VRIJZINNIG HUMANISME

 

VRIJZINNIG HUMANISME   

Een kennismaking en uitdieping   

  ‘Sisyphus’ door Titiaan (1548)     

Peter Algoet 

 

                                                           

 

2 

Inhoud ........................................................................................................................................ 3  Voorwoord ................................................................................................................................. 5  Verantwoording ......................................................................................................................... 6  Inleiding: vier dimensies ............................................................................................................. 9  1. Visie op de wereld ................................................................................................................ 14      1.1 Ik zoek, vrij en vrolijk ...................................................................................................... 15      1.2 Niets dan wetenschap? .................................................................................................. 19      1.3 Ik denk, dus ik ben .......................................................................................................... 21      1.4 Natuur en materie .......................................................................................................... 24      1.5 Het knalt en evolueert .................................................................................................... 26  2. Kijk op de mens .................................................................................................................... 30      2.1 Ik ben waardig, jij bent gelijk  ......................................................................................... 31      2.2 De hele wereld in mij ...................................................................................................... 34      2.3 Ik ben vrij en kan beschikken .......................................................................................... 35      2.4 Ik ben, dus ik voel ........................................................................................................... 38      2.5 Wel zijn & genieten ........................................................................................................ 41  3. Visie op de samenleving ....................................................................................................... 45      3.1 Moraal met mensen ....................................................................................................... 46      3.2 Seculiere staat ................................................................................................................ 49      3.3 De burger in ons ............................................................................................................. 53      3.4 Vrij je gedacht zeggen ..................................................................................................... 56      3.5 Het milieu! Liever zonder mens? .................................................................................... 59  4. Kijk op zingeving ................................................................................................................... 61      4.1 Natuurlijk zonder goden ................................................................................................. 62      4.2 Mag het iets meer zijn? .................................................................................................. 64      4.3 Leven? Een kunst! ........................................................................................................... 67      4.4 De zin van mijn leven ...................................................................................................... 69      4.5 Samen in gemeenschap .................................................................................................. 74  5. Getuigenissen ....................................................................................................................... 83  6. Blinde vlekken & uitdagingen ............................................................................................... 91  7. Humanisme, omschrijving en historische wortels ............................................................. 100 

 

3 

8. Vrijzinnigheid, omschrijving en historische wortels ........................................................... 105  Bijlagen ................................................................................................................................... 116  Bijlage 1: ik schrijf mee aan het vrijzinnig humanisme .......................................................... 116  Bijlage 2: vrijzinnig humanisme in de wereld ......................................................................... 117  Woordenlijst ........................................................................................................................... 123  Namenregister ........................................................................................................................ 138  Literatuurlijst .......................................................................................................................... 143  Woord van dank ..................................................................................................................... 150   

                           

 

4 

Voorwoord    Vrijzinnig  humanisten  zijn  pretbedervers,  althans  voor  diegenen  die  graag  geloven  in  één  ‘groot verhaal’. Vrijzinnig humanisten proberen zo goed mogelijk te weten te komen hoe de  wereld in elkaar steekt door gebruik te maken van hun kritische en analytische vermogens.  Of beroep te doen op betrouwbare bronnen van kennis zoals wetenschappelijk onderzoek.  Zelfkritiek is vrijzinnig humanisten ook niet vreemd. We weten dat de mens een eigenaardig  beestje is, met vaak grote tekortkomingen. We weten dat we soms onszelf tegen onszelf in  bescherming  moeten  nemen  als  we  willen  dat  deze  wereld  nog  een  leefbare  wereld  blijft  voor onze kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen.    Daarom  zijn  vrijzinnig  humanisten  van  oudsher  bedenkers  geweest  van  betere  organisatievormen van de staat en de samenleving. Dit vanuit het inzicht dat velen het vaker  beter  weten  dan  een  persoon  alleen.  Onze  sociaal‐democratie  is  zo  een  staatsvorm  waar   het  voor  de  meesten  onder  ons  prettiger  leven  is  dan  onder  een  dictatuur  of  autocratie.  Vrijzinnig  humanisten  zijn  ook  van  oudsher  steeds  voorstanders  geweest  van  opvoeding,  onderwijs  en  wetenschappelijk  onderzoek.  En  bij  uitstek  verdedigers  van  de  vrijheid  van  denken  en  spreken.  Tezelfdertijd  zijn  ze  ook  steeds  bewust  van  het  menselijk  tekort,  de  condition  humaine,  wat  zich  vertaalt  in  mededogen  en  respect  voor  het  mens  zijn  en  een  gevoel van generositeit voor de ganse mensheid, met al haar verschillen en bijzonderheden.     Leven  en  laten  leven.  Dat  is  onze  boodschap.  Dat  is  de  essentie  van  onze  levensbeschouwing, waar we u in deze bundel wat meer over vertellen.    Veel leesplezier.   Marieke Höfte, gewezen voorzitter HVV        

 

5 

Verantwoording    ‘Vrijzinnig humanisme’ is een levensbeschouwing, een kijk op het leven en ook een manier  van  leven.  Met  ‘vrijzinnigheid’  bedoelen  wij  de  methode  en  houding  van  vrij  denken,  vrij  onderzoek  en  vrij  handelen  (zoals  vrij  spreken  en  schrijven).  ‘Humanisme’  is  de  levensbeschouwing die de mens en de mensheid als doel en basis van alle streven ziet, in de  context  van  en  met  respect  voor  natuur  en  aarde;  die  op  waarden  steunt  als  menselijke  waardigheid,  vrijheid  en  verantwoordelijkheid,  gelijkwaardigheid  van  man  en  vrouw,  verdraagzaamheid,  emancipatie  en  solidariteit.  Vrijzinnig  humanisten  nemen  die  twee  basisbegrippen  ook  altijd  samen  omdat  het  twee  verschillende  termen  zijn  en  omdat  elke  term apart onvoldoende weergeeft hoe zij zichzelf zien. Let wel, de basis is ‘humanisme’, de  verbijzondering is ‘vrijzinnigheid’. We zijn dus humanisten met een vrijzinnige insteek.     Wat betekent vrijzinnig humanisme nu precies? Welke opvattingen en visies omvat dit zoal,  als je wat dieper graaft, en hoe vertaalt zich dat naar de praktijk, naar het dagelijks leven?  Waar  staan  de  vrijzinnig  humanisten  eigenlijk  voor?  Wat  denken  en  voelen  zij,  wat  drijft  hen?  Dat is niet zomaar in een‐twee‐drie uit te leggen. En het is ook een moeilijke opdracht  want  hét  vrijzinnig  humanisme  bestaat  niet  en  vrijzinnig  humanisten  zelf  verschillen  bovendien graag van mening! Niet in de laatste plaats over hun eigen levensbeschouwing…    Er bestaat natuurlijk al veel literatuur over vrijzinnigheid en over humanisme. We verwijzen  hiervoor  naar  de  korte  literatuurlijst  achteraan.  Deze  bundel  wil  echter  voor  een  breder  publiek en op een toegankelijke manier de belangrijkste krijtlijnen weergeven van vrijzinnig  humanisme,  zoals  de  Humanistisch‐Vrijzinnige  Vereniging  (HVV)  dit  momenteel  ziet.  Het  is  dus geen samenvatting van de bestaande literatuur maar veeleer een eigenzinnige round up  van de grote lijnen, bedoeld als kennismaking. We maken daarbij weinig onderscheid tussen  de levensbeschouwing zelf en de mens erachter, tussen theorie en praktijk.  In  een  geseculariseerde  en  multiculturele  samenleving  als  de  onze,  waarin  culturele  diversiteit  en  religieus  verschil  uitdrukkelijk  aanwezig  zijn,  is  het  van  belang  dat  we  het  vrijzinnig  humanistisch  denkkader  blijven  vormgeven  en  uitdragen.  In  een  complexe 

 

6 

maatschappij is duidelijkheid geen overbodige luxe maar net een hefboom voor dialoog met  andersdenkenden en gelijkgezinden.  We  hanteren  bijvoorbeeld  zeer  bewust  de  samengestelde  term  ‘vrijzinnig  humanisme’:  we  zijn  humanisten  met  een  vrijzinnige  invalshoek.  Dit  in  tegenstelling  tot  bijvoorbeeld  de  christelijke  humanisten  van  het  ‘humanistisch  christendom’  (een  stroming  binnen  het  ‘vrijzinnig  protestantisme’  in  Nederland).  Zij  hechten  geloof  aan  God  en  hebben  daardoor  een  andere  kijk  op  het  menselijk  leven.  In  tegenstelling  ook  tot  niet‐humanistische  vrijzinnigen zoals een Filip Dewinter (boegbeeld van het Vlaams Belang in Vlaanderen). Op  zijn website zegt hij zelf vrijzinnig te zijn maar ondertussen is hij ook wel voorstander van de  uitvoering van de doodstraf en een tegenstander van abortus… Geen humanist dus.    Hoe zit dit werkje nu in mekaar? Hoe komen we tot de krijtlijnen en hoe geven we ze vorm  en inhoud? Qua methodiek zijn we te rade gegaan bij Immanuel Kant, de 18de eeuwse Duitse  verlichtingsfilosoof. We stellen ons met hem vier fundamentele vragen:  1° Wat kan ik kennen?  2° Wie is de mens?  3° Wat moet ik doen?  4° Wat mag ik hopen?    We bouwen onze kijk op ‘vrijzinnig humanisme’ op rond de antwoorden op deze vier vragen  en beschrijven op die manier respectievelijk:  1° ons wereldbeeld  2° ons mensbeeld  3° ons maatschappijbeeld  4° ons ‘zin‐beeld’    Per beeld focussen we telkens op een vijftal verschillende aspecten. Op het einde van de rit  is de puzzel af. Tja, of toch niet echt helemaal…    Deze bundel is bedoeld als een kennismaking met en inleiding op vrijzinnig humanisme en  het  denken  van  vrijzinnig  humanisten.  De  vraag  die  het  zal  oproepen  is:  “Herken  ik  mij 

 

7 

hierin, als vrijzinnig humanist?” Misschien ben je er zelf al een, misschien ben je het zonder  dat je het weet of misschien word je er één na het lezen van dit werk. Of juist helemaal niet.  Hoe dan ook, dit is geen bijbel, integendeel. Vrijzinnig humanisten aanvaarden per definitie  geen vaste kaders, geen ‘bijbels’. (Dit soort boek is dus een heikele onderneming…). En het  werk  is  ook  niet  af:  er  zijn  nog  belangrijke  facetten  te  belichten.  (Wanneer  is  een  levensbeschouwing  trouwens  af?  En  is  dat  niet  wat  gek,  een  beetje  griezelig  zelfs:  een  levensbeschouwing die helemaal af is, rond en volkomen klaar?) Het is wel een poging om  de  belangrijkste  kenmerken  van  vrijzinnig  humanisme  bijeen  te  brengen.  We  doen  dat  echter niet graag alleen. Vrijzinnigen denken ook graag mee, doen graag hun zeg, bouwen  graag zelf mee aan hun levensbeschouwing en aan de wereld. Ze doen dat in feite elke dag  al, actief en kritisch, te velde, in woord en beeld. Jouw inbreng krijgt hier daarom ook een  plaats: achteraan voorzien we enkele witte pagina’s voor opmerkingen en aanvullingen van  de lezer. Want vrijzinnig humanisme, daar werken we allemaal aan mee, dat is nooit af. De  drempel  voor  nieuwkomers  is  trouwens  laag:  denk  zelf  na  en  vorm  je  een  eigen  mening!  Daar begint het mee.    Een boekje dus dat kan groeien. Een levensbeschouwing die niet stilstaat maar evolueert, en  zo verder leeft.  Lees het dus, schrijf erin, maak er het jouwe van, maar vertel het vooral voort, praat erover  met anderen, draag het uit en laat ons ook weten hoe jij je vrijzinnig humanisme vorm en  inhoud geeft!    Voor een goed begrip: waar ‘hij’ of ‘zijn’ staat in de tekst, daar is evengoed een ‘zij’ of ‘haar’  mee bedoeld. Veel lees‐ en schrijfgenot.           

 

 

8 

Inleiding: vier dimensies    ‘Vrijzinnig  humanisme’  is  een  levensbeschouwing.  Wat  is  een  levensbeschouwing?  Men  gebruikt daar wel eens de term ‘wereldbeeld’ voor.  Hier  doen  wij  dat  niet.  Met  ‘levensbeschouwing’  verwijzen  we  naar  het  onderling  samenhangende  geheel  van  vier  dimensies  van  ons  bestaan  als  mens:  wereldbeeld,  mensbeeld, maatschappijbeeld en ‘zin‐beeld’. Minder plechtstatig uitgedrukt: onze kijk op de  wereld,  op  de  mens,  op  de  maatschappij  en  op  de  zin  van  dit  alles,  op  een  min  of  meer  duidelijk  gestelde  en  geordende  manier  bijeengebracht  en  bedoeld  als  algemeen  zingevingskader en als vertrekpunt van maatschappelijke verandering.   Wij gebruiken het woord ‘zin‐beeld’ (onze visie op zingeving, op de zin en de betekenis van  het leven) in plaats van het woord ‘godsbeeld’. Want wij geloven niet in goden, hoewel wij  er  wel  een  beeld  van  hebben,  een  idee  over  hebben.  Het  woord  ‘wereldbeeld’  of  ‘wereldbeschouwing’,  als  één  van  de  vier  aspecten  van  een  levensbeschouwing,  verwijst  naar  het  geheel  van  opvattingen  en  inzichten over  de  natuurlijke  werkelijkheid  en  over  de  mens,  als  deel  van  die  natuurlijke  werkelijkheid.  Een  levensbeschouwing  schuift  dit  geheel  naar voren als algemene ‘levensvisie’, soms zelfs ook als ‘dé waarheid’. Alhoewel wij die vier  categorieën  apart  behandelen,  zijn  ze  in  het  dagelijks  leven  niet  strikt  te  scheiden en  is  er  vaak sprake van overlappingen.    Deze  vierdeling,  gebaseerd  op  de  vragen  van  Immanuel  Kant,  is  niet  toevallig:  ze  omvat  immers  vier  belangrijke  dimensies  of  velden  van  het  menselijk  bestaan.  In  elke  dimensie  komen  fundamentele  vragen  aan  bod  waar elk  mens  ooit wel eens – soms  zelfs meerdere  keren  –  tegenaan  loopt,  en  waar  een  levensbeschouwing  een  antwoord  op  heeft.  Op  die  manier trachten we vrijzinnig humanisme globaal in kaart te brengen.    In de dimensie als kennend en begrijpend wezen is de mens op zoek naar kennis en  tracht  hij  te  vatten  hoe  de  dingen  in  elkaar  zitten.  De  mens  is  immers  een  van  nature  nieuwsgierig wezen. Het menselijke vermogen tot kennisvergaring is beperkt. Bovendien is  het  niet  eenvoudig  om  te  weten  wat  ‘betrouwbare  kennis’  is.  Want  hoewel  je  misschien 

 

9 

denkt dat je iets van de wereld kent of begrijpt, kan en moet je je steeds afvragen wat er  waarborgt  dat  je  kennis  of  inzicht  ook  met  de  werkelijkheid  overeenkomt,  dus  een  zekere  waarheidswaarde  heeft.  Eeuwenlang  kunnen  mensen  denken  dat  iets  wáár  is,  terwijl  in  latere tijden blijkt dat ze zich schromelijk hebben vergist. Het punt hier is de vraag naar de  mogelijkheid van kennis op zich en de manier waarop die best bereikt wordt. Immanuel Kant  formuleerde deze vraag als volgt: “Wat kan ik kennen?”. Een levensbeschouwing verhoudt  zich altijd op een of andere manier tot deze kwestie. Zij tracht een antwoord te geven op de  vraag  hoe  de  werkelijkheid  in  elkaar  zit  en,  vooral,  hoe  we  weten  dat  het  zo  zit  en  niet  anders.  Wat  garandeert  dat  wat  wij  denken  te  weten,  ook  echt  betrouwbare  kennis  is?  Spreken  we  dan  over  ‘waarheid’?  Precies  op  deze  vragen  zal  een  levensbeschouwing  een  antwoord  trachten  te  geven.  Een  godsdienst  probeert  dit  ook,  maar  dan  op  haar  heel  eigenste manier: de waarheid wordt er zogenaamd gewoon ‘geopenbaard’.    Een mens is echter niet alleen op zoek naar inzichten omtrent de hem omringende  wereld. Hij stelt zich ook vragen over wie of wat hij zelf is. Hij beschikt over bewustzijn en  zelfbewustzijn: hij heeft weet van de dingen en hij weet ook dat hij dit weet. In zoverre hij  over  zichzelf  nadenkt,  kan  een  mens  zich  proberen  te  situeren  binnen  het  geheel  van  de  werkelijkheid. De fundamentele vraag die hij zich hier stelt is: “Wie ben ik?”. In feite moet  hij ook vragen: “Wat ben ik?”. Want we kunnen een mens niet enkel als een ‘subject’ maar  ook als een ‘object’ zien. De mens probeert te begrijpen welke rol hij zelf in het geheel speelt  of  te  spelen  heeft,  bijvoorbeeld  op  welke  manier  hij  zijn  talenten  in  de  samenleving  kan  inzetten, op welke manier hij best zijn boterham verdient. Op zo’n moment handelt hij als  subject:  hij  is  zelf  het  onderwerp,  de  handelende  persoon.  Hij  stelt  zich  daarnaast  ook  andere vragen, bijvoorbeeld over hoe zijn lichaam functioneert, in hoeverre zijn karakter of   persoonlijkheid vormgegeven wordt door zijn genen, zijn opvoeding of zijn cultuur en welke  rol  zijn  hersenen  daarin  spelen.  Hij  kan  ook  vragen:  “Ben  ik  een  goede  voetballer  of  een  goede  loper?”  “Heb  ik  als  mens  een  vrije  wil  of  ben  ik  volledig  gedetermineerd?”  “Ben  ik  mijn  brein  of  daarnaast  ook  nog  iets  anders?”  Op  die  momenten  bekijkt  het  subject  mens  zichzelf als object: hij wordt voorwerp van zijn eigen onderzoek.   

 

10 

Afhankelijk  van  het  mensbeeld  van  een  levensbeschouwing  of  godsdienst  zullen  al  deze  vragen op een verschillende manier beantwoord worden. Merk op dat een mensbeeld louter  ‘beschrijvend’ (descriptief) is, maar dat de stap naar het meer ‘voorschrijvende’ (normatieve)  niveau klein is. Vragen naar wie of wat de mens is, is geen vrijblijvende aangelegenheid: als  je weet hoe de meeste mensen zijn, wil je misschien ook wel dat iedereen zo wordt! Als je  weet dat een mens een sociaal wezen is, wil je misschien dat iedereen zich zo gedraagt. Let  dus  op  het  verschil  tussen  ‘beschrijven  wat  is’  en  ‘zeggen  wat  hoort’.  Want  geen  mens  is  enkel en alleen sociaal.    In een derde bestaansdimensie zien we de mens als moreel handelend wezen, in een  sociale context. Omdat de mens bewust is van zichzelf, is hij ook in staat tot bewust gericht  handelen. Dat wil zeggen dat hij dingen kan doen met een reden of met een doel, dat hij dit  zelf weet en dat hij dus ook verantwoordelijk gesteld kan worden voor zijn daden.  Natuurlijk worden handelingen niet altijd en overal vanuit een moreel oogpunt bekeken. Als  ik  besluit  om  te  gaan  wandelen,  zal  niemand  beweren  dat  ik  hierdoor  een  goed  of  slecht  mens ben (tenzij ik ’s nachts ga wandelen, nadat ik ontdekt heb dat mijn huis in brand staat  en de rest van mijn gezin nog ligt te slapen). Voor bepaalde handelingen is dit wel het geval:  handelingen bijvoorbeeld die een invloed hebben op het (on)welzijn van andere mensen (of  dieren,…).  Sommige  handelingen  kunnen  moreel  afgekeurd  worden,  terwijl  andere  juist  aangemoedigd zullen worden. Hoewel de meeste mensen het in een bepaalde maatschappij  in grote lijnen eens zijn over wat door de beugel kan en wat niet, doen er zich in het leven  vaak situaties voor waar de mens voor deze fundamentele vraag komt te staan: “Wat moet  ik doen?”. De mens moet dan een beslissing nemen en hij wil weten welke keuze de moreel  juiste is. Ook hier zullen levensbeschouwingen verschillende antwoorden geven.    De vierde bestaansdimensie is die van de mens als betekenis‐ en zingevend wezen.  Een mens doet kennis op over de wereld, vraagt zich af wie hij is en doet vanalles, dag in dag  uit,  jaar  in  jaar  uit.  Daarbovenop  stelt  hij  zich  ook  vragen  omtrent  de  betekenis  van  die  wereld, van zijn leefwereld en van de zin van zijn handelen. Hierin is de mens ongetwijfeld  uniek. Hij stelt de zinvraag met betrekking tot de wereld, maar ook met betrekking tot het  eigen leven. De mens is op zoek naar de zin van het bestaan: “Moeder waarom leven wij?” 

 

11 

Hij verhoudt zich tot een groter geheel en vraagt zich af wat de betekenis is van zijn eigen  ‘kleine’  bestaan  binnen  dat  geheel.  Bovenal  wil  de  mens  weten  of  het  individuele  leven  ophoudt  bij  de  dood,  en  of  er  misschien  toch  ‘iets  meer’  is,  zoals  een  hiernamaals  bijvoorbeeld.  De  fundamentele  vraag  die  we  hier  met  Kant  kunnen  stellen  is:  “Wat  mag  ik  hopen?”.  Uiteindelijk  hopen  veel  mensen  in  al  hun  eindigheid  toch  op  het  ultieme  antwoord.  Sommigen  geloven  dat  dit  antwoord  in  het  hiernamaals  zal  komen  of  dat  het  vermeende  ‘leven  na  de  dood’  het  eigenlijke  doel  is  van  het  leven  op  aarde.  Anderen  geloven  niet  in  ultieme  antwoorden  en  nog  minder  in  een  hiernamaals.  Zij  zijn ervan overtuigd  dat  je  aan  het  leven  hier  en  nu  genoeg  hebt  om  een  zinvol  bestaan  te  leiden.  Ook  dit  verschilt  van  levensbeschouwing tot levensbeschouwing. Deze hebben allemaal iets te zeggen over de zin  of onzin van het leven, over geluk, lijden en dood. Godsdiensten beantwoorden deze vragen  via hun godsbeeld. In het vrijzinnig humanisme hanteren we hiervoor het woord ‘zin‐beeld’.    In  1978  al  omschreef  de  Nederlandse  humanist  Jaap  Van  Praag  de  zogenaamde  ‘humanistische postulaten’. Ze beschrijven in het kort de grondslagen van een humanistisch  mensbeeld en een humanistisch wereldbeeld. Hij onderscheidde twee groepen van telkens 5  postulaten. De postulaten, die het humanistische mensbeeld uitmaken, zijn: natuurlijkheid;  verbondenheid;  gelijkheid;  vrijheid  ;  redelijkheid.  Het  humanistische  wereldbeeld  vat  de  werkelijkheid op als: ervaarbaar; bestaand; volledig; toevallig; dynamisch.  Wij maken hier niet verder expliciet gebruik van omdat we vanuit een andere invalshoek te  werk gaan. We nodigen de lezer wel uit om na te gaan of deze postulaten nog min of meer  geldig zijn en/of vervat zijn in onze uiteenzetting.    Al  de  verschillende  aspecten  van  de  vier  bestaansdimensies  zetten  we  nu  naast  mekaar  in  onderstaande tabel:    Dimensie  van  het  Kennend 

en  Bewust 

en  Moreel 

en  Betekenis– 

en 

bestaan 

begrijpend zijn  zelfbewust zijn 

sociaal zijn 

Fundamentele 

“Wat weet 

“Wat  moet  ik  “Wat  mag  ik 

 

“Wie ben ik?” 

zingevend zijn 

12 

vraag 

ik?” 

“Wat ben ik?” 

doen?” 

hopen?” 

Levensbeschou‐

Wereldbeeld 

Mensbeeld 

Maatschappij‐

Zin‐beeld 

welijke visie 

beeld 

  Het  spreekt  voor  zich  dat  al  deze  aspecten  in  werkelijkheid  niet  strikt  gescheiden  zijn:  wereldbeeld,  mensbeeld,  maatschappijbeeld  en  zin‐beeld  zijn  in  feite  onlosmakelijk  met  elkaar  verbonden.  Een  levensbeschouwing  is  immers  een  samenhangend  geheel.  Staar  je  dus niet blind op dit schema. We gebruiken het om wat structuur te geven.    Misschien omvat die tabel toch niet alles. Daarom verklappen we nu al een paar wezenlijke  kenmerken van het vrijzinnig humanisme, die als rode draden door heel het schema loopt:  het ‘op zoek zijn’ en dus het ‘open staan’, ‘vooruitstrevend zijn’ aan de ene kant en het zelf  samenstellen van een eigen (levens)verhaal aan de andere kant. Vrijzinnig humanisten zijn  bovenal  ‘zoekers’,  mensen  met  een  open  geest.  Ze  blijven  zoeken  naar  kennis,  waarheid,  geluk, het goede leven,… Dat betekent dat ze zeer argwanig staan tegenover zij die beweren  dat  ze  dé  waarheid  in  pacht  hebben.  Vrijzinnig  humanisten  gaan  de  mens  en  wereld  tegemoet  met  een  open  geest:  ze  staan  open  voor  nieuwe  ervaringen,  nieuwe  kennis,  nieuwe ideeën, nieuwe culturen,... Dat betekent dat ze moeite hebben met mensen die zich  ideologisch  of  levensbeschouwelijk  afsluiten  van  de  wereld.  Ze  zijn  dan  doorgaans  ook  vrij  vooruitstrevend, modern, progressief in hun ideeën over bijvoorbeeld bio‐ethische kwesties.  Dus  zijn  ze  niet  conservatief,  laat  staan  reactionair.  Dit  betekent  ook  dat  een  vrijzinnig  humanist  moet  leren  leven  met  twijfel  en  onzekerheid.  Hij  moet  zich  daarom  ook  blijven  informeren en veel in gesprek gaan met anderen. Hij zal ook zijn mening dienen te herzien,  indien nodig! Dat is de prijs die betaald dient te worden. Tja, vrijzinnig humanisme mag dan  wel geen koopje zijn, het is zijn prijs meer dan waard.   Een tweede rode draad: vrijzinnig humanisten maken vanuit die openheid een eigen kleiner  of  groter  verhaal.  Daarom  kan  er  ook  geen  vrijzinnig  humanistische  bijbel  bestaan.  De  typische  boodschap  wat  zingeving  betreft  is  dan  ook:  mens,  tracht  het  zelf  uit  te  zoeken,  tracht  zelf  een  eigen  levensverhaal  te  schrijven;  en  vrijzinnig  humanisten  zullen  je  daartoe  zeer graag de instrumenten en methoden aanreiken. 

 

13 

1. Visie op de wereld  “Ik  heb  maar  een  klein  flakkerend  lichtje  om  mij  door  de  duisternis  van  een  dicht  woud  te  leiden. Boem, daar komt een theoloog aan en blaast het uit.” (Denis Diderot, 1713‐1784)    Een vrijzinnig humanistisch wereldbeeld is rationeel, wetenschappelijk en argumentatief van  aard.  Het  stelt  een  fundamenteel  vertrouwen  in  de  rede  en  is  gebaseerd  op  de  resultaten  van  wetenschappelijk  onderzoek  en  op  argumentatie.  Om  te  weten  bijvoorbeeld  hoe  de  aarde  is  ontstaan,  betrouwt  een  vrijzinnig  humanist  voor  zijn  opvattingen  daarover  op  wetenschappelijk onderzoek ter zake, zoals bijvoorbeeld dat van de geologie (aardkunde) en  de  astronomie  (sterrenkunde),  met  de  nodige  bewijsvoeringen  als  argumentatie.  Hij  aanvaardt  dan  ook  geen  geopenbaarde  waarheden  (bijvoorbeeld:  de  waarheid  over  de  herrijzenis  en  wedergeboorte  van  Jezus  Christus),  opgelegde  dogma’s  (bijvoorbeeld:  het  dogma  van  de  drie‐eenheid  van  God)  of  speculatieve  verhalen  (bijvoorbeeld:  “De  eerste  maanlanding,  van  de  Apollo  11  op  21  juli  1969,  was  nep.”).  Dat  soort  ‘stellingen’  gaat  namelijk in tegen zijn ‘zoekende houding’ en zijn hang naar betrouwbare kennis.     Hét  vrijzinnig  humanistische  wereldbeeld,  voor  eens  en  voor  altijd  definitief  vastgelegd,  bestaat  met  andere  woorden  niet.  Wetenschap  evolueert  immers  en  wat  vandaag  als  vrij  zeker wordt gesteld, kan morgen misschien worden tegengesproken. Terecht of onterecht,  dat moet achteraf dan blijken. Dat is trouwens de essentie van wetenschap: vooruitgang in  bepaalde kennis tot het tegendeel is bewezen en die kennis dan dient te worden bijgesteld.  Dit  wereldbeeld  heeft  natuurlijk  mettertijd  wel  al  een  zekere  basis  opgebouwd:  enkele  fundamentele  theorieën  of  standpunten  mogen  als  definitief  zeker  of  zeer  waarschijnlijk  worden beschouwd. Denk bijvoorbeeld aan de kwestie van het ontstaan van de mens: is er  sprake  van  evolutie  of  is  er  sprake  van  schepping?  Vrijzinnig  humanisten  nemen  de  evolutietheorie  aan  als  de  meest  zekere,  als  de  (voorlopig)  juiste.  Ze  zullen  dat  nog  lang  doen,  zonder  twijfel.  Tenzij…  Nee,  er  is  toch  zeer  weinig kans  dat  er wetenschappelijk  kan  worden aangetoond dat de mens niet geëvolueerd is maar bijvoorbeeld geschapen werd.    Het vrijzinnig humanistisch wereldbeeld in het algemeen is dus rationeel, wetenschappelijk  

 

14 

en  argumentatief  van  aard,  en  is  dus  niet  gebaseerd  op  geloof,  traditie,  cultuur,  gezag,  gewoonte, intuïtie of iets anders. Welke essentiële aspecten omvat het nu preciezer?    1.1 Ik zoek, vrij en vrolijk  Voor de zoektocht naar betrouwbare kennis is voor een vrijzinnig humanist het principe van  ‘vrij  onderzoek’  of  ‘vrijheid  van  onderzoek’  een  essentieel  kenmerk  en  een  noodzakelijke  voorwaarde.  Pas  langs  deze  weg  is  het  mogelijk  betrouwbare  uitspraken  over  de  werkelijkheid  te  doen.  ‘Vrij  onderzoek’  is  een  welbepaalde  methode  van  wetenschapsbeoefening die sedert de 19de eeuw gangbaar geworden is maar die gegrond is  in de Verlichting. Het komt erop neer dat men zich in het onderzoek niet zomaar laat leiden  door wat reeds eerder over een bepaald onderzoeksobject werd gezegd of gepubliceerd; dat  men  niet  al  op  voorhand  uitgaat  van  de  waarheid  (van  een  bepaalde  manier  van  denken)  over het onderwerp. Vrij onderzoek probeert dus zo open, objectief en kritisch mogelijk aan  onderzoek  te  doen.  Dit  betekent  dat  de  onderzoeker  zich  niet  mag  laten  leiden  door  gezagsargumenten,  dogma’s,  vooronderstellingen,  geloof  of  bijgeloof,  belangen  of  invloeden,  intuïtie...  Hij  mag  enkel  de  feiten  voor  zich  laten  spreken  en  die  rationeel  benaderen.    Dit is geen eenvoudige opdracht. Een mens is gemakkelijk geneigd zich vast te klampen aan  gekende denkpatronen, overgeleverde gezegden en ingeprente ‘waarheden’, zoals: “Wortels  eten  is  goed  voor  de  ogen.”  Dat  is  dus  niet  helemaal  correct.  In  ons  denken  spelen  het  bewuste, het rationele en het onbewuste, het intuïtieve elk hun spel. In de tijd van de 19de  eeuwse  wiskundige  en  wetenschapsfilosoof  Henri  Poincaré  kon  men  nog  gemakkelijk  beweren dat zogenaamde ‘feiten’ klaar, zeker en duidelijk waren. In dit verband gebruiken  vrijzinnig humanisten nog graag volgend citaat van Poincaré:    "Het denken mag zich nooit onderwerpen, noch aan een dogma, noch aan een partij, noch  aan een hartstocht, noch aan een belang, noch aan een vooroordeel, noch aan om het even  wat, maar uitsluitend aan de feiten zelf, want zich onderwerpen betekent het einde van alle  denken”.   

 

15 

Deze uitspraak was in die tijd perfect verdedigbaar. Nu echter niet meer. Ondertussen weten  we  immers  dat  ‘feiten’,  ook  wetenschappelijk  gezien,  soms  niet  zomaar  klaar,  zeker  en  duidelijk  gegeven  of  juist  zijn.  Tot  een  bepaalde  hoogte  worden  wetenschappelijke  feiten  namelijk  ook  ‘gecreëerd’,  ‘afgesproken’,  ‘overeengekomen’  of  ‘voorlopig  als  het  meest  waarschijnlijk’  aangenomen  door  de  toplaag  van  wetenschappers  binnen  een  bepaald  vakgebied.  Tot  tegenonderzoek  iets  anders  aantoont,  of  bevestigt,  of  nuanceert.  Bovenstaand  citaat  is  dus  op  zich,  inhoudelijk,  niet  meer  goed  aangepast  aan  de  wetenschappelijke  realiteit  van  vandaag.  Dit  betekent  natuurlijk  niet  dat  er  geen  sprake  meer zou kunnen zijn van ‘objectieve feiten’ of dat die altijd relatief zouden zijn. Nee, anders  zou de aarde onder onze voeten wegschuiven of zouden we geen glas water meer op tafel  durven zetten, bang dat het er plots zou kunnen afdonderen…    Een vrijzinnig humanist gaat ook actief om met dat ‘vrij onderzoek’. In dit opzicht vindt hij  zich volkomen terug in het begrip zoals ingevuld door de Studiekring Vrij Onderzoek van de  Vrije Universiteit Brussel:    “Vrij Onderzoek staat voor de oprechte bereidheid om elke wereldbeschouwelijke of morele  stellingname  te  verlaten  voor  iets  nieuws  en  beter,  eens  daarvoor  sterke  rationele  argumenten zijn ontdekt. Sterker nog: wie het beginsel van Vrij Onderzoek ter harte neemt,  zoekt  niet  alleen  extra  bewijs  voor  hetgeen  waarvan  men  al  overtuigd  is,  maar  gaat  zelf  actief  op  zoek  naar  argumenten  die  zijn  eigen  wereldbeeld  ondergraven,  om  het  –  steeds  onder voorbehoud – te vervangen door een meer overtuigend alternatief."    Merk dus op dat er met vrij onderzoek ook een attitude wordt bedoeld van proactief op zoek  gaan  naar  elementen  die  je  eigen  mening,  visie,  wereldbeeld…  kunnen  aantasten  of  zelfs  onderuithalen! Dit is een toepassing van de rode draad van ‘het altijd blijven zoeken’ van het  vrijzinnig humanisme. Ga dus ook bewust op zoek naar tegenspraak en verschil van mening.  Ja, aan vrij onderzoek doen is een hele onderneming!    Het  principe  van  vrij  onderzoek  staat  in  schril  contrast  met  wetenschapsbeoefening  die  vertrekt  vanuit  vooronderstellingen  die  niet  (nooit?)  meer  in  vraag  worden  gesteld.  Die 

 

16 

vooronderstellingen  kunnen  slaan  op  geloof  (bijvoorbeeld: “God  heeft de  mens  geschapen  naar zijn gelijkenis”), op meetkunde (bijvoorbeeld: “Elk tweetal punten kan door een rechte  lijn  worden  verbonden”),  op  economie  (bijvoorbeeld:  “Mensen  handelen  rationeel”)…,  kortom op allerlei zaken. Vaak komt dit erop neer dat een ‘onderzoeker’ zijn beeld van de  werkelijkheid  in  overeenstemming  probeert  te  brengen  met  zijn  veronderstellingen,  in  plaats van zijn wereldbeeld aan te passen aan de feiten. Een voorbeeld hiervan rond geloof  is dat van het ‘creationisme’. Een creationist neemt de bijbel graag letterlijk. Hij stelt dat God  het heelal, de aarde en alle levende wezens zo’n zesduizend jaar geleden geschapen heeft,  zoals  beschreven  in  het  scheppingsverhaal  Genesis  van  het  Oude  Testament.  In  plaats  van  zijn visie aan te passen aan de werkelijkheid, doet de ‘creationistische wetenschapper’ het  omgekeerde:  hij  probeert  de  feiten  in  overeenstemming  te  brengen  met  zijn  basisvisie,  namelijk de ‘bijbelse waarheid’. Dat hij zich hiervoor soms in de meest gekke bochten moet  wringen, spreekt voor hem haast vanzelf. Zo is te lezen op de website ‘Alles over schepping’:    “Of  is  het  misschien  mogelijk  het  concept  van  een  lange  geologische  geschiedenis  te  verbinden  met  de  Bijbel?  Veel  gelovige  wetenschappers  zijn  daar  van  overtuigd:  je  kunt  praktisch  de  gehele  geologische  geschiedenis  (namelijk  het  deel  vóór  de  schepping  van  de  mens) plaatsen binnen de scheppingsdagen. Die moeten dan wel als lange perioden opgevat  worden.” (bron: http://www.allaboutcreation.org/dutch/creationisme‐en‐fossielen.htm )    Een  gelovig  wetenschapper  doet  aan  ‘vrij’  onderzoek  als  hij  in  staat  is  zijn  basisuitgangspunten in het onderzoek mee in vraag te stellen. Dat geldt natuurlijk ook voor  ongelovige wetenschappers…    Tegenwoordig heeft ‘vrij onderzoek’ ook meer en meer de connotatie van onderzoek dat vrij  of onafhankelijk is van externe druk, bijvoorbeeld in de academische wereld (universiteiten)  en  in  de  bedrijfswereld.  We  denken  bijvoorbeeld  aan  de  kwestie  rond  het  zogenaamde  ‘patattenveld’  in  Wetteren.  Daar  werd  op  29  mei  2011  een  proefveld  van  genetisch  gemanipuleerde  aardappelen  deels  vernield  door  tegenstanders.  In  het  maatschappelijk  debat hierover werd sterk gezwaaid met de term ‘vrij onderzoek’. De actie zou een aanslag  geweest  zijn  op  het  vrij  onderzoek  omdat  dit  proefveld  net  niet  gesponsord  werd  door  de 

 

17 

industrie.  We  denken  ook  nog  aan  de  invloed  van  de  farmaceutische  industrie  op  bijvoorbeeld  de  samenstellers  van  de  DSM‐5  (‘Diagnostic  and  Statistical  Manual  of  Mental  Disorders’, ‘Diagnostisch en Statistisch Handboek van Psychische Stoornissen’, vijfde editie).  De overgrote meerderheid van de artsen die de DSM‐5 samenstellen, heeft immers banden  met de farma‐industrie. Deze heeft er alle (lees: financieel) belang bij dat een psychiatrische  stoornis  ruim  of  vaag  genoeg  omschreven  wordt  zodat  psychiaters  op  méér  patiënten  een  bepaalde diagnose uit de DSM kunnen toepassen en dus méér bepaalde medicatie kunnen  voorschrijven, en dus de kassa doen rinkelen. Nog een ander voorbeeld in dit verband: de  internationale  vaktijdschriften  voor  menswetenschappen  en  sociale  wetenschappen  zijn  voor  ongeveer  90%  Engelstalig;  de  A1  artikels  van  academici  in  deze  tijdschriften  worden  beheerd  door  het  ISI  Web  of  Science,  een  Amerikaans  privé‐bedrijf!  Kan  men  dan  nog  spreken over echt vrij academisch onderzoek als men weet dat het werk ervan, in de vorm  van publicaties, in handen zit van een monopoliserende commerciële organisatie?    Men kan ook de vraag stellen wat dit principe van vrij onderzoek eigenlijk betekent in het  dagelijkse  leven  van  een  vrijzinnig  humanist.  Vrijzinnigen  zijn  toch  niet  allemaal  wetenschappers?  Nee,  vrij  onderzoek  beperkt  zich  niet  tot  wetenschap  en  het  is  ook  een  ideaal  streven.  Voor  de  dagelijkse  praktijk  vertaalt  dit  ideaal  zich  in  de  volgende  houding:  een  algemene  zin  voor  kritiek,  voor  scepticisme,  een  kritische  ingesteldheid,  een  kritische  voorzichtigheid  ten  opzichte  van  allerlei  uitspraken  of  opvattingen  (bv.  in  de  media).  Die  kritische  zin  leidt  ook  tot  een  zekere  gereserveerdheid  ten  opzichte  van  meningen,  opvattingen en oordelen. Anderzijds ook tot zelfkritiek: bewust zijn van je ‘blinde vlekken’,  leren ‘out of the box’ denken, zelfrelativering,…    De vrijzinnig humanist kan het principe van vrij onderzoek in de praktijk natuurlijk niet altijd  en overal zelf toepassen, maar hij is zich hiervan ook bewust. Precies dit inzicht brengt met  zich mee dat hij niet te snel uitspraken zal doen of oordelen zal vellen. Hij heeft dit trouwens  gemeen  met  de  oude  Grieken.  In  het  antieke  Griekenland  hadden  filosofen  het  over  ‘epochè’: het moment van tijdelijk opschorten van al jouw oordelen over de wereld, en dus  ook van al je handelen in de wereld. We kunnen dit klassieke gebruik vandaag vertalen met  uitdrukkingen als ‘Oordeel niet te vlug’ en ‘Denk twee keer na voor je iets zegt of doet’. 

 

18 

1.2 Niets dan wetenschap?  Een  vrijzinnig  humanist  stelt  dat  de  beste  manier  –  dat  wil  zeggen,  de  tot  nu  toe  best  gekende manier – om tot kennis en inzicht over de wereld te komen, de wetenschappelijke  methode is. Steunend op het principe van het vrij onderzoek probeert deze methode op een  systematische  en  controleerbare  manier  ‘betrouwbare  kennis’  te  vergaren.  De  basisvorm  van  wetenschap  is  de  ‘empirische  wetenschap’,  als  systematische  benadering  tot  de  kennisleer,  die  gebruik  maakt  van  waarneembare,  beproefbare,  herhaalbare  en  falsifieerbare  experimenten  om  te  bepalen  hoe  de  natuur  zich  in  feite  gedraagt.  Toepassingen  hiervan  kunnen  gevonden  worden  in  de  natuurkunde,  de  scheikunde  en  de  sociologie.    Hoewel de wetenschappelijke methode kan variëren naar gelang het onderzoeksdomein – er  is  dus  niet één  wetenschappelijke methode  – komt  het  er  steeds  op neer  dat  men  uitgaat  van  bepaalde  hypothesen  en  deze  dan  tracht  af  te  toetsen  aan  de  werkelijkheid  via  voorspellingen, waarnemingen, metingen en (eventuele) experimenten, om zo een theorie,  die  een  antwoord  biedt  op  een  wetenschappelijke  uitgangsvraag,  te  bevestigen  (of  te  ontkrachten). Spreken de feiten in het (experimenteel) onderzoek de hypothese tegen, dan  verwerpt  men  die  hypothese.  Indien  de  feiten  de  hypothese  bevestigen,  dan  heeft  men  bewijs geleverd, kan men op de hypothese verder bouwen en zal men de nieuwe gegevens  opnemen in de verdere theorievorming. Een simpel fictief voorbeeld:    Wetenschappelijke vraag: in welke omstandigheden breekt een vers ei van een kip?  Theorie  1:  een  vers  ei  van  een  kip  breekt  als  je  het  vrij  laat  vallen  vanaf  een  voldoende  hoogte, op een harde ondergrond  Hypothese 1: een vers ei van een kip breekt als ik het vrij laat vallen vanaf 8 cm hoogte  Experiment 1: ik laat een vers ei van een kip op steen vallen vanaf een hoogte van 8 cm  Waarneming 1: het ei breekt niet  Herhaling van experiment 1, met zelfde waarneming en zelfde resultaat  Hypothese 2: een vers ei van een kip breekt als ik het vrij laat vallen vanaf 9 cm hoogte  Experiment 2: ik laat een vers ei van een kip op steen vallen vanaf een hoogte van 9 cm  Waarneming 2: het ei breekt wel (= bewijs van hypothese 2) 

 

19 

Herhaling van experiment 2  Waarneming 3: het ei breekt opnieuw (= bevestigd bewijs van hypothese 2)  Bevestigde  theorie  1a:  een  vers  ei  van  een  kip  breekt  als  je  het  vrij  laat  vallen  vanaf  een  hoogte van minimum 9 cm, op een harde ondergrond  Wetenschappelijk antwoord 1: een vers ei van een kip breekt wanneer je het onder andere  vrij laat vallen vanaf een hoogte van minimum 9 cm, op een harde ondergrond  Voorspelling 1: als je een vers ei vrij laat vallen vanaf een hoogte van minimum 9 cm op een  harde ondergrond, zal het breken    Zelfs  indien  bepaalde  zaken  als  wetenschappelijk  bewezen  worden  beschouwd,  blijft  wetenschappelijk  onderzoek  in  principe  altijd  openstaan  voor  weerlegging,  aanpassing  of  verbetering. Inderdaad, ‘wetenschappelijke waarheden’ zijn niet altijd zomaar voor eens en  voor altijd definitief geldig. Dit gegeven wordt binnen de wetenschap ook erkend, zonder dat  elk  wetenschappelijk  resultaat  nu  gerelativeerd  moet  worden  (denk  aan  het  kippenei).  Sterker  nog:  een  resultaat  trachten  te  weerleggen  is  eigenlijk  de  voorwaarde  om  van  wetenschappelijke vooruitgang te kunnen spreken. Want wie op basis van wetenschappelijk  onderzoek  beweert  dat  hij  de  eeuwige  waarheid  over  iets  ontdekt  heeft  en  stelt  dat  daar  nooit  meer  aan  getornd  mag  worden,  vervalt  in  dogmatiek.  Een  sterk  antidogmatische  houding typeert dan ook de vrijzinnig humanist. Wetenschappelijke kennis is trouwens per  definitie  geen  kwestie  van  waarheid  of  onwaarheid,  maar  veeleer  een  zaak  van  zo  betrouwbaar  mogelijke  kennis.  Wetenschappers  spreken  dus  niet  graag  in  termen  van  waarheid of leugen!    Dit  verklaart  ook  waarom  de  vrijzinnig  humanist  geen  statisch  en  onwrikbaar  wereldbeeld  heeft,  in  het  opzicht  dat  het  steeds  voor  wijziging  vatbaar  is,  zonder  er  relativistisch  of  minimaliserend  over  te  doen.  Als  bijvoorbeeld  op  een  dag  wetenschappelijk  wordt  aangetoond  dat  er  spoken  bestaan,  dan  zal  de  vrijzinnig  humanist  dit  gegeven  in  zijn  wereldbeeld moeten opnemen. Aangezien het bestaan van spoken erg onwaarschijnlijk is of  aangezien bewijs van het bestaan van spoken niet heel betrouwbaar blijkt, zal dat toch nog  niet voor morgen zijn…   

 

20 

Het  wereldbeeld  binnen  het  vrijzinnig  humanisme  stoelt  dus  op  wetenschappelijke  bevindingen.  Het  is  dus  niet  gebaseerd  op  bijvoorbeeld  sprookjes,  dromen,  verhalen,  speculaties  of  openbaringen.  Wat  echter  wel  een  specifieke  rol  speelt  zijn  ‘ervaringen’  –  denk aan de experimenten, proeven, waarnemingen.... Mensen maken allerlei dingen mee,  beleven  vanalles,  doen  ervaringen  op.  Een  vrijzinnig  humanist  hecht  veel  waarde  aan  ervaringen  als  bron  van  kennis.  Hier  is  een  duidelijke  parallel  met  de  feiten  in  wetenschappelijk  onderzoek.  Hij  gebruikt  zijn  ervaringen,  en  die  van  anderen,  om  zijn  wereldbeeld mee vorm en inhoud te geven. Het ‘weten dat’ wordt op die manier aangevuld  met  het  ‘ervaren  dat’.  Weten  dat  roken  slecht  is  voor  de  gezondheid  bijvoorbeeld  is  een  ding,  dat  zélf  aan  de  lijve  ondervinden  is  een  ander.  De  ervaring  van  een  lange  voettocht,  een gevaarlijke bergbeklimming, een ware overlevingstocht of de liefde van de partner laat  hem  toe  zijn  theoretische  kennis  daarover  aan  te  vullen  met  praktische  elementen  of  met  doorleefde  aspecten.  Goed  wetende  nochtans  dat  ervaringen  geen  wetenschappelijke  zekerheid  of  betrouwbaarheid  op  zich  leveren:  zintuigen  bedriegen  een  mens  soms  ook.  Denk maar aan gezichtsbedrog. Een vrijzinnig humanist neemt zijn ervaringen wél mee op in  zijn visie op de wereld en ontwikkelt op die manier zijn wereldbeeld verder.    1.3 Ik denk, dus ik ben  Een  vrijzinnig  humanist  is  rationeel  ingesteld.  Rationaliteit  houdt  in:  op  een  consistente  manier  denken  en  handelen  op  basis  van  de  menselijke  ratio,  de  rede.  Een  mens  handelt  rationeel wanneer hij handelt op basis van kennis van feiten en van oorzaak‐gevolg relaties  en  wanneer  zijn  handelen  gericht  is  op  een  resultaat  waarvan  hij  de  baten  (zijn  voordeel)  hoger inschat dan de kosten (zijn nadeel).  Een  voorbeeld  van  een  rationele  gedachte  is  de  volgende:  “Ik  hou  mij  vandaag  in  de  auto  aan  de  verkeersregels  omdat  ik  weet  dat  overtredingen  kunnen  leiden  tot  schade  voor  mezelf en/of anderen en dat wil ik niet.” Een voorbeeld van rationeel consistent handelen is  dan:  “Ik  hou  mij  altijd  aan  de  verkeersregels,  ook  als  voetganger,  omdat  ik  weet  dat  overtredingen  kunnen  leiden  tot  schade  voor  mezelf  en/of  anderen  en  dat  wil  ik  niet.  Ik  verlang  ook  dat  andere  weggebruikers  zich  daaraan  houden.  Ik  hou  mezelf  aan  de  verkeersregels zelfs als anderen dat niet doen. Ik hou mij altijd en overal aan regels omdat  anders  schade  voor  iemand  kan  ontstaan.”  De  vraag  kan  natuurlijk  gesteld  worden  of  het 

 

21 

inderdaad zo verstandig is om je altijd en overal, heel je leven lang, uit principe aan de regels  te houden. Blindelings een regel volgen kan ook wel eens de gezondheid schaden…    Het  is  duidelijk  dat  rationeel  handelen  te  maken  heeft  met  je  verstand  gebruiken  en  met  beslissingen nemen. Bovendien heeft rationaliteit alles te maken met verantwoordelijkheid  en verantwoording: een genomen beslissing dient verantwoord te kunnen worden. Pas dan  is  ze  rationeel  te  noemen.  Rationaliteit  is  dus  gekoppeld  aan  berekenbaarheid,  meetbaarheid  en  voorspelbaarheid.  Tegenover  rationaliteit  staat  dan  irrationaliteit  of  onredelijkheid,  zoals  we  dat  kunnen  zien  in  bijvoorbeeld  geloof,  bijgeloof,  maar  ook  bij  zelfbedrog,  massahysterie…  Irrationeel  handelen  is  in  feite  handelen  tegen  beter  weten  of  oordelen in. Het economisch principe van de voordelen af te wegen tegen de nadelen loopt  dan ergens mank.    Een  vrijzinnig  humanist  is  rationeel  in  doen  en  denken.  Hij  hecht  bijvoorbeeld  veel  belang  aan  een  goede  argumentatie  en  correcte  redeneringen,  zeker  bij  discussie,  debat  en  opinievorming. Als hij een mening geeft, tracht hij die te beargumenteren: hij geeft goede  redenen op waarom hij dit of dat vindt. Hij onderbouwt zijn visie en staat open voor kritiek.  Het  principe  van  ‘tegensprekelijkheid’  en  van  ‘woord  en  wederwoord’  is  voor  hem  dus  cruciaal. Als hij iets poneert, moet hij toelaten tegengesproken te kunnen worden. Als hij iets  beweert, moet hij aanvaarden dat de ander de kans krijgt op een wederwoord. Meer nog, hij  vraagt er zelfs best naar. Anders kan hij zeggen wat hij wil, en dus ook grote onzin verkopen!  Dat is trouwens een van de redenen waarom hij tegen dogma’s of tegen een ‘geopenbaarde  waarheid’ is: je kan deze niet tegenspreken noch een wederwoord bieden, laat staan nagaan  of dat, wat als dogma gesteld of geopenbaard wordt, wel klopt! Dat heet ‘verifiëren’.    Als  rationeel  handelend  persoon  hecht  een  vrijzinnig  humanist  dan  ook  belang  aan  de  basisbeginselen van de logica. Hij tracht op een logisch correcte manier  te redeneren. Een  schoolvoorbeeld van een geldige redenering is bijvoorbeeld het volgende ‘syllogisme’:    Alle mensen zijn sterfelijk.  Socrates is een mens. 

