, en de reikwijdte van het wetenschappelijk onderzoek naar genocide blijkt onder meer uit de publicaties van Ton Zwaan. Hij schreef over de gevaren van collectieve ideologieën en historische duiding van de risico’s van etnisch populisme in de politiek.

5

Memories of Mass Repression

Kennis en Discussie Het CHGS streeft er naar een kenniscentrum te zijn

Ronald Suny, specialist op het gebied van nationa-

op het gebied van Holocaust en genocide. Kennis

lisme en etnische conflicten binnen de Sovjet-Unie,

komt voort uit onderzoek, maar het centrum wil hier

hield in ­september de lezing ‘Writing Genocide: The

nadrukkelijk mee naar buiten treden, door onderwijs,

Fate of the Ottoman Armenians in the Eyes of

educatie en activiteiten. Het debat over de vele facet-

Historians’. CHGS alumnus U ur Üngör verdedigde in

ten van genocide is altijd actueel, getuige artikelen in

juni zijn proefschrift ‘Young Turk Social Engineering.

de media en het nieuws. De lezingen, filmavonden en

Mass Violence and the Nation State in Eastern Turkey,

debatten die het centrum organiseert moeten een

1913-1950’. Zijn onderzoek, dat zich eveneens op

divers publiek stimuleren een afgewogen visie te ont-

de Armeense genocide richtte, werd zo cum laude

wikkelen over dit complexe onderwerp. In februari

afgerond.

ging de Britse onderzoeker Alex de Waal, autoriteit op het gebied van de genocide in Darfur, in debat met Ton Zwaan. Dit leidde tot een prikkelende discussie, waarbij Ton Zwaan pleitte voor strafrechtelijke vervolging van de verantwoordelijken van de genocide (in dit geval Omar Al Bashir) en Alex de Waal zich hiertegen uitsprak, vanwege het averechtse effect op het vredesproces dat van westerse interventie uit zou gaan.

6

“In Armeense of Armenologische kring beperkt de discussie over de genocide van 1915 zich namelijk meestal tot de gebeurtenissen rond dat jaar en tot de schuldvraag. Maar jouw boek is innovatief, vanwege de verbreding van het chronologische perspectief en de inbedding van de Armeense genocide in de Jong-Turkse bevolkingspolitiek, ook ten opzichte van andere minderheden, tot ongeveer 1950. Deze visie zal mogelijk een bron blijken te zijn van wetenschappelijke gedachtewisselingen. Maar je optiek is in elk geval uitzonderlijk en productief, en deze zal zeker bijdragen tot een intensivering van de wetenschappelijke TurksArmeense dialoog. Alleen al de inleiding van je boek is een tour-de-force, een overzicht van de relevante theoretische discussie en methodologische problemen, evenwichtig, trefzeker en stijlvol geschreven.” Fragment uit de Laudatio door Prof.dr. Johannes Houwink ten Cate bij de promotie van U ur Üngör, op 11 juni 2009.

7

Veldwerk in Cambodja, door Bodille Arensman

Eind mei vond in Felix Meritis een goedbezochte film-

De staf van het centrum hield zich bezig met uiteen­

en debatavond plaats over de genocide in Cambodja.

lopende onderwerpen. Onder redactie van Nanci Adler

Talloze linkse activisten zijn tot eind jaren '70 loyaal

(et al.) verscheen de bundel ‘Memories of Mass

gebleven aan het gedachtegoed van Pol Pot. Een dele-

Repression. Narrating Life Stories in the Aftermath

gatie Zweedse journalisten werd in 1978 ontvangen

of Atrocity’.

door de Khmer Rouge om hen van het succes van de agrarische revolutie te overtuigen. Onder de titel ‘Willful Blindness. Film and Debate on the Cambodian Genocide’ vond de première van de film ‘Gunnar and the Khmer Rouge’ plaats, een film van twee jonge Zweedse filmmakers over de terugkeer van één van de journalisten uit de delegatie naar Cambodja. Willem van de Put, directeur van HealthNet TPO, verzorgde een inleiding over de genocide in Cambodja. De Zweedse auteur Peter Fröberg Idling schreef een goed ontvangen boek over dit onderwerp dat begin dit jaar in de Nederlandse vertaling uitkwam. Ook hij hield een lezing over zijn werk. Deze avond kwam voort uit een samenwerking met Levande Historia in Zweden.

