Vuurwerk - Vuurwerktraditie. Vuurwerktraditie

IVN afdelingen Roden, Norg en Peize Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid p/a IVN Roden, Zijpendaal 86 9301 WH Roden tel. 5015577, email [email protected]

Vuurwerk - Vuurwerktraditie Vuurwerktraditie Het oude jaar dient uitgeluid en het nieuwe jaar ingeluid te worden. Dat is de indruk die men krijgt als men naar de oudejaarsviering kijkt door de eeuwen heen. Met veel kabaal werd de kwade geest van het oude jaar weggejaagd en het veelbelovende nieuwe jaar ingehaald(1). Misschien hielden onze verre voorouders deze gewoonte er al op na en we doen het nog altijd, hoewel de mystieke oorsprong al lang verdwenen is. Tegenwoordig maken we dat kabaal met vuurwerk en de echte fanatieke liefhebbers brengen deze traditie dan ook onmiddellijk in stelling, wanneer ze geconfronteerd worden met tegenstanders van consumentenvuurwerk. Het gebruik van explosieven tijdens de jaarwisseling zou al sinds de middeleeuwen gebruikelijk zijn. Misschien hebben ze daarin feitelijk gelijk, maar voor het afsteken van vuurwerk door “gewone” burgers gaat dat niet op(2). Pas rond 1960 begint het consumentenvuurwerk in Nederland te verschijnen. Natuurlijk werden al veel langer op het platteland carbidbussen afgestoken en zijn er enkele meldingen van vuurwerk, dat afgestoken werd door een paar bevoorrechte mensen bij speciale gelegenheden, maar het gebruik van echt consumentenvuurwerk is ongeveer 50 jaar oud. Het lijkt er sterk op, dat het kopen en afsteken van het dure consumentenvuurwerk vooral samenhangt met de toename van de welvaart in ons land. Voor- en tegenstanders van consumentenvuurwerk Naarmate steeds duidelijker werd, dat het afsteken van vuurwerk door burgers ook aanzienlijke nadelen met zich meebracht, namen de tegengeluiden in de gemeenschap toe. De reactie van de liefhebbers op deze oppositie was dikwijls niet mals en daarbij kwamen de bezwaren van de handelaren en distributeurs, die hun omzet in gevaar zagen komen. De tegenstanders van het consumentenvuurwerk werden en worden afgeschilderd als laffe zeurpieten, die een geliefde traditie om zeep trachten te helpen op onterechte gronden. De Nederlandse overheid heeft zich tot op heden ook op het standpunt gesteld, dat het afsteken van vuurwerk tijdens de oudjaarsnacht door burgers niet verboden dient te worden(3). Wel worden de regels voor de verkoop en het gebruik van consumentenvuurwerk steeds iets aangescherpt. Niet alleen individuele tegenstanders laten van zich horen, er zijn ook enkele organisaties die wijzen op de ongewenste effecten van het gebruik van consumentenvuurwerk. Zo zijn er verschillende milieuorganisaties, die alarm slaan over de forse nadelige effecten op het milieu van het vuurwerk. Het RIVM laat telkens weer zien wat de fijnstofuitstoot voor gevolgen heeft, de dierenbeschermingsorganisaties slaan jaarlijks alarm en de ziekenhuizen publiceren verontrustende ongevalscijfers(4). Het Nederlands Oogheelkundig Gezelschap(5) registreert sinds 2007 jaarlijks de slachtoffers met oogbeschadigingen ten gevolge van vuurwerk(6). Daaruit blijkt, dat er ieder jaar opnieuw mensen een oog inleveren of blind worden door deze “traditie”. 1