 

22 

Socrates is sterfelijk.    De conclusie volgt op een geldige manier uit de twee premissen.  Andere belangrijke vaardigheden in dit verband zijn: een onderscheid maken tussen oorzaak  en  gevolg,  tussen  een  besluit  en  een  veralgemening,  tussen  een  geldige  reden  en  een  drogreden,...  Hij  gebruikt  geen  drogredenen  (zoals  een  ‘argumentum  ad  hominem’:  in  een  redenering  de  man  spelen  in  plaats  van  de  bal;  voorbeeld:  Jantje  zegt  iets;  Pietje  zegt  dat  Jantje wel eens durft liegen; Pietje laat hiermee uitschijnen dat Jantje nu ook liegt) want dat  is eigenlijk vals spelen. Daarom zal een vrijzinnig humanist in een discussie niet alleen letten  op  wat  zijn  gesprekspartner  zegt  (inhoud)  maar  ook  op  zijn  manier  van  redeneren  en  dergelijke  (vorm).  Hij  zal  ook  niet  denken  dat  alles  wat  gebeurt  een  doel  heeft:  hij  is  dus  geen  ‘teleologist’,  want  dingen  gebeuren  ook  zonder  doelgerichtheid,  zomaar,  toevallig,…   Een  klassieke  valkuil  voor  rationeel  handelen  is  het  leggen  van  (verkeerde)  verbanden:  mensen  zien/leggen  tussen  gebeurtenis  A  en  B  vlug  een  verband  dat  er  in  werkelijkheid  gewoon niet is: zo ontstaat vooringenomenheid, bijgeloof, foute veralgemening,…    Rationeel handelen doe je op basis van correcte informatie. Een vrijzinnig humanist is daar  zeer gevoelig voor: hij wenst voor zichzelf en voor anderen altijd zo veel mogelijk correcte en  volledige  informatie.  Verantwoord  handelen  is  immers  afhankelijk  van  de  juistheid  van  de  gegevens  waarop  men  zich  baseert  om  een  beslissing  te  nemen.  De  toegankelijkheid  van  informatiebronnen  is  voor  een  vrijzinnig  humanist  dan  ook  cruciaal:  geen  censuur,  geen  afscherming van publieke gegevens maar wel met respect voor de privacy (boeh Facebook!),  geen  manipulatie  van  data,  enz.  Mensen  worden  bedrogen  met  foute  informatie  en  dat  is  meestal een bron van veel ellende, vooral dan voor de zwakkeren in de samenleving. Het is  bijvoorbeeld geweten dat extremisme, fanatisme en fundamentalisme goed gedijen in een  klimaat  van  onwetendheid,  ongeletterdheid,  desinformatie,  armoede  en  afzondering.  Religieuze  sektes  bijvoorbeeld  beheren  en  kanaliseren  de  informatie  die  voor  hun  leden  toegankelijk  is  om  op  die  manier  een  zogenaamde  ‘mystieke  manipulatie’  mogelijk  te  maken. Er ontstaat een onvoorwaardelijk vertrouwen vanwege de sekteleden in de juistheid  van de beslissingen van de sekteleider. Met alle gevolgen van dien…   

 

23 

Vrijzinnig  humanisten  worden  soms  verweten  té  rationeel  te  zijn,  dus  ‘rationalistisch’  ingesteld  te  zijn,  ten  koste  bijvoorbeeld  van  het  gevoel.  Voor  enkelingen  zal  dit  wellicht  gelden.  Sommigen  houden  inderdaad  graag  intellectualistische  betogen  of  schrijven  graag  moeilijk  toegankelijke  boeken.  Redelijkheid  speelt  een  even  grote  rol  in  het  leven  van  een  vrijzinnig humanist. Waar rationaliteit strikt genomen enkel rekening houdt met de zaak zelf  in  functie  van  bijvoorbeeld  efficiëntie  of  meetbaarheid,  daar  zal  redelijkheid  ook  bijvoorbeeld de omgeving, de context of de omstandigheden mee in acht nemen in functie  van  het  praktisch  handelen.  In  de  zogenaamde  ‘contextuele  psychologie’  en  het  systeemdenken  is  dit  cruciaal.  Zo  vindt  hij  dat  medemenselijke  redelijkheid  in  samenlevingsproblemen soms een gepastere benadering is dan koudweg de toepassing van  een bepaald principe of een specifieke regel. Hij vindt het soms ‘verstandiger’ om nog wat te  wikken en te wegen of andere klokken te laten horen vooraleer zélf een beslissing te nemen  of een standpunt in te nemen. Dat houdt zeker niet in dat hij om de haverklap zijn principes  of  waarden  overboord  zou  gooien.  Vrijzinnig  humanisten  erkennen  net  het  bestaan  van  universele  waarden  zoals  gelijkheid,  vrijheid  en  broederlijkheid,  en  zaken  zoals  het  schadebeginsel,  het  principe  van  wederkerigheid  en  van  de  scheiding  van  kerk  en  staat.  Omgekeerd  zijn  ze  dan  fel  gekant  tegen  elke  vorm  van  extremisme,  fanatisme  en  fundamentalisme, of het nu van economische, religieuze, ideologische of andere aard is.    1.4 Natuur en materie  De  meeste  vrijzinnig  humanisten  hebben  een  naturalistische  kijk  op  de  wereld  en  scharen  zich achter het filosofisch materialisme. Naturalisten hangen de idee aan van een zelfstandig  bestaande onafhankelijke werkelijkheid (de wereld die we allemaal kennen en die zal blijven  bestaan zelfs als wij er niet meer zijn). Naturalisme stelt dat er niets kenbaar is of bestaat  boven  de  natuur  of  buiten  ‘dat  wat  is’,  ‘het  zijnde’.  Het  is  een  leer  die  het  bestaan  van  bovennatuurlijke  entiteiten  ontkent  en  die  al  het  bestaande  vanuit  natuurlijke  oorzaken   verklaart.  Voor  filosofisch  materialisten  bestaat  heel  de  werkelijkheid,  ook  emoties  en  andere  processen  in  het  brein,  uiteindelijk  uit  materie  en  is  herleidbaar  tot  materie.  Het  materialisme ontkent dus het bestaan van ‘organismen’ of ‘entiteiten’ die zich buiten de tijd,  de  ruimte  of  de  materiële  werkelijkheid  zouden  bevinden.  Goden  en  spoken  bestaan  met  andere  woorden  niet  omdat  elk  natuurverschijnsel  onderhevig  is  aan  (de  wetten  van)  de 

 

24 

objectieve  werkelijkheid.  Volgens  dit  principe  geldt  dat  een  natuurverschijnsel  op  een  bepaalde plaats in de ruimte, op een bepaald tijdstip in de tijd en als een bepaalde entiteit of  massa aanwezig is of moet zijn.    Eenvoudiger gezegd komen beide opvattingen eigenlijk neer op de overtuiging dat er in het  universum – daar boven in de hemel of hier beneden op aarde, in het hele grote of in het  minuscuul kleine – niets bovennatuurlijk of buitennatuurlijk is. Alles is uiteindelijk fysisch van  aard  en  kan  in  principe  een  fysische  verklaring  hebben.  Een  vrijzinnig  humanist  denkt  of  gelooft met andere woorden niet dat er naast deze ene wereld nog een andere ‘geestelijke’  of  ‘spirituele’  wereld  zou  bestaan.  Een  vrijzinnig  humanist  gelooft  dus  bijvoorbeeld  niet  in  een ‘ziel’, laat staan dat die dan nog onsterfelijk zou zijn ook. Dit betekent niet dat hij denkt  dat alles wat bestaat, enkel uit een bepaalde stof is gemaakt of moet gemaakt zijn. Er zijn tal  van  verschijnselen  die  niet  zomaar  te  beschrijven  zijn  enkel  in  termen  van  materie.  Neem  bijvoorbeeld een gedachte: een vrijzinnig humanist beschouwt een gedachte als een fysisch  verschijnsel dat te onderscheiden valt in bepaalde inhoudelijke informatie aan de ene kant  en in een materiële drager aan de andere kant. Dit is de moderne oplossing voor het oude  ‘lichaam‐geest‐probleem’.  Het  lichaam  staat  dan  voor  de  drager,  de  geest  voor  de  informatie,  niet  gescheiden  maar  wel  onderscheidbaar  van  mekaar.  De  gedachte  aan  bijvoorbeeld ‘de absolute vrijheid’ of aan ‘de ridder op een wit paard’ bevat een specifieke  inhoud,  maar  wordt  pas  mogelijk  als  er  een  drager  voorhanden  is  (de  tientallen  miljarden  zenuwcellen van de hersenen in dit geval). Zonder brein dus geen gedachten. In die zin ‘is’  de mens ook zijn brein!    De  inhoud  (bv.  de  term  ‘vrijheid’)  is  niet  te  herleiden,  te  reduceren  tot  de  drager  (nl.  de  hersencellen). Een gedachte wordt er natuurlijk niet minder mooi op door vast te stellen dat  ze  gedragen  moet  worden  door  een  materieel  substraat.  Anderzijds  is  er  zo  gezien  geen  mogelijkheid dat er een ‘ziel’ bestaat die bij het sterven het lichaam zou verlaten. Als er al  een  ziel  zou  bestaan,  zou  deze  onvermijdelijk  aan  de  lichamelijke  drager  verbonden  zijn.  Mara  goed,  vrijzinnig  humanisten  geloven  dus  niet  in  een  ziel  (maar  ze  geloven  wel  in  de  term  ‘bezieling’  hoor).  Ze  staan  ook  sceptisch  tegenover  de  idee  dat  uiteindelijk  elk  fenomeen zou kunnen en moeten begrepen en verklaard worden door het te herleiden tot 

 

25 

de  samenstellende  delen  ervan.  Dat  laatste  noemt  men  trouwens  ‘sterk  reductionisme’.  Bepaalde  informatie  en  de  drager  van  deze  informatie  zijn  uiteindelijk  te  beschouwen  als  twee verschillende soorten zaken.    Filosofen en wetenschappers zijn nog volop bezig met het onderzoek naar de werking van de  hersenen  en  de  (aloude)  problematiek  van  de  verhouding  tussen  ‘lichaam  en  geest’.  Via  neurochirurgie en nanotechnologie wordt ingegrepen in ons brein (een computerchip neemt  bijvoorbeeld  een  weggevallen  hersenfunctie  over  of  een  verlamd  persoon  kan  met  zijn  hersenen  een  robotarm  besturen)  en  onze  intelligentie  of  ons  geheugen  kan  geüpdatet  worden  door  onze  hersenen  aan  te  sluiten  op  een  computer.  Vooral  transhumanisten  en  bio‐ethici  interesseren  zich  voor  deze  kwesties.  Vrijzinnig  humanisten  hebben  in  principe  weinig  moeite  om  ten  goede  te  laten  ingrijpen  in  de  menselijke  natuur,  indien  dit  een  bewuste en goed geïnformeerde vrije keuze is van betrokkene. Het vrijzinnig humanisme is  immers progressief van aard, bijvoorbeeld in bio‐ethische dossiers. De mens is vrij en mag  dus  onder  bepaalde  voorwaarden  ‘gemaakt‘  worden  of  zichzelf  ‘maken’.  Denk  daarbij  bijvoorbeeld  aan  een  gezichtsreconstructie  om  medische  redenen,  na  een  zwaar  ongeval.  Plastische chirurgie om puur esthetische redenen is dan weer niet zo evident, bijvoorbeeld  wanneer dit bij tienermeisjes gepaard gaat met sociale druk.    1.5 Het knalt en evolueert  In verband met het ontstaan van het universum volgen vrijzinnig humanisten de bevindingen  van  de  zogenaamde  oerknal‐  of  ‘big  bang’‐theorie.  Dit  is  de  populaire  benaming  van  de  gangbare kosmologische theorie over het ontstaan van het universum. De theorie stelt dat  het  universum  (het  heelal)  zowat  13,7  miljard  jaar  geleden  ontstond  vanuit  een  extreem  heet punt met een extreem grote dichtheid, van daaruit op een korte tijd expandeerde en  sindsdien  ook  nog  verder  uitdijt.  De  wereld  is  dus  volgens  vrijzinnig  humanisten  niet  geschapen.  De  mens  is  dan  ook  geen  doel  van  de  schepping  of  zo.  Het  vrijzinnig  humanistisch  wereldbeeld  neemt  in  dit  verband  wel  het  begrip  ‘oorzakelijkheid’  aan  maar  niet het begrip ‘finaliteit’ (doelgerichtheid). Een vrijzinnig humanist denkt hier in termen van  oorzaken  en  gevolgen  maar  niet  in  termen  van  doeleinden  en  einddoelen.  De  wereld  gaat  nergens naar toe, heeft geen finaliteit of bestemming die van buitenaf is opgelegd. Voor alle 

 

26 

duidelijkheid:  dat  maakt  het  stellen  van  doelen  voor  mens  en  wereld  niet  onmogelijk  of  onwenselijk, integendeel. Juist omdat de wereld niet ergens naartoe gaat, kan de mens, net  daarom misschien, zich bepaalde doelen stellen…    Met het heelal zijn ook ruimte en tijd ontstaan. Natuurlijk ook onze aarde. Radiometrische  dateringen  van  gesteenten  en  meteorieten  wijzen  uit  dat  de  aarde  zowat  4,5  miljard  jaar  geleden is ontstaan. Het eerste ‘leven’ op aarde (nl. de eerste cel) zou zo’n kleine 4 miljard  jaar  geleden  via  chemisch‐evolutionaire  processen  uit  het  niet‐levende  zijn  ontstaan.  De  oerknaltheorie  is  een  wetenschappelijk  goed  geteste  theorie  die  de  meest  accurate  en  omvattende  verklaring  geeft  voor  de  diverse  verschijnselen  die  sterrenkundigen  waarnemen. Sommige gelovigen hebben tot op de dag van vandaag veel moeite met deze  big  bang‐theorie.  Het  ‘jongeaarde‐creationisme’  bijvoorbeeld  oppert  dat  de  wereld  (aarde  plus heelal) tussen 6.000 en 10.000 jaar geleden door God geschapen werd. Aanhangers van  deze  ‘overtuiging’  –  een  overtuiging  is  nog  geen  theorie  –  zijn  vooral  te  vinden  bij  fundamentalistische of orthodoxe christenen, moslims en joden, die het scheppingsverhaal  van de bijbel letterlijk opvatten.  Voor het dynamische vrijzinnig humanistische wereldbeeld kan het belang en de invloed van  Darwins  evolutietheorie  moeilijk  overschat  worden.  Het  wereldbeeld  van  ontzettend  veel  mensen  is  hierdoor  sterk  beïnvloed.  Want  vrijwel  iedereen  vraagt  zich  op  een  gegeven  moment  af  hoe  het  komt  dat  de  natuur  zo  ongelooflijk  complex  in  elkaar  zit,  en  wat  de  positie van de mens is binnen de enorme hoeveelheid levende organismen die onze planeet  bevolken.  Darwins  theorie  en  de  hedendaagse  versie  ervan  bieden  een  wetenschappelijke  en  elegante  verklaring  voor  vraagstukken  die  te  maken  hebben  met  het  ontstaan  van  biologische  organismen.  Dit  aan  de  hand  van  slechts  enkele  mechanismen,  namelijk  voortplanting,  natuurlijke  selectie  en  genetische  variatie.  Natuurlijke  selectie  stelt  dat  organismen  die  beter  aan  hun  omgeving  aangepast  zijn,  meer  overlevingskans  hebben  en  dus  meer  kans  hebben  nakomelingen  voort  te  brengen.  Genetische  variatie  is  het  ‘blinde’  mechanisme  dat  mogelijk  maakt  dat  er  binnen  een  soort  variaties  bestaan  en  dat  organismen  niet  allemaal  exacte  kopieën  van  elkaar  zijn.  Natuurlijke  selectie  behoudt  dan  die  organismen  die  beter  aan  de  omgeving  zijn  aangepast.  De  overlevingsbevorderende  eigenschappen  kunnen  genetisch  worden  doorgegeven  aan  de  nakomelingen,  die  op  hun 

 

27 

beurt  betere  overlevingskansen  en  een  grotere  kans  op  nageslacht  zullen  hebben,  enzovoort.    Voor het wereldbeeld van de vrijzinnig humanist is deze theorie niet enkel van belang voor  zover hij op zoek is naar antwoorden op de raadsels van het ontstaan van het leven. Deze  theorie immers betekent in zekere mate ook een triomf voor zij die geloven in de menselijke  kenvermogens en de wetenschappelijke methode. Want het is uiteindelijk het principe van  vrij  onderzoek  dat  de  mogelijkheidsvoorwaarde  was  voor  de  ontwikkeling  van  de  theorie.  Tot  op  de  dag  van  vandaag  bieden  religieus  geïnspireerde  denkers  en  pseudowetenschappers  hevig  weerwerk  tegen  de  evolutietheorie.  Zo  zijn  aanhangers  van  het ‘intelligent design’ idee (het idee van een ‘intelligent ontwerp’) of ID ervan overtuigd dat  sommige  levende  organismen  over  fysieke  eigenschappen  beschikken  die  onvoldoende  verklaard kunnen worden door ongeleide natuurlijke mechanismen, en die zonder intelligent  ontwerp gewoon ondenkbaar zouden zijn. Voorbeelden daarvan volgens ID zijn de werking  van het oog en de zweepstaart van de bacterie ‘E.coli’. Klassiek wetenschappelijk onderzoek  vanuit evolutionair oogpunt heeft niettemin perfecte verklaringen voor deze verschijnselen.  De ID‐tegenstanders kunnen met hun tegenargumenten eigenlijk niet overtuigen.    De  evolutietheorie  is  uitermate  plausibel  en  ook  relatief  gemakkelijk  te  begrijpen,  maar  heeft  ook  wel  ingrijpende  gevolgen.  De  evolutionaire  mechanismen,  die  verantwoordelijk  zijn voor de onvoorstelbare veelzijdigheid in de natuur, zijn in essentie blind en doelloos. Dit  is  een  van  de  hardnekkige  misverstanden  betreffende  de  evolutietheorie:  het  idee  dat  de  natuurlijke  ontwikkeling  in  een  bepaalde  richting  gaat,  en  dan  nog  liefst  in  de  richting  van  het  ontstaan  van  de  mens  als  einddoel  van  de  evolutie.  Zo  zit  het  evenwel  niet  in  elkaar!  Evolutie  gaat  niet  ergens  naar  toe:  het  is  een  blind  proces  zonder  intenties  of  doelen.  Dit  betekent echter helemaal niet dat alles toevallig is!    Voor  een  goed  begrip  van  de  evolutietheorie  is  een  goed  begrip  van  toeval  noodzakelijk.  Toeval speelt hierin een bepaalde rol, maar is slechts een deel van het verhaal. Genetische  variatie  (namelijk  het  bestaan  van  verschillen  in  het  genetisch  materiaal  van  bijvoorbeeld  een  biologische  soort)  is  inderdaad  niet  gericht  en  in  die  zin  ‘toevallig’.  Door  genetische 

 

28 

diversiteit komen verschillende versies van een bepaalde eigenschap voor binnen een soort.  De  ene  eigenschap  is  voordeliger  dan  de  andere.  Populaties  met  meer  variatie  hebben  grotere  overlevingskansen.  Natuurlijke  selectie  zorgt  ervoor  dat  individuen  met  de  voordeligste  eigenschappen  de  grootste  kans  op  overleven  hebben.  Een  hazenjong  A  bijvoorbeeld dat sneller kan lopen dan hazenjong B, wordt minder snel gegrepen door een  vos,  heeft  dus  meer  overlevingskansen,  heeft  dus  meer  kans  op  nakomelingen  en  zal  dus  meer  kans  hebben  de  eigenschap  ‘ietsje  sneller  kunnen  lopen’  door  te  geven  aan  zijn  nakomelingen.  Het  genetisch  materiaal  dat  voor  voordeligere  eigenschappen  zorgt,  heeft  dus meer kans doorgegeven te worden aan de volgende generatie. Wat doorgegeven wordt  en  dus  generationeel  behouden  blijft,  en  wat  niet,  hangt  af  van  het  effect  op  de  ‘fitness’  (‘aangepastheid aan de omgeving’) van een organisme en is in die zin allesbehalve toevallig.    Dit  soort  wereldbeeld  zomaar  omarmen  is  voor  bepaalde  mensen  wellicht  niet  vanzelfsprekend. Wat betekent het immers voor de mens als de wereld, de natuur nergens  naartoe  gaat?  Als  er  geen  richting,  geen  doel  gegeven  is?  Wie  vasthoudt  aan  een  wereldbeeld  waarin  wél  een  ‘Groot  Doel’  wordt  vooropgesteld,  zal  de  evolutietheorie  dan  ook  als  behoorlijk  ‘wereldschokkend’  ervaren.  De  mate  waarin  de  mens  in  staat  is  zijn  wereldbeeld aan te passen aan de feiten, zegt echter iets over zijn soepelheid van geest.                           

 

29 

2. Kijk op de mens  "Iedereen  moet  vrij  zijn  om  de  basis  van  zijn  overtuiging  te  kiezen.  Dat  geloof  mag  alleen  beoordeeld worden op haar vruchten." (Baruch Spinoza, 1632‐1677)    Naast  een  visie  over  de  werkelijkheid  (een  wereldbeschouwing  of  wereldbeeld  dus)  heeft  een levensbeschouwing ook een visie over de eigenheid, de positie en de betekenis van de  mens in die werkelijkheid (een mensbeeld dus). Beide zijn heel nauw met elkaar verweven.  Want de manier waarop de werkelijkheid begrepen wordt, heeft altijd invloed op de manier  waarop  de  mens  zichzelf  begrijpt.  Wie  de  wereld  in  de  eerste  plaats  begrijpt  als  een  materieel mechanisme (bijna zoals een machine) of als een goddelijke creatie (de mens als  summum van de schepping, als evenbeeld van God), zal geneigd zijn dat mechanisme of die  god  ook  in  zichzelf  te  zoeken.  Zo  vond  Julien Offray  de  La  Mettrie (de  18de  eeuwse  Franse  arts  en  filosoof)  dat  de  mens  eigenlijk  wel  een  machine  was.  Zo  zochten  middeleeuwse  mystici  zoals  Hildegard  van  Bingen  (12de  eeuw)  en  Hadewijch  (13de  eeuw)  naar  een  vereniging, een vereenzelviging, een ‘unio mystica’ met God.  Omgekeerd kan een bepaald  mensbeeld  ook  een  wereldbeeld  beïnvloeden.  Volkeren  die  uitgaan  van  de  mens  als  doel  van de schepping of als heerser over de wereld, zullen de natuur meer naar hun hand willen  zetten  dan  volkeren  die  zich  meer  als  deel  van  de  natuur  en  dus  meer  verbonden  met  de  natuur beschouwen.    Met  ‘mensbeeld’  wordt  bedoeld:  het  samenhangend  geheel  van  opvattingen  over  hoe  de  mens zichzelf ziet, ervaart en beleeft. Historisch gezien valt op dat de mens altijd geprobeerd  heeft  zichzelf  op  één  of  andere  manier  te  bepalen.  Filosofen  van  alle  tijden  zijn  op  zoek  geweest naar het zogenaamde ‘wezen’ van de mens, naar datgene wat de mens op één of  andere manier ‘bijzonder’ maakt en op een unieke wijze kenmerkt binnen het geheel van de  werkelijkheid.  In  de  antieke  wereld  wordt  bijvoorbeeld  het  wezen  van  de  mens  begrepen  vanuit zijn rede, in de middeleeuwen eerder vanuit zijn gelijkenis met God. In de 20ste eeuw  komt  dan  weer  het  existentialistische  mensbeeld  op  dat  zegt  dat  de  mens  helemaal  geen  wezenlijke  kenmerken  of  ‘essentie’ heeft  maar in  de  eerste  plaats  ‘existentie’  is,  dus  in  de  eerste  plaats  louter  bestaat.  Vandaag  de  dag  zien  bepaalde  neurowetenschappers  en 

 

30 

filosofen  de  mens  in  wezen  gewoon  samenvallen  met  zijn  brein.  Vrijzinnig  humanisten  stellen dat de mens een product is van de biologische evolutie, naast andere diersoorten, en  een  sociaal  wezen  met  materiële  en  mentale  behoeften.  Steeds  wordt  hierbij  naar  antwoorden  gezocht  op  de  vraag:  “Wie  en/of  wat  ben  ik?”  Deze  vraag  kan  enkel  gesteld  worden  door  een  wezen  dat  zich  bewust  is  van  zijn  eigen  bestaan.  De  antwoorden  op  de  vraag  ‘Wat  is  de  mens?’  komt  de  laatste  tijd  natuurlijk  uit  de  hoek  van  de  neurowetenschappen (onderzoek van centraal en perifeer zenuwstelsel), met specialisaties  op  het  vlak  van  fysiologie,  anatomie,  cognitie,  genetica,  gedrag,  ziektebeeld,…  Hoe  functioneert ons brein en hoe zit het biologisch fundament van het menselijk gedrag ineen?  Voor alle duidelijkheid: een vrijzinnig humanist ziet de mens als een product van biologische  evolutie, als een geheel van behoeften en capaciteiten, als een sociaal dier dat rationeel kan  handelen en dat emotioneel uit de hoek kan komen, als een wezen dat zich afvraagt of het  wel over een eigen ‘zelf’ en ‘wil’ beschikt, als zeer leergierig maar helaas ook vergeetachtig.     Globaal  genomen  heeft  het  vrijzinnig  humanisme  een  positief  en  optimistisch  mensbeeld:  het stelt de waarde van de mens centraal, toont voor en in alles een menselijk gelaat, wijst  op het unieke van elk mens en vertrouwt op de menselijke vaardigheden en mogelijkheden.  Het hecht dan ook veel belang aan de ontwikkeling en ontplooiing van mens en mensheid,  en hanteert dan ook de gedachte van vooruitgang.     2.1 Ik ben waardig, jij bent gelijk  Het  vrijzinnig  humanistische  mensbeeld  plaatst  dus  de  notie  van  de  menselijke  waarde  en  dus  waardigheid  centraal  en  neemt  dit  zelfs  op  als  uitgangspunt.  Die  waardigheid  is  met  andere  woorden  reeds  een  gegeven,  geen  te  verwerven  kenmerk.  Elk  mens  (vrouw,  man,  kind,  landloper  of  minister,  boer  in  Indië  of  handelaar  in  New  York,  pasgeborene  of  ouderling,…)  wordt  in  deze  zin  waardig  genoemd.  Wat  die  waardigheid  precies  inhoudt,  wordt geëxpliciteerd in bijvoorbeeld de ‘Universele Verklaring van de Rechten van de Mens’  (UVRM). Voor vrijzinnig humanisten is deze Verklaring dan ook een cruciaal ‘statement’. Je  kant  het  een  vrijzinnig  humanistische  grondwet  noemen.  Deze  ‘grondwet’  neemt  de  menselijke  waardigheid  als  fundament  en  formuleert  een  aantal  inherente  (ermee  samengaande) rechten die aan alle mensen, ongeacht individuele verschillen, in gelijke mate 

 

31 

toekomen. Daar waar deze rechten geschonden worden, is sprake van een schending van de  menselijke waardigheid of van ‘misdaden tegen de menselijkheid’ of ‘mensheid’. In die zin is  het duidelijk dat de UVRM een universeel en universaliserend karakter heeft: het is voor alle  mensen bedoeld (universeel) en waar dat minder of niet het geval is, wil het ook expliciet zo  geïnterpreteerd  worden  (universaliserend).  Een  vrijzinnig  humanistisch  mensbeeld  is  dan  ook bijvoorbeeld antiracistisch en antiseksistisch.     Het  idee  dat  alle  mensen,  louter  omwille  van  het  feit  dat  ze  mens  zijn,  een  zekere  waardigheid toekomt, is zeker niet binnen alle levensbeschouwingen evident. Er zijn andere  mensbeelden  die  helemaal  niet  uitgaan  van  inherente  (gelijk)waardigheid  maar  die  eerder  een  hiërarchie  aanbrengen.  Het  hindoeïstische  kastensysteem  is  daar  een  voorbeeld  van.  Afhankelijk  van  de  kaste  waarin  je  geboren  wordt,  heb  je  bepaalde  rechten,  rechten  die  mensen  in  een  andere  kaste  niet  hebben.  Zo’n  hiërarchisch  systeem  is  voor  de  vrijzinnig  humanist onaanvaardbaar. Het is immers niet redelijk om iemand al dan niet rechten toe te  kennen  op  basis  van  iets  waar  hij  of  zij  niets  aan  kan  doen.  Je  kiest  namelijk  niet  waar  of  wanneer of bij wie je geboren wordt! Het zogenaamd ‘Ancien Régime’ (‘Oude Bestuur’, van  pakweg  1500  tot  1789)  in  Frankrijk  is  een  tweede  voorbeeld.  Boeren  en  arbeiders  waren  toen niks waard (‘waardeloos’ zo je wil), grootgrondbezitters en hogere geestelijken waren  alles…    Natuurlijk  is  het  niet  zo  dat  alle  mensen  op  een  ‘even  waardige  manier’  leven.  Je  hebt  bijvoorbeeld  zware  misdadigers  of  criminele  mensenhandelaars  die  de  grofste  mensenrechtenschendingen  begaan.  In  principe  blijft  de  vrijzinnig  humanist  ook  hier  vasthouden  aan  de  onvervreemdbaarheid  van  de  menselijke  waardigheid,  zelfs  daar  waar  het  gaat  om  misdadigers.  Menselijke  waardigheid  is  voor  vrijzinnig  humanisten  iets  onvoorwaardelijks, hoe moeilijk dit in de praktijk soms ook kan uitpakken. Dát is trouwens  een  van  de  redenen  waarom  zij  voor  het  recht  op  verdediging  van  elke  beschuldigde  (ook  een Marc Dutroux en een Anders Behring Breivik) en tegen de uitvoering van de doodstraf of  tegen wraak (bv. bloedwraak en eerwraak) zijn.   

 

32 

Daarnaast is het echter evenzeer zo dat niet alle mensen in onze samenleving op een even  waardige  manier  bekeken  of  behandeld  worden.  Want  hoewel  bij  ons  sociale  klassen  officieel  niet  meer  bestaan,  leven  we  toch  in  een  sociaal  verdeelde  samenleving  waar  sommige mensen in hoog aanzien staan, terwijl anderen op heel wat minder achting kunnen  rekenen. De vrijzinnig humanist maakt iemands waardigheid niet afhankelijk van zijn of haar  opleidingsniveau,  talenten,  persoonlijke  smaak,  sociale  afkomst  of  hoogte  van  de  bankrekening. Achter de sociale diversiteit blijft het respect voor de menselijke waardigheid  immers  het  bindmiddel  dat  een  zo  rechtvaardig  mogelijke  samenleving  bij  elkaar  kan  houden.    Een  bijzondere  toepassing  van  deze  idee  van  waardigheid  zien  we  bijvoorbeeld  bij  euthanasie. Wie euthanasie wenst, doet dit meestal op basis van het zien teloorgaan van zijn  of  haar  menselijke  waardigheid,  bijvoorbeeld  door  een  zeer  ernstige  ziekte.  Veel  mensen,  ongeacht  hun  mensbeeld  of  levensbeschouwing,  ook  gelovigen  dus,  zijn  op  basis  hiervan  voorstanders  van  euthanasie.  De  mate  van  menselijke  waardigheid  weegt  hier  door.  Elk  mens  erkent  dat  blijkbaar  in  de  praktijk,  vooral  dan  het  grensgebied waar  de  zogenaamde   ‘mensonwaardigheid’ begint. Het leven nog veel langer willen rekken voorbij dit punt, wordt  dan als zinloos beschouwd. Men is daar, bijna op een natuurlijke manier, gevoelig voor.    Naast  de  menselijke  waardigheid  staat  vrijzinnig  humanisme  ook  voor  het  gelijkheidsbeginsel:  mensen  zijn  in  radicale  zin  gelijk(waardig)  aan  mekaar.  Dit  is  een  typische  Verlichtingsgedachte.  In  het  Ancien  Régime,  waar  edelman  en  geestelijke  ‘meer  gelijk’  was  dan  burger  of  boer,  heerste  er  zeer  concreet  en  zeer  letterlijk  een  grote  ongelijkheid tussen verschillende maatschappelijke standen. Het woord ‘lijfeigene’ alleen al  drukt zeer goed uit voor wat die maatschappelijke ongelijkheid toen stond. Dat ‘oud bestuur’  verdween met de Franse Revolutie, namelijk in 1789.    Een toepassing van het gelijkheidsbeginsel vinden we terug in de visie op het streven naar  geluk: voor een vrijzinnig humanist heeft elk mens ter wereld evenveel recht op geluk. Dit  heeft belangrijke consequenties, niet in de laatste plaats op sociaal‐economisch gebied. Het  recht  op  arbeid  bijvoorbeeld,  in  functie  van  de  vervulling  van  materiële  behoeftes,  is  daar 

 

33 

een rechtstreeks gevolg van. Ook het systeem van de sociale zekerheid in België is geschoeid  op  de  filosofie  van  gelijkheid,  in  dit  geval  gekoppeld  aan  het  principe  van  solidariteit.  Elk  mens  kan  immers  ziek  worden  en  dus  eventueel  zonder  inkomen  vallen;  dan  springt  de  ander bij, en omgekeerd natuurlijk ook.    2.2 De hele wereld in mij  Een vrijzinnig humanist voelt zich, door het respect voor de mens als mens, verbonden met  de  gehele  mensheid.  Onder  en  doorheen  alle  denkbare  intermenselijke  verschillen  ziet  en  voelt  de  vrijzinnig  humanist  met  alle  andere  mensen  een  verwantschap  die  voortkomt  uit  het besef dat we, ondanks onze verschillen, veel met elkaar gemeen hebben. We trachten  allemaal op een zinvolle manier om te gaan met de absurditeit van het bestaan, we streven  allen naar geluk, en we kennen eenzelfde lot in het licht van behoeftes, pijn en dood. Het  mensbeeld van de vrijzinnig humanist heeft dan ook een sterk universalistisch karakter. Dit  verklaart ook waarom hij met de nodige argwaan kijkt naar enge vormen van provincialisme,  regionalisme,  nationalisme  en  culturalisme.  De  vrij  en  onafhankelijk  denkende  vrijzinnig  humanist  voelt  zich  beter  bij  het  idee  van  een  kosmopolitisme  of  wereldburgerschap,  wat  stoelt  op  universele  waarden  en  rechten.  Het  streven  naar  meer  gelijkheid  en  vrijheid  is  daarbij  de  voornaamste  opdracht.  Op  deze  manier  moet  worden  getracht  de  ontplooiingsmogelijkheden van individuele burgers binnen de wereldgemeenschap zo goed  mogelijk te realiseren, door voldoende kansen te bieden (vooral onderwijs dus). Uiteindelijk  stelt  de  vrijzinnig  humanist  dit  laatste  dan  ook  boven  specifieke  religieuze  of  culturele  gebruiken,  zonder  daarbij  echter  het  belang  van  de  eigen  afkomst  of  de  eigen  cultuur  te  miskennen.  ‘Met  de  ogen  naar  de  wereld  gericht  maar  met  beide  voeten  op  de  grond’,  volgens het basisprincipe van de slogan ‘Think global, act local’.    Vrijzinnig humanisten zijn beslist geen relativisten, in de zin dat waarheid altijd relatief zou  zijn.  Geen  ‘Ieder  zijn  waarheid’  dus.  Er  bestaan  wel  degelijk  uitspraken  die  absoluut  waar  zijn.  Zoals  deze  uitspraak:  “In  de  vorige  zin  wordt  wel  degelijk  gezegd  dat  er  uitspraken  bestaan die absoluut waar zijn.” Al is dit voorbeeld nu wel als grap bedoeld…  Vrijzinnig  humanisten  zijn  ook  geen  cultuurrelativisten:  cultuuruitingen  zien  ze  niet  altijd  zomaar  over  heel  de  lijn  onderling  evenwaardig.  Sommige  van  die  ‘gebruiken’  (en  dus 

 

34 

inclusief  hun  ‘waarden’)  zijn  gewoon  moreel  verwerpelijk.  Altijd  en  overal!  Clitoridectomie  (het  gedeeltelijk  of  volledig  wegsnijden  van  de  clitoris  bij  een  meisje/vrouw)  en  steniging  (iemand als straf tot het middel of de hals ingraven en tot ter dood met stenen bekogelen)  bijvoorbeeld  zijn  traditionele  culturele  praktijken  die  vrijzinnig  humanisten  absoluut  onaanvaardbaar vinden, zoals ook de rituele besnijdenis van minderjarige jongens.    Vrijzinnig  humanisten  menen  dus  wel  dat  je  bepaalde  culturele  facetten  onderling  kan  vergelijken,  bijvoorbeeld  op  basis  van  de  pijn  die  ze  al  dan  niet  veroorzaken,  de  mate  van  rechtvaardigheid  die  ze  behelzen,  de  verhouding  tussen  misdrijf  en  straf,...  Ze  staan  dus  achter  de  idee  van  de  universaliseerbaarheid  van  een  minimum  aantal  basiswaarden  en  basisnormen, zoals de individuele vrijheid, de gelijkheid tussen man en vrouw, het vermijden  van pijn,...  Voor vrijheid drukt zich dat concreet uit in bijvoorbeeld de visie dat mensen individueel het  recht  hebben  om  zich  te  gedragen  naar  hun  eigen  seksuele  geaardheid  of  identiteit,  zoals  holebi’s  en  transgenders.  Heteroseksualiteit  kan  dus  niet  de  norm  zijn,  vinden  vrijzinnig  humanisten,  en  holebi’s  en  transgenders  moeten  desnoods  beschermd  worden  opdat  hun  recht op vrijheid (bijvoorbeeld om te gaan en staan waar ze willen) gewaarborgd blijft.  Gelijkheid  concretiseert  zich  in  bijvoorbeeld  ‘gelijk  loon  voor  gelijk  werk’  en  in  het  ageren  tegen seksisme (een oordeel vellen over iemand op basis van zijn of haar sekse).  Pijn  vermijden  als  basisnorm  drukt  zich  uit  in  bijvoorbeeld  het  verbod  op  foltering  van  gevangenen  en  in  de  verplichting  tot  voorafgaande  verdoving  bij  het  slachten  van  dieren.  Vrijzinnig humanisten zijn dan ook tegen foltering en tegen het onverdoofd ritueel slachten,  nochtans een gebruik bij orthodoxe joden en moslims.    2.3 Ik ben vrij en kan beschikken  Vrijheid speelt in het vrijzinnig humanistische mensbeeld een belangrijke rol. De mens wordt  beschouwd  als  een  wezen  dat  vrij  kan  en  wil  zijn.  Verknechting,  onderdrukking,  lijfeigenschap  of  slavernij  zijn  zaken  waarvoor  uiteindelijk  geen  enkel  mens  bewust  zal  kiezen.  De  zogenoemde  ‘Arabische  Lente’,  gestart  op  18  december  2010  in  Tunesië,  is  hiervan  een  schoolvoorbeeld:  het  is  vooral  een  protest  tegen  corruptie,  gebrek  aan  democratie en systematische onderdrukking en een opkomen voor meer politieke vrijheid. 

 

35 

Het is natuurlijk ook een protest tegen werkloosheid en prijsstijgingen, een algemene socio‐ economische onvrede dus.  Er  bestaat  evenwel  zoiets  als  ‘negatieve’  en  ‘positieve’  vrijheid.  Negatieve  vrijheid  verwijst  naar  ‘bevrijd  zijn  van  hindernissen,  obstakels,  invloed,  belemmeringen,  onderdrukking,…’.  Deze vrijheid stelt de vraag: bevrijd waarvan? Iemand die opgesloten zit in een gevangenis is  ‘niet  vrij’,  in  de  negatieve  zin  van  het  woord.  Omgekeerd  is  iemand  die  na  een  hechtenis  vrijgelaten wordt, eveneens vrij in de negatieve zin van het woord (hij is namelijk bevrijd van  gevangenschap).  Positieve  vrijheid  is  de  houding  en  situatie  van  waaruit  zelfstandig  fundamentele  keuzes  uit  meerdere  alternatieven  gemaakt  worden.  Deze  vrijheid  stelt  de  vraag: vrij waartoe? Iemand die bewust en goed geïnformeerd kiest voor een toekomst met  één kind in plaats van drie – tegen de druk van de omgeving in – handelt vrij, in de positieve  zin van het woord.  Met vrijheid bedoelt de vrijzinnig humanist eigenlijk ‘zelf‐determinatie’ of ‘zelf‐bepaling’. Dat  omvat  positieve  vrijheid  maar  gaat  nog  dieper,  tot  het  niveau  van  normen  en  waarden.  Concreet  voorbeeld:  wie  zichzelf  determineert,  bepaalt  bijvoorbeeld  niet  enkel  hoeveel  kinderen hij wil, maar ook óf hij er wel wil, en zo ja, op welke manier (natuurlijkerwijze, via  kunstmatige  bevruchting,  via  adoptie,…),  waarom,  wanneer,  met  wie,  enzovoort.  Een  vrij  mens  bepaalt  niet  alleen  zélf  wat  hij  gaat  doen,  maar  bepaalt  ook  de  gronden  en  fundamenten  waarop  hij  zich  wil  baseren  óm  iets  te  doen.  Vanuit  het  vertrouwen  en  het  geloof in de mens hecht een vrijzinnig humanist dan ook groot belang aan de mogelijkheid  van  de  mens  om  zijn  eigen  leven  vorm  en  inhoud  te  geven,  rekening  houdende  met  de  wetten en zeden van de samenleving waartoe hij behoort.  Een bijzondere toepassing van dit vrijheidsbeginsel nu is de ‘zelfbeschikking’. Zelfbeschikking  houdt hier in dat iemand zelf bepaalt wat hij doet of laat in zijn leven, voor wat betreft de  grote  keuzes,  de  belangrijke  dingen  (zoals  partnerkeuze,  studierichting,  werk,  leven  en  dood,…).  Een  toepassing  betreffende  leven  en  dood:  abortus,  euthanasie  en  zelfdoding.  Vrijzinnig humanisten zijn voorstanders van een wettelijk kader om abortus, euthanasie en  medische  hulp  bij  zelfdoding  onder  voorwaarden  toe  te  laten.  Het  argument  hiervoor  is  gebaseerd  op  de  idee  dat  de  betrokkenen  het  recht  hebben  om  zelf  uit  te  maken  wat  te 

 

36 

doen met het ongeboren/ongewenst leven of met het eigen leven. Het is niet aan iemand  anders om dit in hun plaats te doen. Een vrouw bijvoorbeeld die ongewenst zwanger is door  verkrachting, kan voor een vrijzinnig humanist de zwangerschap onderbreken. Hij zal ook het  wettelijk kader voor abortus steunen, net zoals bij euthanasie en zelfdoding. Een organisatie  als  ‘Pro  Vita’  is  tegen  abortus,  is  fel  gekant  tegen  de  bestaande  abortuswet  en  nodigt  jongeren  van  14  tot  30  jaar  uit  om  een  kuisheidsbelofte  af  te  leggen.  Deze  kuisheid  (zich  seksueel onthouden) past dan in de klassieke katholieke ideologie. Kuisheid is natuurlijk ook  wel  een  efficiënte  manier  om  een  zwangerschap  te  vermijden.  Het  zegt  meteen  ook  wat  jongeren moeten doen of laten, en in die zin is het opzet dus niet vrijzinnig. Er is kortom een  wezenlijk verschil tussen de opdracht “Stel het vrijen uit tot je dertig bent!” en de opdracht  “Als je vrijt, gebruik dan best een condoom!” Vrij niet of vrij zinnig dus… Tenslotte, wie om  ‘hulp  bij  zelfdoding’  vraagt,  voor  ‘als  het  echt  genoeg  is  geweest’,  dient  een  kader  en  procedure aangereikt te krijgen waarin op een waardige en humane manier afscheid van het  leven kan genomen worden. Teveel mensen dienen immers nog te grijpen naar middelen als  verhanging of onder een trein springen.    Een andere typische toepassing van het principe van zelfbeschikking is de idee dat de mens  ook (deels) ‘maakbaar’ is. Mensen zijn niet zomaar en niet alleen een product van de natuur,  de  opvoeding  of  de  omgeving.  Mensen  kunnen  zichzelf  ook  ‘maken’,  aan  zichzelf  (laten)  ‘sleutelen’. Met dat sleutelen bedoelen we niet bijvoorbeeld studeren of sporten – een mens  ‘maakt  of  ‘vormt’  zich  daar  ook  wel  mee  natuurlijk.  Met  ‘maakbaarheid  van  de  mens’  bedoelen  we  vandaag  praktijken  als  plastische  chirurgie  (bijvoorbeeld  borstvergroting),  genetisch  testen  (testen  op  een  genetische  aandoening  zoals  het  Down  syndroom  of  mongolisme) en reproductieve geneeskunde (medisch begeleide voortplanting  waarbij het  samenbrengen  van  de  eicellen  en  de  zaadcellen  op  kunstmatige  wijze  gebeurt,  zoals  bijvoorbeeld via in‐vitrofertilisatie). Het vrijzinnig humanisme is in principe voorstander van  maakbaarheid van de mens. Met andere woorden: er mag aan de mens gesleuteld worden.  Vanzelfsprekend dient dit enkel te gebeuren op grond van de vrije en volledig geïnformeerde  beslissing van betrokkene en in de beste medische en wettelijke condities. Het gebruik van  minderwaardige borstimplantaten bijvoorbeeld is natuurlijk ontoelaatbaar.   