8

WILLFUL BLINDNESS FILM AND DEBATE ON THE CAMBODIAN GENOCIDE Wednesday May 27th Felix Meritis 8-10 PM More info www.chgs.nl FREE ENTRANCE, but please register at [email protected]

"Tijdens mijn studie Maatschappijgeschiedenis aan de EUR bracht ik een jaar

Mariko Peters en Nanci Adler

door aan de Universiteit van Uppsala, waar ik colleges volgde van Paul Levine en Tomislav Dulic. Ik wist meteen dat ik verder wilde met Genocidestudies en was blij toen ik het MA traject in Amsterdam vond. Heel leuk en leerzaam vond ik de stage die ik bij het CHGS liep. Ik heb in 2007 de Lezingenreeks ‘Processes of Mass Destruction’ voorbereid, waarbij vier relatief onbekende gevallen van massamoord en genocide aan de orde kwamen. Het interdisciplinaire karakter van de studie komt goed naar voren bij bijvoorbeeld het college ‘De Zwarte Bladzij’, waarbij veel gastcolleges gegeven worden. Een bezoek aan het ICTY heeft me geïnspireerd tot mijn uiteindelijke masteronderzoek, naar het transitieproces in Cambodja. Ik wist niets van Cambodja, en vond dat ik er pas over kon schrijven als ik de cultuur had leren kennen. Daarom heb ik drie maanden veldwerk gedaan in het land - een indrukwekkende ervaring. Ik heb onderzocht welk beeld jongeren die na de genocide geboren zijn van het tribunaal hebben. Werkt het proces van transitional justice? De resultaten waren weinig hoopgevend: door de grote maatschappelijke problemen staan de jongeren tamelijk onverschillig ten opzichte van het ECCC. Ik wil absoluut verder met dit onderwerp, en ga me het komende jaar meer in de juridische kant ervan verdiepen bij de studie International Crimes and Criminology." Bodille Arensman (1985) ontving op 25 juni 2009 haar MA diploma HGS.

9

CHGS alumni U ur Üngör, Hessel Nieuwelink en Jacob Boersema droegen bij aan deze bundel met artikelen over massaal geweld in Oost-Turkije en de genocide in Rwanda. Tijdens de boekpresentatie in Spui25, die begin maart met co-editor prof. Selma Leydesdorff werd georganiseerd, vertelden deze jonge onderzoekers over hun ervaringen met oral history. Het eerste exemplaar van ‘Memories of Mass Repression’ werd uitgereikt aan Mariko Peters, ­mensenrechtenjurist en kamerlid voor GroenLinks. Nanci Adler legde tijdens dit verslagjaar de laatste hand aan haar manuscript ‘The Communist Within: Narratives of Loyalty to the Party Before, During and After the Gulag’. Dit boek vormt de afronding van haar driejarige VENI onderzoeksproject van NWO. De stafleden van het centrum mengden zich ook in de media in het debat over genocide. Het zou te ver strekken de vele radio interviews, opiniestukken en nieuwscommentaren van Wichert ten Have, Johannes Houwink ten Cate, Ton Zwaan, Nanci Adler en Karel Berkhoff op te sommen. Hoogtepunten waren de berichtgeving rond de aanklacht door het ICC tegen de Soedanese president Omar Al Bashir, de uitlevering van John Demjanjuk, die ervan wordt verdacht kampbewaker te zijn geweest in Sobibor, en het debat rond de wenselijkheid van strafbaarstelling van genocideontkenning.

10

60 Years Genocide Convention

Vredespaleis 60 Years Genocide Convention

Transitional justice

Bij de conferentie ’60 Years Genocide Convention’ in

Het CHGS kent aan onderzoek naar transitional ­justice

het Vredespaleis was Nanci Adler voorzitter bij het

binnen het vakgebied groot belang toe. Hoewel Nanci

Panel ‘The Institutionalization of Transitional Justice

Adler het afgelopen jaar het college ‘Transitional

Practices in the Aftermath of Mass Political Violence’,

Justice’ niet kon aanbieden vanwege de afronding van

waarin onder meer Ton Zwaan het paper ‘Genocide,

haar VENI-onderzoek, heeft het centrum op verschil-

Power, Justice. Some reflections from a long-term

lende manieren aandacht geschonken aan de proble-

perspective’ presenteerde.

matiek van rechtspleging in een samenleving in de

De media besteedden het afgelopen jaar veelvuldig

overgang van een repressief regime naar een demo-

aandacht aan transitiona justice en de tribunalen.