Hetzelfde plaatje laat registratie door de Nederlandse Vereniging voor Plastische - en Handchirurgie zien(7). Het meldpunt www.vuurwerkoverlast.nl registreerde van 21 december 2012 tot 4 januari 2013 142.308 meldingen van individuele burgers, die problemen hadden met het afsteken van vuurwerk in hun omgeving of tekeer gingen tegen het bestaan van het meldpunt. Uiteindelijk werden 79.515 meldingen uitgefilterd als echte klachten. De klachten waren verdeeld als volgt: Harde knallen 32.678 41,1% Vroegtijdig afsteken 27.037 34,0% Gevaarlijke/stressvolle situaties voor dieren 8902 11,2% Schade aan publieke of private eigendom 2995 3,8% Gevaarlijke situatie voor mensen 2980 3,7% Anders 2023 2,5% Rondslingerend vuurwerkafval 1786 2,2% Vuurwerksmog 1004 1,3% Bedreiging hulpverleners 110 0,1% Totaal 79.51 Het aantal mensen van wie het consumentenvuurwerk best mag verdwijnen neemt langzaam maar zeker toe. Oudjaarsvuurwerk, kosten en gevolgen voor milieu en mens De jaarwisseling gaat niet ongemerkt voorbij. Als het knallen voorbij is en de smog weer opgelost, lijkt de rust te zijn weergekeerd. Er zijn echter wel degelijk gevolgen, deels blijvend en deels van tijdelijke aard. In ieder geval gaat het afsteken van vuurwerk gepaard met zeer hoge kosten, zowel materieel als immaterieel. Voor de jaarwisseling 2013 - 2014 werd ongeveer 17 miljoen kilo legaal vuurwerk gekocht voor meer dan 70 miljoen euro en daarnaast werd door de politie nog een grote hoeveelheid illegaal vuurwerk in beslag genomen, in 2012 was dit 122.000 kilo. Geschat wordt, dat ongeveer een kwart van het totaal verstookte vuurwerk illegaal is(8). Dit levert een enorme berg afval op, die opgeruimd zal moeten worden, in zoverre dat mogelijk is. Het vaste materiaal valt te verzamelen, maar betekent extra inzet van mensen en materieel van de gemeentelijke milieudiensten. De vrijkomende gassen verdwijnen in de lucht en uiteindelijk ook in de grond en het oppervlaktewater. Met name de zware metalen uit vuurwerk komen op die manier in het milieu terecht. Hoe groot deze hoeveelheid is per jaar is onduidelijk, maar er is ook sprake van stapeling over langere tijd. Het is niet duidelijk in hoeverre fauna en flora te lijden hebben van deze extra belasting, maar goed zal het ze zeker niet doen. De fijnstofuitstoot is rond de jaarwisseling zeer groot en kan rond 12 uur oplopen tot tientallen keren de geaccepteerde maximale dagdosis. Afhankelijk van het weertype kan dit leiden tot een nare smog, die soms lang kan aanhouden. Op nieuwjaarsdag is de kruitdamp dikwijls nog goed te ruiken in de steden. Voor mensen met problemen van de ademwegen en de longen kan dit bijzonder onaangenaam zijn en een aantal van hen zal er absoluut zieker van worden(9). Ieder jaar opnieuw vallen er veel slachtoffers door het afsteken van vuurwerk. Met oud en nieuw van 2013 op 2014 werden 700 slachtoffers op de afdelingen spoedeisende hulp behandeld. Er waren meer ernstige verwondingen dan het jaar ervoor. De oogst was één dode, acht totale handamputaties, drie grotendeels geam2