 

37 

Zelfbeschikking veronderstelt in de praktijk dus voldoende vrijheid en verantwoordelijkheid  waarbinnen  iemand  zijn  eigen  levenskeuzes  kan  maken.  Zelfbeschikking  en  autonomie  zijn  natuurlijk  idealen:    ze  liggen  niet  voor  het  grijpen  en  ze  hebben  hun  grenzen.  Niemand  is  immers  in  staat  om,  vanaf  zijn  geboorte  tot  aan  zijn  dood,  altijd  en  overal  autonome  beslissingen te nemen. Niemand haalt het in zijn hoofd om bijvoorbeeld van een heel jong  kind zelfbeschikkende keuzes te verwachten. Hoewel, een kankerpatiëntje van tien is gerust  in staat om bewust al dan niet voor euthanasie te kiezen. Daarom zijn vrijzinnig humanisten  voorstanders van de uitbreiding van de bestaande euthanasiewet, naar minderjarigen toe en  naar dementerenden.  Ook  voor volwassenen is zelfbeschikking niet altijd realiseerbaar of mogelijk. Een tekort aan  inzicht  in  onze  eigen  drijfveren    en  onvoldoende  of  onjuiste  informatie  zijn  obstakels  voor  zelfbeschikking. Daarom gaat men bij de vraag om euthanasie dan ook niet over één nacht  ijs en dient deze vraag uitdrukkelijk,  vrijwillig, herhaald en goed overwogen te zijn.    Een  vrijzinnig  humanist  gaat  er  van  uit  dat  de  mens  over  een  vrije  wil  beschikt.  Vrijheid  is  niet meer of niet minder dan zelf‐determinatie (en het omgekeerde van externe dwang): de  bepaling  van  jezelf,  de autonomie  zelf  beslissingen  te  nemen,  zelf  fundamentele  keuzes  te  maken.  Dat  wij  bepaalde  handelingen  onbewust  stellen,  dat  wij  niet  bij  alles  wat  we  doen  eerst  dienen  na  te  denken,  dat  onze  hersenen  soms  een  beslissing  nemen  ‘in  plaats  van’  wijzelf, dat ons brein een paar seconden eerder dan wij zelf al ‘beslist’ heeft op een knopje  te drukken of onze vinger in de hoogte te steken, dat is zo. Gelukkig maar!  Stel je voor dat  een mens bij elke handeling die hij stelt, eerst zou moeten nadenken en zich afvragen: “Zou  ik dit nu wel doen of niet?” We zouden waarlijk zot worden. Inderdaad, we ‘laten’ veel over  aan  ons  brein,  onze  ‘automatische  piloot’.  Fundamentele  keuzes  omtrent  de  grote  dingen  des  levens  echter  neemt  een  vrijzinnig  humanist  toch  liefst  zélf,  vrij‐wil‐lig  zélf.  Een  vak  willen  leren  bijvoorbeeld,  of  kiezen  voor  euthanasie.  Meer  nog,  die  vrijheid  is  niet  zomaar  gegeven.  Een  mens  moet  die  vrijheid  waarmaken,  werkelijk  maken  of  werkelijkheid  laten  worden. Daarom toont vrijheid ook de mate van bewustheid aan, van zélf aan het stuur van  het leven te gaan zitten. Dat is niet altijd even gemakkelijk. Dat is vaak zelfs zeer lastig…    2.4 Ik ben dus ik voel 

 

38 

Vrijzinnig  humanisten  zijn  sterk  gericht  op  rationaliteit.  “Dat  kan  niet  goed  zijn  voor  het  gevoelsleven!”,  wordt  wel  eens  gezegd.  Aan  deze  uitspraak  liggen  twee  misvattingen  ten  grondslag.  Ten  eerste  is  ‘rede’  niet  tegengesteld  aan  ‘gevoel’  of  aan  ‘gevoeligheid’.  Het  omgekeerde  van  redelijkheid  is  immers  onredelijkheid,  het  omgekeerde  van  rationaliteit  is  irrationaliteit. Het is dan ook zeer irrationeel om geen rekening te houden met je gevoelens.  Rede  en  gevoel  vullen  mekaar  aan.  Ten  tweede  miskent  de  vrijzinnig  humanist  het  belang  van gevoelens of emoties natuurlijk niet. Ook voor hem geldt dat gevoelens een cruciale rol  spelen  in  het  leven.  Gevoelens  worden  dan  ook  ten  volle  erkend  en  beleefd:  vreugde  en  verdriet,  trots  en  wanhoop,  liefde  en  teleurstelling…  Hij  schaart  zich  evenzeer  achter  een  uitspraak van Leo Apostel: “Men denkt met zijn ganse persoonlijkheid. Alle humanismen zijn  het  daarover  eens:  gevoel,  wil  en  lichaam  denken  mee.”  (uit  De  humanismen  en  het  humanisme, HV Diogenes Cahier nr. 5, Inleiding, p. 7).    De vrijzinnig humanist kan zich emotioneel volledig laten gaan in de beleving van seksualiteit  of in de beroering door een sonate, een roman of een toneelstuk. Toch zal hij proberen zich  niet exclusief te laten leiden door emoties wanneer hij een beslissing moet nemen. Vaak kan  een gevoel of een aanvoelen inderdaad een goede indicatie zijn voor een bepaald probleem  of  een  specifieke  oplossing.  We  spreken  bijvoorbeeld  over  ‘onze  intuïtie  volgen’  op  die  momenten waarbij we een oplossing of uitweg ‘zien’ zonder er bewust bij na te denken of te  redeneren. Deze gevoelens kunnen evengoed een eigen leven gaan leiden en een rationele  oplossing  in  de  weg  staan.  Omgekeerd  laat  een  vrijzinnig  humanist  zich  soms  wel  degelijk  leiden  door  het  onbewuste,  door  zijn  gevoel,  omdat  op  dát  moment  dit  gevoel  de  noodzakelijke  informatie  biedt  om  hem  tot  handelen  aan  te  zetten.  Het  is  dus  soms  zeer  verstandig – of moeten we zeggen ‘wijs’ – je te laten leiden door je gevoel, je intuïtie! Dat  ‘intuïtief denken’ gebeurt onbewust, en staat tegenover het ‘cognitief denken’, dat bewust  verloopt.    Beide  manieren  van  denken  (of  beter:  zowel  de  cognitieve  als  de  emotionele  functie)   refereren  aan  de  structuur  en  de  ontwikkeling  van  de  menselijke  hersenen.  Onze  (grote)  hersenen  bestaan  uit  twee  delen  of  ‘hemisferen’:  de  linkerhersenhelft  en  de  rechterhersenhelft.  De  linkerhersenhelft  heeft  meer  betrekking  op  het  analytische  en  het 

 

39 

rationele. De rechterhersenhelft heeft meer betrekking op het creatieve en het emotionele.  De  hemisferische  specialisatie  is  echter  eerder  relatief  in  plaats  van  absoluut.  Sommige  cognitieve  functies  kunnen  immers  worden  uitgevoerd  door  een  helft  die  er  niet  is  in  ‘gespecialiseerd’  en  anderzijds  kan  een  aangetaste  functie  (bijvoorbeeld  bij  een  beroerte)  deels  worden  ‘gecompenseerd’  door  de  andere  helft.  De  ‘kleine’  hersenen  regelen  dan  vooral de coördinatie van de lichaamsbewegingen.  Anderzijds bestaan onze hersenen uit drie lagen. De hersenstam is de oudste laag en wordt  soms aangeduid met de term ‘reptielenbrein’. Deze laag regelt een aantal basisfuncties zoals  ademen, hartslag, bloedsomloop, en enkele basisreacties zoals de vecht‐ of vluchtreactie in  geval van dreiging. Een tweede laag wordt gevormd door het lymbische systeem, onderdeel  van de grote hersenen. Hiermee wordt een groep structuren aangeduid die betrokken zijn  op motivatie, genot, emotie en emotioneel geheugen. De meest recente laag wordt de neo‐ cortex  genoemd,  en  slaat  op  de  bovenste  laag  van  de  twee  hersenhelften.  De  neocortex  heeft  betrekking  op  hogere  functies  zoals  zintuiglijke  waarneming,  bewuste  bewegingen,  redeneren, abstract denken en taal.     Het moge duidelijk zijn dat geloof en bijgeloof, kerk en godsdienst meer gericht zijn op het  gevoelsmatig, intuïtief, onbewust functioneren van de mens dan op zijn rationeel, cognitief,  bewust  functioneren.  Een  mens  mag  niet  te  lang  voor  de  spiegel  staan  en  luidop  verkondigen: “Ik geloof in God, de almachtige Vader, Schepper van hemel en aarde!” of hij  zou  aan  zichzelf    beginnen  twijfelen.  Een  vrijzinnig  humanist  is  ongetwijfeld  rationeel  ingesteld.  Toch  zal  hij  evengoed,  waar  relevant,  luisteren  naar  zijn  gevoel  en  ook  op  die  manier ‘het juiste (trachten te) doen’. Want emoties zonder rede zijn blind terwijl de rede  zonder  emoties  leeg  is.  Het  gaat  om  het  evenwicht  en  de  wederzijdse  wisselwerking.  Vrijzinnig  humanisten  hechten  dus  zowel  belang  aan  de  rede  als  aan  het  gevoel.  Zij  zijn  tenslotte ‘kinderen van de Verlichting’! De Verlichting, de ‘Eeuw van de Rede’ (van pakweg  1680  tot  1789),  was  niet  zozeer  gekant  tegen  gevoel  op  zich  of  tegen  het  volgen  van  je  gevoel.  De  Verlichting  streed  zeker  wel  tegen  religie,  geloof  en  bijgeloof,  en  tegen  irrationaliteit en onredelijkheid. Meer nog, de radicale Verlichting kende de grenzen van de  menselijke  rede,  van  de  ratio  net  zeer  goed  en  hield  ook  een  pleidooi  voor  een  ‘gepassioneerd leven’ en ‘zinnelijk genoegen’. Eros dus, naast ratio! 

 

40 

Gevoel en emotie zijn ook belangrijk voor de vrijzinnig humanist in functie van kennis in het  algemeen  en  zelfkennis  in  het  bijzonder.  Langs  het  gevoel  om  kijk  je  in  iemands  hart,  bij  wijze van spreken. Hij zal zich dan ook op een zo eerlijk mogelijke manier tot zijn gevoelens  of emoties – en die van de anderen – trachten te verhouden. Niet om ze te evalueren op hun  redelijkheid  of  nuttigheid,  maar  omdat  ze  op  zichzelf  een  waarde  bezitten.  Wie  zichzelf  humanist noemt en pleit voor een zo volledig mogelijke ontwikkeling van de mens, kan dus  onmogelijk voorbij aan de rol van emoties, gevoelens en passies. Tegen alle hypocrisie van zij  die hun gevoelens ondergeschikt maken aan één of ander ‘hoger doel’ (bijvoorbeeld niet van  seks mogen genieten omdat seks alleen in functie zou mogen staan van de voortplanting), of  tegen  een  vorm  van  ontkenning  ervan,  zal  de  vrijzinnig  humanist  trachten  emotionele  eerlijkheid aan de dag te leggen, zowel naar zichzelf als naar de ander toe. Immers, wie zijn  gevoelens  miskent,  verloochent  een  groot  deel  van  de  eigen  persoonlijkheid.  Net  de  ontwikkeling van die persoonlijkheid, de eigen menselijkheid, staat zo centraal.    Het  is  dan ook  evident  dat  bijvoorbeeld  één  van  de  basisregels  van  de  morele  begeleiding   door  moreel  consulenten  erin  bestaat  ‘oor  te  hebben  voor’  de  gevoelens  van  cliënten  en  deze  altijd  ernstig  te  nemen.  Een  bijzondere  toepassing  vinden  we  uiteraard  ook  bij  ‘transgenders’. Een transgender‐persoon is iemand die in een vrouwenlichaam zit maar het  gevoel  heeft  de  identiteit  te  hebben  van  een  man  of,  omgekeerd,  de  identiteit  van  een  vrouw  voelt  maar  in  een  mannenlichaam  zit.  Een  transgender  zal  dus  willen  leven,  zich  gedragen  eerder  naar  de  gevoelde  identiteit  dan  naar  de  klaarblijkelijke  sekse.  Dergelijk  gevoel kan dus uitermate overweldigend zijn…    2.5 Wel zijn & genieten  Een  vrijzinnig  humanist  leeft  in  het  hier  en  nu.  Hij  gelooft  niet  in  een  hiernamaals  (na  de  dood is er niets meer) en heeft dus geen reden om het goede of ware of echte leven uit te  stellen.  Integendeel:  het  leven  wordt  best  hier  en  nu  en  ten  volle  geleefd  en  beleefd.  Hij  hecht  dan  ook  veel  belang  aan  het  welzijn  van  zichzelf  en  aan  dat  van  anderen.  Het  gaat  hierbij zowel over het zich lichamelijk als geestelijk goed voelen als over de zorg voor lijf en  leden,  geestelijke  ontwikkeling,  enz.  De  Latijnse  spreuk  van  de  Romeinse  dichter  Juvenalis  (circa 60‐135) “Mens sana in corpore sano” (“Een gezonde geest in een gezond lichaam”) is 

 

41 

hier toepasselijk. Mentale en lichamelijke gezondheid nastreven wordt in ere gehouden. In  dit  licht  moet  ook  de  vrijzinnig  humanistische  visie  op  euthanasie  en  zelfdoding  gezien  worden:  als  mijn  gezondheid  (welzijn,…)  dermate  slecht  is  dat  verbetering  of  genezing  onmogelijk geworden is, en er is voortdurend ‘lijden’, dan is het misschien beter (lees: mens‐ waardiger) er uit te stappen.    Zorg dragen voor het persoonlijk welzijn volgt uit de basisvisie op zelfbeschikking. Aangezien  we er vanuit gaan dat we zélf beschikken over ons lichaam, over ons zijn, ons leven, dienen  we  er  dan  ook  de  verantwoordelijkheid  voor  op  te  nemen  en  er  voldoende  zorg  voor  te  dragen. Of juist niet, ja. Dat is een opdracht die we in elk geval onszelf kunnen geven, niet  iemand  anders.  De  meeste  vrijzinnigen  kiezen  voor  de  weg  van  de  verantwoordelijkheid:  genieten ja, ten volle en toch met mate. Je zal dus weinig vrijzinnig humanisten vinden die  bewust  beslissen  hun  lichaam  op  de  één  of  andere  manier  vroegtijdig  ‘helemaal  op  te  gebruiken’ (door overmatig gebruik van alcohol, harddrugs,…) en daarmee de rest van hun  leven (en dat van hun omgeving) te verkwanselen. Omgekeerd zijn er natuurlijk wel vrijzinnig  humanisten die kampen met verslavingen, waarbij aan de basis van hun gedrag niet zozeer  een bewuste beslissing lag maar eerder een emotioneel en onbewust proces.    Een  ander  voorbeeld  is  het  niet  realistisch  omgaan  met  stress  en  psychische  problemen.  Sommige  mensen  zijn  meer  stressbestendig  dan  anderen,  maar  iedereen  heeft  wat  dat  betreft een breekpunt. We zijn tenslotte geen superwezens of robots. De vrijzinnig humanist  pleit  er  dan  ook  voor  dat  rekening  wordt  gehouden  met  bepaalde  gegevenheden  en  grenzen. Er wordt daarbij steeds uitgegaan van de fundamentele eenheid tussen ‘lichaam en  geest’. Psychische problemen worden dan ook vanuit dit perspectief benaderd. Iemand die  zegt dat hij zich slecht in zijn vel voelt, zit met problemen die meestal niet eenzijdig als enkel  lichamelijk of psychisch te benaderen zijn, maar als een samenspel van allerlei factoren. Dat  is  trouwens  de  reden  waarom  vrijzinnig  humanisten  liever  spreken  over  ‘psycho‐sociaal  welzijn’ in plaats van ‘geestelijke gezondheid’. Op die manier leggen ze de klemtoon op de  interactie tussen mens en omgeving. Dat neemt natuurlijk niet weg dat pure lichamelijke of  psychische stoornissen wel degelijk bestaan. Zo is geweten dat het borna‐virus een bipolaire  stoornis kan veroorzaken of dat een stressvol gebeuren een depressie kan bewerkstelligen. 

 

42 

  Vrijzinnig humanisten zijn ook levensgenieters of hedonisten. In die zin hebben ze wel iets  met de ‘school van Epicurus’, het zogenaamd epicurisme. De Griekse filosoof Epicurus (341‐ 270  v.o.t.)  stelde  dat  het  in  de  filosofie  moet  gaan  om  het  persoonlijk  geluk,  het  hoogste  goed  in  een  menselijk  leven.  Dat  wordt  vooral  bereikt  door  het  vermijden  van  pijn  en  verdriet en het streven naar genot, weliswaar met mate, en naar gemoedsrust.    Het streven naar genot maakt deel uit van de vrijzinnig humanistische kijk op welzijn, en op  het leven. Het zijn veelal hedonisten die zowel lichamelijk als mentaal genot nastreven, voor  zichzelf en voor anderen. Niemand moet hen vertellen hoe ze bijvoorbeeld met hun seksuele  gevoelens moeten omgaan. Overal ter wereld trachten ideologieën en godsdiensten wél vat  te  krijgen  op  de  menselijke  seksualiteit.  Vrijzinnig  humanisten  verafschuwen  deze  bemoeienis.  Ook  hier  geldt  het  adagio  van  de  vrijdenker  ‘Ni  dieu,  ni  maître!’  (‘Geen  God,  geen meester!’). Er is niets mis met lichamelijk genot, integendeel. Een verkrampte houding  ten opzichte van het lichamelijke en het seksuele kan net leiden tot een ongezonde kijk met  ‘ongezond gedrag’ als gevolg. Kijk maar naar het pedofilieschandaal in de kerk: de visie van  de  kerk  op  het  mannelijke  en  het  vrouwelijke  en  de  druk  van  het  celibaat  op  priesters  en  andere  geestelijken,  zorgen  voor  een  klimaat  waarin  normale  menselijke  biologische  behoeften verwrongen geraken en moeilijk een normale uitweg vinden.    Het vrijzinnig humanisme hanteert eigenlijk een zeer ‘realistisch’ mensbeeld: het houdt ook  rekening  met  wat  de  mens  is  als  biologisch  wezen.  De  mens  is  tegelijk  een  vat  vol  diverse  mogelijkheden  en  hoge  idealen  en  een  vat  vol  verschillende  verlangens  en  primaire  behoeften,  noden  en  wensen.  Toch  kan  niet  aan  alle  behoeften  en  verlangens  tegemoet  worden  gekomen.  Uiteraard  is  de  vrijheid  waarbinnen  iemand  zijn  behoeften  probeert  te  bevredigen of te realiseren, begrensd. Het spreekt voor zich dat met bepaalde vormen van  seksueel  gedrag  (bv.  pedofilie  en  incest)  grenzen  overschreden  worden,  namelijk  de  lichamelijke, mentale en sociale integriteit van de ander. Die vormen zijn louter gebaseerd  op  een  eenzijdige  machtsrelatie  en  daarom  ontoelaatbaar.  Een  vrijzinnig  humanist  benadrukt  ook  dat  het  verbieden,  negeren  of  ontkennen  van  bijvoorbeeld  een  bepaalde  seksuele geaardheid het psychisch, lichamelijk en sociaal welzijn van betrokkene ernstig kan 

 

43 

verstoren. Holebi‐jongeren bijvoorbeeld gaan relatief meer over tot zelfdoding dan hetero‐ jongeren.  Een  humane  en  menswaardige  samenleving  is  er  voor  hem  dan  ook  een  waar  bijvoorbeeld holebi’s zich in alle veiligheid op straat kunnen begeven en zich voluit kunnen  ontplooien. ‘Gay bashing’ bijvoorbeeld maar ook het kindermisbruik in de kerk, en dergelijke  zijn dan ook absoluut onaanvaardbaar en dienen streng aangepakt te worden.    Het probleem van ‘goed en kwaad’ speelt in elke levensbeschouwing een belangrijke rol. Het  goede  leven  en  het  genieten  hebben  hun  plek  in  het  vrijzinnig  humanisme.  Wat  met  het  kwade, het lijden? Heeft bijvoorbeeld ‘zinvol lijden’ daar dan geen plaats in? Het antwoord is  nee. Elk lijden is op zich zinloos en onaanvaardbaar. Vrijzinnig humanisten erkennen immers  geen instantie die de mens een bepaald lijden zou kunnen opleggen met de boodschap: “Ik  heb jou dit aangedaan. Zoek nu maar de zin of de betekenis ervan.” Naar aanleiding van het  zware  busongeval  in  het  Zwitserse  Sierre  in  maart  2012  stelde  een  Vlaamse  priester  aan  kinderen de voor hem ‘typische’ – hopelijk toch retorische – vraag: “Waar was God op dat  moment?”.  Kinderen  dit  soort  vragen  voorleggen,  zonder  duiding,  is  voor  hen  al  op  het  randje  van  het  aanvaardbare.  Fundamentalistische  gelovigen  gingen  zelfs  nog  een  stap  verder: die schreeuwden uit dat het busongeval gewoon een straf van God was. Armen van  geest?    Lijden  op  zich  is  voor  vrijzinnig  humanisten  niet  zinvol.  Dus  ook  liefst  geen  masochistische  boetedoeningen.  Het  spreekt  evenwel  vanzelf  dat  zij  wel  in  staat  zijn  lessen  te  trekken  uit  een  welbepaald  lijden  (bv.  een  ongeval,  een  misstap,  verdriet  door  verlies,  een  verkeerd  uitgevallen beslissing…) of er in de toekomst iets mee kunnen doen, eigenlijk net zoals elk  weldenkend  mens  zou  moeten  kunnen.  Er  is  dus  een  wezenlijk  verschil  tussen  een  voorafgegeven  zin  van  iets  en  de  betekenis  die  men  er  nadien  aan  geeft  (of  hoe  men  achteraf omgaat met een bepaalde gebeurtenis). De ene ziet er de boodschap in van God, de  Grote  Manitoe  of  Het  Leven.  De  ander  trekt  er  met  gezond  verstand  gewoon  zelf  eigen  lessen uit…       

 

44 

3. Visie op de samenleving  “In een vrije staat moeten ook de tongen vrij zijn.” (Desiderius Erasmus, 1469‐1536)    Binnen  een  maatschappijbeeld,  dat  een  voorstelling  probeert  te  geven  van  hoe  een  samenleving er zou moeten uitzien, tracht een levensbeschouwing een antwoord te geven  op de vraag “Wat moet ik / moeten wij doen?”. Het maatschappijbeeld zal dus een ethiek  moeten schetsen, zowel in functie van gedrag op persoonlijk gebied (de mens als individu)  als  op  publiek  terrein  (de  mens  als  burger).  Mensen  worden  hier  immers  beschouwd  als  handelende wezens en dat handelen vindt plaats in private kring of in een sociale context.  Wat iemand doet of laat, heeft dus bijna altijd gevolgen voor anderen. Mensen zijn dan ook  fundamenteel  sociale  wezens.  Anderzijds  zijn  er  in  de  samenleving  veel  verschillen  en  ongelijkheden, bijvoorbeeld op het gebied van inkomen, cultuur, opvoeding,... De vrijzinnig  humanist  wil  op  al  deze  vlakken  solidair  zijn  vanuit  het  besef  dat  afkomst,  geboorteplaats,  geslacht, omgevingsfactoren, mentale en lichamelijke basisbekwaamheden voor de mens in  wezen  toevallig  of  willekeurig  zijn.  Omgekeerd  zal  een  maatschappelijke  ethiek  vanuit  vrijzinnig  humanisme  niet  gebaseerd  zijn  op  willekeurige  of  niet‐redelijke  (bijvoorbeeld  religieuze) voorkeuren maar zoveel mogelijk op wetenschappelijke bevindingen en rationele  argumentatie.    Omdat de vrijzinnig humanist niet gelooft in ‘voorzienigheid’ of in een of andere vorm van  ‘intelligent design’, zijn deze toevallige bepalingen a‐rationeel en moeten zij gecompenseerd  en gecorrigeerd worden op een rationele en menselijke manier. Daartoe vormt het adagio  ‘Vrijheid, gelijkheid en solidariteit’ voor de vrijzinnig humanist een uitstekende leidraad, met  de  nodige  wisselwerking  tussen  de  termen  onderling:  ze  houden  mekaar  zo  in  evenwicht,  geen  een  ervan  geldt  in  absolute  zin.  Een  humane  samenleving  is  dan  een  samenleving  waarin  men  het  welzijn  en  de  waardigheid  van  de  mens  niet  laat  afhangen  van  toevalligheden,  maar  die  mede  mogelijk  wordt  gemaakt  door  middel  van  solidariteit  en  herverdeling,  om  aldus  de  impact  van  toevalligheden  zo  klein  mogelijk  te  maken.  Het  aanbieden  van  degelijk  onderwijs  en  zinvol  werk  vormen  daarin  enkele  hoekstenen.  Het  spreekt  ook  voor  zich  dat  een  vrijzinnig  humanist  de  (parlementaire)  democratie  als  enige 

 

45 

legitieme  bestuursvorm  zal  erkennen  omdat  enkel  deze  bestuursvorm,  tot  nog  toe,  in  overeenstemming  kan  worden  gebracht  met  de  vrijzinnig  humanistische  waarden.  In  de  veronderstelling  dat  die  vertegenwoordigers  van  het  volk  natuurlijk  degelijk  werk  doen…  Uiteindelijk vormt de directe democratie dan nog altijd de basis om op terug te vallen, indien  nodig.  Naast het streven naar een kwaliteits‐ en genotvol leven op intellectueel, lichamelijk, sociaal  en  cultureel  gebied  in  het  hier  en  nu,  voelt  de  vrijzinnig  humanist  zich  tevens  mede‐ verantwoordelijk  voor  ‘de  mens  van  overal  en  morgen’.  Het  respect  voor  het  leven  tout  court  dwingt  hem  immers  rekening  te  houden  met  de  noden  en  behoeften  van  volgende  generaties. Deze verantwoordelijkheid kan pas worden opgenomen door een duurzame visie  te ontwikkelen op de noodzakelijke bestaansvoorwaarden van dit leven, deze wereld, deze  aarde, hier en nu. In dit verband roept het vrijzinnig humanisme iedereen op oplossingen te  vinden  voor  grote,  dringende  problemen  zoals  milieuvervuiling,  schending  van  dierenrechten, overbevolking, ontbossing, tekorten aan basisvoorzieningen als zuiver water  en  zuivere  lucht,  overmatig  energieverbruik,  inkrimping  van  natuurgebieden,  voedseltekorten,  achteruitgang  van  de  biodiversiteit,  enzovoort,...  Wetenschappelijke  inzichten,  verandering  van  gedrag  en  attitudes  en  bovenal  politieke  wil,  zijn  hier  cruciale  hefbomen om het tij te doen keren. We moeten er trouwens direct mee beginnen om onze  eigen  nationale  ecologische  voetafdruk  drastisch  te  verkleinen  want  we  staan  als  Belgen  wereldwijd, helaas, aan de top!    In  wat  volgt,  wordt  een  aantal  fundamentele  aspecten  van  het  vrijzinnig  humanistisch  maatschappijbeeld geschetst. We zien de mens daarin als moreel handelend wezen dat als  vrij individu gevraagd wordt ook verantwoordelijkheid op te nemen voor ‘de ander’ en voor  de samenleving als geheel. Een maatschappij die daarom ook maakbaar is, met een plaatsje  onder de zon voor iedereen.    3.1 Moraal met mensen  Een  vrijzinnig  humanist  hanteert  een  moraal  met  en  voor  mensen,  zonder  goden  dus.  Als  ongelovige baseert hij zijn moreel handelen (d.i. handelen dat met goed en kwaad te maken  heeft  en  verantwoord  kan  worden  op  grond  van  waarden  en  normen,  dus  niet  zomaar  de 

 

46 

verzameling  van  persoonlijke  voorkeuren)  niet  op  goddelijke  geboden  of  op  religieuze  voorschriften.  Meer  nog,  de  mens  in  het  algemeen  is  volgens  het  vrijzinnig  humanisme  perfect  in  staat  om  een  moreel  wezen  te  zijn  zonder  hulp  van  religie,  een  ethiek  te  ontwikkelen zonder verwijzing naar godsdienst. Moraliteit is immers een biologisch gegeven,  een natuurlijk onderdeel van het evolutionair proces, waar ook mensen deel van uitmaken.  Vrijwel  elk  mens  –  behalve  psychopaten  misschien,  want  daarvan  wordt  gezegd  dat  ze  weinig of geen medeleven kunnen voelen met anderen – wordt geboren met het vermogen  om moreel verantwoord gedrag te ontwikkelen en te tonen: empathie ontwikkelen voor de  ander, opkomen voor de ander, meeleven met de ander, zich belangeloos inzetten voor de  ander, zich rekenschap geven van het streven naar geluk van de ander, enz. Een samenleving  heeft  mede  tot  taak  dit  vermogen  op  zo’n  manier  mee  tot  ontplooiing  te  laten  komen  en  voor alle inwoners te garanderen zodat mensen zich op het publieke domein veilig, waardig  en vrij kunnen voelen.    Een vrijzinnig humanist beoordeelt de moraliteit van het (inter)menselijk handelen dus niet  op basis van een goddelijk maar op basis van een intermenselijk criterium. Dit gegeven is van  fundamenteel belang voor de verdere uitbouw van een vrijzinnig humanistische ethiek. Het  houdt in dat binnen deze ethiek het argument “Omdat God het wil!” of “Omdat de profeet  ons  heeft  gezegd  en  getoond  hoe  het  moet!”  uiteindelijk  nooit  een  voldoende  of  geldige  rechtvaardiging voor een publieke handeling kan zijn. Twee voorbeelden:  Voorbeeld 1:  “Wanneer mannen met elkaar vechten en de vrouw van de een komt tussenbeide om haar  man te bevrijden uit de handen van degene die hem slaat, en zij steekt haar hand uit en grijpt  hem  bij  zijn  schaamdelen,  dan  zult  gij  haar  hand  afkappen;  gij  zult  haar  niet  ontzien.”  (Deuteronomium, 5e boek van de Hebreeuwse Bijbel, 25:11,12)  Voorbeeld 2:  “De overspelige is geen ware gelovige zolang hij overspelig is, degene die steelt is geen ware  gelovige  zolang  hij  steelt  en  degene  die  wijn  drinkt,  is  geen  ware  gelovige  zolang  hij  het  drinkt. Maar berouw kan aanvaard worden.”  (Hadith,  Islamitische  overlevering  van  handelingen  en  uitspraken  van  de  profeet  Mohammed, Zonden en berouw, Sahih Muslim of Sahih Bukharie) 

 

47 

Beide voorschriften en gedragingen zijn voor een vrijzinnig humanist moreel verwerpelijk. Er  is  immers  niets  bijzonders  aan  geloof  of  godsdienst  zodat  dit  een  rechtmatige  grond  van  uitzonderlijk  handelen,  laat  staan  van  privileges  zou  kunnen  opleveren.  Als  iemand  bijvoorbeeld  mindervalide  is,  biedt  dit  echter  wel  een  rechtmatige  reden:  je  geloof  kan  je  immers  kiezen,  je  handicap  niet.  Moraal  kan  niet  gebaseerd  worden  op  goddelijk  of  profetisch  gezag.  Moraal,  als  een  normatief  systeem  van  handelingsvoorschriften,  is  voor  een  vrijzinnig  humanist  een  natuurlijk  verschijnsel  dat  uiteindelijk  in  de  mens(heid)  zijn  grond en rechtvaardiging vindt. Moraal heeft in de eerste plaats te maken met horizontale  intermenselijke relaties binnen een groep of samenleving, met overlegde afspraken, en niet  met  ‘verticale  relaties’  met  bovennatuurlijke  godheden,  engelen  of  profeten  buiten  de  samenleving.    Ook  wie  anderen  louter  en  alleen  helpt  omdat  hij  denkt  of  gelooft  dat  hij  hiervoor  later  beloond  zal  worden,  baseert  zijn  moraliteit  op  zijn  geloof  en  stemt  zijn  handelen  niet  belangeloos  af  op  het  welzijn  van  de  ander  binnen  de  samenleving.  Dit  laatste  is  precies  waar het voor de vrijzinnig humanist om draait: een humanist is bekommerd om de mens als  mens omdat hij de ander ziet als doel op zich en niet als een middel om zelf iets te bereiken  of  te  ontlopen.  Dit  gaat  gepaard  met  een  meer  intrinsieke  (interne)  motivatie.  ‘Het  juiste  doen’  –  of  zo  je  wil  het  verkeerde  –  omwille  van  een  belonende  externe  entiteit,  is  een  voorbeeld van een externe motivatie.    Een  vrijzinnig  humanist  fundeert  zijn  moraal  onder  meer  op  de  menselijke  natuur,  de  omgang met medemensen, de erkenning van de intrinsieke waarde van en het vertrouwen  in de ander, de rede en op wetenschappelijke verklaringen van de werkelijkheid. Hij neemt  aan  dat  moraal  (moreel  handelen)  meegegeven  is  met  de  mensheid  en  in  de  ontwikkeling  mee evolueert  met  historische  en maatschappelijke contexten.  Uit  zijn  afhankelijkheid  van  en wisselwerking met de natuur, de wereld en de ander leidt hij een reeks rechten (bv. het  zoeken van genot) en plichten (bv. het duurzaam beheren van eindige energiebronnen) af.  Als fundamenten van dergelijke moraal zien we de grondrechten en de mensenrechten.    Een moraal zonder God impliceert iets dat voor sommige mensen moeilijk te aanvaarden is.    

 

48 

“Als  God  niet  bestaat,  is  alles  toegestaan”,  schreef  de  Rus  Dostojevski  in  zijn  boek  ‘De  gebroeders Karamazov’. Het omgekeerde kan ook worden gezegd: “Omdat God bestaat, is  alles toegestaan.” Met hem kom je er dus niet uit. Vrijzinnig humanisten stellen dat voor alle  mensen een belangrijke basis voor moraal het principe van ‘rechtvaardigheid’ is. Dat is een  universeel en seculier (niet‐religieus) gegeven. Elk mens voelt dit aan. Kijk maar naar kleine  kinderen:  hun  gevoel  voor  (on)rechtvaardigheid  zit  er  van  jongsaf  aan  ingebakken.  Een  maatschappij  kan  alleen  maar  rechtvaardigheid  en  gerechtigheid  waarborgen  als  er  een  onafhankelijke en neutrale justitie bestaat die in geval van betwisting of misdrijf haar werk  kan doen. Een scheiding der machten, een scheiding tussen religie en gerecht, tussen moraal  en  godsdienst,  is  hier  dan  ook  op  zijn  plaats.  Een  vrijzinnig  humanist  kan  dus  ook  geen  religieuze rechtbank, zoals de sharia (Islamitische rechtspraak), aanvaarden.    3.2 Seculiere staat  Het  vrijzinnig  humanistisch  maatschappijbeeld  is  seculier  van  aard.  Men  spreekt  soms  ook  van een ‘seculier humanisme’, d.i. een humanisme dat zich meer specifiek richt op de vraag  hoe een voor alle mensen aangename en rechtvaardige samenleving kan worden gevormd  zonder  bij  de  besluitvormingsprocessen  beroep  te  doen  op  het  religieuze  of  bovennatuurlijke.    Secularisatie is de algemene benaming voor het proces van ‘verwereldlijking’, zoals dat tot  uitdrukking komt in de ontkerkelijking (afname van het kerkbezoek), in het afnemen van de  maatschappelijke  invloed  van  de  Kerk  als  instituut  en  het  terugplooien  en/of  terugdringen  van religie tot het private terrein.    Wie seculier denkt, zal natuurlijk de scheiding van ‘Kerk en Staat’ of van ‘religie en overheid’,  zo je wil, bepleiten, maar niet noodzakelijk van ‘geloof en politiek’. De scheiding van kerk en  staat  houdt  globaal  in  dat  de  staatkundige  macht  en  de  kerkelijke  macht  niet  in  dezelfde  handen  zijn  en  dat  geen  van  beide  zich  bemoeit  met  de  ander.  Zo  mag  de  staat  zich  niet  inlaten met bijvoorbeeld het verloop van de misvieringen van de kerk, of zo mag de kerk zich  niet  bemoeien  met  bijvoorbeeld  de  organisatie  van  de  verkiezingen  van  de  parlementaire  democratie. De staat zelf blijft levensbeschouwelijk neutraal en onpartijdig en zorgt voor een 

 

49 

neutrale publieke ruimte. Er mogen natuurlijk wel politieke partijen werkzaam zijn die hun  inspiratie  halen  uit  een  bepaalde  godsdienst  (zoals  in  Vlaanderen  de  CD&V  met  haar  christelijke  roots).  Vaticaanstad  echter  is  een  ‘staat’  waar  er,  per  definitie,  geen  scheiding  van kerk en staat bestaat: de paus is er zowel de geestelijke leider (van de Katholieke Kerk)  als de wereldlijke leider (van de Heilige Stoel, het Vaticaan). Het kan dan ook niet voor HVV  dat  de  Heilige  Stoel  in  de  Verenigde  Naties  en  de  Raad  van  Europa  de  status  heeft  van  permanente  waarnemer  en  dat  de  paus  op  basis  daarvan  bijvoorbeeld  de  Algemene  Vergadering van de VN kan toespreken.     Saoedi‐Arabië, Iran en Marokko bijvoorbeeld kennen anderzijds geen scheiding van kerk en  staat.  Turkije  dan  weer  werd  sinds  Atatürk  een  seculiere  staat  naar  Frans  model,  hoewel  huidig  premier  Erdogan  dat  lijkt  te  willen  terugschroeven  (getuige  bijvoorbeeld  de  beschuldiging van en boete voor anti‐secularisme aan het adres van zijn partij AKP vanwege  het  Turkse  Constitutionele  Hof  in  2008).  In  België  heerst  een  relatieve,  in  Nederland  een  onvolledige en in Frankrijk een veel striktere (in vergelijking met België) scheiding van kerk  en staat.     De idee van seculariteit, in het bijzonder van een scheiding tussen kerk en staat, is helemaal  niet vanzelfsprekend. Ze is ook historisch gegroeid. Dat geldt trouwens ook voor het begrip  ‘democratie’. De term ‘secularisme’ werd pas bedacht en uitgewerkt in 1851 door de Britse  schrijver  George  Jacob  Holyoake.  De  wortels  van  het  secularistische  gedachtegoed  gaan  historisch veel verder terug in de tijd. Aan de oorsprong ervan liggen al Griekse en Romeinse  filosofen  als  Epicurus  (4de  –  3de  eeuw  v.o.t.)  en  keizer  Marcus  Aurelius  (2de  eeuw),  middeleeuwse  moslim‐geleerden  zoals  Ibn  Rushd  of  Averroes  (12de  eeuw),  filosofen  uit  de  (Radicale)  Verlichting  (17de  –  18de  eeuw)  zoals  Denis  Diderot,  Baruch  Spinoza  en  Thomas  Paine.  Secularisme  werd  in  de  19de  eeuw  dan  verder  uitgedragen  door  vrijdenkers  als  de  Amerikaan Robert Ingersoll en de Brit Bertrand Russell. Zelfs Jezus van Nazareth zei al: “Geef  aan de keizer wat de keizer toekomt, geef aan God wat God toekomt.” Hoewel dat natuurlijk  geen  uitspraak  was  van  een  secularist  en  hij  daarmee  eerder  de  macht  van  de  keizer  wou  relativeren en mensen oproepen toch ook met God bezig te zijn.   

 

50 

Een  vrijzinnig  humanist  hanteert  een  seculiere  maatschappijvisie  omwille  van  volgende  motieven:  elk  machtsinstituut  dient  gecontroleerd  te  kunnen  worden  door  een  onafhankelijke  partij;  religieuze  teksten  of  geopenbaarde  geboden  zijn  per  definitie  niet  geschikt om in vraag te worden gesteld en dus eventueel later te worden gewijzigd; er is een  fundamentele  kloof  tussen  de  profane  wereld  en  de  zogenaamde  sacrale  wereld;  een  maatschappij  ordenen  en  in  stand  houden  is  mensenwerk.  Voor  alle  duidelijkheid:  een  vrijzinnig humanist pleit wel voor een seculiere staat maar niet voor een veralgemening van  het atheïsme! Het is niet omdat de staat religieus neutraal is, dat elke inwoner atheïstisch  zou moeten worden. Stel je voor…    Een seculiere visie op de samenleving claimt dat de overheid in principe levensbeschouwelijk  neutraal  moet  zijn.  De  staat  bekent  zichzelf  dus  (via  de  regering)  niet  tot  een  of  andere  godsdienst of levensbeschouwing. Er wordt niet één bepaalde godsdienst uitgeroepen tot de  officiële  of  de  staat  bevoordeelt  niet  de  ene  godsdienst  boven  de  andere.  Er  is  dan  geen  sprake van een staatsgodsdienst. In 380 werd het ‘trinitaire christendom’ de officiële, en dus  bevoorrechte  godsdienst  van  heel  het  Romeinse  Rijk.  Het  België  van  vandaag  heeft  geen  staatsgodsdienst.  Engeland  (Anglicaans),  Denemarken  (Luthers)  en  de  Republiek  Jemen  (islam) hebben er wel een.    De  staat  kan  verder  bepaalde  confessionele  en  niet‐confessionele  levensbeschouwingen  erkennen en subsidiëren, zoals dat in België gebeurt. Een vrijzinnig humanist wil op dit vlak  liefst een striktere scheiding van kerk en staat doorvoeren door een afbouw, herziening of  afschaffing  van  de  bestaande  subsidieregeling  voor  de  zeven  erkende  erediensten.  De  bestaande  regeling  in  België,  die  historisch  in  welbepaalde  omstandigheden  tot  stand  is  gekomen, is immers totaal niet meer aangepast aan de huidige situatie. Het overgrote deel  van  de  financiering  gaat  immers  nog  steeds  naar  de  katholieke  eredienst,  hoewel  er  in  de  praktijk nog maar bitter weinig mensen naar de kerk gaan.    Een  seculiere  visie  op  de  maatschappij  houdt  ook  in  dat  de  burgerlijke  wetgeving  van  het  land  primeert  boven  de  voorschriften  of  regelgeving  van  godsdiensten  en  religies.  Dat  betekent bijvoorbeeld dat er bij een misdrijf gepleegd in de schoot van een godsdienst, kerk, 

 

51 

sekte,… – denk hierbij bijvoorbeeld aan het pedofilieschandaal in de katholieke kerk – in elk  geval  recht  gesproken  moet  worden  op  basis  van  de  burgerlijke  wet  (in  dit  geval  het  strafrecht).  Indien  er  daarnaast  eventueel  een  straf  uitgesproken  wordt  op  basis  van  de  eigen  interne  religieuze  regelgeving  (bijvoorbeeld  op  basis  van  het  canoniek  recht,  het  kerkrecht),  dan  is  dit  laatste  zonder  meer  ondergeschikt  aan  het  eerste.  Een  ander  voorbeeld: het burgerlijk huwelijk primeert op de religieuze viering en enkel het eerste heeft  officiële  wettelijke  gevolgen.  Een  seculiere  staat  beschouwt  zijn  inwoners  dan  ook  in  de  eerste plaats als burgers die gelijk zijn voor de wet, los van de levensbeschouwelijke invulling  die  zij  persoonlijk  aan  hun  leven  (willen)  geven.  Iedereen  valt  onder  dezelfde  wet  en  er  kunnen  geen  aparte  wetten  gelden  die  steunen  op  religieuze  of  godsdienstige  gronden  en  die  ingaan  tegen  de  burgerlijke  wetgeving.  Enkele  actuele  voorbeelden  van  dit  standpunt:  vrijzinnig humanisten zijn voor het verbod op ‘het dragen van kleding die het gezicht volledig  dan wel grotendeels verbergt’ (het zogenaamd boerkaverbod, hoewel de wet zelf technisch  misschien  overbodig  was),  voor  een  verbod  op  het  dragen  van  religieuze  symbolen  voor  overheidsambtenaren en tegen onverdoofd ritueel slachten.    Een vrijzinnig humanist houdt hiermee geen anti‐religieus pleidooi. Het vrijzinnig humanisme  erkent  het  belang  van  gelovige  zingeving  voor  bepaalde  mensen  en  laat  de  nodige  ruimte  voor  godsdienstige  en  rituele  praktijken.  Een  hoofddoek  of  keppeltje  of  kruisje  op  straat  dragen is natuurlijk geen probleem, integendeel: het illustreert de diversiteit en geeft, soms  letterlijk, kleur aan de samenleving. Zo is er ook geen probleem met het ritueel slachten op  zich maar voor een vrijzinnig humanist moeten dieren vóór het slachten verdoofd worden.  Dat geldt trouwens al voor de niet‐rituele slacht, dus voor alle niet‐moslims en niet‐joden in  ons land!    Een  vrijzinnig  humanist  pleit  voor  een  samenleving  waarin  gelovigen  hun  identiteit  op  publiek terrein niet volledig laten bepalen door hun persoonlijke levensbeschouwing. Voor  een samenleving waarin gelovigen in staat zijn om hun ideeën omtrent God, het leven, de  moraal,…  even  tussen  haakjes  te  plaatsen  –  Etienne  Vermeersch  (vrijzinnig  humanistisch  filosoof)  spreekt  hier  over  het  blijk  geven  van  een  zekere  ‘terughoudendheid’.  Onze  moderne  multiculturele  samenleving,  met  al  zijn  diversiteit  in  taal  en  cultuur,  in  kleur  en 

 

52 

gewoontes,  in  waarden  en  normen,  heeft  er  immers  alle  baat  bij  een  afgesproken  en  gedeeld  fundament  van  grondrechten,  basisregels,  fundamentele  waarden  en  principes  te  waarborgen  waar  iedere  inwoner  of  nieuwkomer  gevraagd  wordt  zich  aan  te  houden.  Dat  dienen we samen af te spreken en niemand kan daarbij alles voor zichzelf binnenhalen.    3.3 De burger in ons  Vanuit  het  voorgaande  seculier  standpunt  kan  een  gemeenschappelijk  terrein  worden  afgeleid waarop elke inwoner zich als burger in grote lijnen kan terugvinden. Anders gezegd:  een vrijzinnig humanist stelt dat iemand, naast zijn levensbeschouwelijke identiteit, ook zou  moeten  getuigen  van  een  zekere  burgerzin.  Dit  geldt  zeker  voor  een  actief  pluralistische  samenleving.  In  zo’n  samenleving  hebben  mensen  immers  des  te  meer  een  zogenaamde  meervoudige  identiteit:  een  identiteit  die  gevormd  wordt  door  niet  alleen  opvoeding,  geslacht, gender, persoonlijkheid en taal, maar ook door afkomst, cultuur, etniciteit, religie,  woonplaats, nationaliteit, enz. dat eventueel door migratie en verandering van verblijfplaats  nog  complexer  gemaakt  wordt.  Om  deze  ingewikkelde  samenleving,  met  een  grote  diversiteit  aan  culturen,  voor  iedereen  leefbaar  te  houden  is  zo’n  ‘gemeenschappelijke  seculiere  sokkel’  een  noodzakelijke  voorwaarde.  Een  sokkel  die  gevormd  wordt  door  universele  waarden  en  normen,  los  van  particuliere  religieuze  of  levensbeschouwelijke  opvattingen. Enkel op zo’n basis kan aan ‘het‐samen‐leven’ gewerkt worden, tegenover ‘het‐ zomaar‐naast‐elkaar‐leven’. 

Humanistische 

en 

democratische 

waarden 

als 

verdraagzaamheid,  (mede)menselijkheid,  dialoog,  wederzijds  respect  en  wederkerigheid,  gelijkwaardigheid  tussen  man  en  vrouw,  rechtvaardigheid,  vrijheid  en  vrije  meningsuiting,  scheiding van kerk en staat, inclusiviteit en solidariteit  zijn daartoe onmisbaar.    Blijk  geven  van  ‘burgerzin’  en  ‘burgerschap’  zijn  belangrijke  aspecten  binnen  de  vrijzinnig  humanistische  levensbeschouwing. In een actief pluralistische samenleving is het een must  voor  vreedzaam  samen‐leven  omdat  het  gevoel  van  maatschappelijke  betrokkenheid  een  voorwaarde  is  voor  een  echte  dialoog  waarin  verwezen  wordt  naar  rechten  maar  ook  gewezen  wordt  op  plichten  en  verantwoordelijkheidszin  ten  opzichte  van  anderen  in  de  samenleving. Dit burgerschap moet steunen op het respect voor de rechten van de mens en  voor  de  burgerlijke  wetgeving  van  de  geseculariseerde  staat.  Het  is  gericht  op  de 

 

53 

bewustmaking  van  individuen  of  groepen  over  het  feit  dat  zij,  als  subjecten  binnen  een  samenlevingsverband, altijd bepaalde verantwoordelijkheden dragen.    Het is belangrijk dat mensen zich binnen een gemeenschap niet enkel tot elkaar verhouden  vanuit  hun  verschillen,  hun  persoonlijke  en  unieke  identiteit,  maar  dat  zij  ook  een  zekere  gemeenschappelijke burger‐identiteit aannemen van waaruit ze de dialoog kunnen aangaan  (bijvoorbeeld  om  bepaalde  conflictueuze  situaties  op  te  lossen).  Deze  burger‐identiteit  veronderstelt niet dat men zijn persoonlijke ‘eigenheid’ zou moeten opgeven, integendeel!  Vaak zal de bekommernis om deze ‘eigenheid’ de drijfveer zijn om als burger de dialoog aan  te  gaan.  Wel  wordt  steeds  verondersteld  dat  men  zich  in  die  dialoog  in  de  eerste  plaats  verhoudt tot de samenleving, en niet enkel tot het eigenbelang of de belangen van de groep  waarmee  men  zich  verbonden  voelt.  Dit  betekent  dus  dat  men  die  ‘eigenheid’  misschien  even  tussen  haakjes  zal  moeten  plaatsen  en  een  zekere  terughoudendheid  aan  de  dag  leggen. Enkel zo neemt men de verantwoordelijkheden op die vasthangen aan het deel of lid  zijn van een samenleving of gemeenschap.    Een multiculturele samenleving is enkel leefbaar als elke inwoner het basisvertrouwen heeft  dat  de  ander  altijd  ook  ‘medeburger’  is  (en  vice  versa).  Als  jouw  buurman  bijvoorbeeld  ’s  nachts regelmatig te veel te luide muziek opzet, kan jij hem daarop aanspreken. Wanneer je  die nacht aan zijn deur aanbelt, en vriendelijk vraagt om de muziek wat stiller te zetten, dan  ga  je  ervan  uit  dat  je  op  dat  moment  beroep  kan  doen  op  zijn  burgerzin,  en  dat  hij  dus  rekening zal houden met jouw vraag. Die vraag komt immers van een medeburger, los van  de  persoonlijke  eigenheid,  identiteit,  muziekvoorkeuren,  culturele  achtergrond  of  levensbeschouwelijke  overtuiging  van  beider  buren.  De  basis  van  waarop  jij  deze  concrete  vraag  aan  je  buur  stelt,  is  de  gemeenschappelijke  virtuele  basis  van  burgerschap,  de  seculiere sokkel. Jij gaat er terecht vanuit dat de buur die basis met je deelt. Indien dit niet  het geval is, indien het vertrouwen hierin geschonden wordt, ontstaat een burenprobleem  of, in het meervoud, een samenlevingsprobleem.    De basisfilosofie hierachter is dat in functie van het samen‐leven de mens in de eerste plaats  zijn politieke identiteit (burger) wordt verondersteld aan te nemen, op de tweede plaats zijn 

 

54 

sociale  identiteit  (sociaal  wezen)  en  op  de  derde  plaats  zijn  culturele  identiteit  (gekoppeld  aan cultuur, etnie, nationaliteit,…). Het vrijzinnig humanisme hecht daarom zeer veel belang  aan  ‘politieke  opvoeding’  en  ontwikkeling  van  burgerzin.  De  term  ‘politiek’  dient  hier  niet  begrepen in de enge zin van het woord: niet zozeer dus mensen wegwijs maken in de wirwar  van politieke partijen of in de staatsstructuur van dit ingewikkeld land. Het gaat veeleer over  het ‘politieke’ in de bredere betekenis van het woord: het hoe en wat van en de voeling met  de ‘polis’ (Grieks voor ‘stadsstaat’), de samenleving, de straat, de buurt, het publieke leven  en het openbaar domein van deze democratische rechtsstaat. Dus met ‘de ander’ als buur  en als medeburger. Dit omvat zaken als een gesprek kunnen voeren, actief kunnen luisteren,  weten wat kan en niet kan, wat er zoal verlangd wordt, wat de gewoontes en gebruiken zijn,  durven en kunnen discussiëren en onderhandelen, durven zeggen en willen gezegd worden  wat kan of niet kan, leren geven en krijgen, betrokkenheid betonen, leren relativeren, actief  interesse  tonen  in  en  leren  van  de  ander,  duidelijke  maar  neutrale  taal  gebruiken,...  Met  andere  woorden:  samen  aan  de  vaardigheden  en  het  basisvertrouwen  van  burgerschap  werken, in functie van het algemeen belang, dat het particulier belang overstijgt. De sleutel  voor een warme samenleving.    De notie van burgerschap binnen een pluralistische samenleving wordt best meegenomen in  de 

interlevensbeschouwelijke 

dialoog. 