cratie. Nanci Adler ging in discussie met ­

De veroordeling voor genocide op de Tutsi’s en

prof. Stephan Parmentier (KU Leuven) bij zijn lezing in

­gematigde Hutu’s van Theoneste Bagosora door het

maart. Parmentier hield de lezing ‘Political Crimes

Rwanda Tribunaal werd op de CHGS website gedocu-

through the Lens of Restorative Justice: the Case of

menteerd, evenals de aanklacht tegen de Soedanese

South Africa’ voor een gezelschap van juristen, histo-

president Al Bashir door het ICC in Den Haag.

rici en studenten. Enkele weken later, in mei, was

De Oekraïense Yulia Nuzban deed tijdens een stage

Nanci Adler moderator bij de lezing van strafrechter

onderzoek naar de juridische problemen bij de vervol-

Paul Brilman. Mr. Paul Brilman sprak over de berech-

ging van de verantwoordelijken voor genocide.

ting van oorlogsmisdaden in Sarajevo in de periode dat hij daar als rechter werkzaam was (2005-2009).

12

60 Years Genocide Convention, Jozias van Aartsen en Wichert ten Have

CHGS Digitaal

­kennisbank over genocide voor scholieren en docenten.

Het CHGS wil op de website www.chgs.nl compacte

De webpagina’s, te vinden onder het kopje ‘Educatie’ van

dossiers aanbieden over actuele onderwerpen die

de website www.chgs.nl, bevatten ­frequently asked ques-

betrekking hebben op genocide. Het afgelopen jaar is

tions, vele waardevolle links en toegankelijke basiskennis

op de website aandacht besteed aan de situatie in

speciaal toegesneden op de behoeften van docenten en

Darfur, toen ICC hoofdaanklager Luis Moreno Ocampo

leerlingen. Deze kennisbank is in de basis gereed, maar

de president in Khartoum aan wilde klagen wegens

zal de komende jaren nog groeien en ontwikkelen.

genocide. De stafleden van het centrum hebben met

De website kent vooral belangstelling van docenten die

eigen werk én werk van collega- experts een dossier

verbonden zijn aan het Platform WOII en Sjoa Educatie,

samengesteld dat online te bekijken is. Ook de pro-

waaraan het CHGS eveneens bijdraagt:

cessen van het Rwanda Tribunaal en de uitlevering

www.platformeducatiewoII.nl.

van John Demjanjuk werden van analyse voorzien op de website. Het centrum streeft hierin geen volledigheid na, maar wil waar mogelijk optreden als kenniscentrum op het gebied van genocide, ook bij actuele gebeurtenissen. Ook voor het voortgezet onderwijs biedt de website sinds dit jaar veel informatie over genocide. Dankzij een subsidie van de Stichting Democratie en Media kon Maria van Haperen tijd investeren in het opzetten van een

13

Holocaust Memorial Day, Leny Boeken-Velleman

Holocaust Memorial Day 2009, thema: De Overdracht

Holocaust Memorial Day Honderden scholieren waren aanwezig bij Holocaust

14

Met workshops over:

Memorial Day, sinds de oproep van de VN in 2004

• muziek tijdens de Holocaust

een jaarlijks terugkerende internationale herdenkings-

• vergeten plekken in en rondom Auschwitz

dag voor jongeren, naar aanleiding van de bevrijding

• tweede en derde generatieproblematiek

van Auschwitz op 27 januari 1945. HMD, georgani-

• onderduiken

seerd samen met het Nederlands Auschwitz Comité,

• doorgangskamp Westerbork

is eén van de belangrijkste activiteiten waaraan het

• concentratiemap Bergen-Belsen

CHGS op het gebied van educatie bijdraagt. In samen-

• vernietigings- en concentratiekamp Auschwitz

werking met Humanity in Action, de Anne Frank

• verliezen van ouders en andere familieleden

Stichting en vele andere organisaties wordt een pro-

• de genocide in Rwanda

gramma voor leerlingen van het voortgezet onderwijs

• de genocide in Cambodja

en studenten samengesteld. Dit programma wordt

• overleven

gepubliceerd via www.holocaust-memorial-day.nl.

• Srebrenica

De activiteiten rond HMD culmineren in de Nationale

• kunst van - en over de Sjoa

Auschwitzherdenking in het Wertheimpark in

• fout zijn

Amsterdam, georganiseerd door het Auschwitz

• deelnemen aan het verzet

Comité.

Holocaust Memorial Day

Dit jaar vonden vele workshops plaats bij het

CHGS. Wichert ten Have verzorgde de opening in de

St. Odulphuslyceum in Tilburg en bij het Berlage

grote Academy Room van het Vredespaleis.