puteerde handen, 36 afgerukte of geamputeerde vingers en achttien mensen, die direct aan één of twee ogen blind werden. Het grootste deel van de slachtoffers betrof mannelijke tieners (45%). In meer dan de helft van de gevallen was de oorzaak legaal vuurwerk(10). Nederland krijgt het voor elkaar om door privévuurwerk in twee jaarwisselingen meer oogletsels te produceren dan de Amerikaanse troepen in vier jaren oorlog in Irak opliepen(11). Voor de dieren is oud en nieuw een regelrechte ramp. Het merendeel van onze huisdieren verkeert in totale paniek en probeert te vluchten en ook grote huisdieren kunnen aardig van slag raken. Hoe het de dieren in het wild vergaat, is niet goed bekend, op enkele uitzonderingen na. Zo is op radaropnames waargenomen, dat rond de jaarwisseling een groot deel van onze vogelstand in paniek het luchtruim kiest. Tellingen leverden aantallen opvliegende vogels op van enkele duizenden per vierkante kilometer(12). Exacte cijfers van de materiële en immateriële kosten van consumentenvuurwerk zijn moeilijk te achterhalen en de ramingen lopen sterk uiteen. Een rapport uit 2008 becijferde alle denkbare kosten en kwam tot een totaal van ruim 900 miljoen euro(13). Andere rapportages komen veel lager uit, maar de uiteindelijke geschatte kosten zijn toch zeer waarschijnlijk aanzienlijk. In het televisieprogramma De Rekenkamer, kwam men in december 2013 in ieder geval al op een basisbedrag uit van zo’n 17 miljoen euro. Het betrof dan enkel de kosten aan verkeersborden, straten en andere kleinere vernielingen vermeerderd met de directe medische kosten van vuurwerkslachtoffers(14). De kosten van invaliditeit, revalidatie, schade aan particuliere gebouwen, auto’s en andere goederen komt daar nog bij, evenals de extra kosten, die gemaakt worden door brandweer, politie en al die anderen, die ingezet moeten worden tijdens oud en nieuw. De kosten van het opruimen moeten er ook nog bij opgeteld worden. Wat de kosten zijn van de extra belasting van het milieu, laat zich niet becijferen. Al met al moet toch zeker gedacht worden in de orde van vele tientallen miljoenen of nog meer. Debat en maatregelen De discussie tussen voor - en tegenstanders van consumentenvuurwerk is niet erg subtiel. In alle fora en bij bijeenkomsten is de manier, waarop de voorstanders van consumentenvuurwerk(15) reageren op de argumenten van de tegenstanders vaak zeer onbehoorlijk en intimiderend. Er is bijna niet te ontkomen aan de indruk, dat angst van overheden voor ongewenste excessen bij verbod van consumentenvuurwerk rationele afwegingen in de weg staat. Tenslotte hebben we ervaring in Nederland met dit soort zaken. Zo leidde het verbod op een zeer misselijke traditie tot een oproer, dat 26 doden kostte (palingoproer 1886). In 2011 meldde de stichting consument en veiligheid, dat er ongeveer even veel voor- als tegenstanders waren van een verbod op consumentenvuurwerk. Na de jaarwisseling van 2013 op 2014 werden percentages gemeld van meer dan 60% voorstanders van een vuurwerkverbod. Ongeveer de helft van deze groep wilde daar dan wel professioneel vuurwerk voor in de plaats(16). Een ruime meerderheid, ongeveer 85%, van de Nederlandse bevolking koopt geen vuurwerk, van de 15% die wel vuurwerk koopt is het merendeel jonger dan 30 jaar(17). Hoewel de overheid zich nog steeds op het standpunt stelt, dat het consumentenvuurwerk niet verboden dient te worden, neemt het draagvlak onder de bevolking om dat wel te doen toe. De burgemeesters van de vier grootste gemeenten willen 3

maatregelen nemen en in veel plaatsen worden plannen bedacht om de overlast zoveel mogelijk te beperken, zolang nog er nog geen verbod is(18). Belangrijke punten zijn het beperken van de afsteektijd en het terugdringen van illegaal vuurwerk. Hierbij moet wel bedacht worden, dat het grootste deel van de slachtoffers valt door legaal vuurwerk. Het vuurwerk rond de jaarwisseling vormt een deelprobleem van de overlast door asociaal gedrag op meerdere fronten. Vandalisme, agressie tegen burgers en hulpverleners worden door de meeste mensen als zeker zo grote problemen benoemd(19). Veel mensen zouden geen bezwaar tegen hebben tegen een verbod op consumentenvuurwerk, wanneer daarvoor in de plaats een professioneel vuurwerk afgestoken zou worden. In verschillende landen gebeurt dit op deze manier. Zo is er een vuurwerkverbod in Ierland, Portugal, Roemenië, Australië en verschillende staten van de USA. Ook zijn er ettelijke landen, waar de regels strenger zijn of de interesse van de bevolking veel geringer. Zoals het er nu uitziet, maakt Nederland internationaal niet echt een goede beurt met de manier, waarop hier oud-en-nieuw gevierd wordt(20). Veel argumenten voor- en tegen een vuurwerkverbod komen telkens weer naar voren. De site “KritischeHouding.nl” zette een aantal op een rij. De 14 argumenten voor/tegen verbod vuurwerk(21). TEGEN EEN VERBOD OP VUURWERK 1. Het is een traditie. Tegenargument: Niet alle tradities zijn per definitie goede tradities. Tradities kunnen toch ook veranderen? 2. Veel mensen hebben plezier in het afsteken van vuurwerk. Tegenargument: Ik kan plezier hebben in de gekste dingen. Als dit andere mensen stoort, moet je dit soms niet willen. Tegen-tegenargument: Als je alles gaat verbieden wat andere mensen stoort dan blijft er niets over. Leven is geven en nemen. 3. Steeds meer wordt ons afgenomen. Tegenargument: Dat valt best mee. Het is niet dat je in Noord-Korea woont. In Nederland mag je erg veel. Noem anders nog eens meer zaken die ons zijn afgenomen? Het lijkt op een hellend-vlak-drogreden. 4. Eerst zwarte piet en nu dit. Tegenargument: Guilt-by-association-drogreden. Tegen het afsteken van vuurwerk zijn, heeft niets te maken met zwarte piet. Wat heeft een vuurwerkverbod nu met Sinterklaas te maken? Hetzelfde geldt, als enkel wordt verwezen naar de initiatiefnemers (bijvoorbeeld GroenLinks). 5. Het is een onwenselijke inperking van de vrijheid van mensen. (vaak in combinatie met reden drie en vier) 6. Overlast is nu door gemeenten goed te reguleren. Het afsteken van vuurwerk is reeds dermate gereguleerd dat gemeenten hierdoor relatief weinig problemen hebben bij de jaarwisseling. Je hebt nu minder overlast. 4