De 

verschillende 

levensbeschouwelijke 

gemeenschappen en strekkingen vinden hierin een zeer bruikbare kapstok die de diversiteit  tezelfdertijd kan overstijgen en bijeenhouden.  Het is met andere woorden een fundament  van  een  modern  samenlevingspact.  Het  kan  ook  doorgetrokken  worden  naar  een  zogenaamd ‘wereldburgerschap’. Want uiteindelijk zou men de wereldgemeenschap kunnen  opvatten  als  de  grootst  mogelijke  pluralistische  samenleving.  Het  spreekt  voor  zich  dat  dergelijke  globale  gemeenschap  niet  kan  functioneren  zonder  een  mate  van  maatschappelijke  betrokkenheid  bij  de  mensen,  die  pas  dán  als  wereldburgers  beschouwd  kunnen worden. De vrijzinnig humanist ziet zichzelf als een kosmopoliet, temeer omdat zijn  idealen niet als regiogebonden maar als universele waarden, onafhankelijk van grond, etnie,  cultuur  of  nationaliteit,  beschouwd  kunnen  worden.  Vrijzinnig  humanisme  ziet  de  mens  immers als méns, onafhankelijk van waar die leeft of woont.   

 

55 

In het algemeen zijn vrijzinnig humanisten dus voorstanders van een ‘actief pluralisme’, op  lokaal  en  kosmopolitisch  niveau.  Dat  behelst  een  actieve  houding  van  openheid  voor  en  interesse in de sociale, culturele en levensbeschouwelijke diversiteit en pluriformiteit van de  samenleving  op  basis  van  een  gedeelde  actieve  burgerzin  die  het  algemeen  belang  voor  ogen heeft.    3.4 Vrij je gedacht zeggen  Omdat  het  vrijzinnig  humanisme  veel  waarde  hecht  aan  vrij  onderzoek,  rationele  argumentatie  en  kritische  zin,  spreekt  het  voor  zich  dat  er  eveneens  veel  belang  wordt  gehecht  aan  het  vrijuit  spreken,  de  vrijmoedigheid  (‘franc‐parler’),  kortom  de  vrijheid  van  meningsuiting.  Hoewel  de  mens  zich  op  allerlei  manieren  kan  uitdrukken,  doet  hij  dit  meestal  via  het  gesproken  of  geschreven  woord.  Dat  is  nu  eenmaal  hoe  wij  dagdagelijks  proberen 

onze 

ideeën, 

gedachten, 

bedenkingen, 

overtuigingen, 

verlangens, 

bekommernissen,… uit te drukken. Voor een vrijzinnig humanist is het enorm belangrijk dat  die vrijheid zo groot mogelijk is. Waar de religieuze mens zal spreken over ‘de kracht van het  geloof’,  daar  zal  de  vrijzinnig  humanist  misschien  eerder  spreken  over  ‘de  kracht  van  het  woord’.  Want  het  vrijzinnig  humanistische  vertrouwen  in  de  redelijke  vermogens  van  de  mens zou niets waard zijn als daar niet eveneens de eis aan gekoppeld wordt dat men deze  ook  tot  uitdrukking  kan  brengen.  De  mens  wordt  in  staat  geacht  om  voor  zichzelf  een  mening  te  vormen.  Het  onderwijs  heeft  als  taak  om  dit  vermogen  zo  goed  mogelijk  tot  ontwikkeling  te  brengen.  In  het  bijzonder  de  leerkrachten  niet‐confessionele  zedenleer  spelen hierin een cruciale rol. Voor elkeen is het dan ook belangrijk vrij te kunnen spreken,  zonder daarom censuur of sancties te moeten vrezen.    Want  er  is  meer.  Zonder  deze  vrijheid  wordt  vrij‐zinnigheid  de  facto  onmogelijk  gemaakt.  Want  wie  het  vrije  woord  de  mond  snoert,  begrenst  daarmee  ook  het  vrije  denken.  Het  belang  hiervan  kan  niet  genoeg  beklemtoond  worden  –  getuige  hiervan  bijvoorbeeld  de  zogenaamde  ‘Arkprijs  van  het  Vrije  Woord’.  Dit  is  een  prijs  die  in  België  jaarlijks  wordt  uitgereikt aan iemand die zich systematisch inzet voor het vrije denken en het vrije spreken.    Hiermee is echter niet gezegd dat iedereen altijd alles zomaar moet kunnen zeggen.  

 

56 

Woorden kunnen immers ook wapens zijn en worden effectief te vaak gebruikt enkel om te  kwetsen. Dat is ook niet de basis geweest waarom de vrijheid van meningsuiting, op Belgisch  en Europees vlak, tot een grondrecht is verklaard. Die vrijheid is dus niet absoluut.  Woorden  gebruiken om te discrimineren of tot haat of  geweld aan te zetten, is misbruik maken van  het  vrije  woord,  wat  in  ons  land  strafbaar  is.  Men  probeert  in  dit  geval  ook  niet  echt  een  mening  tot  uiting  te  brengen.  Want  een  mening  veronderstelt  minstens  dat  er  een  gedachtegang achter zit die heeft geleid tot een overtuiging. In feite zou je bij een mening  altijd eerst “Ik vind dat…” moeten zeggen. Het zou dus voor de ander altijd mogelijk moeten  zijn om de vraag te stellen: “Waarom vind je dat eigenlijk?” Een mening veronderstelt dat er  naar  een  verantwoording  of  een  argumentatie  gevraagd  kan  worden,  naar  het  op‐basis‐ waarvan  iemand  een  bepaalde  mening  heeft.  Iemand  die  woorden  louter  gebruikt  om  te  beledigen of te kwetsen, voldoet daaraan meestal niet.    Natuurlijk is het in werkelijkheid allemaal wat complexer. Want wat doe je bijvoorbeeld met  cartoons  die  een  bepaald  onderwerp,  groep  mensen,  persoon  of  verschijnsel  op  de  korrel  nemen?  Denk  aan  heel  de  hetze  rond  de  zogenaamde  Mohammed‐cartoons.  Het  Deense  dagblad  Jyllands‐Posten  drukte  op  30  september  2005  een  serie  spotprenten  af  die  de  islamitische  profeet  Mohammed  toonden  of  betrekking  hadden  op  de  islam.  Er  rees  internationaal protest vanwege moslims omwille van belediging aan het adres van de islam  en zijn profeet. Regelrechte godslastering (blasfemie), werd geroepen! Daarop ontstond een  internationaal  tegenprotest  van  mensen  die  vonden  dat  moslims  toch  niet  zo  gevoelig  moeten doen over hun godsdienst en profeet. Voor een vrijzinnig humanist is het in dit geval  duidelijk:  je  vrije  meningsuiting  gebruiken  om  systematisch  een  bepaald  iemand  of  groep  mensen  te  beledigen  en  haat  uit  te  sturen,  kán  niet.  Aanzetten  tot  discriminatie,  haat  of  geweld is gewoon strafbaar. Dergelijke cartoons vallen echter niet onder deze noemer en de  publicatie ervan moet kunnen. Het is echter niet omdat iets niet strafbaar zou zijn, dat je het  dan ook altijd en overal zou moeten doen. Je vrijheid van meningsuiting is niet zo absoluut  als je zelf soms zou willen! Dat is dus een probleem: wat mag je nu wel of niet zeggen?    Hoe geraak je daar uit? Een vrijzinnig humanist maakt in dit verband graag een onderscheid  tussen twee soorten talen: de spreektaal van alledag en de taal van eufemisme, ironie, spot, 

 

57 

sarcasme,  humor,  satire,  uitvergroting,  e.d.  die  gebruikt  wordt  in  media,  op  podia,  in  cartoons, door stand‐up comedians, in literaire stijlfiguren, door een nar of clownfiguur, enz.  De tweede soort taal dient zeker gevrijwaard te blijven van censuur, omdat hiermee dingen  gezegd  kunnen  worden  die  per  definitie  een  grond  van  waarheid  hebben,  maar  die  direct  ook  gerelativeerd  kunnen  worden.  De  context  is  immers  voor  iedereen  duidelijk!  In  het  alledaags taalgebruik ligt dit helemaal anders en wordt ‘relativering’ of nuancering door de  context veel moeilijker.    Voor  het  vrijzinnig  humanisme  is  godslastering  bijvoorbeeld  geen  probleem.  Lachen  met  goden  en  profeten,  religies  en  gelovigen,  maar  ook  met  koningshuizen  en  TV‐sterren,  enzovoort:  het  moet  kunnen.  Meer  nog,  het  mag  simpelweg  niet  verboden  worden.  Een  wettelijke  beperking  in  dit  verband  is  sowieso  al  voorzien  via  de  bepaling  rond  ‘laster  en  eerroof’. Feit is dat ‘godslastering’ in België toch nog altijd bij wet verboden is:    “Hij  die  de  voorwerpen  van  een  eredienst  door  daden,  woorden,  gebaren  of  bedreigingen  beschimpt,  hetzij  in  plaatsen  welke  bestemd  zijn  of  gewoonlijk  dienen  voor  de  uitoefening  ervan,  hetzij  bij  openbare  plechtigheden  van  die  eredienst,  wordt  gestraft  met  gevangenisstraf  van  vijftien  dagen  tot  zes  maanden  en  met  geldboete  van  zesentwintig  [euro]  tot  vijfhonderd  [euro].”  (artikel  144  van  het  Belgische  Strafwetboek)(bron:  http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&table_name=wet &cn=1867060801 )    Vrijzinnig  humanisten  dienen  dan  ook  werk  te  maken  van  de  afschaffing  van  deze  wetsbepaling. Een voorwerp van de katholieke kerk, zoals een kruisbeeld bijvoorbeeld, moet  geen speciale wettelijke bescherming tegen ‘beschimping’ genieten omdat dit impliceert dat  zo’n  voorwerp  bijzonder  en  achtenswaardig  zou  zijn.  Dat  is  niet  voor  iedereen  het  geval.  Voor  alle  duidelijkheid:  vrijzinnig  humanisten  zijn  geen  beroeps‐godslasteraars  of  beschimpers  van  religieuze  voorwerpen!  Ze  vinden  andere  issues  ter  zake  soms  veel  belangrijker  om  tegen  te  ageren:  algemene  inbreuken  tegen  de  vrije  meningsuiting  (zoals  opgelegde  censuur,  zwijgplicht,  taboeïsering  van  onderwerpen…);  manipulatie  van  informatie  (zoals  desinformatie,  het  achterhouden  van  informatie,  de  onbeschikbaarheid 

 

58 

van informatie, subjectieve informatie, propaganda…); het aan banden leggen of inkrimpen  van de persvrijheid; het teloorgaan van onderzoeksjournalistiek,…    3.5 Het milieu! Liever zonder mens?  Dat  een  vrijzinnig  humanistisch  mensbeeld  zoveel  belang  hecht  aan  de  mens  (als  mens),  betekent  niet  dat  die  als  enig  wezen  waardevol  zou  zijn  en  dat  al  het  niet‐menselijke  van  geen belang zou zijn. Vroeger omschreef men humanisme gemakkelijk en kort met ‘de mens  centraal stellen’ (in plaats van God). Dat ging alleen over de mens en de mensheid, niet over  andere  levende  organismen,  laat  staan  heel  het  ecosysteem.  In  feite  was  dit  tevens  een  evenknie van de uitspraak van gelovigen: “De mens is het doel van de schepping en dus staat  de natuur ter zijner beschikking.”     Dit soort ‘antropocentrisme’ hoort niet meer thuis in het hedendaags vrijzinnig humanisme.   Vanaf  midden  de  jaren  zeventig  van  vorige  eeuw  pas  kwam  de  kentering  in  het  denken  hierover.  Dat  mondde  onder  meer  uit  in  het  humanistisch‐ecologisch  basiswerk  ‘De  mens  aan de grens’ van Jaap Kruithof uit 1985. Hier wordt het antropocentrisme vervangen door  een ‘ecocentrisme’. Van Etienne Vermeersch volgde dan in 1988 het milieufilosofisch essay  ‘De ogen van de panda’. Sindsdien is het vrijzinnig humanisme grotendeels bevrijd van zijn  overdreven en eenzijdige klemtoon op de mens en het menselijke. De mens wordt dus niet  meer gezien als de ‘maatstaf van alles’ maar als meter. In die zin wordt dan gesproken over  ‘eco‐humanisme’.    Nu goed, de mens moge wel een dier zijn onder andere dieren, hij blijft een bijzonder maar  ook eigenaardig specimen. Hij kan zich immers zorgen maken over het wel en wee van de  natuur.  Anderzijds  kan  hij  die  natuur  ook  naar  de  verdoemenis  helpen.  Daar  is  hij  helaas  goed  (lees:  slecht)  mee  bezig!  Voor  de  vrijzinnig  humanist  zijn  ecologische  problemen  niet  alleen concrete problemen voor de mens van hier en nu. Hij is ook op een meer belangeloze  manier bekommerd om de natuur. De vrijzinnig humanist heeft namelijk niet alleen respect  voor de mens, maar voor het leven op deze planeet in het algemeen. De verbondenheid van  de vrijzinnig humanist met alle leven op aarde, ontstaat onder meer vanuit zijn visie op de  evolutie,  waarbij  alle  leven  uiteindelijk  via  natuurlijke  selectie  uit  een  gemeenschappelijke 

 

59 

voorvader is ontstaan en dus zowel genetisch als ecologisch met elkaar verbonden is. Wat  overigens een goed voorbeeld is van hoe een wereldbeeld het mensbeeld kan beïnvloeden.  Het vrijzinnig humanisme als levensfilosofie is dus per definitie goed geplaatst om ecologisch  te denken en te handelen.    Dit alles heeft aanzienlijke gevolgen voor de vrijzinnig humanist die zichzelf de morele vraag  stelt: “Wat moet ik doen?”. We worden ons inderdaad meer en meer bewust van het feit dat  ethische  problemen  rechtstreeks  samenhangen  met  de  manier  waarop  wij  met  de  natuur  omgaan.  De  humanistische  bekommernis  om  de  mens  van  vandaag  en  van  morgen  hangt  thans  per  definitie  samen  met  de  bekommernis  om  het  milieu.  Het  vrijzinnig  humanisme  maakt  dan  ook  steeds  meer  een  aandachtspunt  van  de  ecologische  problematiek,  en  schakelt  zich  mee  in  de  transitiebeweging  in.  De  basis  van  deze  beweging  is  ‘duurzame  ontwikkeling’  die  zich  uit  op  het  ecologisch,  economisch  en  sociaal  terrein.  Milieuzorg  en  armoedebestrijding  bijvoorbeeld  gaan  hand  in  hand.  Enkele  krijtlijnen  van  een  ecologische  filosofie van het moderne vrijzinnig humanisme zijn dan ook: ontwikkeling en promotie van  duurzame energie en rationeel energieverbruik; toepassing van dierenrechten en promotie  van vegetarisme; veel meer inzet op openbaar vervoer en fietsgebruik; dringend verbod op  o.a.  plastiekdraagtassen;  internationale  samenwerking  tegen  ontbossing,  woestijnvorming  en  illegale  houtkap;  internationale  bindende  afspraken  om  de  klimaatopwarming  tegen  te  gaan; wereldwijde nationalisering van basisvoorzieningen zoals drinkwater, olie en gas.  Verantwoordelijkheid  opnemen  voor  de  bescherming  van  de  aarde  (ons  huis)  en  voor  de  toekomstige  generaties  (ons  voortbestaan)  moet  hier  en  nu  gebeuren,  zonder  uitstel.  De  mens, dat raar zoogdier, is hierin tegelijk deel van het probleem en deel van de oplossing.  Hoe dan ook, zijn verantwoordelijkheid hierin is verpletterend.               

 

60 

4. Kijk op zingeving  “Wie gelukkig is, voelt de wereld in ruimte en tijd groot, diep en onuitputtelijk. Wie gelukkig  is, leeft in een wereld van mogelijkheden.” (Leo Apostel, 1925‐1995)    In  dit  laatste  deel  wordt  geschetst  op  welke  manier  vrijzinnig  humanisme  aankijkt  tegen  ‘zingeving’. Een gelovige die naar ‘de zin van het leven’ vraagt, vindt wellicht zijn gading in de  woorden  van  zijn  Schepper  of  in  de  riten  van  de  kerk.  Daar  vindt  hij  eventueel  troost  en  hoop.  Een  vrijzinnig  humanist  is  ongelovig  en  staat  dus  voor  de  taak  om  zelf  een  ‘zingevingsbeeld’ of ‘zin‐beeld’ op te bouwen. Hoe pakt hij existentiële kwesties aan die te  maken hebben met het geven van betekenis, het vinden van geluk, de zin van het leven,…?    Bij de beantwoording van de vierde vraag “Wat mag ik hopen?”, is het opnieuw de mens zélf  –  als  individu,  als  medemens,  als  model  voor  de  mensheid  –  die  een  centrale  positie  inneemt.  Voor  een  vrijzinnig  humanist  is  de  mens  voor  de  zin  van  zijn  bestaan  niet  noodzakelijk afhankelijk van een externe figuur. Meer nog, stelt hij, op lange termijn is het  misschien zelfs beter om geloof en zingeving gewoon los te koppelen van mekaar. De mens  beschikt immers over de vermogens om aan de wereld, aan de werkelijkheid, aan het leven  betekenis  en  dus  ook  zin,  doel  of  richting  te  geven.  De  eigen  concrete  ervaringen  van  zinvolheid en zinloosheid zijn daarbij trouwens een uitstekende leidraad.    Dit alles betekent niet dat er binnen het vrijzinnig humanisme geen plaats zou zijn voor een  vorm van spiritualiteit. Integendeel, ook een vrijzinnig humanist kan worden overvallen door  bijvoorbeeld  een  gevoel  van  verbondenheid  met  een  groter  geheel.  Sommige  auteurs  spreken  in  dit  verband  van  een  ‘atheïstische  religiositeit’  of  van  een  ‘atheïstische  spiritualiteit’.  Wat  dit  betekent,  wordt  bij  de  bespreking  van  onderstaande  kernthema’s  duidelijker.    Vrijzinnig humanisten staan traditioneel in een wel heel bijzondere verhouding tot al wat te  maken  heeft  met  kerk  en  geloof,  godsdienst  en  religie,  spiritualiteit  en  transcendentie.  De  overgrote  meerderheid  van  hen  is  immers  verondersteld  ongelovig  te  zijn,  dus  atheïst  of 

 

61 

toch  ten  minste  agnost.  Dit  betekent  niet  dat  zij  niets  over  (het  geloof  in)  God  te  zeggen  zouden hebben. Sterker nog, het is precies die klassieke stellingname ten opzichte van God  & Kerk – namelijk dat God niet bestaat en dat de Kerk niet zo hoog van de toren moet blazen  – die het vrijzinnig humanisme in de ogen van veel mensen nog blijft karakteriseren. De sfeer  van  ‘anti‐klerikalisme’  en  het  beeld  van  ‘die  duivelse  ongelovigen’,  weet  je  wel.  Dit  was  echter vooral iets van de vorige eeuw, toen men zich terecht afzette tegen de kerk.    Hoe dan ook, het centrale punt van een vrijzinnig humanistische zingeving is het gegeven dat  de mens zelf ‘zingever’ (entiteit die zelf zin en betekenis geeft aan iets of iemand anders) en  ‘zindrager’ (entiteit die zin en betekenis in zichzelf draagt) is. Hij is daarbij (waarschijnlijk) de  enige zingever maar (zeker) niet de enige zindrager. Andere zindragers bijvoorbeeld zijn: de  natuur, het universum, de anderen, de planten en dieren, het bovennatuurlijke, het lichaam,  culturele artefacten, een volk, religie,… Daarbij is een vrijzinnig humanistische zingeving ook  bepaald door het niet‐gelovig zijn, door het gebrek aan bovennatuurlijke zin‐bronnen.    4.1 Natuurlijk zonder goden  Een  overgroot  deel  van  de  vrijzinnig  humanisten  beschouwt  zichzelf  als  atheïstisch  ofwel  zonder‐god‐zijnde.  Tenminste,  dat  veronderstellen  we.  In  ‘De  vrijzinnige  gepeild’  (UVV,  2000)  staat  dat  92,85%  van  de  correspondenten  van  het  ‘Humanistisch  Verbond’  en  de  Oudervereniging  voor  de  moraal’  (nu  samen  HVV)  zichzelf  ‘vrijzinnig  en  ongelovig’  noemt.  Daarnaast  zijn  er  agnosten,  deïsten,  buitenkerkelijken,  onverschilligen…  en  ook  enkele  christenen.   Algemeen gezien onderscheidt men twee vormen van atheïsme. Het ‘zwak’ atheïsme houdt  in dat men niet gelooft dat God (goden) bestaat(n). Men ontkent dus gewoon het bestaan  van  God  of  goden.  Het  ‘sterk’  atheïsme  is  de  stellige  opvatting  of  overtuiging  dat  God  (of  goden) niet bestaat(n). Sterk of zwak, de redenen om zich als atheïst uit te geven, kunnen  uiteenlopend  zijn  maar  eigenlijk  vallen  er  slechts  twee  soorten  redenen  te  onderscheiden.  Ten eerste is er de feitelijke reden: die atheïst stelt bij zichzelf in de feiten vast dat hij in zijn  opvattingen over kennis en waarheid en/of in zijn ideeën over ethiek en maatschappij en/of  in zijn overtuigingen over de zin van het leven nooit een god(sbestaan) veronderstelt. Goden  komen  in  dat  plaatje  gewoon  niet  voor:  ze  zijn  niet  nuttig,  niet  nodig,  meer  nog,  ze  zijn 

 

62 

afwezig. Deze atheïst leeft gewoon zónder en hij doet dat goed. Ten tweede is er een meer  cognitieve, beredeneerde reden: die atheïst heeft eens goed nagedacht over dat theïstisch  wereldbeeld  om  tot  de  bevinding  te  komen  dat  God  gewoon  niet  kán  bestaan.  Er  zijn  absoluut  geen  deftige,  geldige  of  betrouwbare  redenen  te  vinden  die  er  ons  zouden  toe  nopen  om  te  geloven,  integendeel.  Er  is  eerder  van  alles  te  vinden  dat  ons  er  zou  moeten  van weerhouden om juist wel (nog) te geloven.    Tot  op  de  dag  van  vandaag  blijft  de  term  ‘atheïst’  voor  bepaalde  mensen  nog  een  nare  bijklank  hebben.  Het  woord  wordt  geassocieerd  met  andere,  negatief  geladen  termen  als  ‘ketterij’,  ‘goddeloosheid’,  ‘nihilisme’,…  Allemaal  natuurlijk  historisch  te  verklaren.  De  belangrijkste  verklaring  is  eigenlijk  te  vinden  in  de  vaststelling  dat  velen  (onbewust?)  uitgingen van het theïstisch referentiepunt, het paradigma van het geloof. Geloven was de  norm.  Wat  ‘volgens  de  norm’  was,  was  ook  goed.  Denk  aan  het  woordje  ‘norm‐aal’!  “Normaal is wat goed is.”, zei men gemakkelijk. Wat daarvan afweek, was dus per definitie  ‘slecht’.  Waarom  zouden  ongelovigen  of  atheïsten  moreel  minderwaardig  zijn?  Vanuit  het  oogpunt  van  de  gelovige  is  dit  makkelijk  te  begrijpen.  Wie  gelooft  dat  enkel  God  (bij  uitbreiding: het geloof) de garantie kan bieden voor een zinvol bestaan en het fundament is  van  het  goede,  gelooft  impliciet  dat  iemand  die  zijn  bestaan  ontkent  (ofwel:  niet  gelooft),  ook geen zinvol of moreel verantwoord(baar) leven kan leiden. Zoals eerder gesteld, is voor  de  vrijzinnig  humanist  een  godsbestaan  echter  absoluut  geen  voorwaarde  om  van  moreel  verantwoord  gedrag  te  kunnen  spreken.  Voor  hem  is  moraliteit  en  zingeving  een  zaak  van  hier en nu, van horizontale relaties tussen mens en medemens. Moraliteit, moreel handelen  doet zich trouwens sowieso voor tussen mensen aangezien het in onze menselijke natuur zit  ingebakken.  Wat  uiteindelijk  voor  een  vrijzinnig  humanist  als  ‘goed’  bevonden  wordt,  is  datgene  wat  uiteindelijk  op  langere  termijn  als  goed  voor  iedereen  (voor  zoveel  mogelijk  mensen) blijkt te zijn en wordt ervaren.    Is geloof of godsdienst volgens het vrijzinnig humanisme ook schadelijk en dus ongewenst?  Moeten we religie niet beter gewoon afschaffen? Vrijzinnig humanisten worden doorgaans  militante  atheïsten  wanneer  er  sprake  is  van  bijgeloof,  godsdienstige  wanpraktijken,  hypocrisie en huichelarij, religieus geïnspireerde onrechtvaardigheden, kerkelijk privilege of 

 

63 

machtsmisbruik,  fanatisme,  extremisme,  dogmatisme  en  dergelijke  meer.  Dan  kennen  ze  geen  genade.  Het  vroegere  antiklerikale  karakter  van  het  vrijzinnig  humanisme  betrof  trouwens  altijd  de  bemoeienis  –  soms  ziekelijke  obsessie  –  van  ‘de  kerk’  op  het  leven,  de  vrijheid, de seksualiteit van mensen, enz. De kerk moeide zich in de woonkamer, de keuken  en de slaapkamer van zowat iedereen. Je zou voor minder in opstand komen. Door de band  genomen staat een vrijzinnig humanist vandaag helemaal niet meer vijandig tegenover het  gewone  alledaags  geloof  en  de  gelovige  Jan‐met‐de‐pet,  Samira‐met‐het‐hoofddoek  of  Harjinder‐met‐de‐tulband.  Ieder  zijn  vrije  keuze,  niet?  Trouwens:  geloof  afschaffen  of  verbieden?  Is  quasi  onmogelijk  en  bovendien  niet  zeer  wijs.  Vrijzinnig  humanistisch  in  de  wereld staan en de wereld met open geest tegemoet gaan en onderzoeken, leidt trouwens  meestal vanzelf naar ongeloof en atheïsme. Een wijzere weg!    Binnen  het  vrijzinnig  humanisme,  en  daarbuiten,  vind  je  ook  mensen  die  heel  de  kwestie  rond  het  bestaan  van  God  nog  op  een  andere  manier  bekijken.  Dat  zijn  zogenaamde  ‘agnosten’.  De  gelovige  kan  volgens  hen  eigenlijk  niet  weten,  laat  staan  bewijzen,  of  God  bestaat of niet bestaat. De ongelovige kan dat eigenlijk ook niet weten, laat staan bewijzen.  Niemand kan dat eigenlijk weten. Dus, zeggen ze, als niemand dat kan weten of bewijzen,  dan is agnosticisme – het standpunt van het niet‐weten – eigenlijk het beste standpunt van  allemaal. Dat is logisch‐technisch gezien waar. Het is ook waar dat we niet kunnen bewijzen  dat er geen Vliegend Spaghettimonster bestaat dat hemel en aarde heeft geschapen (cf. het  pastafarianisme). Het agnosticisme is dus eigenlijk maar een flauw logisch kennis‐spelletje,  dat  leeg  blijkt  hoe  meer  je  er  op  ingaat.  Agnosten  stellen  trouwens  geloof  en  ongeloof  op  dezelfde  hoogte,  maken  abstractie  van  alle  relevante  wetenschappelijke  kennis  ter  zake,  zwijgen in alle talen over de klassieke goden uit de Griekse en Romeinse mythologie (zoals  Zeus  of  Jupiter:  zijn  die  dood  of  zo?)  en  gaan  volledig  voorbij  aan  het  feit  dat  God  in  hun  eigen leven de facto geen rol speelt. Meestal zijn agnosten dus gewoon feitelijke atheïsten,  die dat zelf niet met zoveel woorden gezegd willen hebben.    4.2 Mag het iets meer zijn?  Nu goed, al dat geleuter over het wel of niet bestaan van God, voor  wijze atheïsten is dat  een  afgesloten  hoofdstuk,  want  het  is  in  wezen  een  zinloze  discussie.  Wijze  atheïsten 

 

64 

noemen  zichzelf  ook  niet  langer  in  de  eerste  plaats  ‘a‐theïst’  omdat  anders  het  referentiepunt nog altijd ‘theïsme’ blijft, en dat geldt nu net niet voor hen. Ze spreken dus  veel meer over datgene waar het bij hen wel op aankomt (dialoog, onderzoek, geluk, genot,  het goede leven, levenskunst,...). Voor progressieve gelovigen gaat het ook al lang niet meer  over  het  bestaan  of  niet  bestaan  van  God  maar  gewoon  over  ‘geloof’.  Bij  sommige  progressieve  christenen  bijvoorbeeld  is  het  verschil  met  vrijzinnig  humanisme,  schijnbaar,  bijna  volledig  weg.  Alleen  is  soms  de  vraag:  wat  houdt  dat  dan  eigenlijk  nog  wel  in?  Welk  vlees hangt nog vast aan dat geloofs‐been? Wellicht kan die vraag best beantwoord worden  aan de hand van concrete dossiers over levensbeschouwelijke kwesties.    Klassiek  ‘geloof’  mag  dan  wel  al  op  de  achtergrond  geduwd  zijn,  het  neemt  niet  weg  dat  vragen  over  allerhande  zaken,  die  gemakshalve  met  de  term  ‘spiritualiteit’  worden  aangeduid,  met  de  bijhorende  ervaringen,  nog  wel  zeer  levendig  zijn!  De  hoeveelheid  literatuur die zich sinds midden jaren zestig over het thema ‘spiritualiteit’ heeft opgestapeld,  is zelfs nagenoeg onoverzienbaar geworden. Vanaf de jaren zeventig ontwikkelde er zich ook  een new‐age beweging en een ‘spirituele markt’ waar allerlei producten en diensten worden  aangeboden, steeds met het oog op ‘persoonlijke spirituele ontplooiing’. Met de komst van  het  internet  kreeg  de  spiritueel  zoekende  klant  nog  makkelijker  toegang  tot  auralezers,  kaartleggers, chakra’s, wigi‐boards, oorkaars‐, bachbloesem‐ en klankschaaltherapeuten die  allemaal  zouden  moeten  bijdragen  tot  het  spiritueel  welzijn.  Het  ‘ietsisme’  is  zo  je  wil  de  sluitsteen  van  dit  alles.  Goed  dus  dat  ‘spiritualiteit’  historisch  gelukkig  ook  altijd  een  veel  minder  esoterische  –  lees:  vooral  commerciële  –  en  een  meer  holistische  en  gezondere  lichaam‐geest invulling had. Traditionele spirituele praktijken zoals yoga, meditatie en tai chi  chuan, zijn hier een voorbeeld van. Mindfulness hoort er ook bij maar is feitelijk gewoon een  recente  Engelse  benaming  van  wat  al  duizenden  jaren  wordt  beoefend  door  boeddhisten,  namelijk ‘indachtigheid’, als onderdeel van het zogenaamde ‘Achtvoudige Pad’.    Hoe  staat  vrijzinnig  humanisme  tegenover  spiritualiteit?  Of  is  het  religiositeit?  Voor  alle  duidelijkheid: een vrijzinnig humanist neemt aan dat de term ‘religiositeit’ impliceert dat er  een  niet‐menselijke  bovennatuurlijke  of  transcendente  instantie  mee  gemoeid  is.  Dat  kan  een voorouderlijke geest zijn, een natuurlijke kracht, een goddelijke figuur, enz. Aangezien 

 

65 

de meeste vrijzinnig humanisten ongelovig zijn, hebben ze persoonlijk niet echt iets aan deze  ‘religiositeit’.  Nu ja, als die God dan weer gelijk wordt gesteld met de natuur (zoals bij de  17de  eeuwse  Nederlandse  filosoof  Baruch  Spinoza),  dan  krijg  je  misschien  weer  een  ander  verhaal… Wel staat vast dat niet elk mens of elke cultuur in wezen religieus is. Met religie  bedoelen  we  hier  het  verschijnsel  dat  mensen  zich  met  een  symbolische  taal  verbonden  voelen  met    de  natuur  waarbij  ook  een  niet‐menselijke  bovennatuurlijke  instantie  een  rol  speelt.    De  term  ‘spiritualiteit’  heeft  voor  vrijzinnig  humanisten  geen  band  met  het  transcendente  maar  verwijst  eerder  naar  een  persoonlijke  innerlijke  reflexieve  en  diepe  ervaring  van  de  wereld rondom ons, inclusief onszelf. Hoewel vrijzinnig humanisten materialistisch ingesteld  zijn  (op  een  filosofische  manier  wel  te  verstaan,  niet  op  een  economische)  en  het  woord  ‘ziel’  niet  gebruiken,  hebben  ze  geen  moeite  met  deze  vorm  van  spiritualiteit.  Het  drukt  immers een persoonlijk zoeken uit – wars van commerciële belangen, esoterisch bedrog of  bijgeloof – dat, indien vrij gekozen, kan leiden tot meer zelfkennis, geestelijke en emotionele  groei  en  een  gelukkiger  leven.  Met  ‘transcendentie’  (‘overstijging’  van  je  zelf)  heeft  een  vrijzinnig  humanist  enkel  moeite  als  daarmee  verwezen  wordt  naar  een  goddelijke  of  bovennatuurlijke  instantie.  Een  mens  kan  ook  ‘transcenderen’  in een  groot  verhaal’  (bv.  in  het socialisme), in een groots levenswerk of in een maatschappelijke opdracht,…    De belangrijkste en bekendste voorstander van een niet‐religieuze vorm van spiritualiteit is  de  vrijzinnig  humanistische  filosoof  en  logicus  professor  Leo  Apostel  geweest.  Zijn  boeken  ‘Atheïstische  religiositeit’  uit  1981  en  ‘Atheïstische  spiritualiteit’  uit  1998  behandelen  onderwerpen als meditatie, ritueel, mystiek, atheïstische religieuze ervaringen en een niet‐ theïstische  spiritualiteit. Centraal  uitgangspunt  van  Apostel was  dat  een  atheïst  gerust  een  vorm van mystieke meditatie kan beoefenen en een ritueel leven kan leiden. Meditatie kan  trouwens rationeel geanalyseerd en beschreven worden. Niks hocus‐pocus aan! Rituelen zijn  nuttig voor de mens in het algemeen, aldus Apostel.    De  kern  van  Apostels  betoog  was  de  ervaring  en  de  kunst  van  ‘buiten  het  eigen  zelf  te  treden’. Dit soort transcenderen is niet verticaal naar boven gericht, maar horizontaal naar 

 

66 

de  omringende  wereld  van  hier  en  nu,  inclusief  onszelf.  Het  houdt  een  losmaken  en  loskomen in van het eigen (gewone gekende) ik waarbij de grenzen van de persoon, van het  zelf overstegen worden en in een groter geheel geplaatst worden. Spiritualiteit staat dus niet  haaks  op  een  atheïstisch,  vrijzinnig  en  wetenschappelijk  wereldbeeld.  Integendeel,  een  spiritueel leven is juist gericht op een meer intens beleven van onszelf (lichaam en geest) en  de werkelijkheid. Denk alleen al aan de vele ademhalings‐ en aandachtsoefeningen waarbij  je  je  concentreert  op  je  eigen  zithouding  en  hartslag.  Niet  voor  niets  dat  mindfulness  de  laatste  tijd  zoveel  aandacht  krijgt…  Of  een  boom  omhelzen.  Of  met  een  blinddoek  voor  je  ogen blootsvoets door een bos wandelen. Moet je zeker eens doen!    In dit opzicht is spiritueel leven en het creëren van rituelen van alle tijden, alle mensen en  alle culturen.  Vrijzinnig  humanisten  staan  ook  regelmatig stil  bij  de  dingen  (hoewel  ze  niet  bidden), bezinnen zich over hun leven (hoewel ze daarvoor niet ‘op retraite’ gaan, maar wel  bijvoorbeeld  een  ‘stilteweekend’  meemaken),  houden  afscheidsplechtigheden  (hoewel  ze  niet geloven in een leven na de dood), vieren overgangsfeesten zoals het Lentefeest en het  feest Vrijzinnige Jeugd (hoewel ze daar geen kerk voor nodig hebben) en bieden persoonlijke  zorg en morele begeleiding aan cliënten en patiënten aan (hoewel ze geen God de Vader als  Verlosser  kennen).  Spiritualiteit  dus  met  gezond  verstand  en  nuchterheid  van  geest.  Evengoed  en  vanzelfsprekend  toch  emotioneel  geladen,  bewustzijnsverruimend  en  existentieel louterend!    4.3 Leven? Een kunst!  Levenskunst is een thema dat vandaag de dag steeds meer aan populariteit lijkt te winnen,  maar waar het vrijzinnig humanisme in feite al zeer lang van huis uit aandacht voor heeft. Nu  wordt het onderwerp vooral geassocieerd met auteurs als Joep Dohmen en Alain De Botton  maar praktijkgerichte levensfilosofieën en filosofische scholen zijn eigenlijk al zo oud als de  filosofie  zelf.  Dat  komt  omdat  de  klassieke  filosofie  (uit  onze  cultuur  althans)  nog  geen  duidelijk  onderscheid  maakte  tussen  theorie  (beschouwing)  en  praktijk  (uitvoering).  Denk  maar aan figuren als Socrates, Plato en Aristoteles, die op zoek gingen naar het goede leven.  Of  aan  filosofische  scholen  of  stromingen  als  het  epicurisme,  het  hedonisme  en  het  stoïcisme. Filosofie had toen veel meer de taak om mensen te helpen met het leiden van een 

 

67 

goed  en  gelukkig  leven  dan  vandaag  het  geval  is.  De  uitspraak  van  de  19de  eeuwse  Amerikaanse schrijver en filosoof Henry David Thoreau, dat we tegenwoordig professors in  de filosofie hebben maar geen filosofen meer, is zeker van toepassing daar waar het gaat om  levensfilosofie.  Zoals gezegd, de herneming van het thema ‘levenskunst’ lijkt de laatste jaren in opmars te  zijn. Daar moet meteen bij vermeld worden dat deze laatmoderne levenskunst zich op een  belangrijke  manier  onderscheidt  van  deze  uit  de  Oudheid,  namelijk  omdat  er  uitgegaan  wordt van een totaal verschillend mensbeeld. In de Oudheid werd de mens beschouwd als  een wezen dat een welbepaalde plek innam in het geheel van de kosmos. Het kwam er voor  deze  mens  vooral  op  aan  zoveel  mogelijk  in  overeenstemming  met  deze  bepaaldheid  te  leven, wilde hij een ‘goed’ leven leiden.  Het  laatmoderne  mensbeeld  staat  hier  diametraal  tegenover.  Er  wordt  al  lang  niet  meer  uitgegaan  van  een  vooraf  gegeven  plaats  of  rol  voor  elkeen.  Ieder  dient  voor  zichzelf  een  plek  te  vinden  of  te  veroveren  binnen  het  geheel  van  de  samenleving.  Vandaar  dat  het  belang  aan  authenticiteit  voor  de  laatmoderne  levenskunst  zo  centraal  staat.  De  levenskunst, zoals die vandaag de dag wordt opgevat, is niet langer de kunst van het ‘naar  zichzelf’  op  zoek  gaan.  Men  gaat  er  precies  vanuit  dat  dit  ‘zelf’  toch  niet  gevonden  kan  worden. Sterker nog: dat dit ‘zelf’ helemaal niet bestaat, dus een constructie is, of kan zijn.  Waar het wel op aankomt is dat je jezelf moet vormgeven. Het ‘zelf’, met andere woorden, is  nog niet ‘reeds gegeven’ maar is veeleer iets dat men, in de loop van het eigen leven, vorm  en  gestalte  kan  geven.  Het  gaat  tenslotte  om  levens‐kunst,  wat  impliceert  dat  er  wel  wat  speelruimte voorhanden is, maar dat er ook creativiteit, verbeelding en arbeid aan te pas zal  moeten komen. Noeste arbeid in sommige gevallen.  Een vrijzinnig humanistische levenskunst houdt in dat je praktische richtlijnen en oefeningen  zoekt die, binnen de enorme vrijheid die zelfbeschikking met zich meebrengt, leren hoe je  voor jezelf de juiste keuzes kunt maken en hoe je dus je persoonlijkheid en je leven vorm kan  geven.  Een aantal van die praktijken die je op weg kunnen helpen, zijn bijvoorbeeld: boeken  lezen over levenskunst, je laten inspireren door anderen, adviezen inwinnen bij anderen, in  gesprek  gaan  met  anderen  en  jezelf  (bijvoorbeeld  door  een  dagboek  bij  te  houden),  een 

 

68 

cursus  ‘hoe  omgaan  met  gevoelens’  volgen,  een  persoonlijke  waardehiërarchie  opstellen,  reflecteren over je zelfbeeld (komt dat min of meer overeen met het beeld dat anderen van  mij  hebben?),  nagaan  of  de  vooropgestelde  idealen  wel  haalbaar  zijn,  levensvragen  bespreken met vrienden, leren meer aandacht hebben en geconcentreerd bezig zijn (zonder  dat je gedachten voortdurend afdwalen), aan sport doen alleen of samen met anderen, enz.  Een vrijzinnig  humanistische levenskunst is gericht op lichaam én geest, op rede én gevoel,  op  ik  én  de  ander,  op  de  mensenwereld  én  de  natuur,  en  geeft  plaats  aan  wilskracht  en  ethiek,  aan  cultuur  en  vriendschap,  kortom,  aan  ‘het  goede,  ware  en  schone  leven’.  Levenskunst  is  dus  eigenlijk  de  manier  waarop  de  liefde  voor  het  leven  en  voor  de  mens  vorm krijgt, tot ontwikkeling en tot bloei komt.    De  laatmoderne  levenskunst  gaat  uit  van  een  aantal  waarden  en  idealen,  die  binnen  het  vrijzinnig  humanisme  een  centrale  positie  innemen.  Uiteraard  speelt  zelfbeschikking,  maakbaarheid,  verantwoordelijkheid,  zelfkennis  (‘Γνωθι  σεαυτον’)  en  ontwikkeling  een  belangrijke rol, maar ook het klassieke ideaal van zelfzorg komt duidelijk naar voor. ‘Draag  zorg voor jezelf!’ Zelfzorg (‘Eριμελεια  εαυτου’)  is niet hetzelfde als egoïsme of individualisme  en is zelfs de voorwaarde voor zorg voor de ander, voor altruïsme. Want hoe kan je op een  goede  manier  voor  anderen  zorgen  als  je  geen  zorg  draagt  voor  jezelf?  Een  vrijzinnig  humanist is dus impliciet of expliciet een levenskunstenaar. Hij weet niet alleen dát hij dient  zorg te dragen voor zichzelf maar ook hoe hij dat best doet. Hij heeft blijkbaar alles bij de  hand om een zinvol leven te leiden…    4.4 De zin van mijn leven  Jacob (Jaap) van Praag, hoogleraar humanistiek, mede‐oprichter en eerste voorzitter van het  Humanistisch Verbond in Nederland, schreef ooit het volgende:    “Zingeving  is  de  sleutel  tot  menswaardig  leven,  niet  los  van  structuren  of  omstandigheden  maar  gericht  op  een  innerlijke  kracht,  die  humanisering  mogelijk  maakt.  De  inhoud  van  de  zingeving berust op een persoonlijke keuze. Ieder moet zelf de zin scheppen, die zijn bestaan  een doel verschaft.” (J. van Praag, 1978)   

 

69 

Vrijzinnig humanisten beweren dat ze zélf zin geven aan hun leven. ‘Zingeving’ krijgt hier dus  een  actieve  invulling:  het  is  de  vrijzinnig  humanist  die  zin  geeft  aan  de  dingen  en  aan  het  eigen bestaan, die zin haalt uit die dingen, vanuit zichzelf en in zijn omgeving met anderen.  Die  ‘zin’  komt  dus  niet  ergens  anders  vandaan:  niet  van  boven,  niet  van  buiten.  Vrijzinnig  humanisme gaat er immers van uit dat het leven op zich zinvol noch zinloos is. Er is gewoon  de feitelijkheid van het geboren worden, het leven en het sterven. Dat op zich is er gewoon,  zonder  voorafgaandelijk  doel,  zonder  diepere betekenis,  zonder  impliciete  zin.  En  met  een  duidelijk  einde  voor  elk  individueel  mens,  namelijk  de  eigen  dood,  waarna  het  ‘definitief  gedaan  is’.  Nogal  absurd  dus,  zo  je  wil.  Ja,  in  zekere  zin  is  het  leven  een  absurd  gegeven.  Ondanks (of dankzij?) die absurditeit, stelt een mens zich uiteindelijk toch wel de vraag naar  de zin en de betekenis van dit alles. De mens is van nature een ‘zin‐zoeker’: hij kan dus ook  niet lang zonder zin of betekenis! Hij is gewoon mentaal geprogrammeerd om alles te willen  duiden, om betekenis te geven aan zijn omgeving, aan de wereld, ook aan zijn leven. Wel is  het  zo  dat  in  sommige  culturen  de  vraag  naar  de  zin  van  het  leven  eigenlijk  niet  gesteld  wordt. ‘Lucky bastards!’, horen we sommigen nu uitroepen. Toch zegt de vrijzinnig humanist  over zin het volgende: “Wel, voor de betekenis van je bestaan, voor de zin van je leven, moet  je zelf zorgen.” Dat kan ook. Want ken je dit gevoel bij jezelf: “Mijn huis staat vol met allerlei  spullen netjes op orde maar mijn leven zelf is eigenlijk één grote puinhoop.” Dan lees je best  verder.    De echte vraag is hier natuurlijk: hoe doe je dat? Hoe geef je zelf zin aan het bestaan? Hoe  ontleen je zin aan het leven van hier en nu? Hoe schep je zelf de zin die aan je bestaan een  doel verschaft? (Of is het: Hoe schep je zelf het doel dat aan je bestaan een zin verschaft?)  De slogan “Geef zelf zin aan je bestaan!” dient dus wat nader omschreven te worden. Wat  een  vrijzinnig  humanist  hiermee  wil  zeggen  is  dat  hij  geen  behoefte  heeft  aan  iemand  die  hem zou voorschrijven op welke manier hij een zinvol leven zou kunnen leiden. Hij heeft ook  geen behoefte om aan te nemen dat de zin van het leven erin zou bestaan bijvoorbeeld veel  geld  te  verdienen  of  kinderen  te  krijgen  of  de  wereld  rond  te  trekken  met  een  partner.  Bovendien zal een vrijzinnig humanist aan iemand anders ook niet gaan vertellen wat de zin  van het leven is. Hij zal nooit expliciet zeggen: “Dit is de zin van het leven.” of “Zo moet je  leven.”  Hij  zal  hoogstens  zeggen  dat  hij  die  zin  zélf  wil  zoeken  en  dat  jij  die  zin  voor  jezelf 

 

70 

moet zoeken. Of hij zal hoogstens een voorbeeld geven, tonen of zijn. De vrijzinnig humanist  zal  er  ook  aan  toevoegen  dat  de  zin  van  het  leven  misschien  wel  gelegen  is  in  dat  zoeken  zelf! Voor hemzelf is dat althans wel zo: de zin zit in het (blijven) zoeken, niet zozeer in het  (definitief) vinden.    Bovendien is een zinvol leven op zich niet zomaar rechtstreeks te pakken of te bereiken. Zin  is het mogelijk resultaat van eigen handelen, van eigen actie. Het is, in het beste geval, een  onrechtstreeks  en  tijdelijk  effect  van  het  eigen  leven  of  streven,  niet  het  einddoel  van  het  leven.  In  die  zin  kan  je  ook  spreken  van  ‘zin‐krijging’:  je  krijgt  zin  terug  van  daar  waar  je  onder meer ‘goed, schoon of waar’ handelt. In je werk bijvoorbeeld! Als je het gevoel hebt  ‘een eigen werk’ te hebben, iets te doen te hebben ‘waar je zelf werk kan van maken’, waar  je controle over hebt en waar je je boterham mee verdient, hoor je ongetwijfeld wel eens  die innerlijke stem: “Wel, dat zit goed. Dat werk betekent veel in mijn leven. Het geeft er zin  aan.” Een gevoel van zin en betekenis zorgt op zijn beurt dan weer voor de nodige motivatie  en  energie.  Dat  draagt  dan  weer  bij  aan  ons  welzijn  en  geluk…  Met  andere  woorden:  een  vrijzinnig  humanistische  zingeving  komt  uit  de  mens  zelf,  in  interactie met  de  ander  en  de  wereld en is eerder resultaat dan doel.    Een  moeilijk  aspect  aan  het  vrijzinnig  humanisme  is  natuurlijk  dat  er  op  de  grote  levensvragen niet echt antwoorden worden gegeven, zoals godsdiensten of levensfilosofieën  of ideologieën wel graag doen. Alhoewel, hier toch een formele poging, die niet al te ernstig  moet genomen worden:    “Na de dood is het gedaan; er is niets hierboven; we weten nog niet definitief wat de beste  staatsvorm  is  maar  we  komen  er  wel  achter  met  vallen  en  opstaan;  we  weten  dat  geluk  meetbaar is; de aarde gaat ook door zonder ons; een vallende boom maakt geen geluid als er  niets  of  niemand  is  om  het  te  horen;  een  coöperatieve  economie  is  beter  dan  een  communistische of kapitalistische; en een mens moet altijd zijn best doen want niemand zal  het in zijn plaats doen.”   