Lyceum in Amsterdam. Leerlingen luisterden naar

Een klein comité van juristen en historici bereidde

het verhaal van kampoverlevenden Ernst Verduin en

de programmalijn en panels voor. De partners uit

Leny Boeken-Velleman. Dit resulteerde in een aan-

het Nordic Network (Danish Institute for International

grijpende confrontatie met het verleden, die bij vele

Studies, the Uppsala Programme for Holocaust and

leerlingen een onuitwisbare indruk achterliet.

Genocide Studies, the Living History Forum Stockholm and the Center for the Study of the

60 Years Genocide Convention

Holocaust and Religious Minorities Oslo) leverden

Op 9 december 1948 werd in het Palais Chaillot in

behalve een financiële bijdrage ook een inhoudelijk

Parijs het Verdrag inzake de Voorkoming en de

aandeel. Paul Levine uit Uppsala introduceerde het

Bestraffing van Genocide, kortweg het Genocide­

meest onconventionele, maar zeer indringende

verdrag, getekend. Ter gelegenheid hiervan organi-

panel waarin dr. Bob Skloot zijn toneelstuk ‘If the

seerde het CHGS, in nauwe samenwerking met het

Whole Body Dies. Raphael Lemkin and the Treaty

Amsterdam Center for International Law en de

Against Genocide’ uitvoerde. Cecilie Stokholm

Peace Palace Library, een tweedaagse conferentie

Banke uit Denemarken zat het panel over genocide-

in het Vredespaleis op 7 en 8 december 2008, 60

ontkenning voor. Wichert ten Have was voorzitter

jaar na dato. Deze grote internationale conferentie

van het panel over educatie en genocide, waaraan

vormde een hoogtepunt in het bestaan van het

ook Maria van Haperen deelnam. Anton Weiss-Wendt

15

uit Oslo sprak tijdens het panel ‘Law and Politics: The

"Door mijn studies Strafrecht en Europees Recht heb ik een

Impact of the Cold War on the Genocide Convention’.

grote belangstelling voor internationaal strafrecht, dus toen

Het congres mocht zich verheugen op de mede­

ik van het congres ’60 Years Genocide Convention’ hoorde,

werking van de meest vooraanstaande specialisten op

hoopte ik direct dat ik daar aan mee kon werken. Ik was

het gebied van genocide en recht. De keynote

vooral geïnteresseerd in de samenwerking tussen juristen en

­s peakers waren afkomstig uit wetenschap en praktijk.

historici. Hoe bekijken twee heel verschillende disciplines

Luis Moreno Ocampo, hoofdaanklager van het ICC,

hetzelfde onderwerp?

sprak anticiperend op zijn officiële arrestatiebevel

Het voorbereiden van zo’n groot congres en het opbouwen

tegen de Soedanese president Omar Al Bashir een

van het internationale netwerk daar om heen was enorm

pleidooi uit voor interventie in Darfur. Prof. Michael

leerzaam.

Marrus (Universiteit van Toronto) weidde uit over de

De congresdagen waren heel intensief en -voor de organisa-

restitutieproblematiek van de laatste decennia, en

tie- hectisch. Gelukkig liep alles erg goed en waren alle gas-

prof. William Shabas (Universiteit van Ierland), specia-

ten en sprekers tevreden, én geïnspireerd."

list op het gebied van internationaal strafrecht, hield een lezing over het verband tussen genocide en

Laura van Kessel (1986) liep stage bij het CHGS ter voorbe-

­mensenrechten.

reiding van de conferentie '60 Years Genocide Convention'.

Oud-minister Joris Voorhoeve sprak een openingsrede uit en burgemeester van Den Haag Jozias van Aartsen bood na een lezing over Den Haag als ‘City of Peace and Justice’ namens de Hofstad aan de 350 ­a anwezigen een lunch aan. Het tweedaagse congres kon worden georganiseerd dankzij subsidies van de Levi Lassen Foundation, de ministeries van Buitenlandse Zaken en VWS, de Gemeente Den Haag, de KNAW, de Röling Foundation, het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie en de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de UvA. Niet alleen woonden academici, politici, juristen, journalisten en andere professionals het congres bij, dankzij een subsidie van het AUV Fonds konden zo’n 50 studenten kosteloos bij het congres aanwezig zijn.