Tegenargument: In landen waar wel een vuurwerkverbod is, is ook geen overlast. Tegen-tegenargument: Klopt dit wel? Kijk naar Frankrijk en de diverse autobranden die je ieder jaar ziet. Deze causaliteit tussen een vuurwerkverbod en minder overlast is discutabel. 7. Pak de echte overlast aan. Illegaal vuurwerk, vroegtijdig afschieten, dat is het probleem. Pak dit dan eventueel aan. Niet het afschieten van vuurwerk door particulieren tijdens de jaarwisseling. VOOR EEN VERBOD OP VUURWERK 1. Veel mensen storen zich aan het vuurwerk. Tegenargument: Zie hierboven: er is altijd wel iets waarover iemand zich stoort. Er zijn trouwens knalvrije gebieden. Je wilt toch ook geen vliegtuigen verbieden? Die hoor je ook (maar dan iedere dag). 2. De meerderheid stoort zich aan het vuurwerk. Tegenargument: Dat de meerderheid iets vindt, maakt het nog niet goed. Dat de meerderheid dit vindt, is dus ook geen reden om vuurwerk te verbieden. Daarnaast: vooral veel jongeren vinden het leuk. Zijn die wel meegenomen in al die enquêtes? En stoort men zich aan het particuliere afsteken na twaalf uur of aan de overlast die hier aan vooraf gaat? Pak dan het laatste aan. 3. Vuurwerk is slecht voor de volksgezondheid. In het algemeen door de smog en in concrete gevallen door de vuurwerkongelukken die plaatsvinden. Vaak betreft dit in het laatste geval omstanders. De vereniging van oogartsen waarschuwt niet voor niets. De kosten voor behandeling moeten we trouwens ook nog eens samen ophoesten. Tegenargument: Vuurwerkongevallen zijn te voorkomen. Denk ook aan de vuurwerkbril. Waarom kopen mensen die niet als je toch buiten gaat kijken? 4. Dieren lijden onder het vuurwerk (angstige honden e.d.). Tegenargument: Dat dit veel dieren betreft, valt te bezien. Het duurt maar even. Vaak helpt binnenblijven trouwens ook al. Daarnaast worden er trainingen aangeboden. Moet je sowieso dieren wel in deze vuurwerkdiscussie betrekken? 5. Vuurwerk is zonde van het geld. Tegenargument: Laat mensen zelf beslissen hoe ze hun geld willen uitgeven. Het is niet aan de overheid om dit te regelen. 6. Groot professioneel vuurwerk is mooier. Tegenargument: Misschien, maar dat is vrij subjectief. Daarnaast beleeft menig particulier ook veel plezier in het zelf aansteken. 7. Jongeren en met name kinderen komen in aanraking met (illegaal) vuurwerk. Tegenargument: Dit is dan de verantwoordelijkheid van de ouders. Die kopen het of laten hun kinderen hiermee in aanraking komen. Dat is niet anders dan bij alcohol, roken, etcetera.