 

71 

Je  kan  dus  ook  niet  zomaar  het  vrijzinnig  humanisme  nahollen  of  achternalopen,  zoals  je  achter  een  vlag,  een  Heilig  Boek  of  die  ene  mantra  kan  aanlopen.  Want  al  snel  blijkt  dat  ‘zingeving’ veel te complex is om in slogans te gieten. ‘Zin’ is met andere woorden niet iets  dat  je  zomaar  kan  ‘geven’.  Zin  en  zingeving  hebben  ook  niet  enkel  te  maken  met  actief  keuzes  maken  of  beslissingen  nemen  maar  ook,  zoals  al  gezegd,  met  voelen,  ervaren,  waarderen,  zich  laten  raken,  zich  open  stellen,  zich  geven,…  Kortom:  met  datgene  van  waaruit  je  keuzes  maakt.  Je  kiest  immers  niet  om  iets  zinvol  te  vinden  zoals  je  voor  een  bepaald  merk  van  wasproduct  kiest.  Je  volgt  veeleer  wat  zich  vanuit  je  binnenste  aan  jou  opdringt  als  die  zinvolle  weg  die  je  blijkbaar  moet  opgaan…  Vrijheid  wordt  hier  gedwongenheid van binnenuit.    De vrijzinnig humanist wil vooral benadrukken dat het aan de mens is om voor zichzelf de  voorwaarden  te  scheppen  waarbinnen  hij  op  een  zinvolle  manier  zijn  leven  invulling  kan  geven. Dit is ook een manier om de opdracht “Geef zelf zin aan je bestaan!” te interpreteren.  Zingeving  heeft  op  deze  manier  alles  te  maken  met  betekenis  en  kennis,  met  vrijheid  en  autonomie.  Een  zinvol  bestaan  is  altijd  ook  een  betekenisvol  bestaan.  Die  betekenis  halen  vrijzinnig humanisten dan wel niet uit heilige boeken, evenmin halen ze het  gewoonweg of  uitsluitend  uit  wetenschappelijke  kennis.  Dat  de  aarde  rond  is  in  plaats  van  plat  of  dat  de  mens  product  is  van  evolutie  in  plaats  van  schepping,  dat  is  wel  allemaal  waar  maar  daar  haalt een mens de zin van het leven niet uit! Want na dit ‘weten’ begint pas het echte werk.  Hoe  ik  moet  leven  staat  niet  in  de  sterren  geschreven.  Voor  een  vrijzinnig  humanist  is  het  tegengestelde  van  zingeving  dit:  vervlakking  en  nihilisme,  onverschilligheid  en  ‘je  m’en  foutisme’. Iedereen weet wat dat betekent! Dus kan iedereen hieruit afleiden dat de weg die  gegaan  moet  worden,  in  elk  geval  in  de  andere  richting  ligt.  Dat  is  dan  al  een  zeer  goed  begin…  De vraag naar de zin van het leven kan ook anders gesteld worden: “Wat maakt mijn leven in  feite de moeite waard?” Het antwoord daarop hangt voor de vrijzinnig humanist dus af van  de mate waarin hij erin slaagt vrij en autonoom invulling (en dus doel, betekenis, waarde en  zin) aan zijn leven te geven, samen met en deels ook door anderen. Als we bijvoorbeeld een  ander woord zoeken voor een ‘(ongelovige) vrijzinnig humanist’, dan tonen we meteen wat 

 

72 

voor hem in elk geval het leven de moeite waard maakt en het dus zin geeft. Een vrijzinnig  humanist is met andere woorden…  een levensgenieter: hij geniet van wat het leven hem te bieden heeft, van mensen en  dieren, van relaties en ervaringen, van problemen en mogelijkheden, van eten en drinken,  van  kunst  en  cultuur,  van  berg  en  dal,  omdat  het  lekker  en  leuk  is  en  hem  meer  goesting  doet krijgen;  een  kenniszoeker:  hij  leert  leren,  kennen  en  weten  want  een  mens  heeft  de  mogelijkheid  en  de  wereld  heeft  het  nodig;  levenslang,  levensbreed  en  levensdiep  leren  is  haast als een verslaving, maar dan in een gezonde betekenis; hij doet het omdat hij weet dat  hij te weinig weet;  een vrijdenker: hij staat op zijn vrijheid zelf te denken, zelf zijn gedachten te vormen,  zijn  ideeën  te  ontwikkelen,  los  van  beïnvloeding  of  gezag,  god  of  geloof,  met  vallen  en  opstaan, met woord en argument, met informatie en documentatie, omdat het hem meer  mens maakt;  een natuurverkenner: hij verkent graag de natuur, die van fauna en flora, die van het  allerkleinste en het allergrootste, die van in zichzelf en buiten zichzelf, omdat het hem laat  voelen dat hij er deel van is, erbij hoort;  een gespreksliefhebber: hij praat en discussieert, redeneert en dialogeert graag, met  gelijkgezinden en met andersdenkenden; een gesprek is als een avontuur voor de geest: het  daagt  je  uit  en  je  kan  er  angsten  en  blinde  vlekken  mee  overwinnen;  omdat  een  gesprek  voeren de kern is van cultureel handelen;  een vragensteller: hij geeft niet graag antwoorden, veeleer stelt hij vragen, en liefst  de juiste, wat niet gemakkelijk is; hij bevraagt de wereld met alles erop en eraan omdat hij  zelf zoekend in de wereld staat, omdat vinden het zoeken stopt maar ook het denken;  een  mensenvriend:  hij  houdt  van  mensen  omdat  ze  hem  een  spiegel  voorhouden,  omdat ze anders zijn dan hijzelf, omdat hij ze zo herkent, omdat ze het mooiste kunnen zijn  op aarde, omdat vriendschap en liefde voor mensen mag en moet; 

 

73 

een  moraalruiter:  hij  is  geen  ridder  maar  ruiter  van  moraliteit,  omdat  hij  zoveel  waarde hecht aan waarden en principes; vrij van lichaam en geest, komt hij ertoe zelf een  ethiek op te maken over hoe te leven, omdat hij dat tenslotte in zichzelf draagt  een  geluksvlinder:  hij  kent  geluk  en  waardeert  geluk  maar  laat  er  zich  niet  door  in  slaap wiegen; als hij het vindt, fladdert hij er als een vlinder alweer van weg omdat hij weet  dat  geluk  zélf  niet  stilzit;  hij  vlindert  door  het  leven  want  geluk  zelf  dwarrelt  rond  in  het  leven;  een  zingever:  hij  zorgt  voor  zijn  eigen  zin,  hij  maakt  zijn  leven  zinnig  door  betekenisvol  te  zijn  voor  zichzelf  en  anderen,  door  iets  of  iemand  te  zijn,  door  verschil  te  maken, door een steen te verleggen in een rivier op aarde, omdat het kan en moet;  een grappenmaker: hij kan lachen en (zichzelf) relativeren, hij houdt van grollen en  grappen, hij maakt ‘leute en plezier’, misschien niet altijd maar toch vaak genoeg; hij vindt  humor belangrijk omdat het gewoon leuk is en bovendien de gezondheid bevordert.    4.5 Samen in gemeenschap  Vrijzinnig  humanisme  draagt  in  zich  alle  motieven  om  aan  gemeenschapsvorming  te  doen:  het  belang  van  discussie  en  dialoog,  de  nood  van  het  zoeken,  de  hang  naar  kennis  &  informatie  &  ervaring,  de  waarde  van  het  samen‐zijn,  de  wil  om  iets  gedaan  te  krijgen  binnen de samenleving, de klemtoon op ‘gezellig genieten’ in de brede zin van het woord en  vooral het gegeven dat het bij deze levensbeschouwing per definitie over de mens gaat, over  ik en de ander, wij en zij, jullie en hen. Vrijzinnig humanisten zijn aan de andere kant eerder  individualistisch  ingesteld  in  die  zin  dat  ze  graag  een  eigen  mening  hebben,  dat  ze  gemakkelijk  hun  plan  trekken,  dat  ze  nogal  onafhankelijk  ingesteld  zijn  en  dat  ze  het  individueel belang niet zomaar ondergeschikt maken aan het groepsbelang.    Hoewel  de  zin  voor  gemeenschap  niet  echt  lijkt  te  sporen  met  het  individualistisch  trekje,  zien  we  dat  vrijzinnig  humanisten  in  de  praktijk  veel  aan  gemeenschapsvorming  doen:  ze  komen  samen  via  het  verenigingsleven,  richten  samen  activiteiten  in,  organiseren   groepsuitstappen, zorgen voor ontmoeting en debat, enz. Het gaat er gezellig aan toe maar 

 

74 

het  meningsverschil  wordt  niet  uit  de  weg  gegaan:  babbelen  en  discussiëren,  akkoord  en  niet akkoord gaan, overleg en nuance, het hoort er allemaal bij.    De  Humanistisch‐Vrijzinnige  Vereniging  alleen  al  bijvoorbeeld  heeft  ongeveer  9.000  leden,  bestuursleden en vrijwilligers die verspreid over meer dan 100 lokale groepen jaarlijks bijna  1.000  activiteiten  organiseren  en  een  breed  publiek  van  zowat  100.000  mensen  bereiken.  Gemiddeld  is  een  kwart  van  de  activiteiten  daarbij  gericht  op  ontmoeting  en  gemeenschapsvorming.  Het  is  fantastisch  wat  al  die  vrijwilligers  doen.  Een  activiteit  meemaken is welhaast altijd een plezier: warme aanwezigheid, hechte verbondenheid, goed  gezelschap! Hoe zijn vrijzinnig humanisten nu concreet bezig met gemeenschapsvorming? Er  bestaan  tal  van  manieren  om  mensen  samen  te  brengen,  om  gemeenschap  te  vormen.  Enkele voorbeelden:    1° Soorten afdelingen, groepen of kernen  -

een  klassieke  afdeling  zonder  leeftijdsbeperkingen  (bv.  HVV  Dendermonde),  een  afdeling ouderwerking (bv. HVV/OVM Oostkamp), een afdeling volwassenenwerking  (bv. HVV/HV Gent) 

-

een  klassieke  leeftijdsgebonden  afdeling,  voor  senioren  (bv.  Grijze  Geuzen  Antwerpen) 

-

een  nieuwe  thematische  afdeling  met  focus  op  vrouwenthema’s,  vrijzinnigheid  en  feminisme (bv. HVV Vrijzinnige Vrouwen Oost‐Vlaanderen, HVV Vrijzinnige Vrouwen  Keerbergen/Tremelo) 

-

een  nieuwe  functionele  afdeling  met  focus  op  scoutswerking  waarbij  senioren  een  zeescoutswerking  logistiek  en  financiëel  ondersteunen  en  er  gezamenlijk    aan  de  boten wordt gewerkt (bv. HVV Grijze Loodsen Brussel) 

-

een  landelijke  werkgroep:  inhoudelijke  werkgroep  (bv.  werkgroep  atheïsme,  werkgroep  suïcide),  organisatorische  werkgroep  (bv.  werkgroep  afdelingswerking),  ‘ad  hoc’  werkgroep  (bv.  werkgroep  Prijs  Vrijzinnig  Humanisme  2011,  werkgroep  statuten, werkgroep lidmaatschap) 

-

een  feestcomité  met  specifieke  actie‐opdracht  Lentefeest  (zesjarigen)  of  Feest  Vrijzinnige  Jeugd  (twaalfjarigen)  of  ‘Choose  Life’  (achttienjarigen)  (bv.  Comité  Feest 

 

75 

Vrijzinnige  Jeugd  Hasselt,  deelvereniging  van  HVV  Ouderwerking;  Lentefeestcomité  Oostende;  feest  van  HVV  Mariakerke,  HVV  Dendermonde,  OVM  Eeklo;  HVV  en  Vrijzinnig Mechelen) met eventueel voor‐ en natraject voor de ouders  -

een redactiegroep (bv. de redactie van het tijdschrift Het Vrije Woord) 

-

een vrijzinnig café (bv. het ‘Vrijzinnig Café’ van Vrijzinnig Antwerpen met vooral een  cultureel aanbod) 

-

een  atheïstisch  café  (bv.  het  ‘Atheïstisch  Café  –  Café  Athée’  van  de  werkgroep  atheïsme) met een divers inhoudelijk aanbod 

-

een  seniorencafé  (bv.  het  ‘Praatcafé  60+’  van  de  Grijze  Geuzen  Antwerpen,  met  gezellig samenzijn en gezelschapsspellen) 

-

een filosofisch café (bv. Filosofisch Café Agora van HVV West‐Limburg) 

-

een gespreksgroep met focus op existentiële en maatschappelijke kwesties (bv. HVV   Zahir Kortrijk, HVV Zahir Koksijde, HVV Zahir Schoten, HVV Zahir Gent, HVV Zahir/De   Vrije Gedachte Halle) 

-

een leesclub met focus op zowel fictie als non‐fictie (bv. Leesclub Antwerpen) 

-

een quizgroep (bv. quizgroep ‘Ketterkwis’, subgroep van de werkgroep atheïsme) 

-

een stand by groep ifv ondersteuning werking Vrijzinnig Ontmoetingscentrum (vb. K.  Cuypershuis groep) 

-

een recensiegroep ifv het schrijven van recensies van boeken (vb. HVV Kritisch Lezen) 

-

een samenwerkingsverband (bv. HVV Oost‐Vlaanderen met Geuzenhuis, Geuzenhuis,  deMens.nu,  VF,  WF  en  HuJo  ifv  Cultuurmarkt  Gent;  HVV  en  VC  Cuypershuis  met  Vrijzinnig Antwerpen, WF, VF, HuisvandeMens Antwerpen en HuJo ifv Cultuurmarkt  Antwerpen;  het  Cultuurforum  als  samenwerkingsverband  van  HVV,  WF,  VF,  UPV,  HuJo,  DMM,  OSB,  Vrijzinnige  Dienst  UA  en  deMens.nu  in  functie  van  de  Vrijzinnige  Trefdag van 23/06/12 rond scheiding kerk en staat) 

-

een  thematisch  samenwerkingsverband  (bv.  project  Gilgamesj  van  HV  Aalst  met  secundaire GO‐scholen) 

-

een  jury‐groep  (bv.  jury  bij  opstelwedstrijd  Prijs  Frank  Zanders  en  voordrachtwedstrijd sprekertjes LF/FVJ bij HV Oostende) 

-

 

een communicatiegroep (bv. ‘Vrijzinnig Limburg’ met o.a. HVV Limburg) 

76 

-

een rondetafel groep (bv. HVV rondetafel van interne en externe deskundigen rond  euthanasie en suïcide, met regelmatige bijeenkomsten) 

-

een  vrouwenwerkgroep  (bv.  VEVA,  rond  specifieke  vrouwenthema’s,  in  functie  van  de HVV/Vrijzinnige Vrouwen) 

-

een  vertegenwoordiging  door  vrijwilligers  bij  een  externe/derde  organisatie  (bv.  vertegenwoordiging  van  HV  Aalst  in  VODCA‐vereniging  voor  open  dialoog  en  communicatie;  toetreding  van  het  Grijze  Geuzen  Platform  bij  de  Vlaamse  Ouderenraad;  toetreding  van  HVV  werkgroep  atheïsme  bij  RAPPEL,  beweging  rond  scheiding kerk/staat; HVV als lidorganisatie van deMens.nu; vertegenwoordiging van  een vrijwilliger bij de European Humanist Federation) 

  2° Soorten acties en formats  -

vaste  matinee  op  zondag  (bv.  ‘Vrij  Zinnige  Vrouwen  Matinees’  van  Vrijzinnige  Vrouwen Oost‐Vlaanderen), woordkunst op zondag (bv. ‘En de zevende dag is er het  Woord’ van HV Kortrijk), aperitieflezing op zondag (bv. ‘In gesprek met…’ van VOC en  HVV/OVM Westhoek) 

-

een  vaste  fuif  (bv.  ‘€  1  fuif  voor  leerlingen  zedenleer  6‐12  jaar’  van  HVV/OVM  Lokeren; ‘Verkleedfuif’ van HVV Vrijzinnig Oudercomité Lochristi) of goede‐doel actie  (bv. ‘Mobile School’ en ‘Wereldkids’) 

-

een ‘babbelbar’ (bv. Babbelbar Grijze Geuzen Antwerpen) of ‘filosofische babbel’ (bv.  Filosofische Babbel Grijze Geuzen Gent) 

-

een  vaste  vrijzinnige  wandeling  (bv.  HV  Aalst)  of  vaste  vrijzinnige  filmreeks  (bv.  HV  Schoten) of filosofieschool‐reeks (bv. ‘Het Vrije Woord ‐ Lessen in Levenskunst’ van  HVV) 

-

een  gezamenlijk  inhoudelijk  project  (bv.  Waardige  Samenleving;  Vrijzinnige  Trefdag  rond de seculiere samenleving) 

-

een  jaarlijks  terugkerende  atheïstische  trefdag  (bv.  Atheïstische  Trefdag  van  HVV  Gent) 

-

een prijsuitreiking op regelmatige basis (bv. de Prijs Vrijzinnig Humanisme van HVV,  Grijze Geuzenpenning van HVV/GG afdelingen) 

 

77 

-

de  verkoop  van  producten  en  gadgets  (bv.  HVV  vlag,  HVV  sleutelhanger,  HVV  pins,  HVV Knubbebeer, Grijze Geuzen Bier) 

-

de ‘Plantjesactie Kom Op Tegen Kanker’ van HVV Kortrijk (in 2012 voor de 18e keer) 

-

alle andere activiteiten van HVV die als gemeenschapsvorming staan genoteerd (bv.  nieuwjaarsreceptie,  feest  van  de  zeegeus,  gezinsuitstap,  joelfeest,  verwen‐  en/of  ontmoetingsmoment bij Algemene Vergaderingen) 

-

de bestuurs‐ en programmeringsvergaderingen en de algemene ledenvergaderingen 

-

individuele  werkmethoden  (bv.  vrijwilliger‐corrector  HVW  Tijdschrift;  journalisten  HVW  Radio;  cursusbegeleiders  workshop  kritiek  HVV;  co‐auteurs  publicatie  zoals  ‘Oude verhalen, jonge dromen. Over (on)geloof vroeger en nu’ en ‘Tot waar gaat de  hemel?’) 

  Zingeving  en  gemeenschapsvorming  gaan  hand  in  hand:  als  enkelingen  zijn  mensen,  i.c.  vrijzinnig  humanisten,  gesteld  op  hun  vrijheid  en  onafhankelijkheid,  als  sociale  wezens  hebben  ze  mekaar  nodig,  en  niet  alleen  in  nood.  Voor  vrijzinnig  humanisten  is  dit  niet  anders.  Beide  zaken  versterken  mekaar  trouwens:  individuele  waarde,  betekenis  en  zin  komen tot uiting waar men in gemeenschap samen dingen doet, en samen dingen doen, lukt  pas  goed  en  wordt  versterkt  waar  men  zin  vindt  en  dus  ‘goesting’  krijgt.  In  dit  perspectief  komen  individu  en  samenleving  harmonieus  samen.  Gemeenschapsvorming  is  immers  niet  enkel  gericht  op  de  ‘eigen  gemeenschap’,  op  de  eigen  levensbeschouwing,  op  de  eigen  achterban.  Het  is  ook  gericht  op  de  gemeenschap  in  de  buitenwereld,  buiten  de  eigen  kringen. De interne groepsvorming verzorgen en extern werken aan sociale cohesie gaan dus  ook hand in hand.  In  zinvol  verband  vorm  geven  aan  de  gemeenschap?  Een  ander  woord  daarvoor  is  solidariteit  of  verbondenheid.  Vrijzinnig  humanisten  in  ons  land  zijn  solidair,  voelen  zich  verbonden  met  mens  en  medemens  en  drukken  die  typische  ‘mede‐menselijkheid’  en  samenhorigheid naar buiten uit langs verschillende kanalen en in diverse richtingen, zoals:    -

bijstand:  de  Stuurgroep  Morele  Bijstand  verzorgt  niet‐confessionele  morele  dienstverlening  voor  ziekenhuispatiënten  en  senioren  in  de  Vlaamse  en  Brusselse 

 

78 

rusthuizen,  rust‐  en  verzorgingscentra  en  ziekenhuizen;  de  Stichting  voor  Morele  Bijstand aan Gevangenen: verleent morele bijstand en hulp in gevangenissen;  -

categoriale  dienstverlening:  via  consulenten  wordt  vrijzinnig  humanistische  dienstverlening en bijstand geboden op de luchthaven van Zaventem aan personeel  en  passagiers,  op  de  Universiteit  Antwerpen  aan  studenten,  in  de  zeevisserij  aan  vissers, in het leger aan soldaten (luchtmacht, zeemacht, landmacht); 

-

zorg:  Humanitas  verricht  maatschappelijk  werk,  doet  aan  dienstverlening  en  draagt  bij aan de opbouw van de samenleving via o.a. schoolcampagnes in India en Nepal 

-

begeleiding:  vrijzinnig  humanistische  consulenten  van  deMens.nu  verlenen  in  de  ‘Huizen van de mens’ morele begeleiding aan individuen; 

-

opvang:  vzw  Opvang  vangt  kinderen  en  jongeren  in  probleemsituaties  op  via  pleeggezinnen; 

-

zelfhulp: vzw SOS Nuchterheid organiseert zelfhulp rond o.a. alcoholverslaving; 

-

minderheden:  onder  meer  via  HVV  netwerking  met  holebi‐organisaties  en  deMens.nu deelname aan Gay Pride voor holebi’s en transgenders; 

-

gespreksgroepen:  HVV  Zahir  gespreksgroepen  rond  existentiële  kwesties;  rouwgroepen van ‘Huizen van de mens’,…; 

-

ontwikkelingssamenwerking: 

het 

Universitair 

Centrum 

voor 

Ontwikkelingssamenwerking  aan  de  VUB  stimuleert  kritische  visie‐ontwikkeling  bij  studenten  over  mondiale  kwesties,  ontwikkelingssamenwerking  en  duurzame  ontwikkeling  en  ijvert  voor  rechtvaardige  en  democratische  verhoudingen,  vrede,  duurzame  ontwikkeling,  gendergelijkwaardigheid  en  sociale  rechtvaardigheid  vanuit  een vrijzinnig‐humanistisch perspectief;  -

thuisbegeleiding:  de  Koepel  Vrijzinnige  Thuisbegeleidingsdiensten  werkt  binnen  de  Bijzondere  Jeugdzorg  en  voorziet  in  thuisbegeleiding  van  gezinnen  waar  zich  een  problematische opvoedingssituatie voordoet; 

-

onderwijs: de Werkgemeenschap Leraren Ethiek verenigt en ondersteunt alle leraren  niet‐confessionele  zedenleer  van  alle  onderwijsniveaus  en  netten;  het  Vlaams  Onderwijs  OverlegPlatform  is  een  overlegorgaan  van  inrichtende  machten  dat  de  meeste vrij gesubsidieerde, niet‐confessioneel gebonden scholen groepeert; 

 

79 

-

opvoeding:  de  HVV  ouderwerking  ondersteunt  ouders,  leerlingen  en  leerkrachten  rond opvoeding en de cursus niet‐confessionele zedenleer; 

-

kinderen en jongeren: de Humanistische Jongeren organiseren o.a. vakantiekampen,  vorming en maatschappelijke acties voor kinderen en jongeren; 

-

studenten: de studentenvereniging ‘t Zal Wel Gaan is de oudste van Vlaanderen en  richt  zich  in  heel  haar  werking  op  studenten  hoger  onderwijs  Gent;  de  Bond  Oud  Leden ’t Zal Wel Gaan staat in voor de contacten tussen de verschillende generaties  studenten;  het  Brussels  Studentengenootschap  organiseert  sociaal‐culturele  activiteiten  aan  de  VUB;  de  Vrijzinnige  Dienst  UA  organiseert  lezingen  en  debatten  voor studenten aan de UA; de Oudstudentenbond VUB Wil de broederschapsbanden  nauwer aanhalen en bijdragen tot de ontwikkeling en verdere uitbouw van de Vrije  Universiteit  Brussel;  het  Fonds  Tony  Bergmann  is  opgericht  om  financiële  steun  te  verlenen aan vrijzinnige studenten en vrijzinnige manifestaties in de Gentse regio; 

-

ouderen:  de  HVV  Grijze  Geuzen  werking  ondersteunt  op  inhoudelijk  vlak  en  beleidsniveau  diverse  senioren  via  een  vertegenwoordiging  in  de  Vlaamse  Ouderenraad; 

-

cultuur  &  liberalisme:  het  Willemsfonds  zet  het  levenswerk  van  Jan  Frans  Willems  verder  en  streeft  vanuit  een  Vlaamse,  vrijdenkende  en  liberale  identiteit  een  zo  breed  mogelijke  ontplooiing  van  de  mens  na;  het  Julius  Vuylstekefonds  beoogt  de  studie  en  de  bevordering  van  het  vrijzinnig  liberaal  gedachtegoed;  het  Antwerps  Liberaal Verbond organiseert activiteiten, verricht onderzoek en publiceert vanuit het  liberaal, vrijzinnig gedachtegoed; 

-

cultuur  &  socialisme:  het  August  Vermeylenfonds  organiseert  sociaal‐culturele  activiteiten voor volwassenen in een socialistische, vrijzinnige en Vlaamse context; 

-

infrastructuur: de Federatie Vrijzinnige Centra ondersteunt de concretisering van de   laïcisering en de vrijzinnige levensbeschouwing via de tientallen vrijzinnige   ontmoetingscentra in Vlaanderen en Brussel;  

-

wetenschap:  het  Fonds  Lucien  de  Coninck  reikt  een  prijs  uit  aan  jonge  vorsers  afgestudeerd  aan  een  Vlaamse  universiteit,  afwisselend  op  het  gebied  van  de  biologische  wetenschappen  en  de  ethische  wetenschappen;  Uitstraling  Permanente  Vorming verspreidt als educatieve organisatie de verwezenlijkingen van wetenschap, 

 

80 

-

bio‐ethiek: De Maakbare Mens stimuleert het denken over de invloed van medische  en  biotechnologische  ontwikkelingen  op  onze  levenskwaliteit  om  de  dialoog  in  Vlaanderen hierover te bevorderen; 

-

media: Het Vrije Woord Televisie maakt tv‐programma’s door derden op de VRT die  informatieve  duiding  en  opinie  verstrekken  bij  de  actualiteit  in  een  vrijzinnig  humanistische  geest,  onder  de  naam  ‘Lichtpunt’;  de  Humanistisch  Vrijzinnige  Radio  verzorgt  radioprogramma’s  door  derden  op  de  VRT;  de  programma’s  geven  informatie en duiding bij de actualiteit vanuit een vrijzinnig humanistisch perspectief,  onder de naam ‘Het Vrije Woord’;  

-

vrij  onderzoek:  de  Studiekring  Vrij  Onderzoek  actualiseert,  verspreidt  en  verdedigt  het vrij onderzoek, voornamelijk vanuit en naar de Vrije Universiteit Brussel; 

-

geschiedenis en archivering: het Vrijzinnig Studie‐, Archief‐ en Documentatiecentrum  Karel Cuypers maakt werk van de bewaring en valorisering van bronnenmateriaal van  vrijzinnige individuen en verenigingen; 

-

tijdschriften leerkrachten: Prik verzorgt en is het tweemaandelijks tijdschrift voor de  eerste  graad  van  het  secundair  onderwijs,  niet‐confessionele  zedenleer;  Samenspel  bevordert  de  niet‐confessionele  levensbeschouwing  gebaseerd  op  het  vrijzinnig  humanistisch gedachtegoed, ondersteunt de cursus niet‐confessionele zedenleer en  brengt een tijdschrift uit; 

-

gendergelijkheid: de Vereniging Ernest De Craene verdedigt het vrijzinnig humanisme  en de gelijkheid van man en vrouw; Stelt zich tot doel de beginselen van humanisme  en verdraagzaamheid te bevorderen; 

-

verdraagzaamheid:  Onderling  Steunfonds  Georges  Beernaerts  bevordert  de  beginselen  van  humanisme  en  verdraagzaamheid;  Magnette‐Engel‐Hiernaux  Stichting  wil  het  gedachtegoed  van  humanisme  en  tolerantie  ondersteunen  en  verspreiden; 

 

81 

-

feesten:  het  Comité  Feest  Vrijzinnige  Jeugd  Agglomeratie  Antwerpen  laat  twaalfjarigen  die  zedenleer  volgen  op  een  feestelijke  manier  de  lagere  school  afsluiten;  alle  feestcomités  en  afdelingen  van  HVV  die  samen  met  leerkrachten  het  Lentefeest en het Feest Vrijzinnige Jeugd organiseren. 

 

                                 

 

82 

5. Getuigenissen    Vrijzinnig humanisme in een gekleurde stad  Het is ondertussen al twee jaar geleden dat mijn goede vriend Silvio overleed. Het was een  schok voor iedereen: zijn familie, zijn vrienden, zijn kameraden. Een jaar eerder had hij voor  mij nog volop campagne gevoerd. Maar dan: kanker. Zijn keuze was duidelijk: euthanasie en  een vrijzinnige uitvaart. Dat lijkt voor sommigen evidenter dan het was want Silvio was van  Italiaanse  afkomst.  60  jaar  geleden  was  hij  naar  Genk  getrokken  om  er  in  de  mijnen  te  werken. En de Italiaanse gemeenschap is nog heel katholiek.   De wet in ons land laat euthanasie nu toe en een welwillende arts heeft Silvio geholpen om  zijn laatste wens te vervullen. Met het pas opgerichte Huis van de Mens werd samen met de  familie een vrijzinnige uitvaart geregeld. Zaal De Kring zat afgeladen vol. Familie, vrienden,  kameraden. De sprekers herinnerden de aanwezigen aan Silvio als mens en wat hij voor hen  betekende. De strijdliederen, die hij vroeger uit volle borst meezong, werden gespeeld. En  onder ‘Bella Ciao’ werd hij de zaal uitgedragen.    Dit  was  de  eerste  vrijzinnige  dienst  in  de  Italiaanse  gemeenschap  van  mijn  stad.  Want  ik  woon  in  een  gekleurde  stad  met  inwijkelingen  uit  de  hele  wereld.  En  dus  ook  met  levensbeschouwingen  uit  heel  die  wereld.  Katholieke,  protestantse  en  orthodoxe  kerken,  islamitische moskeeën. En sinds een aantal jaren ook een Huis van de Mens met vrijzinnige  morele  consulenten  en  natuurlijk  ook  de  Genkse  Humanisten  van  de  Humanistisch‐ Vrijzinnige Vereniging. In Genk leven we samen omdat het niet anders kan. Met respect voor  elkaars achtergrond en levensbeschouwing. De waarde van ons Huis van de Mens is niet te  onderschatten. Het is onze garantie op respect voor onze vrije wil. Het laat ons toe om onze  waarden in alle vrijheid te beleven.   Ik  was  ontroerd  door  de  afscheidsplechtigheid  voor  Silvio.  Maar  ik  was  ook  blij  dat  hij  afscheid kon nemen op de manier zoals hij in mijn gekleurde stad had geleefd.     Joke Quintens, ondervoorzitter sp.a   

 

83 

Christelijk Ruiselede  Enkele dagen nadat mijn moeder op 14 februari 2012 naar het haar Beloofde Land vertrok,  kreeg  ik  onderstaande  condoleance  van  het  Gemeentebestuur  van  haar  geboortedorp  Ruiselede in – toegegeven – West‐Vlaanderen:  “Het College van Burgemeester en Schepenen en het Gemeentepersoneel bieden hierbij hun  oprechte gevoelens van Christelijke deelneming aan.”  Getekend door de Secretaris, L. De Leersnyder en de Burgemeester, G. De Roo.    Ik  reageerde  onmiddellijk  op  dit  niet  langer  verwacht  anachronisme  en  bezorgde  de  burgemeester van de gemeente – dorp met twee koeien en een pastoor, en in betere tijden  twee pastoors en een koe – de absolute primeur ‘dat lang niet iedereen in Vlaanderen nog  ‘christelijk’ was’:  “Geachte vertegenwoordigers van de gemeente Ruiselede waar ik getogen ben,  Eerst en vooral wens ik u hartelijk te danken voor de beleefde blijken van deelneming n.a.v.  het overlijden van mijn moeder. Ik zal ze overmaken aan mijn vader, Marcel Neirynck, die ook  ooit  een  inwoner  van  deze  gemeente  was.  Ik  schrok  wel  even  toen  ik  van  een  openbaar  bestuur  ‘Christelijke  deelneming’  aangeboden  werd.  Mijn  bescheiden  mening  is  dat  in  de  Belgische  Grondwet  van  1830  de  scheiding  van  Kerk  en  Staat  ingeschreven  staat.  En  dat  besturen  dit  grondwettelijk  recht  moeten  respecteren.  Ik  vind  de  vermenging  van  een  geloofsgebondenheid met een burgerlijke mededeling dan ook totaal ongepast en archaïsch,  om een eufemisme te gebruiken. Ik wil gerespecteerd worden in mijn overtuiging als atheïst  en eis dan ook excuses. Uitkijkend naar uw reactie, teken ik  Freek Neirynck, Auteur/journalist”    De secretaris liet mij in een e‐mail reactie weten:  “Ik  vermoed  dat  ook  de  burgemeester  jouw  mail  ontving.  Het  verwondert  me  niet  dat  ze  daarop niet antwoord. Eigen aan politici?” [De d/t‐fout werd één mail later teruggetrokken.]  Gemeentesecretarissen  hebben  blijkbaar  een  perfect  inschattingsvermogen  voor  politici,  want  mevrouw  de  burgermoeder  liet  me  inderdaad  geen  excuses  geworden.  Ze  gaf  zelfs  geen één registreerbare kik. 

 

84 

Daarop  besloot  ik  deze  zaak  voor  te  leggen  aan  Sylvain  Peeters  en  deMens.nu.  Peeters  reageerde wel meteen, eerst persoonlijk, en enkele dagen nadien stuurde hij kopie van een  uitgebreid  en  degelijk  geargumenteerd  schrijven  naar  het  gewijwaterde  bestuur  van  Ruiselede met onder andere de volgende extra dimensie:  “(…)  Het  past  dus  allerminst  dat  het  College  van  Burgemeester  en  Schepenen  van  een  gemeente  zijn  christelijke  deelneming  betuigt  aan  de  naaste  familieleden  bij  het  overlijden  van  een  van  zijn  burgers.  Dergelijke  houding  is  zonder  meer  laakbaar  en  kan  ongrondwettelijk worden genoemd.(…) Dat een College van Burgemeester en Schepenen dit  bovendien  doet  namens  alle  leden  van  het  Gemeentepersoneel  is  een  rechtstreekse  aantasting van de individuele grondrechten van bedoelde personeelsleden.”  The rest was silence…  Helaas moet ik u het ‘Wordt vervolgd’ dus schuldig blijven: er kwam geen reactie meer van  het gemeentebestuur. Mijn moeder was het allerlaatste familielid uit die sacrale gemeente.    Freek Neirynck, auteur en journalist      Liefde en moraliteit  Voor  wie  of  wat  geef  ik  het  beste  van  mezelf?  Het  is  een  ogenschijnlijk  banale,  maar  interessante vraag die peilt naar de kern van mijn morele motivatie. Ik denk spontaan aan  mijn  zoon,  mijn  partner,  de  filosofie  ook.  Kortom:  aan  de  mensen  en  dingen  die  ik  liefheb  (filosofie is niet toevallig ook letterlijk een vorm van liefde).  Ik denk dat velen de bovenstaande vraag zouden beantwoorden door zich op een of andere  manier te beroepen op liefde. Zijn de mensen voor wie we ons het meest inzetten en goed  proberen  te  doen,  voor  wie  we  hulpvaardiger,  vriendelijker  en  bezorgder  zijn,  niet  ook  de  mensen van wie we het meest houden? Het klinkt sentimenteel, maar het gaat naar de kern  van wie we als morele actor zijn: geen animal rationale (redelijk dier) zoals Aristoteles stelde  maar een ens amans (liefhebbend wezen) zoals de Duitse filosoof Max Scheler stelde.  Ook  andere  emoties  blijken  vaak  een  funderende  rol  te  spelen  in  ons  morele  handelen.  Uiteraard kunnen emoties ontsporen en iemand op een dwaalspoor brengen. Maar in vele  gevallen staan emoties centraal in de morele motivatie van de mens. Angst kan bijvoorbeeld 

 

85 

zo’n  motivator  zijn.  Zo  ook  trots,  bewondering,  verlangen.  Allen  kunnen  ontsporen,  maar  ook tot moreel en verantwoord handelen aanzetten.  Nochtans  hebben  heel  wat  grote  filosofen,  zoals  Spinoza  en  Kant,  uitdrukkelijk  gesteld  dat  goed en redelijk handelen niet door emoties gemotiveerd kan zijn. Het zou echter verkeerd  zijn om alle emoties over eenzelfde kam te scheren en ze stiefmoederlijk opzij te schuiven,  naar  de  rand  van  onze  ethiek  en  ons  mensbeeld.  Er  is  wel  degelijk  nood  aan  een  herwaardering van de morele betekenis van emoties.    Alicja  Gescinska,  doctor  in  de  wijsbegeerte,  verbonden  aan  de  UGent,  auteur  van  De  verovering van de vrijheid      Plezier, rebellie en engagement  Zoals  veel  mensen  in  Vlaanderen  heb  ik  een  katholieke  jeugd  gehad  en  ben  ik  daarna  vrijzinnig  gewórden.  Ik  ging  in  Leuven  psychologie  studeren,  want  naar  Gent mocht  ik  niet  omdat de professor daar bekend stond als een atheïst. Via de studentenvakbeweging kwam  ik voor het eerst in contact met wat links was en anarchistisch. Dat was een totaal nieuwe  wereld voor me. We vormden een leuk groepje, allemaal gasten met lang haar. Na drie jaar  Leuven ging ik in 1967 toch naar Gent. In maart 69 deden we mee aan de bezetting van de  Blandijnberg.  We  zaten  in  een  Gentse  arbeidersbuurt  en  propageerden  het  contact  van  studenten  met  arbeiders.  In  1970‐71  had  elk  dorp  een  provocafeetje.  We  zijn  altijd  zeer  geëngageerd  geweest.  Ik  schreef  een  scriptie  waarbij  ik  het  maatschappelijk  werk  op  de  helling  zette.  In  de  kartonfabriek  waar  ik  tijdens  de  zomervakanties  werkte,  bleek  de  personeelschef tevens maatschappelijk werker te zijn. Ik vond dat zoiets niet kon. Maar mijn  kritiek werd niet geaccepteerd.     We hebben een bandje gevormd en zijn liedjes gaan schrijven, op bestaande melodieën. Ik   vind  het  jammer  dat  de  mensen  in  Vlaanderen  zo  weinig  zingen  en  nog  zo  weinig  liedjes  kennen, terwijl iedereen het toch plezierig vindt om te doen. In mijn mensbeeld mag humor  niet ontbreken. Dieren kunnen schreien maar niet lachen. Mensen moeten kunnen lachen,  ook om zichzelf. Bij links is alles zó serieus en zijn de teksten zo zwaar op de hand. Ik ben een 

 

86 

optimist.  Ik  vind  ook  dat  mensen  elkaar  ‘goedendag’  moeten  zeggen.  Dat  is  een  zeer  eenvoudig  gegeven,  maar  het  geeft  plezier  in  het  leven.  Mensen  lopen  vaak  langs  elkaar  heen,  negeren  elkaar.  Dat  is  onaangenaam.  Ik  vind  communicatie  en  samenwerking  heel  belangrijk.     Een  jaar  of  tien  geleden  wilden  we  een  stedenband  vormen  met  een  dorpje  in  de  derde  wereld. Dat was niet te realiseren, want dan moet de gemeente een ambtenaar Noord‐Zuid  hebben. Wij wonen in de Lowazone, dat is een samenvoeging van de dorpen Lovendegem,  Waarschoot,  Zomergem  en  Nevele.  Door  overleg  en  samenwerking  met  deze  gemeenten  hebben we nu een stedenband met drie dorpen in Senegal. We doen daar projecten op het  gebied  van  afval,  communicatie,  onderwijs  en  vrouwenbeweging.  Dat  is  fantastisch.   Ik  heb  nog  altijd  iets  rebels  in  me,  een  beetje  anarchisme.  Dat  heeft  een  slechte  klank.  In  Nederland  vind  ik  de  benaming  beter,  daar  heet  het  vrij  socialisme.  Je  moet  de  mensen  zover krijgen dat ze vrij kiezen. Ik denk dat het kan. Er zijn al hier en daar proefwijken waar  de mensen kiezen hoe het moet. De buurt bepaalt het beleid. Dat kan door samenwerking  en moet ook grensoverschrijdend zijn, over de eigen gemeentegrenzen heen. Je kan mensen  niet verplichten, dat is flauwekul. Je moet praten en blijven praten. Dan wordt veel mogelijk.  Rebelse  bewoners  verdienen  een  rebels  bestuur.  Maar  een  rebels  bestuur  kan  maar  functioneren  als  ook  de  bewoners  hun  verantwoordelijkheid  opnemen.  Solidariteit  is  een  werkwoord en rebellie is niet gediend met blablabla.    Mong Rosseel, sociaal bewogen theaterman (naar een interview met hem door M. Heeffer)      Hoe ik in de wereld sta  Een wit betegelde keuken, begin jaren ’60. Een man en een vrouw omarmen elkaar. Tussen  hen  in  staat  een  klein  meisje.  Zij  geniet  van  de  warmte  van  de  twee  lichamen.  Ze  wiegen  samen  heen  en  weer.  Drie‐eenheid.  ‘Onze  accu  opladen’  noemden  mijn  ouders  dat.  Ons  ritueel.   

 

87 

Ik  ben  geboren  in  een  liefdevol  nest.  Mijn  ouders  waren  overtuigde  humanisten.  In  de  zin  van humaan in het leven staan, met respect voor de overtuiging van andere mensen. Sartre  en  de  Beauvoir  waren  nooit  ver  weg  in  ons  gezin,  net  als  Aragon  en  Eluard,  Montand  en  Mouloudji.  En  lachen.  Heel  veel  samen  lachen.  Als  je  blij  in  het  leven  staat,  heb  je  veel  reserve  om  aan  anderen  te  geven.  Dat  heb  ik  thuis  geleerd.  Op  de  pick‐up  in  mijn  tienerkamer draaide ik de platen grijs van Joan Baez en Theodorakis, en ik ademde hun groot  engagement  terwijl  hun  prachtige  muziek  bezit  nam  van  mijn  zijn.  Ik  wist  toen  al  diep  vanbinnen dat ik later ‘stenen wou verleggen in een rivier op aarde’…     Humanisme is voor mij kunnen luisteren, leren begrijpen en voorop lopen waar het kan en  moet. Blinde vlekken zien die leed veroorzaken, aanknopingspunten en oplossingen vinden,  tot  compromis  bereid  zijn  en  vernieuwen.  Humanisme  eindigt  voor  mij  waar  het  als  een  religie beleden wordt, waar het vast staat en dogma’s draagt. Maar mijn humanisme is in de  eerste plaats ook het geven van een stem aan de kleine mens.  Toen  we  begin  jaren  ’80  op  de  BRT  radio  begonnen  met  ons  kinderprogramma  Van  Kattekwaad tot Erger was dit ook onze drijfveer. Een zalig programma maken, maar vooral  ook een megafoon zijn voor de mening en de ideeën, de frustratie en de creativiteit van de  kinderen.  Interactie  was  het  toverwoord.  Als  je  geeft,  krijg  je  terug.  Ik  heb  altijd  enorm  geloofd in deze vorm van samenwerking: samen denken en doen op grond van gelijkheid, en  zo iets nieuws creëren.  In 1987 kwam aan mijn eigen kind‐zijn abrupt een einde, met de dood van mijn zo geliefde  ouders. Met 20 mensen, onder wie mijn zus en enkele vrienden en collega’s, begon ik aan  een kruistocht tegen kanker. Het woord moest genoemd, het taboe rond de ziekte gesloopt.  En  we  moesten  veel  geld  vinden  voor  wetenschappelijk  onderzoek  en  een  betere  behandeling van kinderen die kanker krijgen. Kom op tegen kanker gaf kracht in woord en  daad aan talloze patiënten.     Met Bednet, een project dat onderwijs faciliteert voor langdurig zieke kinderen, wil ik daar  nog een stap verder in zetten, want onderwijs is een basisrecht. De stem van kinderen naar  boven  brengen  is  al  veel  jaren  mijn  passie.  Daarom  zorgde  ik  in  1997  in  het  Vlaams  Parlement voor de oprichting van het Kinderrechtencommissariaat. Maar ook jongeren van 

 

88 

alle mogelijke achtergronden hebben nog een megafoon nodig om aanvaard te worden zoals  ze zijn. Dat is een taak die ik mezelf de komende jaren heb gegeven. Humanisme is voor mij  immers kwetsbare mensen een stem geven, keuzes maken, innoveren en  je best doen om  elkaar te helpen.     Kathy Lindekens, kinder‐ en jongerenexpert      Spinoza, praktische filosoof voor het leven  Mijn ouders werden beiden katholiek opgevoed maar besloten hun kinderen, mijn broer en  ikzelf, niet te dopen. Ze vonden dat we zelf voor een geloof konden kiezen, als we wilden.   Tot een geïnstitutionaliseerde godsdienst heb ik me nooit aangetrokken gevoeld. Maar wel  tot het oplossen van levensvragen.   De  filosoof  die  mijn  leven  het  sterkst  heeft  bepaald,  is  Baruch  Spinoza  (1632‐1677).  Natuurlijk  vind  ik  de  levenskunst  bij  de  Grieken  en  Romeinen  belangrijk.  Tal  van  oosterse  filosofieën boeien me ook. Waarom Spinoza? Hij meent dat de mens deel uitmaakt van de  natuur,  dus  vanuit  de  natuurwetten  kan  worden  begrepen.  Spinoza’s  denken  blijft  compatibel  met  hedendaagse  wetenschappelijke  theorieën  (zoals  Darwin).  Het  feit  dat  de  mens noch het centrum noch het hoogtepunt van de schepping is, klinkt als droevig nieuws.  Alsof  alles  kan  of  mogelijk  is.  Maar  toch  is  dat  niet  het  geval.  Spinoza  stelt  een  visie  op  vrijheid en zelfverwezenlijking voor. Hij benadrukt het belang van de rede, maar hij is tegelijk  een  denker  van  de  passies:  steeds  benadrukt  hij  hoe  mensen  geleid  worden  door  hun  gevoelens.  Dat  is  realistisch  én  behulpzaam  in  het  leven.  Persoonlijk  betrek  ik  Spinoza’s  ideeën  over  lichaam  en  geest  op  meditatie,  opgevat  als  ‘mindfulness’.  Alvast  één  stap  op  weg naar zelfinzicht.      Natuurlijk  biedt  geen  enkele  denker  een  exclusief  antwoord  op  alle  vragen.  Machiavelli,  Nietzsche en zovele anderen blijven even goed relevant.     Tinneke Beeckman, dr. in de wijsbegeerte, VUB, auteur van het boek Door Spinoza’s Lens   

 

89 

Seks zonder voortplanting  Een  blinde  vlek  van  het  vrijzinnig  humanisme  is  voor  mij  de  relatie  tussen  seksualiteit  en  voortplanting.  De  eeuwenoude  regels  van  onze  seksuele  moraal  hebben  een  strategische  basis. Duizenden jaren lang was het devies dat er geen zaad verloren mocht gaan: de groep  moest  immers  zo  talrijk  mogelijk  worden,  want  door  ziekte  en  oorlog  zouden  we  voortdurend zonen en dochters verliezen. Dat verklaart het taboe op bijvoorbeeld sodomie,  homoseksualiteit en masturbatie.   Sinds een paar tientallen jaren is die strategische basis radicaal veranderd. Van belang voor  de groep is nu om de bevolkingsgroei in toom te houden.  Seks zonder voortplanting geldt  vandaag  als  een  belangrijke  strategie  voor  de  overleving  van  de  soort.  Culturen  die  zich  verzetten  tegen  seks  zonder  voortplanting  lopen  in  die  zin  achter  op  culturen  die  dat  niet  doen. Ze zitten vast in een historische reflex. In een moderne samenleving moeten we die  aangepaste  seksuele  moraal  voortdurend  benadrukken.  Hoe  meer  zaad  er  wordt  verspild,  hoe beter het is voor de overleving van de mensheid als geheel.     Voorlopig  zie  ik  bij  de  vrijzinnige  humanisten  wel  vrij  veel  begrip  en  verdraagzaamheid  tegenover  holebi’s,  maar  men  zou  veel  verder  kunnen  gaan.  Homoseksualiteit  zou  kunnen  worden  gehonoreerd  als  een  seksuele  moraal  die  meewerkt  aan  de  indamming  van  het  geboortecijfer. Op termijn zou zo’n positieve benadering een versoepeling tot gevolg kunnen  hebben in deelthema’s zoals adoptie bij homoseksuele ouderparen. Ook andere vormen van  seks die niet op voortplanting gericht is zouden de taboesfeer kunnen verlaten: masturbatie,  pornografie,  prostitutie,…  De  nieuwe  seksuele  moraal  zou  zich  dan  niet  langer  in  dienst  stellen van fictief nageslacht, maar van wie al werkelijk bestaat.    Anne Provoost, auteur             

 

90 

6. Blinde vlekken & uitdagingen    Is het dat nu? Hebben we het vrijzinnig humanisme nu volledig in kaart gebracht? Hebben  we  hiermee  gezegd  wat  vrijzinnig  humanisten  zoal  denken?  Nee,  niet  helemaal  natuurlijk.  Een  volledig  overzicht  kan  ook  niet  omdat  vrijzinnig  humanisme  een  dynamische  levensbeschouwing  is,  blijft  bewegen  en  dus  veranderen.  Omdat  niemand  het  volledig  overzicht  natuurlijk  in  pacht  kan  hebben.  Toch  hebben  wij  hopelijk  enkele  belangrijke  aspecten aangestipt. Ongetwijfeld staan er ook bepaalde aspecten niet in. Aan de lezers om  daarop commentaar te geven en dit overzicht verder aan te vullen en bij te schaven.  Is  het  vrijzinnig  humanisme  zelf  ook  nog  ergens  blind  voor?  Heeft  een  vrijzinnig  humanist  blinde  vlekken?  Morele  of  andere?  Heeft  deze  levensbeschouwing  lacunes  en  tekortkomingen?  Of  is  het  een  volmaakt  en  afgerond  geheel?  Nee,  niet  afgerond  en  zeker  niet  volmaakt.  Trouwens,  vrijzinnig  humanisten  denken  niet  in  termen  van  volmaaktheid.  Integendeel:  onvolmaaktheid,  fouten  maken,  het  verkeerd  voor  hebben,  zich  vergissen,  weifel,  twijfel  en  onzekerheid,  dat  kenmerkt  hen  eerder.  Een  sterk  punt  van  het  vrijzinnig  humanisme is daarom bijvoorbeeld ook ‘zelfkritiek’. Of het zou toch een sterk punt moeten  zijn. We zijn ook maar mensen, nietwaar? Zelfkritiek is trouwens meteen een middel tegen  arrogantie of betweterigheid. Een van de manieren hiertoe is leren ‘out of the (own) box’ te  denken. Want zo is het een beetje: elk mens zit in een mentale box van vaste denkpatronen,  gekende  overtuigingen  en  gedragsgewoontes.  Daar  moet  nu  en  dan  eens  aan  geschud  worden… Trachten bewust te zijn van je blinde vlekken is daar ook een middel toe.  OK, blinde vlekken? Ja, ongetwijfeld! Hier zijn een paar suggesties:  1°  Spreekt  het  vrijzinnig  humanisme  voldoende  het  hart  van  de  mensen  aan?  Nee,  denken  wij,...  voelen  wij.  Je  loopt  er  niet  echt  warm  voor  en  je  wordt  er  wellicht  ook  niet  echt door verwarmd. Het is eerder een ernstige, strenge, vrij koele levensbeschouwing. Niet  echt  ‘hot’  of  ‘cool’,  tenzij  we  ons  vergissen.  Een  mens  wordt  er  niet  echt  emotioneel  door  geraakt, laat staan door meegesleurd, toch? Je krijgt er geen vlinders van in je buik of geen  tranen  van  in  je  ogen.  Je  kan  het  eigenlijk  ook  niet  echt  ‘beleven’.  Het  roept  ook  wat  te  weinig op om ‘grootse dingen’ te doen. Pas op, dat weerhoudt vrijzinnig humanisten wellicht 

 

91 

van  enig  fanatisme,  fundamentalisme  of  extremisme.  Ietwat  meer  ‘aansprekend  gevoel’,  meer buikgehalte zou wel mogen. Een blinde vlek?    2° Mensen luisteren graag naar verhalen en vertelsels. Verhalen met beeldspraken of  metaforen.  Tijdloze  verhalen  over  dingen  die  actueel  blijven  en  personages  waarmee  je  je  kan identificeren. Een geweldig verhaal bijvoorbeeld is het zogenaamde ‘Gilgamesj‐epos’ (ca.  2000  v.o.t.),  het  oudste  gekende  heldendicht en  neergeschreven  vertelling  ter  wereld.  Het  gaat  over  opgroeien  tot  volwaardig  mens  zijn,  de  noodzaak  van  vriendschap,  de  onvermijdelijkheid van de dood, het verlangen naar onsterfelijkheid, het tarten van goden,  het zoeken van liefde, avontuur en wijsheid, kortom over de zin van het leven. Zeer vrijzinnig  en humanistisch dus.  Voor ons is het vrijzinnig humanisme een groot huis met vele kamers, met een zolder en een  kelder, een garage en zeker een tuin, maar ook met vele donkere hoekjes waarin je je kan  verstoppen, en met een grote hal met veel licht en kleuren. Zeker ergens een plat dak, om  naar  de  sterren  te  kijken.  Het  vrijzinnig  humanisme  is  natuurlijk  op  zichzelf  ook  wel  een  verhaal,  een  historisch  verhaal  met  tal  van  personages  en  perioden,  gedachten  en  gebeurtenissen.  We  vertellen  zelf  geen  verhalen  daarover.  We  hebben  ideeën  en  standpunten  en  theorieën  maar  helaas  geen  beklijvende  grootse  vertelsels  waar  mensen  zich  iets  concreets  bij  kunnen  voorstellen,  waaruit  ze  iets  kunnen  halen  voor  hun  eigen  leven. Waarvan men kan zeggen: “Dat verhaal heeft mijn leven omgegooid.” of “Dát verhaal  zal mijn leven veranderen!” Een blinde vlek? Nochtans, zo moeilijk is dat toch niet…? Kennen  jullie het volgende verhaal?    Er was eens een Italiaanse priester‐filosoof. Hij leefde in de zestiende eeuw, zo’n vijfhonderd  jaar geleden dus. Als kind woonde hij in het stadje Nola, nabij Napels. Daar was hij geboren  en opgegroeid. Niemand kent dat kleine stadje nog en dat is jammer want daar is ook een  zeer  belangrijk  iemand  gestorven.  Iemand  die  na  een  tijd  van  vele  oorlogen,  in  de  eerste  eeuwen voor onze jaartelling, een periode van tweehonderd jaar lang vrede heeft gesticht.  Dat  noemen  we  de  ‘Pax  Augusta’,  naar  zijn  naam,  of  ‘Pax  Romana’.  Gaius  Julius  Caesar  Augustus was zijn naam, de voornaamste erfgenaam van de grote Julius Caesar. Die ken je  toch nog wel, zeker? 