16

60 Years Genocide Convention

Samenwerking

18

60 Years Genocide Convention, panel 'Education and Genocide'

Het CHGS is een organisatie van grote ambities en

Oslo, over Noorse vrijwilligers bij de Waffen SS. Nanci

geringe omvang. Dat vraagt om een pragmatische

Adler had het afgelopen jaar zitting in het bestuur van

aanpak van de medewerkers. Dit pragmatisme

het Uppsala Programme for Holocaust and Genocide

­vertaalt zich in externe fondsenwerving voor (onder-

Studies.

zoeks) projecten en intensieve samenwerkings­

Met het NIOD, steeds meer de natuurlijke partner van

verbanden. Het Nordic Dutch Network is één van

het CHGS, wisselden de stafleden het afgelopen jaar

deze, meer structurele, samenwerkingsverbanden.

kennis en ervaringen uit. De lezingenreeks

Op het gebied van onderzoek wordt gestreefd naar

­‘Wereld­oorlog is Wereldgeschiedenis’ was een co-

samenhang en uitwisseling. Dit leidde tot een vrucht-

productie van het NIOD, het Verzetsmuseum en het

bare samenwerking tijdens het congres ’60 Years

CHGS. De lezing door strafrechter Brilman kwam

Genocide Convention’, waarbij de instellingen in

voort uit een samenwerking tussen het NIOD en het

Zweden, Noorwegen en Denemarken niet alleen een

CHGS. Dineke de Visser, tot januari als plv. coördina-

financiële bijdrage garandeerden, maar ook inhoude-

tor bij het centrum, werd aangenomen bij het NIOD

lijk aan het programma bijdroegen. Levande Historia

als projectmedewerker Onderzoeksgids Sociale Zorg

in Stockholm was ook betrokken bij de organisatie

en Rechtsherstel. Het NIOD was partner in de organisa-

van de film- en debatavond ‘Willful Blindness’, over

tie van het ‘60 Years Genocide Convention’ congres.

de genocide in Cambodja.

Een andere gezamenlijke activiteit was de tentoon­

Karel Berkhoff trad binnen het ‘Nordic’ netwerk op

stelling ‘Vergeten Plekken’ over Auschwitz van Hans

als adviseur bij een project van het HL Senteret in

Citroen en Barbara Starzynska.

In het voorjaar van 2009 maakte NIOD directeur

heeft zitting in de Academic Workinggroup.

Marjan Schwegman bekend dat dit in de toekomst zal

Voor het derde en laatste jaar subsidieerde het minis-

leiden tot geïntegreerde samenwerking van de twee

terie het fellowship in Holocaust and Genocide

instituten. Het CHGS bestuur had al eerder instem-

Studies. Karel Berkhoff kon ook dit jaar weer een

ming betuigd bij het inslaan van deze weg en de

­aantal gastonderzoekers uit Oekraïne intensief begelei-

medewerkers van het centrum zijn nauw betrokken bij

den. Het afgelopen jaar brachten Anna Abakunova,

de vormgeving van de samenwerking.

Sofiya Dyak, Tetyana Shchegolyeva, Khrystyna

Een ander samenwerkingsverband is de organisatie,

Chushak, Anastasia Riabchuk, Andrii Portnov, Mikhail

met het Nederlands Auschwitz Comité en de

Tyaglyy en Georgii Kasianov periodes van enkele

Pensioen- en Uitkeringsraad, van de jaarlijkse Nooit

maanden door bij het CHGS.

Meer Auschwitzlezing op 27 januari, die dit jaar

Karel Berkhoff kreeg ook subsidie van het ministerie

plaatsvond in het Tropeninstituut. Rechter Thomas

om een conferentie voor te bereiden over de massa-

Bürgenthal sprak de lezing uit voor een zaal van ruim

moorden op de Joden in Oekraïne tussen 1941 en

450 mensen. Bürgenthal overleefde getto, Auschwitz

1944. Deze conferentie sluit aan bij de tentoonstelling

en dodenmars als kind en maakte zich later als

‘Holocaust by Bullets in Ukraine’, die komend najaar in

­rechter sterk voor mensenrechten. Hij is nu rechter

Nationaal Monument Kamp Vught wordt geopend.

bij het International Court of Justice in Den Haag. Na

Het onderzoek van de promovendi Eva Moraal en

afloop van zijn lezing voerde Wichert ten Have een

Marieke Meeuwenoord naar resp. de kampen

vraag­gesprek met Judge Bürgenthal.

Westerbork en Vught vorderde goed. Beide jonge

Een incidentele partner is Humanity in Action, met wie

onderzoekers presenteerden de voortgang van hun

het CHGS in het najaar een studiedag over Srebrenica

werk tijdens een aantal conferenties. Ook dit onder-

organiseerde in de Doelenzaal, bijgewoond door zo’n

zoek wordt mogelijk gemaakt door het ministerie van

80 studenten, onderzoekers en betrokkenen. Ook

VWS.

Press Now zocht contact met het centrum om een

Het CHGS ging, in samenwerking met het Center for

debatavond over Darfur te organiseren.