5

Conclusie Het afsteken van vuurwerk door burgers tijdens de jaarwisseling mag dan een traditie heten, in de huidige vorm is die traditie niet ouder dan zestig jaar. Tradities zijn niet per se eeuwig durend en vrijwel altijd komt er een moment, dat ze verlaten worden, omdat ze niet langer passen in het heden. Als een gebruik bestaat uit ongewenste fenomenen of te veel gaat kosten, materieel of immaterieel, dan is het tijd om ermee te stoppen of te wijzigen in een acceptabele vorm. De vuurwerktraditie in Nederland blijkt vele negatieve neveneffecten te hebben en gaat gepaard met hoge maatschappelijke en individuele kosten in een tijd, waarin de belasting van het milieu de maximale capaciteit al lang overschreden heeft, er rustig gesproken kan worden van een economische achteruitgang, Nederland de mond vol heeft van veiligheid en het gebruik zo veel ernstige slachtoffers eist. Ook blijkt er toenemend positief gedacht te worden over afschaffen van consumentenvuurwerk en is de verhouding tussen kopers en niet-kopers wel erg scheef om nog te kunnen spreken van een redelijke balans tussen voor- en tegenstanders van een verbod. Het gaat om 15% van de bevolking, die ook nog uit voornamelijk tieners en twens bestaat. Er is veel voor te zeggen om op weg te gaan naar afschaffing van het consumentenvuurwerk de komende jaren. Standpunt IVN afdelingen in Noordenveld, Roden, Norg en Peize De IVN afdelingen in Noordenveld stellen zich op het standpunt, dat consumentenvuurwerk ongewenst is uit oogpunt van schade aan het milieu en menselijk en dierlijk leed. De IVN afdelingen in Noordenveld zouden het liefst een vuurwerkvrij Nederland zien en willen zich sterk maken dit in de eigen gemeente uiteindelijk te bereiken. De IVN afdelingen in Noordenveld denken hierbij aan de inzet van gepaste middelen, die zo weinig mogelijk tot acute onrust onder de “echte” liefhebbers zullen leiden. Korte termijn maatregelen zijn hiervoor waarschijnlijk ongeschikt. Gedacht zou kunnen worden aan: * Attitudebeïnvloeding door gerichte en aansprekende campagnes. In de landelijke media gebeurt dit al uitgebreid, maar het zou op gemeenteniveau nog aangescherpt kunnen worden. * Voorlichting, met name op scholen (groep zeven en acht van het LO en het VO). De meeste slachtoffers zijn jongens tot twintig jaar en de meeste veroorzakers van ellende ook. * Schoonmaakacties door de burgers zelf, bv. In wijk- of straatverband. Hiermee is ervaring in andere gemeenten. * Aanbieden van alternatieve evenementen, als een professionele vuurwerkshow. Daarnaast zijn repressievere maatregelen onvermijdelijk. Het handhaafbeleid zou aangescherpt kunnen worden, meldingen van burgers zouden adequater geho6

noreerd kunnen worden, er zou een snel en progressief sanctiebeleid gevoerd kunnen worden. In nationaal perspectief zou ook in het geval van consumentenvuurwerk de regel moeten gelden: “de vervuiler betaalt”. Het totaal aan geraamde kosten van het afsteken van consumentenvuurwerk zou verdisconteerd moeten worden in de aankoopprijs. Dat zou waarschijnlijk betekenen, dat er niet voor 70 miljoen euro door het relatief kleine deel van de vuurwerk kopende mensen uitgegeven zou moeten worden, maar voor een veelvoud van dat bedrag. Van een dergelijke regeling zou beslist een sterke ontmoediging uitgaan. Daarbij moet de jacht op zelfimport van vuurwerk uit het buitenland geïntensiveerd worden en experimenteren met consumentenvuurwerk als misdaad onder het strafrecht dienen te vallen.

Namens de besturen van de IVN afdelingen Roden, Norg en Peize

In de bijlage: verklaring van de noten.

7

Bijlage: Noten. 1http://mens-en-samenleving.infonu.nl/sociaal-cultureel/48169-oud-en-nieuw-geschiedenistradities-engebruiken.html 2 'Vuurwerk een traditie? Dan wel een heel korte traditie' - Politiek - TROUW.pdf 3 Vuurwerk | Onderwerp | Rijksoverheid.nl 4 Vuurwerk | Onderwerp | Rijksoverheid.nl 5 Vuurwerkongevallen 2013-2014, Veiligheid.nl 6 Vuurwerkbrief Nederlands Oogheelkundig Gezelschap, 30 april 2014 7 Meer handletsel door vuurwerk, Artsennet 7 januari 2014 8 Afsteken vuurwerk, Rijkswaterstaat, mei 2014 Vuurwerk tijdens de jaarwisseling 2013-2014 in cijfers, Nu.nl. 9 Luchtverontreiniging tijdens de jaarwisseling, Compendium voor de leefomgeving, 2014 10 Vuurwerk 2013-2014, NOS Veiligheid.nl VOVZ, 10 januari 2014 11 Citaat Tj. de Faber in Het reformatorisch dagblad, 3 december 2011 12 Sovon Vogelonderzoek Nederland, 31 december 2013 13 J.B. Bergmann, Adviesrapport Kosten & Baten consumentenvuurwerk, december 2008 14 De Rekenkamer, wat kost vuurwerk?, december 2013 15 Notitie stichting Consument en Veiligheid, april 2011 16 Peil.nl, 2013 17 ING on-line enquête, december 2013 18 Brief G4-burgemeesters aan ministeries, 20 februari 2014 19 NOS, 13 januari 2014 20 NOS, 2 januari 2012 21 Kritische Houding.nl, 23 mei 2014

8