 

92 

Nu, het gekke is dat Gaius Julius in Rome is geboren om in Nola te gaan sterven. Allez, niet  bewust gepland natuurlijk. En onze vriend de priester‐filosoof – of is het omgekeerd? Was hij  vooral filosoof?  – werd geboren in Nola maar die ging juist in Rome gaan sterven. Raar hé?  Waar zouden jullie het liefst sterven: in Nola of in Rome? Voor je een antwoord geeft, luister  eerst  verder  naar  mijn  verhaal.  Onze  vriend  de  priester‐filosoof  had  zeker  niet  gepland  in  Rome te sterven! Trouwens, dat was direct een paar honderd kilometer van Nola, hoor! Niet  naast de deur. In die tijd ging men niet zo rap vooruit. Te voet en te paard, lastig hoor.  OK, maar wat was er nu eigenlijk gebeurd? Welnu, onze Italiaanse vriend… Ah ja, hoe heette  hij?  Filippo  Bruno  was  zijn  naam  als  kind.  Toen  hij  vijftien  werd,  heeft  hij  zichzelf  de  voornaam Giordano gegeven. Welnu, Filippo was eigenlijk…, pardon Giordano was eigenlijk…  allez, ze waren alletwee niet dom, eerder zelfs nogal aan de slimme kant. Hij was graag bezig  met wetenschap en geloof, met moeilijke dingen zoals zonnen en sterren en planeten, maar  ook  met  het  menselijk  geheugen,  met  oneindigheid,  met  het  heelal,  en  ook  wel  met  het  lichaam van Jezus Christus. Ja, hij dacht zelfs dat Christus geen echt lichaam had gehad, zoals  jij en ik. Volgens Giordano Bruno had Jezus Christus in feite een spooklichaam, een schijnlijf!  Kun je je dat voorstellen? Welk lichaam hebben jullie? Toch één van vlees en bloed, hoop ik?  En jij daar…?  Welnu, Giordano...  (Wordt ongetwijfeld vervolgd…)    3°  We  vinden  ook  dat  vrijzinnig  humanisme  nogal  moeilijk  is,  een  beetje  iets  voor  intellectuelen, slimme mensen, allez, van die intelligente mensen die denken dat ze slim zijn.  Tot  hun  lavabokraantje  lekt,  de  afvoerleiding  verstopt  zit,  ze  als  een  kind  hun  verbeelding  moeten gebruiken of ze gevraagd worden wie er de laatste keer het Eurosongfestival heeft  gewonnen. Dan staan ze daar met hun mond vol tanden. Moeilijke mensen dus die vrijzinnig  humanisten. Kan het niet wat gemakkelijker? Voor gewone mensen? Over gewone dingen?  In gewone taal? Over het gewone leven?... Een blinde vlek?    4° Iemand heeft mij eens toevertrouwd: “Toen het, na al die jaren samen, af was met  

 

93 

mijn lief, heb ik het zeer lastig gehad. Ik zat er echt door, voelde mij slecht en miserabel. Het   scheelde niet veel of ik… Weet je wat? Ik ben vrijzinnig humanist en ik heb daar toen niets  aan gehad! Geen troost, geen soelaas, geen ondersteuning, geen hulp. Noppes. Nada. Ik heb  wel dingen gevonden in het taoïsme. Daaraan heb ik mij gelukkig kunnen optrekken.” Straf,  hé?  Er  is  wellicht  iets  van  aan.  Een  vrijzinnig  humanist  heeft  niet  een  bepaalde  levensstijl,  niet  een  bepaalde  kledij,  niet  bepaalde  alledaagse  rituelen,  niet  bepaalde  woorden  of  klanken waarop hij kan terugvallen, niet een bepaalde plek om te ‘schuilen’, niet bepaalde  ‘wijze woorden’ of Grote Antwoorden, niet bepaalde levens‐tools,… Als hij valt, wie of wat  vangt hem op? Hij staat er op die momenten eigenlijk nogal alleen en bloot voor. Heeft het  vrijzinnig humanisme een antwoord op de existentiële levensvragen van de mens of moeten  we ook hier, uit noodzaak (lees: gebrek) verwijzen naar literaire verhalen of essays, zoals die  van Michel de Montaigne? Een blinde vlek?    5°  Die  vrijzinnig  humanisten  toch.  Akkoord,  het  zijn  enkelingen,  individualisten,  vrijdenkers,  onafhankelijken,…  mooi  zo,  en  sterk.  Ze  zijn  ook  nogal  veel  bezig  met  onderwerpen die vooral enkelingen aanbelangen. Neem nu abortus, euthanasie, zelfdoding,  draagmoederschap  en  genetisch  testen.  Allemaal  bio‐ethische  thema’s  die  zeer  belangrijk  zijn,  daar  niet  van.  Het  zijn  stuk  voor  stuk  toch  individuele  kwesties!  Allez  kom,  wat  overdreven gesteld. Bedenk het aantal suïcides per jaar in België alleen al. Te veel, en vooral,  wie  daarbij  dan  ook  geen  antwoorden  te  geven  heeft,  wie  enkel  kan  zeggen  “Het  is  jouw  keuze,  jouw  beslissing,  jouw  recht  op  zelfbeschikking.  Je  moet  het  zelf  uitmaken”,  tja,  die  moet  niet  verwonderd  zijn  dat  de  grote  massa  niet  storm  loopt  voor  dat  vrijzinnig  humanisme. Die grote massa mensen met al hun mogelijkheden en beperkingen. Die soms  humanist zijn en soms vrijzinnig zonder dat ze het zelf beseffen of benoemen. Het vrijzinnig  humanisme  richt  zich  blijkbaar  niet  tot  de  massa.  Een  blinde  vlek?  Of  een  onvermijdelijk  gevolg? Of is het dat heel veel mensen er zich eigenlijk al in terugvinden maar het zelf niet zo  verwoorden?    6°  Nemen  we  de  grotere  politiek‐sociaal‐economische  problemen  of  fenomenen  zoals  de  milieucrisis,  de  financiële  crisis,  de  schandelijke  uitwassen  in  de  banksector,  de  uitholling  van  de  parlementaire  democratie,  de  protestbewegingen  zoals  de  15  mei 

 

94 

beweging  van  de  ‘Indignados’  (‘verontwaardigden’)  en  ‘Occupy  Wall  Street’,  de  nieuwe  sociale  bewegingen  zoals  de  transitiebeweging  en  de  G‐1000,  de  privacyproblemen,  het  tekort  aan  deftig  werk,  de  stijgende  armoede,  de  mensenhandel,  de  migratie,  de  voedselspeculatie,  het  veiligheidsaspect,  de  gijzeling  van  hele  staten  en  landen  door  multinationals en holdingen, de afbrokkeling van de sociale cohesie op het terrein, de kloof  tussen  rijk  en  arm,    alternatieve  werkvormen  in  de  sociale  en  informele  economie  (bv.  letsen,  coachsurfen,  autodelen,  plukboerderijen,  buurtruilen,  lokale  munten  in  ‘Transition  Towns’,...).  Waar  zitten  de  vrijzinnig  humanisten  dan?  Waar  zit  onze  verontwaardiging?  Wat  zegt  het  vrijzinnig humanisme over bijvoorbeeld zinvolle arbeid, asiel en migratie en herverdeling van  rijkdom en kapitaal? Wat stelt een levensbeschouwing voor als die te weinig ‘geaard’ zou zijn  in de grond, in de bodem, in het slijk der aarde, in de materie, in het lichaam, in zuiver water  en propere lucht, in het eten en drinken van Jan en alleman, in het leven zoals het is? Zijn we  nog  voldoende  verontwaardigd  over  de  grote  problemen  en  onrechtvaardigheden  in  de  wereld? Maken we werkelijk onze handen nog wel genoeg vuil? Een blinde vlek?    7°  Vrijzinnig  humanisten  worden  soms  al  eens  verweten  ‘domme  atheïsten’,  ‘arrogante  vrijzinnigen’  of  ‘grote  gelijkhebbers’  te  zijn.  Ze  zijn  dan  ‘zo  vol  van  hun  overtuiging’ (bijvoorbeeld: “God bestaat niet.”, “De gedachten zijn vrij.”, “Elk mens kan over  zichzelf  beschikken.”)  dat  ze  zelf  bijna  vervallen  in  dogmatisch  denken.  Dat  is  meteen  een  ‘contradictio  in  terminis’  (tegenstelling  in  de  begrippen  zelf):  een  vrijzinnig  humanist  kan  immers  per  definitie  geen  dogmaticus  zijn  want  hij  moet  daar  eigenlijk,  vanuit  zijn  eigen  levensbeschouwing,  tegen  zijn,  op  zijn  hoede  voor  zijn.  Vanzelfsprekend  duidt  dit  op  het  verschil  tussen  theorie  en  praktijk:  je  weet  theoretisch  hoe  je  moet  handelen  maar  in  de  praktijk hou je je daar zelf niet altijd aan. Een blinde vlek?    8° Het rationalisme, of minstens de klemtoon op de redelijkheid, de ratio, speelt een  grote  rol  binnen  het  vrijzinnig  humanisme.  Is  het  zo  verstandig  om  te  denken  dat  mensen  rationele  wezens  zijn? Of  is  het meer  een  wens‐denken: mensen  kunnen  rationele  wezens  zijn maar dienen daar naar te streven. Het is evident dat mensen niet altijd rationeel zijn, dat  ze  allerlei  niet‐rationele  beweegredenen  hebben,  dat  ze  goedgelovig  zijn,  dat  ze  makkelijk 

 

95 

verleidbaar  zijn,  dat  ze  om  de  tuin  worden  geleid  en  zwaar  worden  beïnvloed  door  hun  omgeving  zonder  dat  ze  het  beseffen,  dat  hun  hersenen  hen  soms  gewoon  dingen  wijs  maken of iets laten zien dat er gewoon niet is, dat ze leugen en illusie als waar aannemen,  dat  ze  de  waarheid  soms  zelf  verdoezelen  of  verdringen,…  Hoe  sta  je  als  rationalist  tegenover  dit  gegeven?  Hoe  ga  je  als  rationele  levensbeschouwing  om  met  het  a‐  of  irrationele,  met  creativiteit,  met  fantasie,  met  emotie,  met  het  kunstzinnige?  Een  blinde  vlek?    9e Echte solidariteit, belangeloze inzet voor anderen in de samenleving, bijvoorbeeld  voor  (kans)armen,  achtergestelden,  sociaal‐zwakkeren,  alleenstaanden,  ouderen,  gehandicapten,  zieken,  langdurig  werklozen,  …  of  belangeloze  inzet  voor  het  milieu,  de  vrede,  ontwikkelingssamenwerking,  dierenrechten,  mensenrechten,…  ook  vrijzinnig  humanisten zetten zich hiervoor in. Toch hebben we het gevoel dat het iets meer mag zijn,  toch  vanuit  de  georganiseerde  vrijzinnigheid.  Of  is  het  toch  niet  echt  ons  ding?  Praktisch  humanisme in daden omgezet, zeer concreet, zeer dicht bij de grond, zeer dicht bij mensen  die het nodig hebben, bij een samenleving die het nodig heeft, bij een aarde die het nodig  heeft, voorbij het abstracte intellectuele discours? Een blinde vlek?     10e Vrijzinnig zijn betekent altijd en overal vrij van zinnen zijn, vrij van gedachten, vrij  in  doen  en  laten,  en  dus  kritisch  naar  bijvoorbeeld  mainstream  denken  en  handelen.  In  hoeverre zijn vrijzinnig humanisten nog echt bezig met ‘grondslagenkritiek’? Stellen wij nog  voldoende  het  bestaande  economisch  bestel  in  vraag?  Houden  wij  nog  voldoende  het  burgerlijk‐morele  discours  tegen  het  licht?  Geloven  wij  echt  zelf  nog  in  het  parlementaire  democratiebestel? Stellen we nog wel de juiste pertinente fundamentele vragen als het gaat  over  wetenschap,  kapitaal,  vrede,  godsdienst,  voeding,  ecologie,  burgerschap,  gezondheid,  mediamacht,… Met andere woorden, denken we nog voldoende in termen van ‘alternatieve  grote verhalen? Een blinde vlek?    OK, dat hebben we dan gehad. Wie blinde vlekken opsomt, die kan ook eens kijken naar de  toekomst  en  zien  welke  uitdagingen  er  daar  liggen.  Uitdagingen  hebben  te  maken  met  de  toekomst  van  de  eigen  vereniging  en  met  de  vrijzinnig  humanistische  gemeenschap  in  het 

 

96 

algemeen,  in  functie  van  de  verdere  humanisering  van  de  samenleving.  Vraag  is  wat  er  daarbij  relevant  is  voor  het  vrijzinnig  humanisme  en  op  welke  manier  we,  in  netwerkvorming,  levensbeschouwelijk  en/of  ethisch  een  zeg  daarover  kunnen  of  moeten  doen, en ernaar handelen. Een lijstje van mogelijke uitdagingen, met als leidraad telkens de  gulden regel ‘Think global, act local’:    Armoede:  we  stellen  dat  armoede  niet  moet;  armoede  is  een  onrecht  en  kan  verholpen  worden als we maar willen.  Buurt: we zorgen in onze eigen buurt concreet voor een warme, groene en buurvriendelijke  gemeenschap.  Crisis: de financiële crisis wijst op ontoelaatbare praktijken van speculanten op de financiële  markten;  pleiten  vrijzinnig  humanisten  mee  voor  bijvoorbeeld  ethisch  bankieren  en  een  ‘tobintaks’,  en  wanneer  richten  we  mee  een  spaarbank  op  die  er  is  voor  de  mensen  en  ondersteunen we een scheiding tussen een spaarbank en een zakenbank?  Duurzaamheid: we bepleiten mee de ontwikkeling van duurzame energie en geven zelf het  voorbeeld zowel als organisatie als in private kring.  Economie: we wijzen op de grenzen/uitwassen van de neo‐liberale kapitalistische economie  en  pleiten  voor  alternatieve  vormen  zoals  de  coöperatieve  onderneming,  de  informele  economie,  de  economie  van  het  genoeg,  de  kleinschalige  lokale  initiatieven  zoals  boerenmarkten, zelfoogstboerderijen en autodelen.  Financiën: we dienen mee de kloof tussen superrijken en superarmen asap te dichten en op  te  komen  tegen  de  graaicultuur;  we  ondersteunen  ‘complementaire  munten’  zoals  de  Torekes in Gent, wijk Rabot‐Blaisantvest.   Godsdienst:  we  stellen  religieuze  groeperingen  die  in  opmars  zijn,  zoals  de  pinksterbeweging, en die mogelijks misbruik maken van de goedgelovigheid en naïviteit van  hun  volgelingen,  aan  de  kaak;  we  bestrijden  godsdienstig  extremisme,  fanatisme  en  fundamentalisme; we dragen een ethiek uit die gebaseerd is op rede en niet op geloof.  Humanisering:  we  dragen  een  seculier  humanisme  uit  gebaseerd  op  gedeelde  universele  waarden en normen; we springen concreet in de bres voor de zwakkeren in de samenleving.  Informatie:  we  vechten  tegen  desinformatie  en  propaganda  en  komen  op  voor  een  vrijere  toegang tot informatie en voor een recht op correcte informatie. 

 

97 

Jobs: we maken mee werk van zinvolle jobs en van meer inspraak op de arbeidsplek.  Kinderen: we maken nu werk van een leefbare en liefdevolle wereld zodat onze kinderen het  later  beter  hebben  dan  wij;  we  bestrijden  kindermishandeling  en  kindermisbruik  op  alle  vlakken.  Leren: levenslang en ‐breed en ‐diep leren doen we al maar vullen aan met leren nadenken,  leren  (zelf)kritisch  zijn,  leren  filosoferen,  leren  redeneren,  leren  discussiëren  en  leren  onderhandelen.  Milieu: we maken zelf concreet onze ecologische voetafdruk 50% kleiner dan het nationaal  gemiddelde en komen wereldwijd op voor bindende afspraken rond het tegengaan van de  klimaatopwarming.  Nieuwkomers:  we  helpen  mee  om  nieuwkomers  te  integreren  in  de  samenleving  op  basis  van een transparant en realistisch migratiebeleid.  Overbevolking:  we roepen op tot één of andere vorm van geboortebeperking want er is een  exponentiële  groei  van  de  wereldbevolking  bezig  die  mee  aan  de  basis  ligt  van  voedseltekorten, milieuproblemen, armoede, afvalproductie en migratie.   Politiek:  het  politieke  bewustzijn,  denken  en  handelen  van  de  gewone  burger  mee  helpen  vorm en inhoud geven via opvoeding, onderwijs, vorming en lokale ervaring in functie van  een actief en creatief burgerschap aan de basis in de samenleving.  Queeriness: we komen op voor gelijke rechten voor holebi’s, transgenders en al wie zich niet  kan vinden in het beperkende duale patroon van ‘man’ of ‘vrouw’.  Radicalisering: we gaan in tegen elke vorm van ideologische en gewelddadige radicalisering,  of die nu te maken heeft met economie, godsdienst, sport of een andere maatschappelijke  tak.    Seks:  onze  seksuele  moraal  is  losgekoppeld  van  de  voortplanting  maar  hoe  staat  het  daarmee in de rest van de wereld, levensbeschouwelijk gezien? We pleiten voor prostitutie  maar zijn tegen mensenhandel.  Transitie: in deze sociaal‐economische overgangsperiode geven we zelf het voorbeeld door  minder te consumeren, meer het openbaar vervoer te nemen en meer spullen en talenten  uit te wisselen.  Universalisering:  we  zijn  ervan  overtuigd  dat  waarden  zoals  de  gelijkheid  tussen  man  en  vrouw, de lichamelijke en geestelijke integriteit van elk mens, de vrijheid van meningsuiting, 

 

98 

het  ‘iedereen  is  gelijk  voor  de  wet’,  de  scheiding  van  kerk  en  staat  inderdaad  universaliseerbaar zijn en we handelen daar dan ook naar.  Vrede: vrede uitdragen zit in de kleine dingen des levens, de voorwaarden tot vrede zitten in  het hoofd maar ook in materiële omstandigheden; we maken er mee werk van en geven het  voorbeeld.  Wonen: mee oproepen voor betaalbare en gezinsvriendelijke woningen en mee alternatieve  woonoplossingen ondersteunen, zoals co‐housing, kangoeroe‐wonen, coöperatief wonen…  Xenofobie:  we  komen  op  voor  een  diverse  en  inclusieve  samenleving  en  roepen  alle  gemeenschappen en minderheden op om samen de basiswaarden van onze samenleving in  de praktijk te brengen, over alle culturele en religieuze verschillen heen.  Zinverlies: we stellen mensen in staat en reiken hen concrete instrumenten aan om zelf meer  zingevend te handelen en te leven. 

                       

 

99 

7. Humanisme, omschrijving en historische wortels    ‘Humanisme’ is de levensbeschouwing die de mens en de mensheid als doel en basis van alle  streven  ziet,  in  de  context  van  en  met  respect  voor  natuur  en  aarde,  en  die  steunt  op  waarden als menselijke waardigheid, vrijheid en verantwoordelijkheid, gelijkwaardigheid van  man  en  vrouw,  verdraagzaamheid,  emancipatie  en  solidariteit.  Als  doel  van  het  menselijk  streven staat dus uitdrukkelijk niet een doel dat buiten dit menselijk leven zou liggen. Zeer  kort gezegd staat het (moderne) humanisme voor ‘zelfbestemming in verbinding’: hoe kan  de mens zijn leven zinvol vorm geven, in relatie tot de ander en de natuur, in functie van het  goede leven en het goede samen‐leven?  Het  woord  ‘humanisme’  is  afgeleid  van  ‘humanus’  (Latijn  voor  ‘menselijk’)  en  ‘humanitas’  (‘humaniteit’  of  ‘menselijkheid’).  Dat  Latijnse  woord  humanitas  is  ingevoerd  door  de  Romeinse  schrijver,  redenaar,  filosoof  en  politicus  Marcus  Tullius  Cicero.  In  verschillende  andere  culturele  tradities  (zoals  boeddhisme,  christendom,  islam)  treffen  we  ook  humanistische  tendenzen  en  aspecten  aan.  Leo  Apostel  stelde  (in:  Apostel,  1963)  de  volgende  zes  grondhoudingen  voor  als  cruciaal  voor  het  humanisme  in  het  algemeen:  menselijke  waardigheid,  menselijke  autonomie,  menselijke  autofinaliteit,  menselijke  solidariteit, menselijke individualiteit en menselijke eenheid.  Er zijn ook verschillende soorten humanismen te onderscheiden. Apostel somt (in: Apostel,  1963)  volgende  lijst  op:  het  klassiek  humanisme,  het  wetenschappelijk  humanisme  (waaronder het  biologisch  humanisme  van  Julian  Huxley  en  het  analytisch  humanisme  van  Bertrand Russell), het existentieel humanisme (van Karl Jaspers, Martin Heidegger, Jean‐Paul  Sartre), het Marxistisch humanisme, het religieus humanisme.   Een  hedendaags  maar  minder  bekend  voorbeeld  trouwens  van  religieus  humanisme  is  bijvoorbeeld  het  alevitisme  (vb.  de  Alevieten  gemeenschap  van  Heusden‐Zolder).  Voor  Alevieten staat de mens centraal en staan liefde, tolerantie en respect voor de medemens  ook centraal. We citeren ook nog een ander overzicht:  “Het evolutionair humanisme knoopt aan bij de biologische uitzonderlijkheid van de mens  

 

100 

met  zijn  begripsmatig  denken  (Julian  Sorell  Huxley).  Het  psychologisch  humanisme  beklemtoont de menselijke creativiteit in samenhang met medemensen als een voorwaarde  voor  geestelijke  gezondheid  (Erich  Pinchas  Fromm).  Het  sociaal  humanisme  ziet  mens,  gemeenschap en natuur in een samenhangend geheel en beoogt de integratie van alle drie  (Mahabendra Nath Roy). Marxistisch humanisme vindt zijn uitgangspunt in de vervreemding  van  de  mens  van  zichzelf  en  anderen  en  stelt  een  praxis  aan  de  orde  waarin  persoonlijke  gevoelens  en  maatschappelijke  werkelijkheid  samenvloeien  (Adam  Schaff).  Het  wetenschappelijk  (wijsgerig)  humanisme  vertrouwt  op  de  menselijke  ontplooiings‐ mogelijkheden door gebruik te maken van de resultaten en methoden van de wetenschap  (John  Dewey).  Ook  het  rationalisme  en  het  logisch‐positivisme  geven  aanleiding  tot  een  empirisch georiënteerd humanisme (H.J. Blackham). Andere humanisten oriënteren zich op  de kantiaanse ethiek (Felix Adler) of op het moderne existentialisme (Jean‐Paul Sartre, Karl  Jaspers).”   (bron: http://home.zonnet.nl/daanmok/Onderwijs/Tijdloze%20thema's/Humanisme.html )  De  algemene  basis  van  het  humanisme  kunnen  we  met  drie  aspecten omschrijven,  min  of  meer  met  de  woorden  van  Tzvetan  Todorov  (°  1939),  de  Bulgaars‐Franse  filosoof  en  literatuurtheoreticus:  1°  de  individuele  autonomie,  vrijheid  en  dus  individuele  zelfbeschikking  (het  ik);  2°  het  sociaal  zijn  van  de  mens  gericht  op  de  unieke  en  onvervangbare andere (het ik en jij); 3° de gelijk(waardig)heid van alle mensen (het wij = zij).  Alle  drie  worden  opgevat  als  iets  dat  reeds  gegeven  is  (descriptief)  en  als  iets  dat  ook  wenselijk is (normatief).  De historische wortels van het humanisme in onze cultuur gaan, naar ons gevoel, terug tot  de  Grieks‐Romeinse  periode  vanaf  de  6de  eeuw  voor  onze  tijdrekening.  De  centrale  humanistische  ethische  leefregel  ‘Behandel  anderen  zoals  je  zelf  door  hen  behandeld  wil  worden’  (de  ‘gulden  regel’)  kwam  uit  de  voorafgaandelijke  oosterse  wijsgerige  traditie  (cf.  Confucius,  551  –  479  v.o.t.,  Chinees  wijsgeer:  “Wat  je  zelf  niet  wenst,  doe  dat  niet  aan  anderen.”  en  het  zeer  humanistische:  “Alle  mensen  zijn  hetzelfde.  Het  zijn  slechts  hun  gebruiken die verschillen.”). De Griekse filosoof Socrates (470‐399 v.o.t.) wordt beschouwd  als  de  grondlegger  van  het  westers  humanisme.  Zijn  studieobject  was  immers  vooral  de 

 

101 

mens zelf met zijn denken, handelen en moraal (niet de natuur, zoals bij zijn voorgangers de  ‘natuurfilosofen’ of de ‘pre‐socratici’). Hij stelde de mens vragen om hem te dwingen na te  denken over zijn eigen handelen want zijn lijfspreuk was: “Een leven zonder zelfonderzoek is  het  niet  waard  geleefd  te  worden.”  Ook  de  Griekse  filosofische  school  van  de  Stoa  (stoïcisme),  met  grondlegger  Zeno  van  Citium  (334‐264  v.o.t.)  was  invloedrijk  voor  het  humanisme: de idee van de ideale en wijze mens; de overtuiging dat alles lichaam of materie  is;  de  gerichtheid  op  ervaring,  proces  en  verandering;  de  menselijke  ziel/geest  als  onbeschreven  blad  papier  (‘tabula  rasa’);  de  klemtoon  op  opvoeding  en  ontwikkeling.  Romeinse  stoïcijnse  filosofen  als  Cicero  (106‐43  v.o.t.)  en  Seneca  de  Jongere  (3  v.o.t.  ‐  65  n.o.t.) legden de klemtoon op het ideaal van de menselijkheid, de gelijkheid van mensen en  op  de  praktijk  van  het  leven  in  harmonie  met  rede  en  natuur.  De  figuur  van  Jezus  van  Nazareth  wordt  soms  ook  als  de  ‘vader  van  het  (christelijk)  humanisme’  beschouwd.  Hij  predikte vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid, kwam op voor de armen, pleitte voor ‘delen’.  In de Renaissance (vanaf de 14de eeuw in Italië ontstaan, in de 15de en 16de eeuw verspreid  over zowat heel Europa) werd pas de term humanisme echt ‘uitgevonden’. Grondlegger van  het  renaissance‐humanisme  was  de  Italiaan  Francesco  Petrarca  (1304‐1374),  dichter  en  prozaschrijver. Door zijn herontdekking van klassieke teksten (Cicero’s brieven aan Atticus)  verwierf hij de titel van 'vader van de humanistische beweging’. Het renaissance‐humanisme  was  een  intellectuele  beweging,  met  centrum  in  Firenze,  die  de  klemtoon  legde  op  humaniteit, onderwijs, ontwikkeling, talenkennis, letterkunde. Voornaamste bronnen waren  de Griekse en Romeinse teksten uit de klassieke oudheid, de antieke beschaving. Een andere  bekende Italiaanse renaissance‐humanist is Giovanni Pico della Mirandola (1463‐1494), met  zijn belangrijk werk ‘Oratie over de waardigheid van de mens’, dat handelt over menselijke  waardigheid, over de eenheid van waarheid, over menselijk weten,…   Het moderne humanisme bergt de oudere vormen van humanisme in zich, concentreert zich  ook op de zelfontplooiing van de mens, wordt hoofdzakelijk a‐religieus en stelt de menselijke  waardigheid,  vrijheid  en  persoonlijkheid  voorop.  Het  neemt  de  grote  lijnen  van  de  Verlichting (17de‐18de eeuw), pijler van de Westerse beschaving, met zich mee. Twee lijnen  zijn  daarin  belangrijk.  De  kritische  lijn  ging  in  tegen  het  geïnstitutionaliseerde  geloof,  het  goddelijk  gezag,  de  monarchie,  het  despotisme  en  de  onredelijkheid  in  het  algemeen.  De 

 

102 

constructieve  lijn  zoekt  betrouwbare  kennis  in  de  wetenschap,  werkt  aan  nieuwe  samenlevingsvormen  voor  politiek  en  staat,  legt  o.a.  klemtonen  op  rechtvaardigheid,  vrijheid,  gelijkheid,  feminisme,  secularisering,  burgerrechten  en  democratie.  Belangrijke  figuren uit de 17de eeuw zijn de Franse filosoof René Descartes (1596‐1650) (“Je pense donc  je  suis”  ofwel  “Cogito,  ergo  sum”)  en  de  Nederlandse  filosoof  Baruch  Spinoza  (1632‐1677)  (“De bijbel is mensenwerk”). Beide hechten zeer veel belang aan de rede als (enige) bron van  kennis en waarheid. Humanisme wordt de basis van het 17de eeuwse onderwijs.   In de 19de eeuw zijn diverse personen cruciaal geweest voor de verdere ontwikkeling van het  humanisme.  Charles  Darwin  (1809‐1882)  bijvoorbeeld  toonde  met  zijn  evolutietheorie  aan  dat de verschillende levensvormen op aarde een product zijn van evolutie (en dus niet van  schepping) en dat die evolutie wordt gedreven door natuurlijke selectie. De Duitse filosoof  Ludwig  Feuerbach  (1804‐1872)  stelde  dat  godsdienst  een  schepping  en  projectie  van  de  menselijke geest is en dat streven naar geluk een cruciaal principe voor de mens is. Volgens  het socialisme van Karl Marx (1818‐1883) is een (mens)waardig bestaan pas mogelijk in een  menselijke en rechtvaardige samenleving.    In de 20ste eeuw dient het existentialisme van filosofen als Jean‐Paul Sartre (1905‐1980) en  Albert Camus (1913‐1960) vermeld te worden. Die filosofische en literaire stroming stelt de  individuele vrijheid, verantwoordelijkheid en subjectiviteit voorop. De visie van Sartre stelt  dat “l’existence précède l’essence” (“het bestaan gaat het wezen vooraf”): de mens is er in  de eerste plaats, hij wordt geboren en bestaat; daarna pas zal/kan/moet hij zijn wezen, zijn  eigen zijnde invulling geven, zijn eigen leven zin geven.    De  eerste  helft  van  de  20ste  eeuw  werd  gekenmerkt  door  de  twee  wereldoorlogen.  Deze  periode  van  immense  ont‐menselijking  of  de‐humanisering  mondde  in  de  jaren  ’40  van  vorige  eeuw  uit  in  een  nieuwe  klemtoon  op  het  humanisme  en  in  de  oprichting  van  verschillende  (vrijzinnig‐)humanistische  organisaties.  In  1945  bijvoorbeeld  wordt  in  Nederland ‘Humanitas’ opgericht en in 1946 wordt het ‘Humanistisch Verbond’ gesticht. In  1948  wordt  door  de  Algemene  Vergadering  van  de  Verenigde  Naties  de  ‘Universele  Verklaring  van  de  Rechten  van  de  Mens’  aangenomen.  In  1951  wordt  in  België  het 

 

103 

‘Humanistisch  Verbond’  gesticht.  In  1952  wordt  te  Amsterdam  de  ‘International  Humanist  and Ethical Union’ opgericht. In 1990 dan volgde de oprichting van de ‘European Humanist  Federation’.                                                         

 

104 

8. Vrijzinnigheid, omschrijving en historische wortels    ‘Vrijzinnigheid’  staat,  in  strikte  zin,  voor  de  houding  en  methode  van  vrij  denken,  vrij  onderzoek en vrij spreken/handelen. ‘Vrij’ in de zin van ‘liberaal’, ‘vrij tot’ (positieve vrijheid)  en  van  ‘open,  ondogmatisch  en  rationeel’.  ‘Vrijdenkerij’  zegt  in  die  zin  beter  wat  er  met  vrijzinnigheid  wordt  bedoeld.  Door  de  toegenomen  ontvoogding  en  emancipatie  wordt  vrijzinnigheid minder begrepen in de zin van ‘bevrijd van, los van’ (negatieve vrijheid). Niet  voor  niets  dan  ook  dat  de  Humanistisch‐Vrijzinnige  Vereniging  als  baseline  ‘Vrij  denken  en  doen’ gebruikt.   We  onderschrijven  dan  ook  de  kennistheoretische  insteek  van  Diderik  Batens  aangaande  vrijzinnigheid (in Grondslagen vrijzinnig humanisme, Chr. Van Kerckhove (red.), HVD, 1997,  p. 75):    “Eén  punt  wil  ik  er  in  het  bijzonder  uitlichten:  dat  vrijzinnig  zijn  erop  neerkomt  een  kennistheoretisch standpunt (traditioneel ‘Vrij Onderzoek’ of ‘anti‐dogmatisme’ genoemd) te  onderschrijven  en  zich  overeenkomstig  dat  standpunt  te  gedragen.  Ik  poogde  dat  te  verduidelijken  met  de  woorden:  ‘Zich  gedragen  overeenkomstig  dat  standpunt  komt  erop  neer  dat  men  (i)  zoekt  naar  zo  goed  mogelijke  methoden  om  kennisinhouden  te  vinden,  te  selecteren en te aanvaarden, (ii) deze methoden zo goed mogelijk toepast, in de eerste plaats  op de meest centrale vragen, (iii) zowel cognitief als emotief de resultaten aanvaardt die men  op  deze  manier  bekomt.’  Vrijzinnigheid  is  niet  zozeer  een  kwestie  van  waarden,  als  een  kennistheoretisch standpunt. Dit standpunt is niet vrijblijvend: vrijzinnig zijn veronderstelt dat  men  handelt  overeenkomstig  zijn  beste  opvattingen  en  veronderstelt  onder  meer  dat  men  bepaalde gevoelens heeft.”    In principe heeft vrijzinnigheid dus niet noodzakelijk iets te maken met geloof of ongeloof,  kerk of godsdienst, maar wel alles met vrijheid en openheid van denken en handelen, en met  voortdurend  kritisch  zijn  ten  opzichte  van  het  gangbare  denken  en  handelen.  Vrij  denken  gebeurt  immers  niet  in  het  ijle,  wel  in  een  context.  Historisch  is  het  dan  ook  zo  dat  vrijzinnigheid veelal de houding is geweest van de ‘oppositie’, van diegene die niet zomaar 

 

105 

de  gangbare  meningen  volgde.  Als  gevolg  of  effect  van  dat  vrije  denken  kan  (en  zal?)  een  vrijzinnige  doorgaans  ook  een  criticus  van  kerk  en  geloof,  een  ketter,  een  agnost,  een  ongelovige of een atheïst zijn. Dat belet niet dat de term ‘vrijzinnigheid’ in Vlaanderen ook  gekoppeld  wordt  aan  open,  ongebonden  en  vrij,  lees  ‘ondogmatisch’  denken,  en  dus  toch  ook betrekking heeft op godsdienst. Vrijzinnigen bijvoorbeeld stellen: “Geen dogma’s!” In de  volksmond  wordt  in  feite  onder  het  woord  ‘vrijzinnig’  in  Vlaanderen  dan  ook  gewoonweg  ‘ongelovig’ verstaan.    Anderzijds  hebben  we  in  Nederland  het  ‘vrijzinnig  protestantisme’,  een  stroming  van  liberale, niet orthodoxe christenen die hun geloof in sterke mate laten meebepalen door de  eigentijdse  cultuur.  Voorbeeld  is  de  ‘Vrijzinnige  Geloofsgemeenschap  Nederlandse  Protestanten  Bond’,  een  kerkgenootschap  met  een  zestigtal  afdelingen  die  ofwel  het  religieus humanisme ofwel het vrijzinnig christendom als uitgangspunt nemen. Met andere  woorden:  vrijzinnigheid  als  methode  doet  zich  voor  zowel  binnen  als  buiten  kerkelijke,  religieuze of godsdienstige kaders. Er bestaan dus vrijzinnige moslims, vrijzinnige christenen,  vrijzinnige  joden,  vrijzinnige  protestanten…  naast  vrijzinnige  humanisten.  Binnen  de  islamitische traditie bijvoorbeeld is ‘vrijdenkerij’ of ‘vrijgeesterij’ gekend vanaf de 8ste eeuw,  onder  de  term  ‘zandaqa’.  Die  vrijdenkers  of  ‘zanadiqa’  waren  wel  ketters  maar  nog  geen  atheïsten.  Toch  werden  ze  door  traditionalisten  vaak  beschouwd  als  ongelovigen  en  zelfs  verraders.  De  Katharen  bijvoorbeeld  (vooral  rond  1150‐1250)  waren  zeker  diep‐gelovige  gnostische  christenen,  die  op  een  ‘vrij‐zinnige’,  ‘vrij‐denkende’  manier  de  Bijbelteksten  (her)interpreteerden,  en  zo  tot  andere  geloofspunten  kwamen  dan  de  mainstream  binnen  de  Rooms‐Katholieke  Kerk.  Zij  vormden  de  ‘ware  christelijke  kerk’,  als  aanhangers  van  de  gnostiek  (een  vroeg‐christelijke  stroming  die  mystieke  kennis  over  mens  en  werkelijkheid  aannam in plaats van geloof). De vele verschijningsvormen van vrijzinnigheid of vrijdenkerij  duiden er met andere woorden op dat interpretaties van en discussies over ‘de leer’ (welke  dan ook, religieus of niet), inclusief onderscheid tussen de ‘ware’ en de ‘verkeerde’, van alle  plaatsen en van alle tijden zijn. Een belangrijke les voor alle vrijdenkers….     In  ruimere  zin  kunnen  we  vrijzinnigheid  in  Vlaanderen  beschouwen  als  een  niet‐ confessionele levensbeschouwing die gekenmerkt wordt door vrijheid van denken, handelen 

 

106 

en spreken, door zelfbeschikking, kritische zin en open geest, door het blijven zoeken naar  waarheid,  het  belang  hechten  aan  correcte  informatie,  door  dialoog  en  discussie.  Veel  vrijzinnigen zijn atheïst omdat ze na ‘vrij onderzoek’, na eigen ‘vrij denken’ tot de vaststelling  komen dat geloof niets voor hen is of dat godsdienst eigenlijk ‘zever’ is, in het beste geval  een psychologische projectie van de mens (cf. Ludwig Feuerbach, 1804‐1872, vader van het  moderne  seculiere  denken:  de  mens  raakte  van  zichzelf  vervreemd  toen  hij  God  schiep).  Ongelovigheid of atheïsme dus als effect of resultaat van een vrijzinnige houding.    Als  alternatieve  term  voor  vrijzinnig  en  vrijzinnigheid,  in  de  strikte  zin  van  het  woord,  worden  dus  de  termen  ‘vrijdenkend’  en  ‘vrijdenkerij’  gebruikt.  Zeker  in  Nederland  staat  vrijdenkerij volledig los van de Nederlandse confessionele ‘vrijzinnigheid’. Vrijdenkerij komt  in het Engels overeen met ‘freethought’ of ‘freethinking’, in het Frans met ‘libre pensée’ en  in het Duits met ‘Freigeist’. Het slaat op het filosofisch, kennistheoretisch uitgangspunt dat  ‘meningen’  gebaseerd  dienen  te  worden  op  rede  (‘logos’:  woord,  gedachte,  rede),  wetenschap  en  logica, en  niet  mogen  beïnvloed  worden  door  traditie,  gezag  of  dogma,  en  dat  ‘interpretaties’  dus  van  leringen  of  geloofstelsels  ten  allen  tijde  vrij  en  open  zijn.  Hier  komen vrijzinnigheid/vrijdenkerij en vrij onderzoek samen: wat betreft het nagaan van wat  waar  of  onwaar  is,  wordt  enkel  de  rede  als  middel  en  criterium  daartoe  aanvaard,  en  niet  bijvoorbeeld traditie, geloof, dogma, autoriteit, openbaring,…    De historische wortels van ‘vrijzinnigheid’ in de zin van ‘vrijdenkerij’ in ons cultureel kader  gaan  terug  tot  figuren  als  Thales  van  Milete  (ca  624‐  ca  545  v.o.t.,  natuurfilosoof),  Xenophanes van Colophon (560‐ca 478 v.o.t., dichter en filosoof), en Heracleitos van Epheze  (ongeveer  540‐480  v.o.t.,  natuurfilosoof).  Dat  cultureel  kader  was  er  één  van  mythologie:  dichters  als  Homeros  en  Hesiodos  (8ste  eeuw  v.o.t.)  verhaalden  over  de  Griekse  godenwereld,  overgeleverde  heldensagen  en  mythische  vertellingen.  In  de  ‘Theogonia’  bijvoorbeeld werkte Hesiodos een godengenealogie (stamboom van goden) uit en dus een  heus  ‘wereldbeeld’,  dat  gebaseerd  was  op  de  godenwereld  van  Homeros.  De  Griekse  mythologie  (‘mythos’:  gesproken  woord,  verhaal,  vertelling)  gaf  de  oude  Grieken  ‘verklaringen’  voor  het  ontstaan  en  de  werking  van  de  wereld,  de  hemellichamen,  de  mensen,  de  goden,  het  kwaad  en  ziekten,  natuurverschijnselen  en  de  vier  oerelementen 

 

107 

aarde, water, vuur en lucht. Ze vormde de basis van het geloof en het denken maar was in  feite  niet  veel  meer  dan  een  ‘antropomorfische’  (‘gevormd  naar  het  beeld  van  de  mens’)  voorstelling.  De  natuurfilosofen  brachten  daar  geleidelijk  maar  radicaal  verandering  in.  Stilaan werd ‘mythos’ vervangen door ‘logos’.    Van  Thales  wordt  gezegd  dat  hij  een  zonsverduistering  kon  voorspellen.  Hij  hechtte  veel  belang aan het gebruik van argumenten, aan het object van studie zelf (bv. het universum:  wat  zegt  het  ons  feitelijk  zelf?;  klemtoon  dus  op  eigen  waarneming)  en  aan  de  zoektocht  naar het beginsel van iets. Daarmee is hij de grondlegger van het ‘reductionisme’: complexe  verschijnselen herleiden tot eenvoudigere zaken om zo tot een beter begrip ervan te komen.  Xenophanes zei dat de mens voorzichtig moest zijn met het claimen van zekere kennis. Hij  stelde  dat  kennis  vergaren  gebaseerd  moest  zijn  op  proefondervindelijk  onderzoek:  ‘empirisme’.  Hiermee  zette  hij  zich  af  tegen  ‘bovennatuurlijke  kennis’  en  legde  hij  een  fundament van de methodiek van de natuurwetenschappen. Hij lachte met Pythagoras (ca  572‐ca  500  v.o.t.)  die  in  de  zielsverhuizing  geloofde.  Hij  bekritiseerde  de  goden  zoals  o.a.  Homeros  (Grieks  dichter  en  zanger uit  de  8ste  eeuw  v.o.t.)  die  antropomorfisch  voorstelde.  Hij deed bijvoorbeeld de zeer vrijdenkende en relativerende uitspraak:    “….De  stervelingen  menen  dat  de  goden  verwekt  zijn,  evenals  zij.  Kleren,  een  stem  en  een  gestalte  hebben,  evenals  zij!  Ja,  als  ossen,  paarden  en  leeuwen  handen  hadden,  en  kunstwerken  konden  scheppen,  zouden  de  paarden  de  goden  afbeelden  als  paarden,  de  ossen  als  ossen,  en  hun  lichamen  afbeelden  overeenkomstig  hun  eigen  aard.  De  Ethiopiërs  maken  hun  goden  zwart  met  stompe  neuzen;  de  Thraciërs  zeggen  dat  hun  goden  blauwe  ogen en blond haar hebben….”.    Heracleitos  stelde  dat  alles  uit  ‘vuur’  (energie)  afkomstig  was  en  dat  alles  ‘in  wording’,  ‘in  stroming’  was.  Alles  verloopt  volgens  een  bepaalde  orde  (‘logos’).  Hij  is  bekend  door  zijn  ‘leer  van  de  eenheid  van  tegengestelden’.  De  wereld  werd  noch  door  goden  noch  door  mensen gemaakt, aldus Heracleitos, maar was, is en zal altijd een eeuwig vuur zijn.  Een bijzondere figuur nog was Protagoras van Abdera (ca 490 – 420 v.o.t.), Griekse sofist en  agnost, en bekend van volgende ‘agnostische’ en ‘humanistische’ uitspraken: 

 

108 

“Van de goden weet ik niets: niet dat ze bestaan en evenmin dat ze niet bestaan." en "De   mens is maat van alle dingen. Van de dingen die zijn wat ze zijn en van de dingen die niet zijn  wat ze niet zijn."    Andere vrijdenkers en atheïsten waren ook nog Diagoras, de Atheïst, van Melos (5de eeuw  v.o.t.)(sprak  zich  uit  tegen  de  orthodoxe  religie,  bekritiseerde  de  mysteriën  van  Eleusis  en  gooide  eens  een  houten  godsbeeld  in  het  vuur,  met  de  woorden  dat  die  god  maar  een  wonder moest doen om zichzelf te redden), Socrates (ca. 470 – 399 v.o.t.)(nam als leuze ‘ken  u  zelf’,  ontwikkelde  een  methode  als  onderzoek  naar  fundamentele  opvattingen,  legde  de  basis van de dialectiek, hield zich als studieobject bezig met de mens, hechtte geen geloof  aan goden en was een toonbeeld van morele onkreukbaarheid), Democritos van Abdera (ca.  470/460 – 390/380 v.o.t.)(stelde dat alles wat bestaat is opgebouwd uit ondeelbare atomen  die doelloos in de ruimte rondzwerven en onderling toevallig botsen, verdeelde de hemel in  een  noordelijk  en  zuidelijk  halfrond  en  zei  dat  de  interpretaties  van  zintuiglijke  indrukken  soms fout zijn), Epicuros (341 – 270 v.o.t.)(volgde de atoomtheorie en verwees de idee van  een  schepping,  van  onsterfelijkheid  en  van  doelgerichtheid  in  de  natuur  naar  de  vuilbak,  sprak over de dood als iets dat ons niet aanbelangt want wij zelf zijn er niet meer als de dood  er is, en hield een pleidooi voor een goed leven met mate in het genot) en Titus Lucretius  Carus  (ca.  99  –  ca.  55  v.o.t.)(zette  als  dichter  de  wetenschappelijke  bevindingen  en  ontdekkingen van de Grieken in verzen op papier en schreef De Rerum Natura waarin hij de  levensvisie van Epicuros uit de doeken doet en bepleit).    In  de  middeleeuwen  regeren  in  onze  contreien  kerk  en  geloof,  hoewel  heidense  geloofspraktijken  nog  zeer  sterk  aanwezig  waren.  Volksgeloof,  hekserij,  bijgeloof,  natuurgeneeskunde,  (zwarte  en  witte)  magie,...  elk  dorp  had  wel  zijn  ‘speciale’  figuur.  Vrij  denken binnen de kerk kwam ook voor. De Ierse theoloog Johannes Scotus Eriugena (ca. 815  –  ca.  877)  bijvoorbeeld  was  gekend  voor  zijn  ‘vrije  speculatie’  over  het  universum.  Hij  gebruikte dialectiek en logica, dialoog en syllogisme in zijn onderzoek. Bij hem is de filosofie  geen  dienstmaagd  van  de  theologie.  De  filosofie  en  de  rede  staan  boven  gezag  en  religie,  hoewel  hij  ze  later  ook  wel  weer  gelijkstelt.  We  dienen  ook  bijvoorbeeld  te  kijken  naar  de  islamitische  ‘zandaqa’  of  vrijdenkerij  met  een  figuur  als  Abu  Bakr  Muhammad  Zakariya  al‐