Research of the Dutch Jewry in Jeruzalem van start met een project over de emigratie van Duitse Joden

VWS

naar Nederland in de periode 1933-1940. Het doel

Het ministerie van VWS zorgt sinds de oprichting van

van dit project is het integraal digitaal beschikbaar

het CHGS in 2002 grotendeels voor de financiering

maken van de documenten uit het archief van het

van het centrum. Dit komt voort uit de Nederlandse

ministerie van Buitenlandse Zaken in Berlijn. Dit

betrokkenheid bij de Taskforce for International

­project vindt plaats in het kader van Erfgoed van de

Cooperation on Holocaust Education, Remembrance

Oorlog, eveneens een subsidie van VWS. Tenslotte

and Research (ITF). De directeur van het CHGS maakt

kon het congres in het Vredespaleis rekenen op extra

deel uit van de Nederlandse delegatie van de ITF en

steun van VWS.

19

Bereik Het resultaat van het onderzoek, onderwijs en de

voor strafbaarstelling van genocideontkenning door

­a ctiviteiten van het centrum is niet altijd meetbaar.

de ChristenUnie. Ton Zwaan gaf een intensieve cursus

Het publiek ziet, leest en bezoekt, discussieert en

Genocidestudies voor een internationale groep

vertelt verder. Het naar buiten treden met onderzoek,

­studenten in Oslo. Hij gaf gastcolleges bij verschil-

het investeren in outreach, is essentieel en zinvol.

lende universiteiten en voor het Grotius Center in Den

Docenten die gevalideerde informatie vinden op de

Haag, een opleidingsinstituut voor juristen. Maria van

website van het CHGS zijn beter voorbereid op hun

Haperen hield een aantal lezingen over genocide voor

lessen over een moeilijk onderwerp als genocide. De

docenten van het voortgezet onderwijs. Ook ontving

staf van het CHGS treedt veelvuldig op als gast­

zij in augustus een groep docenten uit Japan, die bij-

spreker of -docent in binnen- en buitenland. Wichert

scholing kreeg over de Holocaust in Europa.

ten Have werkte mee aan een uitzending van het AT5 televisieprogramma ‘De Canon van Amsterdam’,

Meer dan 100 studenten volgden de twee BA vakken

waarin de vervolging van de Joden centraal stond.

die door Karel Berkhoff en Johannes Houwink ten

Johannes Houwink ten Cate trad onder meer op in

Cate werden gegeven. 16 nieuwe studenten meldden

De Balie, hij gaf een lezing in de buitenlucht over de

zich aan voor het mastertraject Holocaust en

razzia’s in Amsterdam tijdens de Tweede

Genocidestudies. Een groeiend aantal promovendi wil

Wereldoorlog, ter gelegenheid van de Dag van de

onderzoek onderbrengen bij het centrum, hoewel het

Amsterdamse Geschiedenis, en was met Ton Zwaan

aantal betaalde promotieplaatsen zeer beperkt is.

betrokken bij de voorbereidingen van het wetsontwerp

20

Wichert ten Have en Gabriël Bach

"Als historisch-antropoloog ben ik geïnteresseerd in de vraag hoe individuele ervaringen zich vertalen in ­c ollectieve gevoelens, denkbeelden, verwachtingen en tenslotte gedragingen. In mijn proefschrift stel ik de vraag waarom de democratische transitie in Polen een land met een geschiedenis van intens etnisch geweld in de jaren negentig van de vorige eeuw geweldloos verliep. Ik concludeer dat de basis voor de huidige vreedzame relaties werd gelegd in de communistische periode waarin Polen zich ontwikkelde tot een etnisch homogene samenleving met een almachtige staats­ bureaucratie. De postcommunistische regimes bouwden voort op deze sterke Poolse eenheid en traden gematigd en deëscalerend op. Dit legde de basis voor een breed gedragen vertrouwen in een vreedzame transitie, welke een belangrijke buffer vormde tegen een gewelddadige escalatie van etnische spanningen en conflicten. Als geassocieerd onderzoeker van het CHGS wil ik mijn onderzoek naar Pools-Joodse relaties voortzetten (www. rosalehmann.com). Ik wil de ervaringen van Joodse overlevenden in Polen vóór, tijdens en na de Shoah optekenen, waarbij een vergelijking tussen de ervaringen en belevingen van Poolse Joden uit de steden en van het platteland mijn bijzondere ­interesse heeft." Rosa Lehmann (1970) promoveerde op 14 mei 2009 op het proefschrift “Struggling for peace: understanding Polish-Ukrainian coexistence in Southeast Poland, 1943-2007.”