 

109 

Razi  (865‐952):  arts,  empirist,  rationalist,  humanist,  a‐dogmaticus  en  agnost.  Berengers  de  Tours  (998‐1088)  was  een  Franse  theoloog,  grammatica‐deskundige  en  dialecticus.  Hij  wantrouwde  het  kerkelijk  gezag  en  werd  beschuldigd  van  ketterij  omdat  hij  de  transsubstantiatie  (de  stelling  dat  brood  en  wijn  tijdens  de  consecratie  daadwerkelijk  veranderen in het lichaam en het bloed van Christus via de uitgesproken formules) in vraag  stelde.  Christus, beweerde hij, is tijdens de mis wel aanwezig maar dan non sensualiter, sed  intellectualiter (niet op een zintuiglijke manier maar op een symbolische manier). Berengers  maakt  zo  een  cruciaal  onderscheid  tussen  wat  reëel  is  en  wat  een  teken  van  of  verwijzing  naar  het  reële  is,  tussen  werkelijkheid  en  symboliek.  Pierre  Abélard  (1079‐1142),  Frans  filosoof  en  theoloog,  is  niet  alleen  bekend  omwille  van  zijn  liefde  voor  Héloise  maar  ook  omwille van zijn rationeel uitgangspunt van ‘rede’ en ‘twijfel’ inzake geloofskwesties: eerst  begrijpen,  dan  pas  geloven,  verkondigde  hij.  Hij  werd  in  de  ban  gedaan…  Averroes  (1126‐ 1198),  islamitisch  geleerde,  jurist,  arts,  filosoof,  Aristoteleskenner  en  ‘uomo  universale’  (universele  mens,  ideaal  uit  de  Renaissance;  iemand  die  al  zijn  talenten  en  vaardigheden  ontwikkelt  in  wetenschap,  kunst,  lichamelijkheid,  ethiek,…;  Leonardo  da  Vinci  wordt  beschouwd als een ‘uomo universale’) die stelde dat filosofie en godsdienst twee wegen zijn  om tot waarheid te komen en dat het heelal eeuwig is, wat een probleem vormde voor de  idee van de schepping door God.    De vroegmoderne tijd wordt beschouwd als de periode van Renaissance en Reformatie. De  kerk, met name de clerus, kreeg in de Renaissance (overgangsperiode tussen middeleeuwen  en  Nieuwe  Tijd;  van  ca  1453  tot  ca  1600)  meer  en  meer  kritiek  te  verduren,  onder  meer  omwille  van  allerlei  wangedrag  van  priesters  en  hogere  geestelijken.  Onder  meer  Erasmus  van Rotterdam (1466‐1536), Nederlands priester, schrijver, theoloog, filosoof en humanist,  nam de kerk op de korrel en schreef uit verontwaardiging over clericaal en ander wangedrag  het bekende Lof der Zotheid. Daarnaast was bijvoorbeeld Michel de Montaigne (1533‐1592),  Frans  filosoof,  schrijver  en  uitvinder  van  het  essay,  een  vertolker  van  humanisme,  scepticisme  en  vrij  onderzoek.  Zijn  motto  was  ‘Que  sais‐je?’  en  zijn  levenswerk  (Essais)  betrof een studie van de mensheid, meer specifiek zichzelf: een psychologische introspectie  en  een  filosofische  zelfkritiek.  De  Nederlandse  Baruch  Spinoza  (1632‐1677)  is  natuurlijk  de  bekendste  joodse  vrijdenker:  hij  vond  allerlei  tegenstrijdigheden  in  de  bijbel,  achtte 

 

110 

wonderen  in  strijd  met  de  rede  en  de  natuurwetten,  bekritiseerde  de  geopenbaarde  godsdienst,  geloofde niet in de onsterfelijkheid van de ziel en ijverde voor intellectuele en  godsdienstige  vrijheid.  Door  deze  radicale  opvattingen  distantieerde  hij  zich  van  de  joods‐ christelijke traditie. In 1656 werd hij uit de joodse gemeente gezet.    Tijdens  de  Protestantse  Reformatie  (15de  –  16de  eeuw)  werd  de  Katholieke  Kerk  van  binnenuit zwaar bekritiseerd door figuren als Johannes Hus (1370‐1415, Bohemen), Maarten  Luther  (1483‐1546,  Duitsland),  Huldrych  Zwingli  (1484‐1531,  Zwitserland)  en  Johannes  Calvijn  (1509‐1564,  Frankrijk),  in  functie  van  een  diepgaande  hervorming  (reformatie).  Vooral de gnostische Katharen zijn bekend geweest als afwijkers van de centrale geloofsleer  of  de  orthodoxe  theologie.  Vervolging  en  ketterprocessen  door  de  Inquisitie  waren  het  gevolg.  Ketters  als  bijvoorbeeld  Johannes  Hus  en  Giordano  Bruno  (1548‐1600,  Italiaans  priester,  vrijdenker  en  kosmoloog)  eindigden  op  de  brandstapel.  De  Europese  heksenvervolgingen van 1450 tot 1750 kunnen ook beschouwd worden als een poging van  de hogere geestelijkheid om de eenheid van het geloof te bewaren en ‘ketterij’ in de vorm  van bijvoorbeeld hekserij – heksen, voorheen vrije onschuldige heidense kruidenvrouwtjes,  werden  vanaf  eind  14de  eeuw  geacht  een  pact  met  de  duivel,  de  anti‐christ,  gesloten  te  hebben en werden op die manier ‘kerkelijke staatsvijanden nummer één’ – uit te bannen.    In de Verlichting, ‘Eeuw van de Rede’, ‘Siècle des Lumières’, ongeveer 1650‐1789) culmineert  de  klemtoon  op  de  rede  in  kritiek  op  (bij)geloof,  machtsmisbruik  en  irrationaliteit,  maar  vooral  in  een  pleidooi  voor  vrij  en  wetenschappelijk  onderzoek,  discussie  en  dialoog,  intellectuele  uitwisseling,  ontwikkeling  en  vooruitgang,  tolerantie  en  gelijkheid,  rechtvaardigheid  en  democratie.  De  Franse  filosoof,  wiskundige  en  methodisch  sceptcius  René  Descartes  (1596‐1650)  had  het  fundament  gelegd  voor  de  Verlichtingsidealen,  met  name  voor  het  probleem  van  (wetenschappelijk)  onderzoek  en  het  ontstaan  van  (betrouwbare) kennis. Zijn methodische twijfel en zijn slotconclusie Cogito, ergo sum legt de  vinger op de wonde: enkel het feit dat ik denk, geeft mij de volle zekerheid dat ik besta. De  Verlichting  (de  vroege  of  de  late,  de  kritische  of  de  constructieve,  de  gematigde  of  de  radicale)  luidde  de  definitieve  doorbraak  in  van  het  primaat  van  rede,  wetenschappelijke  kennis en secularisering op geloof en religie. Het was een intellectuele stroming in Engeland, 

 

111 

Schotland,  Duitsland,  Frankrijk  en  Nederland.  Er  zijn  tal  van  Verlichtingsdenkers  op  te  sommen,  onder  meer  Pierre  Bayle  (Frankrijk,  1647‐1706):  vrijdenker  en  bestrijder  van  bijgeloof; Denis Diderot (Frankrijk, 1713‐1784) en Jean Le Rond d’Alembert (Frankrijk, 1717‐ 1783):  initiatiefnemers,  redacteurs  en  medeauteurs  van  de  Encyclopédie  ou  dictionnaire  raisonné des sciences, des arts et des métiers; Paul Henry Thiry, baron d’Holbach (Duitsland,  1723‐1789):  wetenschapper,  materialistisch  filosoof,  runde  gedurende  tientallen  jaren  een  filosofisch salon in Parijs. Ook figuren als Julien Offray de La Mettrie, Voltaire, Jean‐Jacques  Rousseau, Jean Meslier, Claude Adrien Helvétius, Marquis de Condorcet, David Hume, John  Locke,  Mary  Wollstonecraft,  Thomas  Paine,  Baruch  Spinoza,  Franciscus  van  den  Enden,  Gottfried Wilhelm Leibniz, Moses Mendelssohn, Gotthold Ephraim Lessing,…  Cruciaal figuur uit de 18de eeuw is natuurlijk de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724‐1804),  die  zich  de  vraag  stelde  “Wat  is  verlichting?”.  Zijn  antwoord  uit  1784,  kortweg  “Sapere  aude!”,  is intussen uitgegroeid tot het motto van de Verlichting, en van vrijzinnigheid in het  algemeen. Voluit luidt de tekst:    “Verlichting betekent dat de mens zijn door hemzelf veroorzaakte onmondigheid achter zich  laat.  Onmondigheid  is  het  onvermogen  je  verstand  te  gebruiken  zonder  de  leiding  van  een  ander. Aan jezelf te wijten is deze onmondigheid wanneer de oorzaak ervan niet een gebrek  aan  verstand  is,  maar  een  gebrek  aan  vastberadenheid  en  aan  moed  om  hier  zonder  andermans leiding  gebruik  van  te maken.  Sapere aude!  ‘Heb  de  moed  je  eigen  verstand  te  gebruiken!’ is dan ook het motto van de Verlichting.”  (Bron: Berlinische Monatsschrift, Dezember 1984, vertaald uit het Duits)    De Franse Revolutie van 1789 luidde het einde in van de monarchie, het ‘Ancien Régime’ en  het feodale systeem en was het beginpunt van de Franse Republiek. De macht en privileges  van  adel  en  geestelijkheid  werden  eindelijk  teruggedrongen.  De  Déclaration  des  Droits  de  l’Homme et du Citoyen van 26 augustus 1789 is een basistekst van vrijheid en democratie in  17 artikelen en berust op de vele denkbeelden uit de Verlichting. Deze verklaring lag aan de  grondslag  van  de  latere  ‘Universele  Verklaring  van  de  Rechten  van  de  Mens’  (VN,  10  december 1948) en van het ‘Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens 

 

112 

en de Fundamentele Vrijheden’, kortweg ‘Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens’  (EU, 1950).  In  de  19de  eeuw  zijn  natuurlijk  bekende  vrijdenkers  als  Charles  Darwin  (1809‐1882,  Engels  bioloog: soorten evolueren via natuurlijke selectie), Karl Marx (1818‐1883, Duits econoom:  menselijke arbeid wordt in het kapitalisme beschouwd als een waar en verliest daardoor zijn  bevrediging)  en  Friedrich  Nietzsche  (1844‐1900,  Duits  filosoof:  God  is  dood  want  de  mens  heeft  hem  vermoord)  te  noemen.  Pas  vanaf  deze  eeuw  groeit  het  ‘vrijdenken’  ook  uit  tot  een  meer  georganiseerde  beweging.  Het  principe  van  ‘vrijheid  van  meningsuiting’  bijvoorbeeld, cruciaal voor vrijdenkers, werd in 1831 in de Belgische Grondwet verankerd.     Historisch  gezien  werd  met  de  19de  eeuwse  vrijdenkersbeweging  de  basis  gelegd  voor  de  huidige Belgische georganiseerde vrijzinnigheid. We kunnen twee perioden onderscheiden.    Periode van de vrijdenkers: 1830 ‐ WO II  Na de euforie om het ontstaan van België verwaterde snel de aanvankelijke eensgezindheid  tussen  de  katholieke  en  de  liberale  strekking.  De  deconfessionalisering  zette  zich  met  een  steeds  hogere  snelheid  verder.  Steeds  meer  mensen  bewogen  zich  dus  buiten  de  traditionele katholieke 'zuil'. Bij sommigen van hen groeide de behoefte om samen te komen  en  aldus  ontstonden  de  eerste  zogenaamde  ‘vrijdenkersbonden’,  met  als  belangrijkste  kenmerken:  anti‐klerikalisme  en  rationalisme.  We  kunnen  de  verschillende  verenigingen  groeperen onder de noemer ‘vrijdenkersbeweging’. Daarmee wordt heel de zeer heterogene  beweging van vrijdenkers bedoeld. Als we het in deze periode (en eigenlijk tot vlak voor WO  II)  hebben  over  ‘vrijzinnigen’,  dan  hebben  we  het  eigenlijk  over  ‘vrijdenkers’.  Onder  deze  bonden ontwikkelden zich twee stromingen die ook terug te vinden waren in het politieke  leven:  liberalen  en  socialisten.  Er  was  weinig  samenwerking  tussen  beide  strekkingen,  behalve tussen 1884 en 1914, toen er een homogeen katholieke regering was. Dit zette de  beide  strekkingen  aan  tot  samenwerking  met  onder  andere  de  oprichting  van  de  zeer  los  gestructureerde  Fédération  Nationale  des  Sociétés  de  Libre  Pensée,  die  beide  soorten  bonden  overkoepelde.  De  twee  oudste  vrijdenkersorganisaties  waren  L'Affranchissement   (1854)  met  onder  meer  Jan  Pellering,  en  het  afgesplitste  Les  Solidaires    (1857),  die  zich  vooral  bezighielden  met  sociale  studie,  de  organisatie  van  burgerlijke  begrafenissen  en  de 

 

113 

uitbouw  van  een  sociale  dienstverlening.  Daarna  volgden  het  socialistische  'Le  Peuple  ‐  Association  de  la  Démocratie  militante'    (1860)  met  onder  meer  César  De  Paepe,  en  het  liberale  La  Libre  Pensée    (1863,  gegroeid  uit  L'Affranchissement)  met  onder  meer  Cornelis  Verbruggen, Frederic Thijs, Victor Arnould en François Haeck.  Ter  vergelijking  in  diezelfde  periode  voor  Nederland:  “Het  boek  Licht  en  schaduwbeelden  (1854) van de arts en etnoloog Franz Junghuhn (1809‐1864) wordt gezien als het startschot  van  het  ‘georganiseerde  vrijdenken’  in  Nederland.  Vlak  hierna  –  in  1855  –  ontstaat  het  vrijdenkers‐tijdschrift De Dageraad en in 1856 wordt de vereniging De Dageraad opgericht.  In  de  eerste  jaren  is  het  deïsme  toonaangevend:  God  wordt  gezien  wordt  als  de  schepper  van natuurwetten. Geleidelijk, vanaf 1860‐65, word het atheïsme dominant.”  (bron: http://www.humanistischecanon.nl/vrijdenken )    De jaren daarna was de topperiode van de vrijdenkersbewegingen in Vlaanderen en België  met talloze verenigingen te lande. De hausse zou echter niet lang duren. Ten eerste was er  de toenemende secularisering van de maatschappij, waardoor de vrijdenkersbonden als het  ware hun functie verloren. Ten tweede groeiden de twee strekkingen terug uiteen als gevolg  van de invoering van het algemeen meervoudig stemrecht, waardoor de socialistische partij  veel populairder werd dan de liberale en de eersten hun eigen weg wilden gaan. Dit had ook  zijn invloed op de samenwerking tussen de vrijdenkersbonden. Ten derde als gevolg van de  uitbreiding  van  het  kiespotentieel.  De  verschillende  politieke  partijen  aasden  daarbij  op  elkaars achterban, ook op de christelijke. De socialistische en liberale partij moesten dus iets  doen aan hun antiklerikale imago en distantieerden zich daarom van de vrijdenkersbonden.  Vele  politici  stapten  uit  de  vrijdenkersbeweging  en  dit  proces  zette  zich  sterk  door  tijdens  het  Interbellum.  De  invloed  van  de  vrijdenkersbonden  nam  zienderogen  af  en  langzamerhand ontstond het landschap van de huidige vrijmetselaars.    Georganiseerde vrijzinnigheid: WO II ‐ heden  De tijd van de vrijdenkersbonden was voorbij en andere vrijzinnige initiatieven konden aan  bod  komen.  Een  nieuwe  ontwikkeling  werd  ingezet  na  WO  II:  de  georganiseerde  vrijzinnigheid.  Deze  ontwikkeling  begon  met  de  oprichting  van  het  Humanistisch  Verbond  (HV).  HV  ontstond  in  december  1951  in  Antwerpen.  Initiatiefnemers  waren  Robert  Dille, 

 

114 

Lucien  De  Coninck  en  vooral  Karel  Cuypers,  de  invloedrijke  eerste  voorzitter  van  het  Humanistisch  Verbond  en  tevens  de  man  die  zijn  naam  gaf  aan  het  ‘Vrijzinnig  Ontmoetingscentrum Karel Cuypershuis’ te Antwerpen. Die initiatiefnemers hadden weinig  of geen banden met de klassieke vrijdenkersbonden. HV was een a‐godsdienstige vereniging  die de nadruk legde op verdraagzaamheid, vrijheid en kritisch denken. Het stond  ook mee  aan de wieg van de International Humanist and Ethical Union (IHEU) in 1952 en van de Unie  Vrijzinnig Verenigingen (UVV/deMens.nu) in 1966/1971.       

   

                       

 

115 

Bijlagen    We geven twee bijlagen mee.   De eerste bijlage is meteen een oproep aan de lezer: kruip in je pen en schrijf mee aan het  vrijzinnig humanisme, opdat dit verhaal gevoed zou blijven worden.  In de tweede bijlage vertellen we kort iets over het aantal vrijzinnig humanisten en over het  aantal vrijzinnig humanistische organisaties in de wereld.     Bijlage 1: ik schrijf mee aan het vrijzinnig humanisme!    ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….   ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….  

 

116 

Bijlage 2: vrijzinnig humanisme in de wereld    HVV  telt  zo’n  9.000  leden.  Hoeveel  vrijzinnig  humanisten  zijn  er  in  België?  Hoeveel  zijn  er  wereldwijd? Wanneer ben je in feite vrijzinnig humanist? Geen gemakkelijke vragen want als  er ‘levensbeschouwelijk’ geteld wordt of als er  cijfers worden gepubliceerd, is de vraag op  welke manier de gegevens werden verzameld, wie wat beweert over wie, welke categorieën  en termen worden gebruikt en wat ermee bedoeld wordt. Bovendien zijn veel zogenaamde  religies  ‘niet‐theïstisch’  en/of  niet‐confessioneel  (bijvoorbeeld  het  boeddhisme,  met  ongeveer  370  miljoen  aanhangers),  of  word  je  soms  religieus  genoemd  gewoon  omdat  je  geboren  wordt  in  een  gezin  onder  een  bepaalde  cultureel‐religieuze  vlag  (je  wordt  bijvoorbeeld  gemakkelijk  als  moslim  of  jood  beschouwd  omdat  je  islamitische  of  joodse  ouders  hebt),  of  zijn  sommige  mensen  onkerkelijk  maar  wel  gelovig,  religieus  of  spiritueel  ingesteld, of maken ouders hun kinderen lid van een bepaalde godsdienst zonder dat zij dat  zelf weten (bijvoorbeeld het dopen van baby’s in de katholieke kerk). Dit alles los van het feit  dat,  althans  volgens  de  klassieke  visie  binnen  de  islam,  elk  kind  wereldwijd  van  bij  zijn  of  haar geboorte eigenlijk een… moslim is.     Een  bonte  verscheidenheid  van  criteria  en  betekenissen  dus  bij  die  ‘telling’  of  ‘aanhang’  want de één wordt gratis lid van de katholieke kerk zonder dat hij het weet, laat staan wenst  (bv. via het doopsel), terwijl de ander bewust en vrij een bepaald lidmaatschapsgeld betaalt  van een levensbeschouwelijke organisatie (bv. bij HVV). Hoe dan ook, een ding is zeker: er  zijn  diverse  getallen  in  omloop.  Wat  het  aantal  ongelovigen,  niet‐religieuzen,  vrijzinnigen,  humanisten en atheïsten betreft, lopen de cijfers dan ook uiteen. Enkele voorbeelden:    a)  Een  zeer  recent  onderzoek  bijvoorbeeld,  volgens  een  artikel  van  29  februari  2012,  stelt  het volgende:  “Het percentage praktiserende katholieken is in België in tien jaar tijd fors afgenomen. Was  in 2002 nog ruim 17 procent van de Belgen praktiserend katholiek, momenteel is dit nog 8,7  procent, zo blijkt uit onderzoek onder 1500 Belgen. 4 procent van de zuiderburen behoort  tot de 'kernkatholieken', wat inhoudt dat zij regelmatig praktiseren en lid zijn van religieuze  of  kerkelijke  organisaties.  Sommigen  zetten  zich  als  vrijwilliger  binnen  die  organisaties  in. 

 

117 

 32,6 procent van de Belgen is wel gelovig, maar niet kerkelijk. Verder telt België 9,2 procent  atheïsten.”  (bron: 

http://www.katholieknieuwsblad.nl/nieuws/item/1748‐belgi%C3%AB‐fors‐minder‐

praktiserende‐katholieken.html )   b)  Uit  een  telefonische  rondvraag  van  Le  Soir  (gepubliceerd  in  Le  Soir  van  23/24  januari  2010)  halen  we  ander  cijfermateriaal.  Men  onderzocht  onder  meer  de  aanhang  bij  de  katholieke  kerk,  de  islam,  het  jodendom,  de  orthodoxe  kerk,  de  protestantse  kerk,  het  boeddhisme, een andere religie en geen religie. In 2005 zegt 28% van de Belgen van zichzelf  dat ze tot ‘geen religie’ behoren, in 2010 was dat al 31%.     c) In 2006 publiceerde de Unie Vrijzinnige Verenigingen in een extra nummer van UVV‐Info  de  resultaten  van  een  in  2005  zelf  uitgevoerd  ‘levensvragenonderzoek’.  Er  werd  een  steekproef  getrokken  van  2500  Vlamingen  en  500  Nederlandstalige  Brusselaars.  In  totaal  vulden  1916  personen  de  vragenlijst  in.  Daaruit  blijkt  dat  zowat  een  kwart  van  de  respondenten  aangeeft  dat  ze  ‘vrijzinnig,  humanist,  agnost,  atheïst  of  levensbeschouwelijk  onverschillig’  zijn.  Verder  zegt  78%  van  de  vrijzinnigen  en  75%  van  de  humanisten  dat  ze  (eerder) niet‐gelovig zijn, waar dat bij atheïsten 93% is.    d)  Tot  daar  enkele  cijfers  voor  België.  Wat  zeggen  de  cijfers  wereldwijd?  De  Gallup  International  Association  ondervroeg  wereldwijd  meer  dan  50.000  mannen  en  vrouwen  in  57  landen  gespreid  over  5  continenten  over  hun  ‘zelf‐perceptie  omtrent  geloof’.  De  resultaten  staan  in  de    Global  Index  of  Religiosity  and  Atheism  2012.  Ook  de  International  Humanist  and  Ethical  Union  (IHEU)  verwijst  naar  deze  cijfers  in  zijn  Freedom  of  Thought  2012. A Global Report on Discrimination Against Humanists, Atheists and the Nonreligious.  Daaruit  blijkt  dat  59%  zichzelf  als  ‘religieus’  beschouwt,  23%  als  ‘niet‐religieus’  en  13%  als  ‘atheïstisch’. De meeste atheïsten zitten in China (47%), Japan (31%) en West‐Europa (14%).  Bron: http://www.wingia.com/web/files/news/14/file/14.pdf       e)  Er  zouden,  aldus  een  andere  bron,  ongeveer  800  miljoen  ‘niet‐religieuzen,  agnosten  en  atheïsten’ geteld kunnen worden  

 

118 

(bron:  http://www.demorgen.be/dm/nl/990/Buitenland/article/detail/1357449/2011/12/03/Christ endom‐snelst‐groeiende‐godsdienst.dhtml?mid=5442 ).     f) Volgens weer andere cijfers is 15% van de wereldbevolking atheïstisch te noemen (bron:  http://theo.kuleuven.be/icrid/icrid_religies/  ).  Nog  volgens  dezelfde  bron  (met  cijfers  uit  2004?)  geeft  onderstaand  overzicht  een  idee  van  het  (a)religieus  gehalte  van  de  wereldbevolking:  “Volgens de meest recente godsdienststatistieken wordt de mensheid steeds religieuzer. Het  aantal  aanhangers  van  de  grote  godsdiensten  stijgt  verhoudingsgewijs  sneller  dan  de  wereldbevolking,  terwijl  de  aangroei  van  het  aantal  niet‐religieuze  mensen  en  atheïsten  stagneert. Het jaarlijkse groeipercentage van niet‐religieuzen (0,8%) en atheïsten (0,2%) ligt  namelijk ver onder dat van de wereldbevolking (1,2%). Van de grote godsdiensten groeit de  islam  met  2,1%  het  snelst.  Het  christendom  stijgt  met  1,3%  nauwelijks  sneller  dan  de  wereldbevolking. Het aantal boeddhisten neemt jaarlijks met 1% toe. Religies in de wereld.   (Bron: 

David 

B. 

Barret 

en 

Tod 

M. 

Johnson) 

  Uit  bovenstaand  diagram  blijkt  dat  33%  van  de  6,28  miljard  wereldburgers  tot  het  christendom behoort. Dat is ongeveer één derde, wat overeenkomt met 2,1 miljard mensen.  Eén  vijfde  of  21%  van  de  wereldbevolking  noemt  zich  moslim.  Dat  stemt  overeen  met  1,3  miljard  mensen.  De  hindoes  zijn  met  849  miljoen  en  maken  daarmee  14%  uit  van  de  wereldbevolking.  371  miljoen  mensen  volgend  de  leer  van  de  Boeddha  (5%  van  de 

 

119 

wereldbevolking).  Ongeveer  939  miljoen  mensen  noemen  zich  niet‐religieus  of  atheïst.  Zij  vertegenwoordigen  15%.  Het  overige  deel  (12%)  is  lid  van  een  kleinere  religie  of  een  religieuze  beweging.  Daaronder  bevindt  zich  zowel  het  jodendom  als  het  sikhisme  en  het  jainisme.”    g) Op Wikipedia is gemakkelijk te vinden dat er zowat 1.1 miljard ‘niet‐religieuzen’ zouden  zijn,  cijfers  uit  2005  (bron:  http://nl.wikipedia.org/wiki/Religie  ).  In  een  schema  ziet  dit  er  dan  zo  uit,  waarbij  de  ‘niet‐religieuzen’  specifieker  worden  omschreven  als  agnosten  en  atheïsten: 

    Wat  zeggen  al  die  cijfers  nu  eigenlijk  en  wat  moeten  we  ervan  denken?  In  het  ‘Statistisch  Jaarboek  van  de  Rooms‐Katholieke  Kerk’  te  Rome  bijvoorbeeld  wordt  het  aantal  zogenaamde  aanhangers  of  leden  van  de  kerk  eigenlijk  beschouwd  als  het  aantal  ‘Fedeli  Cattolici  (Battezzati)’:  ‘de  katholieke  getrouwen  (gedoopten)’.    Als  je  dan  weet  dat  het  doopsel volgens die RKK niet ongedaan kan worden gemaakt, dan haalt ontdoping ook geen  zier uit. Het is dus opletten met cijfermateriaal. We nemen de globale cijfers dan ook met  een korreltje zout.     Een overzicht geven van de honderden vrijzinnig humanistische organisaties in de wereld is  ook  wel  onbegonnen  werk,  niet  alleen  kwantitatief  (wat  de  opsomming  betreft)  maar  ook  kwalitatief  (maken  we  bijvoorbeeld  een  onderscheid  tussen  vrijzinnige,  humanistische,  vrijzinnig  humanistische,  atheïstische,  vrijdenkende,  seculiere,  laïeke,  agnostische, 

 

120 

rationalistische,  a‐religieuze,  sceptische,  vrij  onderzoekende…  organisaties?).  Bovendien  is  niet  elke  vrijzinnige  organisatie  in  Vlaanderen  aangesloten  bij  de  koepel‐  en  netwerkorganisatie  Unie  Vrijzinnige  Verenigingen/deMens.nu,  zoals  bijvoorbeeld  de  studentenvereniging  ‘Taalminnend  Studentengenootschap  ‘t  Zal  Wel  Gaan’.  Het  bekende  ‘August Vermeylenfonds’, het ‘Willemsfonds’ en de ‘Humanistische Jongeren’ dan weer wel.  Daarom beperken we ons tot de volgende korte opsomming, gezien vanuit onze organisatie,  met opgave van de respectievelijk website, voor verdere verwijzing:    België    -

Humanistisch‐Vrijzinnige Vereniging (HVV, Vlaanderen‐Brussel): http://www.h‐vv.be/   met zowat 130 lokale afdelingen, groepen en kernen; 

-

Unie 

Vrijzinnige 

Verenigingen/deMens.nu 

(UVV, 

Vlaanderen‐Brussel): 

http://www.demens.nu/nl/ met 35 aangesloten vrijzinnig humanistische organisaties  en ongeveer 35 HuizenvandeMens;  -

Federatie Vrijzinnige Centra (FVC, Vlaanderen): http://www.fvcentra.be/ met zo’n 27  aangesloten vrijzinnige ontmoetingscentra; 

-

Centre  d’Action  Laïque  (CAL,  Wallonië‐Bruxelles):  http://www.laicite.be/  met  zo’n  250 regionale en lokale associaties.   

Europa    -

European  Humanist  Federation  (EHF,  Europa):  http://humanistfederation.eu/  met  meer dan 50 aangesloten nationale organisaties (waaronder dus HVV, UVV en CAL) in  23 verschillende Europese landen; 

-

European 

Humanist 

Professionals 

http://www.humanistprofessionals.org/EHPhome.asp 

(EHP,  als 

Europa): 

associatie 

van 

humanistische  raadgevers  of  consulenten,  opvoeders,  ceremoniemeesters,  stafmedewerkers, humanistische vrijwilligers, … en waarvan de leden van de huidige  Directieraad  afkomstig  zijn  van  België/Vlaanderen,  Noorwegen,  Nederland  en  Duitsland. 

 

121 

Internationaal    -

International  Humanist  and  Ethical  Union  (IHEU,  wereldwijd):  http://www.iheu.org/  met  officiële  vertegenwoordigingen  in  Europa,  Noord‐,  Midden‐  en  Zuid‐Amerika,  Oost‐Afrika, West‐ en Zuid‐Afrika, Zuid‐Azië, Midden en Verre Oosten, Oceanië, met  meer  dan  100  aangesloten  grote  vrijzinnig  humanistische  (namelijk “humanistische,  rationalistische, 

laïeke, 

ethisch‐culturele, 

atheïstische 

and 

vrijdenkende”) 

organisaties  in meer dan 40 landen;  -

International  Association  of  Humanist  Educators,  Counsellors  and  Leaders  (IAHECL,  wereldwijd); 

-

International Humanist and Ethical Youth Organisation (IHEYO, wereldwijd); 

-

International Humanist Trust (IHT, wereldwijd). 

                       

 

122 

Woordenlijst    Achtvoudige  Pad:  het  ‘Edele  Achtvoudige  Pad’  is  de  Boeddhistische  weg  of  pad  naar  verlichting (bevrijding, verlossing); het zet in acht onderdelen uit hoe de mens de onrust van  geest  en  het  lijden  kan  overwinnen;  kort  omschreven  gaat  het  over:  juist  begrip,  juiste  gedachten,  juist  spreken,  juist  handelen,  juist  levensonderhoud,  juiste  inspanning,  juiste  indachtigheid  en  juiste  concentratie.  Mindfulness  is  gebaseerd  op  het  onderdeel  ‘indachtigheid’ (aandachtigheid, achtzaamheid, bewuste aandacht via meditatie).    agnosticisme  (agnost,  agnostisch):  het  agnosticisme  is  de  filosofische  leer  dat  kennis  van  religieuze  ideeën  over  vermeende  bovennatuurlijke  verschijnselen  onmogelijk  is,  omdat  deze niet (met de wetenschappelijke methode) te bewijzen zijn; met betrekking tot goden is  agnosticisme  de  overtuiging  dat  de  kenbare  werkelijkheid  geen  aanleiding  geeft  om  het  bestaan  van  God  te  veronderstellen  of  te  ontkennen;  een  aanhanger  heet  agnost  of  agnosticus.    Ancien  Régime:  (Frans  voor  ‘oud  bestuur’)  de  periode  in  de  Europese  geschiedenis  die  begint aan het einde van de middeleeuwen en eindigt met de Franse Revolutie; een ander  woord is de ‘Vroegmoderne Tijd’, een periode in de Europese geschiedenis die loopt van ca.  1450  tot  ca.  1800.  In  enge  zin  wordt  met  ‘Ancien  Régime’  het  door  het  Huis  Bourbon  op  absolutistische wijze geregeerde Frankrijk van vóór de Franse Revolutie van 1789 bedoeld.    anti‐klerikalisme: de stroming of beweging waarbij mensen zich afzetten tegen de invloed,  impact of machtspositie van de clerus (geestelijkheid) op het openbare leven, onderwijs of in  de  politiek;  antiklerikalen  zijn  vaak  ook  aanhangers  van  ‘secularisme’  (de  stelling  dat  er  scheiding van kerk en staat dient te zijn).    antropocentrisme:  term  uit  de  filosofie  die  duidt  op  een  visie  waarin  de  mens  als  middelpunt  van  het  bestaan  en  als  maatstaf  van  alle  dingen  geldt  of  zo  wordt  gezien;  het 

 

123 

humanistische  ‘centraal  stellen  van  de  mens’,  in  tegenstelling  tot  het  centraal  stellen  van  God’ door gelovigen, is daar een afgeleide van.    argumentatie:  een  overtuigingsrede  of  betoog  voor  een  bepaald  idee,  een  visie  of  standpunt, etc. Bij een sterk betoog wordt gebruik gemaakt van stevige argumenten en van  een  redenering  die  uitgaat  van  enkele  premissen  (uitgangspunten)  en  logisch  tot  een  bepaalde conclusie (besluit) leidt. Een argument is een stelling die men gebruikt om tot een  besluit te komen, iets te betogen of te bewijzen of om iemand te overtuigen.    argumentum ad hominem: ‘argument op de man’; een argument dat betrekking heeft op de  persoon  die  de  bewering  doet  in  plaats  van  op  de  bewering  zelf;  wordt  gebruikt  als  drogreden.  Voorbeeld  van  een  ‘argumentum  ad  hominem’:  Jan  beweert  iets  waarop  Piet  zegt dat Jan al wel vaker gelogen heeft, wat impliceert dat Jan ook nu weer zou liegen.    atheïsme (atheïst, atheïstisch): de afwezigheid van godsgeloof, de aanname of overtuiging  dat  er  geen  god(en)  bestaan  of  kunnen  bestaan;  in  het  atheïstische  denken  wordt  er  van  uitgegaan  dat  de  resultaten  van  de  natuurwetenschappen  voldoende  hebben  aangetoond  dat er geen kracht buiten de natuur hoeft te bestaan of gegeven te worden om het ontstaan  en  bestaan  ervan  te  verklaren;  veel  atheïsten  zijn  sceptisch  ten  aanzien  van  alle  bovennatuurlijke wezens en verklaringen en wijzen op het gebrek aan empirisch bewijs voor  het bestaan van goden.     bio‐ethiek  (bio‐ethici):  de  bio‐ethiek  is  een  onderdeel  van  de  moraalwetenschap,  die  zich  richt op de ethische aspecten van menselijk ingrijpen in het menselijk leven; het gaat hierbij  vaak om morele vraagstukken rond het begin (bv. abortus, in‐vitrofertilisatie) en het einde  (bv.  euthanasie,  palliatieve  zorg)  van  het  leven.  In  Vlaanderen  is  bijvoorbeeld  de  socio‐ culturele beweging ‘De Maakbare Mens’ vzw actief op het terrein van dergelijke bio‐ethische  en biomedische thema's via informatie‐ en sensibilisatiecampagnes.    bipolaire stoornis: een affectieve (gevoels‐) stoornis die wordt gekenmerkt door wisselende 

 

124 

stemmingen, dan weer manisch of hypomaan, dan weer depressief; de manische periode is  het  tegenovergestelde  ofwel  de  tegenpool  van  een  depressieve  periode,  vandaar  de  term  ‘bipolair’ (‘tweepolig’). Vroeger sprak men van ‘manisch‐depressieve stoornis’.    bornavirus: is een RNA virus, soms afgekort als BDV (Borna Discease Virus), genoemd naar  de stad Borna in Duitsland, waar het in het jaar 1885 een epidemie onder cavalleriepaarden  veroorzaakte.  Het  virus  kan  waarschijnlijk  de  meeste  warmbloedige  dieren  besmetten,  inclusief de mens.  Het werkt in op de hersenen; het gaat in feite om een verre variant van  hondsdolheid.    buurtruilen:  het  ruilen  van  allerlei  informele  diensten  tussen  individuen,  groepen  en  organisaties  binnen  een  netwerk  om  op  die  manier  het  sociaal  netwerk  van  de  buurt  te  versterken. Voorbeeld: ‘swappen’ (onderling ruilen van kleding).    clitoridectomie:  een  vorm  van  vrouwenbesnijdenis  of  ‘genitale  verminking’  waarbij  de  clitoris  gedeeltelijk  of  volledig  wordt  weggesneden;  het  gaat  om  een  vorm  van  verminking  die in het Westen als absoluut vrouwonwaardig wordt gezien maar die in bepaalde culturen  (meestal  Afrika,  bv.  Somalië  en  Egypte)  wel  een  traditie  is,  al  dan  niet  breed  ‘aanvaard’;  motief  voor  clitoridectomie  is  onder  meer  het vermeend  verhogen  van  de  vruchtbaarheid,  maar  vooral  het  ontzeggen  van  seksueel  genot  aan  vrouwen  en  het  beschermen  van  hun  maagdelijkheid; de ingreep markeert voor aanhangers tevens de overgang van meisje naar  vrouw  (en  wordt  dus  als  een  overgangsritueel  gezien);  vrouwenbesnijdenis  is  een  sterke  traditie  en  onbesneden  meisjes  of  vrouwen  worden  veelal  sociaal  uitgesloten;  er  worden  drie types van genitale verminking onderscheiden: clitoridectomie, excisie (de clitoris en de  binnenste  en  soms  de  buitenste  schaamlippen  worden  deels  of  volledig  weggenomen)  en  infibulatie (de vagina wordt vernauwd of afgesloten door de schaamlippen weg te halen en  te hechten, met of zonder excisie van clitoris); besnijdenis (circumcisie) bij jongens houdt in  dat de voorhuid, die de eikel bedekt, verwijderd wordt; er bestaat gedeeltelijke (partiële) en  volledige (radicale) besnijdenis: bij de laatste soort wordt de hele voorhuid verwijderd zodat  de eikel altijd helemaal bloot ligt.     

 

125 

coachsurfen:  houdt  in  dat  men  als  reiziger  een  slaapplaats  verkrijgt  via  afspraak  in  het  privaat huis van een plaatselijk contactpersoon; het komt neer op bijna gratis bij iemand in  het buitenland ‘op de bank’ overnachten.    conclusie:  besluit  dat  volgt  uit  het  voorgaande.  In  de  logica  volgt  een  conclusie  uit  voorafgaande  premissen.  Het  is  een  uit  premissen  logisch  afgeleide  propositie  (stelling,  uitspraak)  die  vaak  begint  met  “dus”.  De  derde  regel  uit  onderstaand  syllogisme  (een  redenering  met  drie  proposities:  majorpremisse,  minorpremisse  en  conclusie)  is  een  voorbeeld daarvan:  Als A waar is, dan is B niet waar. (majorpremisse)  A is waar. (minorpremisse)  Dus B is niet waar. (conclusie)    consistent: innerlijk samenhangend en niet tegenstrijdig; wordt gezegd van bijvoorbeeld een  theorie, een gedrag, een beleid…    creationisme: het idee dat het universum, de aarde, de planten en dieren, en de mensheid  geschapen  zijn  door  een  goddelijk  wezen.  Het  betreft  dus  een  geloof  in  de  concrete  of  letterlijke 

schepping. 

Er 

kunnen 

drie 

varianten 

onderscheiden 

worden: 

jongeaardecreationisme: schepping in 6 dagen van 24 uur, gedateerd omstreeks 4000 v.o.t.;  oudeaardecreationisme:  schepping  over  een  periode  van  vele  miljoenen  jaren;  progressief  creationisme: God stuurt of grijpt in de ontwikkeling van het leven in.    deïsme (deïst): religieuze opvatting die stelt dat God de schepper van het universum en van  de natuurwetten is; volgens het deïsme zou God echter na die schepping niet ingrijpen in het  proces van de natuur(wetten).    dogma (dogmatiek): geloofsartikel, leerstelling of grondregel die als ‘waar’ (de ‘ware leer’)  wordt  beschouwd  door  een religie,  ideologie, organisatie,…  en  die  als  onderbouwing  dient  voor heel het gedachtegoed. Een dogma is verondersteld niet in vraag te worden gesteld of  in twijfel te worden getrokken door de aanhangers. Dogmatiek staat voor de geloofsleer of 

 

126 

de  verzameling  van  leerstellingen.  Voorbeeld  van  een  dogma  van  de  katholieke  kerk:  de  onbevlekte  ontvangenis  van  Maria.  Er  wordt  gesteld  dat  Maria  werd  verwekt  en  werd  geboren zonder met de erfzonde bevlekt te zijn. Dit dogma werd op 8 december 1854 door  paus Pius IX in een pauselijke bul afgekondigd.    drogreden:  een  foute  reden,  schijnreden,  denkfout,  sofisme.  Een  voorbeeld  van  een  drogreden is het ‘argumentum ad hominem’ (‘argument op de persoon’): men speelt op de  man in plaats van op de bal. Bijvoorbeeld: “Wat weet jij als dronkaard nu af van politiek?”  Een  ‘drogredenering’  is  een  redenering  die  niet  klopt  maar  wel  aannemelijk  lijkt  omdat  ze  uitgaat van verkeerde premissen of drogredenen gebruikt.    ecocentrisme:  term  uit  de  (milieu)filosofie  en  ethiek,  volgens  dewelke  niet  de  mens  (zie  antropocentrisme) maar het ecosysteem in het centrum der dingen is geplaatst; volgens het  ecocentrisme  heeft  de  natuur  intrinsieke  waarde,  waarde  op  zich;  de  mens  is  slechts  deel  van het ecosysteem en is dus zeker niet de maatstaf voor alles; een bekend verdediger van  het ecocentrisme was wijlen Jaap Kruithof (1929‐2009)    epicurisme: leer van de Griekse filosoof Epicuros (341‐270 v.o.t.) die vooral gericht was op  (gematigde) zinnelijkheid en genot.    euthanasie:  het  opzettelijk  levensbeëindigend  handelen  door  een  andere  dan  betrokkene,  op diens verzoek; een andere term die soms gebruikt wordt is de ‘goede dood’ of de ‘milde  dood’. Euthanasie is in België sinds 2002 wettelijk geregeld en duidelijk omschreven. Het is  slechts één van de zes mogelijke beslissingen bij het levenseinde.    filosofisch materialisme: leer of filosofie die alles terugvoert op materiële, kwantificeerbare  grootheden.    gay bashing: ‘homobashing’, verbaal en/of fysiek geweld tegen personen die door de plegers  gedacht  worden  homoseksueel,  lesbienne,  biseksueel,…  te  zijn,  los  van  het  feit  of  de  slachtoffers in feite homo‐ dan wel heteroseksueel zijn. 