21

Studenten die kiezen voor het Mastertraject

ministeries of NGO’s aan de slag gegaan.

Holocaust en Genocidestudies doen dit van-

Over het geheel genomen houden afgestu-

uit een grote maatschappelijke betrokken-

deerden Holocaust- en Genocidestudies een

heid. De belangstelling voor verschillende

nauwe verwantschap met hun vakgebied.

brandhaarden uit de recente geschiedenis

Geïnspireerd door deze wetenschap kon in

blijft groeien. Dit blijkt uit de onder­w erpen

augustus van dit jaar de Alumnikring

van masterscripties en uit de participatie

Holocaust- en Genocidestudies worden

bij lezingen die betrekking hierop hebben.

opgericht. Samen met het bestuur van

Een deel van de afgestudeerden vindt een

deze kring, en ondersteund door de

onderzoeksfunctie, anderen komen terecht

Alumnivereniging van de UvA, zal het cen-

bij verwante instellingen, zoals het NIOD,

trum oud-­studenten een netwerk bieden

het Nationaal Comité 4 en 5 mei of de

waarin kennis en ervaringen blijvend kunnen

Anne Frank Stichting. Een aantal alumni is

worden uitgewisseld.

journalist geworden, en sommigen zijn bij

Scripties Holocaust -en Genocidestudies 2008-2009 Marieke Andriesse: “Srebrenica 1995. De VN en haar onmacht bij Genocide” Bodille Arensman: “Het ECCC door de ogen van jonge Cambodjanen” Liesbeth Mann: ”Spreekbuis of geschut. De structuur, inhoud en invloed van de media in Servië, Kroatië en Bosnië-Herzegovina, 1987–1995” Kim Oskam: ”’I am trying to live.’ War rape victims and their position in post-war Bosnia” Herman van Rens: ”Pogrom of genocidaal proces? Massamoord tijdens de zes eerste maanden van de Spaanse Burgeroorlog, 17 juli tot december 1936” Inger Schaap:

22

”De Silbertanne Aktion”

Gabriël Bach

Bijlage 1 Medewerkers CHGS

- Dr. W. ten Have,

Promovendi

directeur, 0,6 fte

- B enien van Berkel, De cultuurpolitiek van dr. T.

- Mw. dr. N.D. Adler, wetenschappelijk stafmedewerker, 0,2 fte - Dr. K.C. Berkhoff,

Goedewaagen - C hristophe Busch, Situationele en dispositionele ­a nalyses van gewone massamoordenaars

wetenschappelijk stafmedewerker, 1,0 fte

- Jacquelien Fuijkschot, Overlevingskansen van Joden

- Mw. drs. B. Boender,

- Theo Gerritse, De biografie van HSSPF Rauter

coördinator, 0,6 fte

- Daan Hertogs, Burocratie van de Sjoa

- Mw. drs. M. van Haperen,

- Marieke Meeuwenoord, Concentratiekamp Vught

educatie specialist, 0,2 fte

- H arry Monkel, Joodse pubers in Amsterdam

- Prof. dr. J.Th.M. Houwink ten Cate,

1941-1944

hoogleraar, 1,0 fte

- Eva Moraal, Westerbork in Egodocumenten

- Mw. drs. A.M.B. Meeuwenoord,

- Aafke Sanders, Cambodja en de Khmer Rouge

OIO, 0,8 fte

- Nena Tromp, Milosevic en het ICTY

- Mw. drs. E. Moraal,

- U ur U. Üngör, Armeense Genocide in Diyarbekir

OIO, 0,8 fte

- J eroen Vervliet, Bezettingsrecht in de Rijks­

- Mw. drs. D. de Visser,

commisssariaten Nederland en Noorwegen

coördinator (tijdelijk), 0,5 fte - Dr. A.C.L. Zwaan,

Bestuur

wetenschappelijk stafmedewerker, 0,4 fte

- M w. prof. dr. M. Schwegman (voorzitter), directeur Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD). - W.A.M. Arink, hoofd bedrijfsvoering NIOD, namens de KNAW. - M w. prof. dr. J.F.T.M van Dijck, decaan Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit van Amsterdam (UvA). - P rof. dr. M.B. Pranger, Faculteit der Geesteswetenschappen, UvA.

24

Sir Geoffrey Nice

Bijlage 2 Publicaties

Nanci Adler

- C o-Editor “Memories of Mass Repression. Narrating Life Stories in the Aftermath of Atrocity” (New Brunswick: Transaction Publishers, 2009).