 

127 

  geldigheid  (geldige  manier):  vormelijke  correctheid  (een  juiste  of  valabele  manier).  In  de  logica spreekt men over een ‘geldige redenering’. Een voorbeeld van een syllogisme met een  geldige redenering is:  Alle mensen zijn sterfelijk. (majorpremisse)  Socrates is een mens. (minorpremisse)  Socrates is sterfelijk.  (conclusie)  Dit is een geldige redenering omdat de conclusie noodzakelijkerwijs volgt uit de  voorafgaande  premissen.  De  geldigheid  van  redeneringen  (de  formele  correctheid  van  de  redeneervorm)  staat  los  van  de  waarheid  of  de  onwaarheid  van  de  proposities.  Een  ware  conclusie kan getrokken worden uit onware premissen. Een redenering kan nooit geldig zijn  als alle premissen waar zijn en de conclusie onwaar is.    gender:  term  die  slaat  op  de  gedrags‐  en  identiteitsaspecten  van  sekse  (geslacht),  in  tegenstelling tot de lichamelijke of biologische aspecten ervan; sekse is de term die slaat op  het  biologische  geslacht  (man,  vrouw  of  kenmerken  van  allebei).  Gender  is  een  sociaal‐ politiek‐cultureel  beladen  term  die  de  opvattingen  en  gebruiken  rond  ‘mannelijkheid’  en  ‘vrouwelijkheid’ omvat en ter discussie stelt.    genetisch testen: via een genetische test kan een verandering of defect in een specifiek gen  vastgesteld worden; hiermee is het voor sommige erfelijke afwijkingen, die door een mutatie  in  één  gen  veroorzaakt  worden,  mogelijk  een  abnormaal  ziekteverwekkend  allel  (een  bepaalde  versie  of  uitvoering  van  een  gen)  op  te  sporen;  door  middel  van  een  genetische  test bij ouders kan bijvoorbeeld de kans berekend worden op een baby met een bepaalde  erfelijke afwijking, zoals bijvoorbeeld het syndroom van Down (mongolisme).    Gilgamesj‐epos: een heldendicht en een van de oudste literaire werken ter wereld; het epos  gaat terug op losse verhalen in het Sumerisch rond de figuren van 'Bilgames' en ‘Enkidoe’ uit  het begin van het tweede millennium voor onze tijdrekening.    hedonisme: (in oorsprong Griekse) leer of filosofie die binnen de ethiek genot als hoogste  

 

128 

goed beschouwt.    holistisch: zich rekenschap gevend van het geheel, van de verwevenheid van alle facetten,  onderdelen  of  aspecten  van  iets;  bv.  holistische  geneeskunde:  daarbij  kijkt  men  naar  de  mens in zijn totaliteit (fysiek, emotioneel, psychisch, spiritueel).    hypothese: een stelling in de wetenschap die (nog) niet bewezen is en die het uitgangspunt  vormt  van  een  theorie  of  een  verklaring.  In  de  gewone  omgangstaal  wordt  het  woord  gebruikt voor ‘veronderstelling’ of ‘aanname’.    ietsisme: het ‘geloof’ in een metafysische kracht, in ‘iets’ dat onbepaald is; algemene term  voor uiteenlopende overtuigingen waarbij mensen aannemen dat er ‘iets’ is ‘tussen hemel  en  aarde’,  zonder  daarom  een  welbepaalde  godsdienst  of  religie  aan  te  hangen;  voor  de  eigen zingevingsbehoefte houdt de persoon dus vast aan iets transcendents of gelooft hij/zij  dat er aan al het bestaande een transcendente, onbenoembare kracht ten grondslag ligt.    in‐vitrofertilisatie:  kortweg  ivf,  ook  wel  reageerbuisbevruchting  genoemd,  is  een  voortplantingstechniek  waarbij  een  of  meer  eicellen  buiten  het  lichaam  worden  bevrucht  met zaadcellen, waarna de ontstane embryo’s in de baarmoeder teruggeplaatst worden; de  eerste  baby  aldus  geboren  is  de  Britse  Louise  Brown.  Tussen  1978  en  2007  zijn  naar  schatting wereldwijd drie miljoen kinderen dankzij ivf geboren.    letsen: werkwoord dat slaat op de afkorting L.E.T.S. (Local Exchange and Trade System); een  LETSgroep  is  een  groep  mensen  die  afspraken  maken  rond  het  onderling  uitwisselen  van  diensten,  kennis,  goederen  en  belevenissen.  Voorbeeld:  jij  maakt  eten  klaar  voor  Jan.  Die  wast de auto van Helena, die dan weer de strijk doet voor Marie. Ondertussen verstelt Marie  jouw kleren.    lichaam‐geest‐probleem:  een  thema  in  de  filosofie  dat  gaat  over  de  schijnbaar  onverklaarbare  interactie  tussen  de  (immateriële)  geest  (mind)  en  het  (materieel)  lichaam  (body).  Plato  was  de  eerste  filosoof  die  zich  met  dit  probleem  bezighield.  René  Descartes 

 

129 

stelde dat de interactie tussen lichaam en ‘ziel’ (geest) plaatsvond in de pijnappelklier. In de  cognitiewetenschap onderzoekt men of lichaam en geest twee verschillende entiteiten zijn  (dualisme)  of  twee  verschijningsvormen  van  dezelfde  entiteit  (materialisme).  Er  zijn  nog  twee  grote  problemen  op  dit  vlak:  het  verschijnsel  van  ‘bewustzijn’  en  van  ‘qualia’  (eigenschappen van bewuste zintuiglijke ervaringen). Hieraan verwant is het huidige ‘brein‐  en  bewustzijndebat’:  is  het  bewustzijn  een  zijnstoestand,  een  eigenschap,  een  product  of  een illusie van het brein of nog iets anders, en wat is de relatie tussen beide precies?    logica:  de  wetenschap  die  zich  bezighoudt  met  de  formele  regels  van  het  redeneren;  traditioneel  wordt  de  logica  vanuit  de  filosofie  bestudeerd,  maar  ze  wordt  tevens  tot  de  wiskunde  gerekend.  Logica  wordt  in  allerlei  takken  en  subdisciplines  van  de  wetenschap  gebruikt om samenhang te leveren en bewijsvoering te garanderen.    lokale  munten:  ‘complementaire  munten’  uit  een  lokaal  geldcircuit  waarbij  het  geld  in  de  lokale economie blijft en waarbij de winsten ook lokaal blijven en niet naar het buitenland  verdwijnen. Een voorbeeld van een lokale munt is de ‘Chiemgauer’, gebruikt in verschillende  districten in de staat Beieren, Duitsland. Ontworpen in 2003 als een ‘tegoedbonnensysteem’.  Het concept draait rond een soort waardebonnen tussen zowat 200 aangesloten handelaars  en duizenden particulieren. De Chiemgauer is gekoppeld aan de euro met een waarde van 1  op 1. Andere voorbeelden: de ‘Torekes’ (Gent), de Gelre (Nederland).    mantra:  gedicht,  woord,  uitspraak  of  zelfs  een  lettergreep  die  ergens  het  midden  houdt  tussen een spreuk enerzijds en een gebed anderzijds; in sommige gevallen wordt de mantra  steeds herhaald en is hij bedoeld als een continue recitatie (men ‘chant’ of ‘zingt’ deze dan  onophoudelijk) met het oog op een spirituele transformatie. Een wellicht bekend voorbeeld  van een mantra is die van de Hare Krishna beweging (gesticht in 1966 in New York):  Hare Krishna Hare Krishna  Krishna Krishna Hare Hare  Hare Rama Hare Rama  Rama Rama Hare Hare   

 

130 

mindfulness:  meditatieve  praktijk  van  ‘achtzaamheid’  of  ‘bewuste  aandacht’,  een  uitdrukking die afkomstig is uit het angelsaksich taalgebruik, waarvan de oorsprong eigenlijk  in het boeddhisme ligt; mindfulness verwijst naar een vorm van meditatie waarin men zich  op een niet‐reactieve manier bewust is van de fysieke en geestelijke sensaties en situaties  van het moment of naar een levenshouding die zich kenmerkt door acceptatie; het idee is  dat  door  mindfulness  te  beoefenen het  mogelijk  wordt  de  werkelijkheid  te  aanvaarden  en  bewust aandacht te geven aan jezelf en alles om je heen, zonder automatismen en oordelen,  waardoor  innerlijke  kalmte  en  rust  kan  bereikt  worden.  Er  worden  opmerkelijk  goede  resultaten  geboekt  met  de  praktijk  van  mindfulness  in  bijvoorbeeld  scholen  en  gevangenissen.    morele begeleiding: een vorm van (spirituele, morele) zorg en dienstverlening aan mensen  om  hen  bij  te  staan  bij  levensvragen,  het  zoeken  naar  zingeving,  ervaringen  met  verlies,  eenzaamheid, relatieproblemen, …; uitgangspunt is het respect voor de eigen waarde van de  mens  en  de  eigen  verantwoordelijkheid  en  keuzes.  In  Vlaanderen  en  Brussel  bieden  de  vrijzinnig humanistische consulenten van deMens.nu morele begeleiding aan via de ‘Huizen  van de Mens’.    mystieke manipulatie: werkwijze die bijvoorbeeld in sekten wordt gebruikt om volgelingen  te manipuleren; de leiders zien zichzelf als door God, de geschiedenis of door één of andere  supernatuurlijke  kracht  afgevaardigd  om  ‘de  mystieke  opdracht’  uit  te  voeren.  Gebeurtenissen worden uitgebuit om het individu te laten geloven dat er een bestemming  of kracht is die zich manifesteert rondom de leider.    naturalisme: filosofische stroming die voortbouwt op het (filosofisch) materialisme en die de  wereld als een puur natuurlijk gebeuren beschouwt en een zelfstandig bestaan toekent.    nihilisme:  binnen  de  filosofie  een  begrip  dat  wordt  gebruikt  om  de  ontkenning  van  het  bestaan van (enige) betekenis of waarde in de wereld aan te duiden. Bekend schrijver over  ‘nihilisme’  is  Friedrich  Nietzsche  (1844‐1900),  die  stelde  dat  nihilisme  het  volgende  in  zich 

 

131 

draagt:  ongeldigheid  van  moraal  (moraal  is  subjectief),  ongeldigheid  van  de  waarheid  (waarheid is subjectief) en het niet bestaan van God.    openbaring  (geopenbaarde  waarheid):  een  proces  waarbij  een  God  zichzelf  bekendmaakt  aan  de  mensen  via  een  geschrift,  een  gebeurtenis,  een  toespraak…  Geopenbaarde  waarheden zijn waarheden die door God zouden zijn ingegeven of doorgegeven (bv. via een  droom of visioen) en die dus als niet betwistbaar zouden gelden. Voorbeeld: de ‘openbaring  van Johannes’, het laatste boek van het Nieuwe Testament.    paradigma:  term  uit  de  wetenschapsfilosofie;  een  samenhangend  stelsel  van  modellen  en  theorieën  (in  de  wetenschap)  die  een  denkkader  vormen  waarbinnen  de  werkelijkheid  geanalyseerd  en  beschreven  wordt;  wanneer  een  model  niet  meer  gepast  of  aangepast  is  aan  de  fenomenen,  gebeurtenissen  of  ontdekkingen,  vindt  vaak  op  termijn  een  paradigmawissel  of  –verschuiving  plaats.  Voorbeeld  daarvan  is  de  zogenaamde  ‘Copernicaanse wending’: de sterrenkundige Nicolaas Copernicus (1473‐1543) gaf de aanzet  tot de verschuiving van een geocentristisch (de aarde is het centrum van het zonnestelsel of  het universum en de zon draait erom heen) wereldbeeld naar een heliocentrisch (de zon is  het middelpunt van het zonnestelsel en alle planeten draaien erom heen) wereldbeeld.    pastafarianisme  (pastafarisme):  parodie  op  de  klassieke  geloofsleer  (meer  bepaald  scheppingsverhalen) dat het ‘geloof in een vliegend spaghettimonster’ vooropstelt; ontstaan  als  reactie  op  feit  dat  de  Amerikaanse  overheid  (meer  bepaald  in  de  staat  Kansas)  het  ‘intelligent design’ naast de evolutieleer wilde opnemen in het lescurriculum, als volwaardig  alternatief. Ondertussen bestaat er al een heuse ‘Church of the Flying Spaghetti Monster’.    plukboerderij:  een  zelfoogstboerderij;  je  kan  er  zelf  je  groenten  of  fruit oogsten.  Meestal  dien  je  daartoe  een  oogstaandeel  te  kopen  voor  een  bepaald  seizoen.  De  boer  kweekt  de  groenten en het fruit, de klant gaat oogsten wanneer hij zelf wil.    postulaat: axioma, stelling, hypothese, uitgangspunt (dat nog te bewijzen valt, wat soms 

 

132 

onmogelijk  is).  Voorbeeld:  de  vijf  postulaten  of  axioma’s  van  Euclides  waarmee  de  grondslagen van de meetkunde worden gelegd. Eén van die vijf postulaten is: “Twee punten   kunnen verbonden worden door een rechte lijn.”    premisse:  een  aanname  dat  iets  waar  is;  premissen  zijn  de  basisaannamen  (aannamen  waarvan men vertrekt) bij logische redeneringen of syllogismen.    privilege: een voorrecht of een recht dat aan een persoon, een groep of organisatie wordt  toegekend  om  deze  meer  of  andere  rechten  te  geven  dan  waarop  men(sen)  normaal  aanspraak maakt (maken).    profane wereld (sacrale wereld): de wereldlijke of seculiere wereld, het tegenovergestelde  van geestelijk (heilig, sacraal), soms in de directe betekenis van ‘goddelijk’.    reductionisme (sterk): benaming in de filosofie en wetenschapstheoretische debatten voor  de opvatting dat de natuur van complexe entiteiten (objecten, fenomenen,…) steeds herleid  kan  worden  tot  meer  fundamentele,  minder  complexe  entiteiten.  De  opvatting  kan  ook  betrekking  hebben  op  verklaringen,  theorieën  en  meningen;  belangrijk  is  de  filosofische  vraagstelling  of  de  mentale  eigenschappen  van  de  mens  volledig  gereduceerd  kunnen  worden tot haar fysische eigenschappen. Zie ook het lichaam‐geest‐probleem.    religieus:  betreft  religie;  de  antropoloog  Rik  Pinxten  onderscheidt  een  levensbeschouwing  van  een  religie;  als  mensen  zich  met  een  symbolische  taal  of  actie  verbonden  voelen  met  allerlei fenomenen in de natuur, hebben we te maken met een ‘levensbeschouwing’ of met  een  ‘religie’;  als  er  daarbij  een  duidelijke  niet‐menselijke  instantie  meespeelt  (bv.  geesten,  krachten  of  een  bovennatuurlijke  figuur  zoals  een  god),  dan  noemt  hij  dit  ‘religie’;  een  godsdienst kan dus beschouwd worden als een vorm van een religie (niet omgekeerd: niet  elke  religie  is  godsdienstig);  als  er  helemaal  geen  dergelijke  niet‐menselijke  instantie  meespeelt,  zoals  bij  een  heleboel  niet‐westerse  culturen,  spreekt  hij  over  een  levensbeschouwing.   

 

133 

reproductieve  geneeskunde:  geneeskunde  gericht  op  vruchtbaarheidsbehandelingen,  op  het  verbeteren  van  de  mannelijke  en  vrouwelijke  vruchtbaarheid;  de  reproductieve  geneeskunde levert kennis en behandelingen met betrekking tot het voortplantingsproces.    retorische vraag: een vraag waarop men geen antwoord verwacht; het gaat eigenlijk om een  stijlfiguur  waarbij  het  de  bedoeling  is  dat  de  ontvanger  (toehoorder,  lezer)  zich  aangesproken voelt en instemt met wat de zender (spreker, schrijver) suggereert.    schadebeginsel:  het  liberale  beginsel  dat  stelt  dat  de  vrijheid  van  iemand  slechts  mag  worden beperkt voor zover dit noodzakelijk is om te verhinderen dat hij anderen schaadt.    scepticisme:  de  houding  van  systematische  twijfel,  bijvoorbeeld  over  de  betrouwbaarheid  van  de  menselijke  waarneming.  Bij  het  filosofisch  scepticisme  onderzoekt  men  of  het  mogelijk is om de echte waarheid te vinden en of de eigen overtuigingen en meningen de  toets der kritiek kunnen doorstaan; in het wetenschappelijk scepticisme onderzoekt men of  de beweringen van anderen de toets van de wetenschappelijke methode kunnen doorstaan  (m.a.w.:  herhaalbaar  en  falsifieerbaar  zijn);  meestal  richten  onderzoekers  zich  op  paranormale  (bovennatuurlijke)  claims  en  excentrieke  uitvindingen.  In  Vlaanderen  is  de  organisatie  SKEPP  (Studiekring  voor  Kritische  Evaluatie  van  Pseudo‐wetenschap  en  het  Paranormale) actief op dit terrein.    stoïcisme: (in oorsprong Griekse) leer of filosofie van de stoïcijnen gericht op het nastreven  van  ‘gelijkmoedigheid’  als  weg  naar  het  geluk;  begon  rond  300  v.o.t.  en  had  aanhangers  zoals Seneca (4‐65), Epictetus (50‐130) en keizer Marcus Aurelius (121‐180).    substraat:  grondlaag,  voedingsbodem;  de  onderliggende  materiële  laag  of  substantie  waarop  iets  anders  berust;  de  menselijke  hersencellen  bijvoorbeeld  kunnen  beschouwd  worden als het materieel substraat van ons (immaterieel) denken.    taoïsme: een Chinese filosofische en religieuze stroming; de basis van het taoïsme is de Tao  Te Ching (‘Boek van de Weg en de Kracht’) en de Zuangzi, teksten die zijn op schrift gesteld 

 

134 

in  de  4de  en  3de  eeuw  vóór  onze  tijdrekening.  Het  taoïsme  heeft  zich  parallel  aan  het  confucianisme  en  het  boeddhisme  ontwikkeld.  ‘Tao’  is  het  ondeelbare  en  onbeschrijfbare  principe, waaruit alles voortvloeit en het kan omschreven worden als de Rivier, de Stroom.  Taoïsme is geen godsdienst maar heeft wel tempels, priesters en heilige plaatsen.    transgender(ist) (transgenderisme): benaming voor (het gedragspatroon van) een persoon  die  door  het  leven  gaat  als  iemand  van  het  andere  dan  het  biologische  geslacht,  of  voor  iemand ‘die tussen man en vrouw in balanceert’; een transgenderist is dus een man die (min  of  meer  permanent)  als  vrouw  leeft  of  een  vrouw  die  (min  of  meer  permanent)  als  man  leeft,  zonder  dat  hij/zij  een  geslachtsaanpassende  behandeling  heeft  ondergaan.  Transgenderisme  kan  leiden  tot  een  volledige  geslachtsverandering  maar  hoeft  niet.  Een  transgenderist die als man geboren werd, wil vaak in de eerste plaats borsten, baardepilatie,  een  vrouwenstem,...  Een  transgenderist  die  als  vrouw  werd  geboren,  wil  vaak  vooral  het  verwijderen  van  de  borsten.  De  term  transgender  wordt  gebruikt  als  een  overkoepelende  term voor iedereen die zichzelf als lid van de andere sekse laat zien of zich zo voelt, dan hoe  hij  of  zij  geboren  is:  transseksueel,  androgyn,  travestiet,  en  andere  manieren  van  genderbeleving die niet overeenkomen met het traditionele beeld van de indeling in één der  twee geslachten.    transhumanisme  (transhumanisten):  een  recente  vorm  van  speculatieve  filosofie  die  probeert om de door de natuur gestelde grenzen van het menselijke bestaan te doorbreken;  transhumanisten menen dat de mensheid zich bevindt in het ‘post Darwin (Charles Darwin,  evolutietheorie) tijdperk’ en zijn evolutie in eigen hand kan nemen door zich te verbeteren,  zowel  fysiek  als  mentaal,  naar  analogie  met  computers  en  software,  up  te  graden  met  technieken  als  nanotechnologie,  genetische  manipulatie  en  verregaande  integratie  van  computertechniek  in  het  menselijk  lichaam.  Transhumanisten  willen  eigenlijk  posthumanisten  worden.  Velen  onder  hen  bijvoorbeeld  willen  langer  leven,  beschouwen  veroudering als een ziekte en willen zich laten invriezen om veel later terug tot leven gewekt  te worden.   

 

135 

transitiebeweging: een soort milieubeweging of grassrootsbeweging die rond 2006 is gestart  door Rob Hopkins, om het hoofd te bieden aan de problemen die door klimaatverandering  en  piekolie  worden  gecreëerd;  het  doel  is  om  een  gemeenschap  veerkrachtiger  en  in  zijn  functioneren duurzamer te maken (vandaar de term ‘transitie’).  Iedere groep die zelfstandig  wordt,  wordt  een  ‘Transitie‐initiatief’  genoemd.  Veel  initiatieven  groeien  uit  tot  Transition  Towns (Transitie steden). Zo is er bijvoorbeeld het ‘transitie initiatief Gent’.  Men denkt en  werkt ook in netwerken. Zo is er bijvoorbeeld het ‘Transitienetwerk Vlaanderen’.    Trinitaire christendom: de heilige drie‐eenheid, drievuldigheid of triniteit (Lat.: trinitas) is de  theologische  opvatting  in  veel  takken  van  het  christendom  dat  God  bestaat  in  drie  heilige  personen: de Vader, de Zoon (Jezus Christus) en de Heilige Geest. In deze betekenis krijgt het  woord  een  hoofdletter.  Belangrijk  hierbij  is  de  visie  dat  Jezus  een  incarnatie  van  God  zélf  was.    unio  mystica:  mystieke  eenheidsbeleving  waarbij  het  gevoel  van  beperkt  te  zijn  tot  eigen  lichaam en geest, het lichaamsbewustzijn en zelfs de ervaring van tijd en ruimte, wegvallen;  in  een  ‘unio  mystica’  krijgt  een  persoon  het  gevoel  dat  zijn  of  haar  individuele  bewustzijn  (‘ziel’)  cognitief  en/of  affectief  samenvalt  met  een  bovenmenselijk  of  bovennatuurlijk  opperste bewustzijn. Een mysticus verenigt zich alzo met het transcendente, het goddelijke.    Verlichting:  filosofische  stroming  (ongeveer  1650  ‐  1850)  waarin  kerkelijke  dogma’s,  gewoonten en gebruiken tegen het licht van de kritische rede werden gehouden en mythen,  bijgeloof  en  irrationaliteit  opzij  werden  gezet.  De  Verlichting  wordt  gezien  als  een  van  de  pijlers  van  de  Westerse  beschaving.  De  Verlichting  staat  vooral  voor  rede,  scheiding  der  machten,  vrijheid  van  drukpers  en  vrije  meningsuiting.  Het  was  niet  meer  of  niet  min  dan  een ‘revolutie van het denken’. Hier werd de basis gelegd voor fenomenen als emancipatie,  feminisme, burgerrechten, mensenrechten, secularisering en gelijkheid.     werking van het oog: in het Intelligent Design geloof wordt de werking van het (menselijk)  oog als voorbeeld gebruikt om ons ervan te overtuigen dat de mens geschapen is. Een oog is  immers  een  zeer  complex  en  uitermate  functioneel  verschijnsel  in  de  dieren‐  en 

 

136 

mensenwereld. Volgens de 19de eeuwse theoloog William Paley kan het daarom niet dat het  oog door blinde natuurkrachten is ontstaan. Het enig mogelijke alternatief is een intelligente  ontwerper  (lees:  God)  die  het  oog  ontwierp,  net  zoals  een  horlogemaker  een  horloge  construeert.    zweepstaart  van  de  bacterie  ‘E.coli’:  de  ‘Escherichia  coli’  bacterie  is  een  staafvormige  bacterie  en  een  van  de  meest  voorkomende  soorten  bacteriën  in  de  dikke  darmen  van  homoiotherme dieren, zoals zoogdieren, nodig voor het verteren van voedsel. De bacterie is  genoemd  naar  de  Duitse  microbioloog  Theodor  Escherich.  Deze  bacteriële  zweepstaart  wordt ook ‘het nieuwe oog’ van de Intelligent Design beweging genoemd; een voorbeeld van  een  complexe  structuur  waarvan  het  ontstaan  nog  grotendeels  van  speculaties  aan  elkaar  zou hangen. Bovendien zou het geheel zo complex zijn dat het onmogelijk door mutatie en  selectie  zou  kunnen  zijn  ontstaan.  Immers,  als  het  uitvallen  van  een  van  de  onderdelen  al  leidt  tot  een  ‘lamme’  zweepstaart,  dan  moeten  alle  onderdelen  ‘toch  ooit  tegelijk  zijn  samengebracht’,  zo  luidt  de  ID‐redenering.  Dit  noemen  sommigen  ‘irreducible  complexity’  (‘onherleidbare  complexiteit’)  en  dus  een  teken  van  ontwerp  door  een  intelligente  ontwerper (lees: God).                            

 

137 

Namenregister    Apostel,  Leo  (1925‐1995):  Vlaams  filosoof  en  vrijmetselaar,  promoveerde  aan  de  ULB,  doceerde  logica  en  kennisleer  aan  de  UG  en  VUB.  Apostel  stond  samen  met  Jaap  Kruithof  aan  de  wieg  van  de  vakgroep  Moraalwetenschap  aan  de  Universiteit  Gent.  Apostel  publiceerde een groot aantal boeken en werd bekroond met de ‘Solvay‐prijs voor humane  wetenschappen  1985’,  de  ‘Arkprijs  van  het  Vrije  Woord  1986’  en  de  ‘Prijs  Vrijzinnig  Humanisme  1995’  van  HVV.  Apostel  was  een  groot  pleitbezorger  van  interdisciplinair  onderzoek  en  het  overbruggen  van  de  kloof  tussen  de  exacte  en  de  humane  wetenschappen. Het interdisciplinair onderzoekscentrum CLEA aan de VUB werd naar hem  genoemd. Zijn opvattingen over atheïstische spiritualiteit kenden veel weerklank.    Aristoteles  (384‐322  v.o.t.):  Grieks  filosoof  die  samen  met  Socrates  en  Plato  wordt  beschouwd als een van de invloedrijkste klassieke filosofen in de westerse traditie. Hij hield  zich zeer sterk bezig met natuurfilosofie (biologie, erfelijkheid), logica, ethiek en praktische  filosofie (politiek en retoriek).    Aurelius,  Marcus  (121‐180):  regeerde  over  het  Romeinse  Rijk  van  161  tot  180  en  was  de  laatste van de ‘Vijf Goede Keizers’. Tijdens zijn heerschappij versloeg het Romeinse Rijk het  met  nieuw  leven  ingeblazen  Parthische  Rijk.  Aurelius  werd  door  velen  gezien  als  een  toonbeeld  van  een  rechtvaardig  en  menselijk  heerser,  die  de  voor‐christelijke  stoïcijnse  deugden van Rome belichaamde.    Averroes: zie Ibn Rushd    Bingen, Hildegard van (1098‐1179): Duitse benedictijnse abdis (hoofd van een abdij), ze zou  tevens de eerste Duitse middeleeuwse mystica zijn. Ze was actief op het gebied van religie,  kosmologie, wetenschappen, filosofie, muziekcompositie, poëzie, plantkunde en linguïstiek.  Tevens  de  eerste  componiste  uit  de  geschiedenis  van  de  klassieke  muziek  die  bij  naam  bekend is. 

 

138 

Botton,  Alain  de  (°  1969):  hedendaagse  Britse  schrijver  en  filosoof  van  Zwitserse  afkomst.   Hij baseert zijn ideeën veelal op de klassieke filosofen, zoals Seneca en Montaigne, maar ook  op schrijvers als Stendhal en Proust en presenteert deze op een oorspronkelijke en leesbare  manier.  Zijn  theorieën  hebben  vaak  betrekking  op  de  Westerse  sociaal‐economische  fenomenen, zoals statusangst of de kunst van het reizen, maar bijvoorbeeld ook op de liefde.  Heeft in London een filosofische praktijkschool gesticht onder de naam ‘School of Life’.  Breivik, Anders Behring (° 1979): hoofdverdachte van de bloedige aanslagen in Noorwegen  in 2011, waarbij in totaal 77 mensen om het leven kwamen, veelal jongeren. Voorafgaand  aan  de  aanslag  schreef  hij  een  manifest  vol  extreemrechtse,  staatsnationalistische,  anti‐ islamitische en anti‐feministische opvattingen.    Bruno, Giordano (1548‐1600): Italiaanse filosoof, priester, vrijdenker en kosmoloog. Hij  opperde de idee van een oneindig heelal, met de zon als een ster tussen de andere die ook  planeten hebben. Op religieus en filosofisch vlak was hij een aanhanger van onder meer het  pantheïsme,  waarvoor  hij  in  1600  in  Rome  tot  de  brandstapel  veroordeeld  werd.  Voor  de  vrijmetselarij,  gnostici,  theosofen  en  vrijdenkers  geldt  hij  als  een  ‘martelaar  van  de  vrije  gedachte’.    De Grote Manitoe: belangrijke geest in de indiaanse wereld, nl. de geest ‘die in iedereen en  alles zit, en die ervoor zorgt dat de natuur en al wat bestaat, met elkaar in balans is’.    Diderot, Denis (1713‐1784): Franse schrijver, kunstcriticus en filosoof van de Verlichting en  tevens co‐auteur van de beroemde Encyclopédie.    Dohmen, Joep (° 1949): hoogleraar wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan de Universiteit  voor Humanistiek te Utrecht. Hij is vooral bekend vanwege zijn publicaties over Nietzsche en  over  levenskunst.  Dohmens  aandacht  gaat  vooral  uit  naar  actuele  cultuurfilosofie,  morele  educatie en zingeving. Kernthema’s in zijn levenskunstethiek zijn: autonomie, authenticiteit,  deugden  en  waarden,  geluk  en  genot,  integriteit,  jongeren  en  zin,  goed  oud  worden,  eindigheid en tijd, zelfzorg en zin. 

 

139 

Dostojevski, Fjodor M. (1821‐1881): Russisch romanschrijver en publicist. Hij is een van de  bekendste auteurs uit de Russische literatuur en schreef een omvangrijk oeuvre bijeen. Hij is  vooral bekend voor zijn romans De gebroeders Karamazov, Misdaad en straf en De idioot.    Epicurus  (341‐270  v.o.t.):  Grieks  filosoof  en  grondlegger  van  het  epicurisme  (‘leer  van  het  geluk’), één van de scholen uit de Griekse filosofie, Hellenistische periode.    Hadewijch (13de eeuw) dichteres en mystica, beschouwd als een voorloper van de mysticus  Jan van Ruusbroec. Vaak vermeld als Hadewijch van Antwerpen. Haar overgeleverde teksten  werden  in  een  Brabantse  variant  van  het  Middelnederlands  geschreven.  Ze  was  waarschijnlijk een begijn, maar er is weinig met zekerheid over haar bekend.    Ingersoll,  Robert  (1833‐1899):  populaire  Amerikaanse  vrijdenker,  agnost  en  humanist  die  voor  zijn  tijd  radicale  en  progressieve  opvattingen  had  over  religie,  slavernij  en  kiesrecht  voor vrouwen. Bekend is zijn ‘humanistisch credo’: “Rechtvaardigheid is de enige verering.  Liefde is de enige priester. Onwetendheid is de enige slavernij. Geluk is het enige goed. De  tijd om gelukkig te zijn is nu. De plaats om gelukkig te zijn is hier. De manier om gelukkig te  zijn is anderen gelukkig maken. Wijsheid is de wetenschap van het geluk.”    Jupiter:  de  oppergod  in  de  Romeinse  mythologie,  god  van  de  hemel  en  het  onweer.  Zijn  Griekse tegenhanger is de god Zeus.    Juvenalis  (ca.  60  ‐  133  à  140):  groot  Romeins  dichter,  de  laatste  van  de  Latijnse  satiredichters, die aan de satire haar definitieve vorm heeft gegeven. Van zijn leven is weinig  met zekerheid bekend.    Kant, Immanuel (1724‐1804): Duitse rationalist, idealist, theïst en belangrijke filosoof van de  Verlichting  die  een  grote  impact  had  op  de  westerse  wijsbegeerte.  Hij  was  een  modern  filosoof en zijn ideeën inzake filosofie, ethiek, theologie, strafrecht, volkenrecht en esthetiek  hebben  nog  steeds  invloed.  Bekend  is  zijn  ‘categorische  imperatief’  “Handel  zo  dat  de  maxime van je wil altijd tegelijk als principe van algemene wetgeving kan gelden.” 

 

140 

La Mettrie, Julien Offray de (1709‐1751): Franse arts en materialistisch verlichtingsfilosoof.  Zijn belangrijkste stelling was dat de mens niet wezenlijk van een machine verschilt en dat  ons denken en voelen te herleiden zijn tot eigenschappen van materie.    Montaigne,  Michel  de  (1533‐1592):  Franse  filosoof,  schrijver,  politicus  en  humanist  uit  de  Renaissance;  in  zijn  essays  schrijft  hij  over  het  (zijn)  leven  zelf,  over  allerlei  concrete  filosofische en morele vraagstukken, zoals ouderdom, geweten, spijt, eerlijkheid, roem,… Hij  was door en door humanist, stelde dat mensen de mensheid dienden te bestuderen en te  leven zoals de klassieke filosofen deden.    Paine, Thomas (1737‐1809): Engels‐Amerikaans filosoof, vrijdenker en revolutionair, die een  belangrijke  rol  speelde  in  zowel  de  Amerikaanse  en  Franse  Revolutie.  Tevens  een  van  de  belangrijkste denkers van het liberalisme (de politiek‐maatschappelijke stroming).    Plato  (427‐347  v.o.t.):  Griekse  filosoof  en  schrijver,  leerling  van  Socrates  en  leraar  van  Aristoteles; een van de meest invloedrijke denkers in de westerse filosofie en stichter van de  Atheense Academie, het eerste instituut voor hoger onderwijs in het westen.    Poincaré, Henri (1854‐1912): Franse wiskundige en wetenschapsfilosoof; een van de laatste  ‘universalisten’,  die  in  was  staat  om  vrijwel  alle  gebieden  van  de  wiskunde  (wiskundige  natuurkunde, astronomie, thermodynamica, optica, telegrafie,…) te begrijpen en eraan bij te  dragen. Bekend om zijn gezegde over ‘vrijheid van denken’.    Praag, Jacob (Jaap) van (1911‐1981): Nederlands politicus, maar toch vooral bekend als de  oprichter van het Humanistisch Verbond, waarvan hij van 1946 tot 1969 ook voorzitter was.  In de oorlogsjaren dook hij onder en tussen 1943 en 1945 schreef hij Modern humanisme:  een renaissance? De daarin verwoorde levensovertuiging vormde de basis voor het in 1946  opgerichte Humanistisch Verbond in Nederland.    Rushd, Ibn (ook bekend als Averroes, 1126‐1198): islamitische jurist, arts en filosoof, maar  tevens  onderlegd  in  Arabische  muziektheorie,  geneeskunde,  astronomie,  geografie, 

 

141 

wiskunde, fysica en astronomie. Hij was de grootste islamitische kenner van de filosofie van  de  westerse  filosoof  Aristoteles.  Averroes  probeerde  de  visies  van  Aristoteles  in  overeenstemming te brengen met de islamitische leer.    Russell,  Bertrand  (1872‐1970):  Britse  filosoof,  historicus,  logicus,  wiskundige,  voorvechter  voor  sociale  vernieuwing,  humanist,  pacifist,  atheïst  en  een  prominent  rationalist.  Russell  ontving in 1950 de Nobelprijs voor de Literatuur.    Socrates  (470‐399  v.o.t.):  Griekse  filosoof,  beschouwd  als  mede‐stichter  van  de  westerse  filosofie,  slechts  vooral  bekend  via  verslagen  of  teksten  van  latere  schrijvers,  zoals  de  ‘Dialogen’  van  zijn  leerling  Plato.  Bekend  is  zijn  zogenaamde  ‘socratische  methode’  of  ‘maieutiekè  technè’  (‘vroedvrouwkunde’),  een  ondervragingstechniek  waarbij  hij  op  straat  en op de markt mensen tot antwoorden bracht door hen gericht en systematisch specifieke  vragen te stellen.  Spinoza,  Baruch  (1632‐1677):  Nederlands  filosoof  en  rationalist  uit  de  vroege  Verlichting.  Een  erg  radicale  denker  die  geen  andere  verklaringen  accepteerde  dan  deze  gebaseerd  op  de  rede.  Hij  ontwikkelde  een  filosofie  waarin  theologie  geen  rol  speelde  en  die  ongeacht  welk geloof toepasbaar is. Zijn boeken waren ruim 200 jaar verboden in Europa omdat zijn  bijbelkritiek zou leiden tot atheïsme.    Thoreau,  Henry  David  (1817‐1862):  Amerikaanse  schrijver,  filosoof  en  activist,  gekend  om  zijn  streven  naar  een  eenvoudige  levensstijl  maar  ook  om  zijn  essay  over  burgerlijke  ongehoorzaamheid.    Vermeersch,  Etienne  (°  1934):  toonaangevende  Belgische  filosoof,  scepticus,  atheïst  en  opiniemaker; tevens emeriticus‐hoogleraar en ere‐vicerector aan de Universiteit Gent. Hij is  vooral beslagen inzake ethische dossiers en was een van de wegbereiders van de abortuswet  en de euthanasiewet.    Zeus: de oppergod uit de Griekse mythologie, die heerste vanaf de berg Olympus. 

 

142 

Literatuurlijst     ABICHT, Ludo, De verlichting vandaag, Houtekiet, Antwerpen, 2007  ABICHT,  Ludo,  De  haan  van  Asklepios.  Pleidooi  voor  een  positief  atheïsme,  Meulenhof  ‐ Manteau, Antwerpen, 2010  ALGOET,  Peter  (red.),  Oude  verhalen,  jonge  dromen.  Over  (on)geloof  vroeger  en  nu,  HVV,  Antwerpen, 2007  ALMA,  Hans,  Humanisme  en  Christendom  als  bronnen  van  zin,  in:  Humanisme  en  religie:  controverses,  bruggen,  perspectieven,  J.  Duyndam,  M.  Poorthuis,  T.  de  Wit,  red.,  Eburon,  Delft, 2005  APOSTEL, Leo, De humanismen en het humanisme, HV‐Diogenes Cahier nr. 5, Uitgeverij HVD,  Drukkerij Diogenes pvba Neirinck, Antwerpen, 1963  APOSTEL, Leo, Atheïstische spiritualiteit, VUBPress, Brussel, 1998  ARMSTRONG, Karen, De Kwestie God. De Toekomst van Religie, De Bezige Bij, Amsterdam,  (2009)(oorspr. titel: The case for God)  BERG, Geoffrey, The six ways of atheism. New logical disproofs of the existence of God, 2009  BLOM,  Philipp,  Het  verdorven  genootschap.  De  vergeten  radicalen  van  de  Verlichting,  De  Bezige Bij, 2010 (oorspr. titel: A wicked company: the forgotten radicalism of the European  Enlightenment, Basic Books, New York, 2010, Ned. vertaling: Pon Ruiter)  BLONTROCK, Lydia (red.), Humanisme vandaag, EPO, Berchem, 1987  BOTTON, Alain de, De architectuur van het geluk, Atlas, Amsterdam, 2006 (vertaald uit het  Engels: The Architecture of Happiness, 2006)  BOTTON, Alain de, Religie voor atheïsten. Een heidense gebruikersgids, Uitgeverij Atlas,  Amsterdam, 2011  BRAECKMAN,  Johan  en  BOUDRY,  Maarten,  De  ongelovige  Thomas  heeft  een  punt.  Een  handleiding voor kritisch denken, Houtekiet, Antwerpen, 2011  CAMUS, Albert, Le mythe de Sisyphe, Gallimard, Paris, 1942  CATHERINE, Lucas, En de Mens schiep god, EPO, Berchem, 2012  CHABOT,  Boudewijn,  Uitweg.  Een  waardig  levenseinde  in  eigen  hand.  Uitgebreid  met  de  heliummethode, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 2012 

 

143 

CLITEUR, Paul, God houdt niet van vrijzinnigheid, Bert Bakker, Amsterdam, 2004  CLITEUR, Paul, Moreel Esperanto, De Arbeiderspers, Utrecht, 2007  CLITEUR, Paul, The Secular Outlook. In Defense of Moral and Political Secularism, Wiley‐  Blackwell, Oxford, 2010  COENE, Gily (red.), De kunst buiten het zelf te treden. Naar een spiritueel atheïsme, ASP   VUBPress, Brussel, 2008  COMMERS, Ronald, Het vrije denken. Het ongelijk van een humanisme, VUBPress, Brussel,  1991  COMMERS, Ronald (ed.), De mens is dood. Leve de mens. Vier filosofische essays, VUBPress,  Brussel, 1993  COMMERS,  Ronald,  De  wijzen  en  de  zotten.  De  moderniteit  en  haar  filosofie,  VUBPress,  Brussel, 1995  CORNELIS, Gustaaf en SIMOENS, Sien, Tot waar gaat de hemel? Hoe wetenschap en mythen  ons heelal beschrijven, HVV/VOC K. Cuypershuis, Antwerpen, 2004  CORNELIS, Gustaaf, Had de eerste mens een naam? Een redelijk eigenzinnige inleiding op wat  wetenschap en mythen vertellen, VUBPress, Brussel, 2009  DAWKINS,  Richard,  The  God  Delusion,  Black  Swan,  London,  2006  (Ned.  vertaling:  God  als  misvatting)  DE  LEY,  Herman,  Het  Arabisch‐Islamitisch  Hellenisme,  Centre  for  Islam  in  Europe/Mana,  dossier, 2001  DE LEY, Herman, Het Klassieke Arabische Denken, Centre for Islam in Europe, dossier, 2007  DEMEYERE,  F.  en  PIJPEN,  C,  Over  vrijzinnigheid  gesproken.  Verleden,  heden  en  toekomst,  VUBPress, Brussel, 1998  DENECKERE, Gita, Geuzengeweld. Antiklerikaal straatrumoer in de politieke geschiedenis van  België, 1831‐1914, VUBPress, Brussel, 1998  DENNET,  Daniel  C.,  Darwin’s  Dangerous  Idea,  Simon  &  Schuster,  New  York,  1995  (Ned.  vertaling: Darwins gevaarlijke idee)  DERKX,  Peter,  Humanisme,  zinvol  leven  en  nooit  meer  ‘ouder  worden’.  Een  levensbeschouwelijke  visie  op  ingrijpende  biomedisch‐technologische  levensverlenging,  VUBPress, Brussel, 2011  DETHIER, Hubert, De geschiedenis van het atheïsme, Hadewijch, Antwerpen, 1995 

 

144 

DISTELMANS,  Wim,  Een  waardig  levenseinde,  Houtekiet,  Antwerpen,  5e  geactualiseerde  druk, 2009  DOHMEN, Joep (red.), Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven, Ambo,   Amsterdam, 2002  DOHMEN, Joep, Tegen de onverschilligheid. Pleidooi voor een moderne levenskunst, Ambo,  Amsterdam, 2007  ELDERS, Fons (ed.), Humanism Toward the Third Millennium, VUBPress, Brussel, 2001  EVANS,  Jules,  Filosofie  voor  het  leven  en  andere  gevaarlijke  situaties,  Uitgeverij  Ten  Have,  Utrecht,  2012  (vertaald  uit  het  Engels  Philosophy  for  life  and  other  dangerous  situations,  2012)  FLAM, Leopold, Denken en existeren, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1964  FLAM, Leopold, Geschiedenis van het Atheïsme, Universitaire Pers, Brussel, 1964  FLAM, Leopold, Filosofie van de Eros, Ontwikkeling, Antwerpen, 1973  FOUCAULT, Michel, Histoire de la sexualité, III: Le Souci de soi, Gallimard, Paris, 1984  FRANCOIS,  Karen  (red.),  Humanisme  in  de  samenleving.  Vrijzinnige  waarden,  HVD,  Antwerpen, 1996  GESCINSKA,  Alicja  Anna,  De  verovering  van  de  vrijheid. Van  luie  mensen,  de  dingen die  voorbijgaan, Lemniscaat, Rotterdam, 2011  GONTIER,  Nathalie,  De  oorsprong  en  evolutie  van  leven.  15  van  het  standaardparadigma  afwijkende thesen, VUBPress, Brussel, 2004  HADOT, Pierre, Filosofie als een manier van leven, Ambo, Amsterdam, 2003  HANKEN,  Albert, De mystiek ontsluierd, Damon, Budel, 2002  HANKEN,  Albert, Religie zonder God, Eburon Uitgeverij, Delft, 2007  HARRIS,  Sam,  Van  God  Los,  De  gevaren  van  religie  en  de  toekomst  van  de  rede,  Arbeiderspers,  Amsterdam, 2007 (vertaald uit het Engels: The End of Faith, 2004)  HARRIS, Sam, Het morele landschap, Goed leven zonder God, De Arbeiderspers, Amsterdam,  2011  (vertaald  uit  het  Engels:  The  Moral  Landscape,  How  Science  Can  Determine  Human  Values, 2010)  HASQUIN, Hervé, Histoire de la Laïcité en Belgique, Espace de libertés/CAL, Bruxelles, 1994  ISRAEL,  Jonathan,  Revolutie  van  het  denken.  Radicale  Verlichting  en  de  wortels  van  onze  democratie, Uitgeverij van Wijnen, Franeker, 2011 

 

145 

HITCHENS, Christopher, God is not Great. The Case Against Religion, Atlantic Books, London,  2007  HITCHENS,  Christopher,  The  Portable  Atheist.  Essential  Readings  for  the  Non‐Believer,  Da  Capo Press, USA, 2007  JACOBS, L. en STAES, S., Bibliografie humanisme‐vrijzinnigheid 1965‐1985, HVCL, Antwerpen,  1987  JANSSEN, Jacques en VAN VUGHT, Joos (red.), Brein en bewustzijn, Uitgeverij Damon, Budel,   2006  JULIAM, Philippe, Synthese‐sneuveltekst van kernthema’s i.o.v. Stuurgroep Visie HVV,   onuitgegeven nota, januari 2009  KAHNEMAN, Daniel, Thinking fast and slow, Penguin Books, London, 2011  KOLK, Herman, Vrije wil is geen illusie. Hoe de hersenen ons vrijheid verschaffen, Bert Bakker,  Amsterdam, 2012  KRUITHOF, Jaap, De zingever, Boom, Meppel, 1968  KRUITHOF, Jaap, De mens aan de grens, EPO, Berchem, 1985  KRUITHOF, Jaap, Het neoliberalisme, EPO, Berchem, 2000  KRUITHOF, Jaap, Het humanisme, EPO, Berchem, 2001  LLESHI,  Bleri  en  VAN  DEN  BOSSCHE,  Marc  (eds.),  Identiteit  en  interculturaliteit.  Identiteitsconstructie bij jongeren in Brussel, VUBPress, Brussel, 2010  MERTENS, Peter, Hoe durven ze? De euro, de crisis en de grote hold‐up, EPO, Berchem, 2011  MILIS, Ludo, De Heidense Middeleeuwen, Brepols Publishers, Brussel, 1991  MORTIER,  F.  en  RAES,  K.,  Een  kwestie  van  behoren.  Stromingen  in  de  hedendaagse  ethiek,  Mys en Breesch, Gent, 1992  MORTIER, Freddy, De hoer van de duivel, Acco, Leuven, 2011  ONFRAY, Michel, Atheologie. De hoofdzonden van jodendom, Christendom en islam, Mets &  Schilt, Amsterdam, 2005  PINXTEN, Rik, De strepen van de zebra. Naar een strijdbaar vrijzinnig humanisme, Houtekiet,  Antwerpen, 2007  PINXTEN,  Rik,  Het  plezier  van  het  zoeken.  Filosofie  tegen  de  angst,  Houtekiet,  Antwerpen,  2011  PHILIPSE, Herman, Atheïstisch manifest, Prometheus, Amsterdam, 1995 

 

146 

PHILIPSE,  Herman,  God  in  the  Age  of  Science?  A  Critique  of  Religious  Reason,  Oxford  University Press, Oxford, 2012  POMA, Karel, De Verlichting, pijler van onze beschaving, Maklu, Antwerpen, 2009  POPPER, Karl, De open samenleving en haar vijanden, Lemniscaat, Amsterdam, 2007 (uit het  Engels vertaald: The Open Society and its Ennemies, Routledge, London, 1945)  PROVOOST, Anne, Beminde ongelovigen. Atheïstisch sermoen, Querido, Amsterdam, 2008  RAES, Koen, Het moeilijke ontmoeten. Verhalen van alledaagse zedelijkheid, VUBPress,   Brussel, 1997  RUSSELL, Bertrand, Why I am not a Christian, and other essays on religion and related   subjects, George Allen & Unwin Ltd., London, 1975  SARTRE, Jean‐Paul, L’existentialisme est un humanisme, Editions Nagel, Paris, 1946  SAVATER,  Fernando,  Het  goede  leven.  Ethiek  voor  mensen  van  morgen,  Bijleveld,  Utrecht,  1996  SCHMID, Wilhelm, Filosofie van de levenskunst, Ambo, Amsterdam, 2001  SCHMID, Wilhelm, Handboek voor de levenskunst, Ambo, Amsterdam, 2004  SHOOK, John Robert, The God Debates. A 21st Century Guide for Atheists and Believers (and  Everyone in Between), Wiley‐Blackwell, Oxford, 2010  SLEMBROUCK,  Jurgen  (red.),  Onze  waarden?  Welke  toekomst  voor  het  humanisme?,  UPA,  ASP, Cogito reeks, Brussel, 2010  SLEMBROUCK,  Jurgen  (red.),  Voorbij  het  atheïsme?  Over  de  relatie  tussen  atheïsme  en  humanisme, UPA, ASP, Cogito reeks, Brussel, 2011  SNYKERS, Mathieu, De zoektocht naar onszelf, VUBPress, Brussel, 2003  SNYKERS, Mathieu, De gesel van Darwin. Of hoe we slachtoffers werden van de biologische  evolutie, ASP/VUBPress, Brussel, 2009   SPONVILLE, André‐Comte, Petit Traité des Grandes Vertues, PUF, Paris, 1995 (Ned. vertaling:  Kleine verhandeling over de grote deugden, Paperback, 2003)  SPONVILLE, André‐Comte, De geest van het atheïsme. Kunnen we het zonder godsdienst  stellen? Atlas, Amsterdam, 2008 (oorspr. titel: L'esprit de l'athéisme: Introduction à une  spiritualité sans Dieu, Editions Albin Michel, 2006)  SWAAB,  Dick,  Wij  zijn  ons  brein:  van  baarmoeder  tot  Alzheimer,  Uitgeverij  Contact,  Amsterdam, 2010  

 

147 

TIEDEMANN, Joop, Humanisme in tweestrijd. Humanistische verkenningen van de eerste en  de tweede moderniteit, Uitgeverij Damon, Budel, 2005  TODOROV, Tzvetan, Le Jardin imparfait: la pensée humaniste en France, Grasset & Fasquelle,  Parijs, 1998 (vertaling: De onvoltooide tuin. Het humanistische denken in Frankrijk, 2001)  TOULMIN, Stephen, Terug naar de rede, Agora/Pelckmans, Kampen/Kapellen, 2001  TROUSSON, Raymond, Histoire de la libre pensée. Des origines à 1789’, CAL, Bruxelles, 1993  VAN  BENDEGEM,  Jean  Paul,  Tot  in  der  eindigheid.  Over  wetenschap,  New‐Age  en  religie,  Hadewijch, Antwerpen, 1997  VAN BENDEGEM, Jean Paul, Vrijzinnig humanisme. Enkele overpeinzingen, in M. Easton & C.  Van  Kerckhove  (red.),  Hoezo  democratie?  De  spanning  tussen  vrijheid  en  gelijkheid,  EPO,  Antwerpen, 2001, pp. 142‐150  VAN BENDEGEM, Jean Paul, Atheïsme is mijn geloofshouding, in P. H. Steenhuis (red.), De   persoonlijke God. Gesprekken op de grens van filosofie en geloof, Van Gennep, Amsterdam,  2007  VAN BENDEGEM, Jean Paul, De vrolijke atheïst, Houtekiet, Antwerpen, 2012  VAN DEN BERG, Floris, Hoe komen we van religie af? Een ongemakkelijke liberale paradox,  Houtekiet/Atlas, Amsterdam, 2009  VAN  DEN  BERG,  Floris,  Filosofie  voor  een  betere  wereld,  Houtekiet/Atlas,  Amsterdam/Antwerpen, 2009  VAN DEN ENDEN, Hugo, Ons levenseinde humaniseren. Over waardig sterven en euthanasie,   VUBPress, Brussel, 1995  VAN  DER  WAL,  Koo,  Humaniteit.  Uitdagingen  en  perspectieven  voor  een  eigentijds  humanisme, Klement/Pelckmans, Kampen, 2008  VAN  KERCKHOVE,  Christian  (ed.),  Grondslagen  Vrijzinnig  Humanisme,  Humanistisch  Vrijzinnige Dienst, Antwerpen, 1997  VAN KERCKHOVE, C. en DESMEDT, L. (eds.), De toekomst van het heden. Zijn we op weg naar  een menselijker samenleving?, HVD, Antwerpen, 1999  VAN  KERCKHOVE,  Christian  en  VENS,  Eva  (eds.),  Overgangsrituelen,  Standaard  Uitgeverij,  Antwerpen, 2010  VAN PRAAG, Jacob (Jaap), Modern humanisme: een renaissance?, Contact, Amsterdam, 1947 

 

148 

VAN  PRAAG,  Jacob  (Jaap),  Grondslagen  van  humanisme:  Inleiding  tot  een  humanistische  levens‐ en denkwereld, Meppel, Boom, 1978  VAN ROOY, Wim, De malaise van de multiculturaliteit, Acco, Leuven, 2008  VAN  ROOY,  Wim  en  VAN  ROOY,  Sam,  De  islam.  Kritische  essays  over  een  politieke  religie,  ASP, Brussel, 2010  VAN VELZEN, Joke, Beter leren denken, Garant, Apeldoorn, 2012  VERHOFSTADT,  Dirk,  In  gesprek  met  Etienne  Vermeersch.  Een  zoektocht  naar  waarheid,  Houtekiet, Antwerpen, 2011  VERHOFSTADT,  Dirk,  In  gesprek  met  Paul  Cliteur.  Een  zoektocht  naar  harmonie,  Houtekiet,  Antwerpen, 2012  VERMEERSCH,  Etienne,  De  ogen  van  de  panda.  Een  milieufilosofisch  essay,    Van  de  Wiele,  Brugge, 1988 (herwerkte heruitgave bij Houtekiet, Antwerpen, 2010)  VERMEERSCH, Etienne, Atheïsme, Uitgeverij Luster, reeks ‘Essentie’, Antwerpen, 2010  VERPLAETSE,  Jan,  Het  morele  instinct.  Over  de  natuurlijke  oorsprong  van  onze  moraal,  Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam, 2008  VERPLAETSE, Jan, Zonder vrije wil. Een filosofisch essay over verantwoordelijkheid. Uitgeverij  Nieuwezijds, Amsterdam, 2011  WARRAQ, Ibn, Why I Am Not a Muslim, Prometheus Books, New York, 1995  WITTE,  Els  en  TYSSENS,  Jeffrey,  De  vrijzinnige  traditie  in  België.  Van  getolereerde  tegencultuur tot erkende levensbeschouwing, VUBPress, Brussel, 1996  UVV  –  De  vrijzinnige  gepeild.  Verslag  van  de  bevraging  onder  de  leden  van  vrijzinnige  verenigingen, Brussel, 2000  UVV – Antenne Tijdschrift, themanummer ‘Vrijzinnig humanisme’ (01/06/10)  UVV – Cahier, Van vrijzinnig humanisme naar ecologie en terug, Werkgroep ecologie,   Brussel, 2011 

         

149 

Woord van dank    We danken het leescomité voor de kritische opmerkingen en de constructieve commentaren  op deze tekst:  Johan Braeckman, dr. in de Wijsbegeerte, hoofddocent wijsgerige antropologie, UG  Jacinta De Roeck, directeur HVV  Marieke Höfte, gewezen algemeen voorzitter HVV  Philippe  Juliam,  bestuurslid  HVV  Gent,  licentiaat  moraalwetenschappen,  leerkracht  niet‐ confessionele zedenleer  Gaston Moens, em. professor vakgroep scheikunde, VUB en wetenschapsfilosoof  Sien Simoens, educatief medewerkster HVV  Mathieu Snykers, dr. in de wetenschappen, specialisme materiaalfysica en kernfusie, VUB  Marie‐Laure Sturbois, voorzitter HVV West‐Limburg  Jean Paul Van Bendegem, dr. in de wijsbegeerte, hoogleraar logica en wetenschapsfilosofie,  directeur CLWF, VUB    Bijzondere dank gaat uit naar Philippe Juliam. Als bestuurslid van HVV Gent stelde hij enkele  jaren geleden, in opdracht van de toenmalige HVV Stuurgroep Visie, een ‘Synthesetekst van  kernthema’s’ samen. In feite schreef hij hiermee in een paar bladzijden een soort vrijzinnig  humanistische  identiteitskaart  neer.  Dan  kon  je  zeggen:  “Als  ik  dit  lees,  dan  lees  ik  wie  ik  ben, wat ik denk als vrijzinnig humanist.” De idee voor deze tekst is daaruit ontstaan.    Redactie: Jacinta De Roeck, Sien Simoens, Peter Algoet    Auteur:  Peter Algoet, coördinator cel educatie & maatschappij HVV      HVV, December 2012  

 

150 

                                                     

 

151