- “ Introduction”, in: S. Leydesdorff, N. Adler et al., Memories of Mass Repression. Narrating Life Stories in the Aftermath of Atrocity, (New Brunswick: Transaction Publishers, 2009), pp. ix-xxi.

Karel Berkhoff

- “ ’Total Annihilation of the Jewish Population’: The Holocaust in the Soviet Media, 1941-45,” Kritika. Explorations in Russian and Eurasian History 10, no. 1 (Bloomington, Indiana, Winter 2009), pp. 61-105.



- B ijdrage aan “De Tweede Wereldoorlog als Uitdaging voor de Oekraïense Geschiedschrijving,”



- R ecensie van Katrin Boeckh, Stalinismus in der Ukraine. Die Rekonstruktion des sowjetischen

Oekraïna Moderna, nr. 13 (Kiev: Krytyka, 2008), pp. 27-29. Systems nach dem Zweiten Weltkrieg (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2007), in Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 56, nr. 4 (2008), pp. 614-616.

- R ecensie van Frank Grelka, Die ukrainische Nationalbewegung unter deutscher Besatzungsherrschaft 1918 und 1941/42 (Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 2005), in Harvard Ukrainian Studies 27, nrs. 1-4 (2004-2005 [2008]), pp. 391-393.



- R ecensie van Alex J. Kay, Exploitation, Resettlement, Mass Murder: Political and Economic Planning for German Occupation Policy in the Soviet Union, 1940-1941 (New York en Oxford: Berghahn Books, 2006), in European History Quarterly 38, nr. 4 (oktober 2008), pp. 650652.



- O ral-history interview met overlevende over de Duitse bezetting van Oekraïne, in Mykola Chaban, red., Mykola Kostjoek, Poroetjs z Javornyts’kym: Spohady pysarja kozats’koho bat’ka (Dnipropetrovsk: IMA-Pres, 2008), pp. 76-104.

26

Maria

- “Schoolleiders naar Auschwitz”, Omologie, nr.6 (2009), pp. 14-16.

van Haperen

- “Holocaust Memorial Day”, Odulphusnieuws, april (2009), pp. 3-5.



- “ Auschwitz, ook buiten de museumgrenzen”, AuschwitzBulletin, nr. 1 (2009).

Wichert ten Have - “ De raadselachtige mengeling van relativering en relevantie. Waarnemingen over het werk van Piet de Rooy”, in: I. de Haan c.s., Het eenzame gelijk. Hervormers tussen droom en daad 1850-1950 (Amsterdam, 2009).

- “Inleiding”, in: C. Oorthuys, Het laatste jaar 1944-1945 (Amsterdam/Antwerpen, 2009).

Johannes

- “De werkzaamheden van Wachmann Iwan Demjanjuk (1940-1952)”, website CHGS,

Houwink ten Cate (januari 2009).

- R ecensie van twee boeken van John Lukacs “(Hitler, de) Destructieve Verlosser”, in: Historisch Nieuwsblad, (december 2008/januari 2009), nr. 10, 69.



- R ecensie van de film Valkyrie “Het is oorlog tussen Cruise en Hitler”, in: Historisch Nieuwsblad, februari 2009), nr. 1, 77.



- R ecensie van de Pim Boelaard-biografie van Jolande Withuis “Op de bonnefooi uit Dachau”, Historisch Nieuwsblad, (maart 2009), nr. 2, 70.



- R ecensie van het proefschrift van Bram Enning over Prof. dr J. Bastiaans “Maniakale psychiater”, Historisch Nieuwsblad, (mei 2009), nr. 4, 67.

Eva Moraal

- “ ’Ik had graag wat haarspelden om de golf op te houden…’ Brieven, dagboeken en memoires van vrouwen uit kamp Westerbork”, Historica, jaargang 32, nr 1, (februari 2009), p 12-18.

Ton Zwaan

- “On Genocide. An Introduction” [in het Oekrains], Ukraina Moderna, 2008 (2), pp. 61-81.



- “ Beelden van Auschwitz in Oswiecim”, Auschwitz Bulletin, jrg. 53, nr. 1 (januari 2009), pp.



- R ecensie G. van Benthem van den Bergh, Naar een nucleaire wereldorde (2008) “Towards a



- “ Het is zinvol om PVV en het fascisme te vergelijken” (“De Partij van de Verongelijkten”), NRC

24-25. Nuclear World Order”, in: Figurations, No. 31 (juni 2009), pp. 5-6. Handelsblad, 11/12 juli, 2009, p. 6.

27

Jules Schelvisch en Gabriël Bach