an het woord is de Belg Patrick Musimu, de eerste mens die zonder persluchtfles naar een duizelingwekkende diepte van meer dan 200 meter dook - 209,G meter om precies te zijn - en levend terugkeerde. Met behulp van een duikslee en een ballon deed hij daar 3 minuten en 28 seconden over. Zijn doel was bereikt: hij had bewezen dat zijn speciale techniek (zie kader 'Air Cavity Flooding') werkte. Daarmee verpletterde hij ook het vorige diepterecord van 171 meter. Twee jaar na Musimu's prestatie breng de Oostenrijker Herbert Nitsch het officiële diepterecord op 214 meter. Nog deze maand plant Nitsch een nieuwe recordpoging, dit keer naar 250 meter. Musimu, Nitsch en andere apneuduikers of freedivers doen iets waarvan de wetenschap nog steeds versteld staat. Ze halen één keer diep adem en slagen erin om hun ademreflex onwaarschijnlijk lang - tot 9 minuten - uit te stellen. In die toestand van vrijwillige ademstilstand of apneu gaan ze ook nog eens zo ver mogelijk zwemmen of zo diep mogelijk duiken. Terwijl ook ~raditionelespeervissers en parelduikers, snorkelaars en synchroonnvemmers aan vrijduiken doen, zijn het vooral de spectaculaire diepterecords van apneusporters die de meeste aandacht trekken. Ook door een wetenschappelijke bril bekeken is het een half wonder dat dieptevrijduikers hun lichaam kunnen blootstellen aan een druk die meer dan twintig keer zo hoog l i g als op het land, zonder daar een noemenswaardig letsel aan over te houden. Een paar decennia geleden nog dacht iedereen dat de 100-metergrens onhaalbaar was. Tot de Fransman Jacques Mayol die, tijdens een concurrentieslag met vriend-rivaal Enzo Maiorca, in 1976 doorbrak. Het verhaal inspireerde LUCBesson eind jaren '80 voor de cultfilm Le Gmnd Bleu. Een ander opmerkelijk figuur is Tanya Streeter, die in 2002 het mannenrecord brak met een duik naar 160 meter. De volgen-
Ook voor het materiaal, zoals deze lampen, is de immense druk onder water een uitdaging.
is een echt competitiebeest, die erop staat z'n records officieel door de internationale federatie AIDA te laten homologeren. Musimu is een avonturier die jaren geleden al uit het competitieve circus stapte en gefascineerd is door z'n eigen grenzen en de mogelijkheden van het menselijke lichaam: 'Ik weet dat ik met mijn techniek nog dieper zou kunnen duiken, maar dat interesseert me niet. Voor mij is het een grotere uitdaging om terug te keren naar de essentie: om zoals de parelduikers enkel met een gewicht en zonder toestellen naar 150 meter te duiken en op eigen kracht naar boven te komen.' Musimu wilde het plan dit jaar uitvoeren en bereikte in maart, na drie jaar zonder diepteduik, zonder veel moeite 100 meter. Maar door moeilijkheden met sponsors en de Egyptische autoriteiten is het plan om naar 150 meter te gaan, afgesprongen.
Vrijduikersprofiterenvaneeninteressant biologisch verschijnsel: de mammalian diving reflex derecordskwamenopnaamvandeinmiddels bij een trainingsduik overleden Fransman Loïc Leferme. Het is zijn record dat Patrick Musimu in 2005 met maar liefst 38 meter verbeterde. Intussen dromen sommigen al van de 300-metergrens. Tot een heroïsche competitie tussen Nitsch en Musimu zal het echter nooit komen. Daarvoor zijn beide apneuduikers teverschillend.Nitsch
ADEMPRIKKELUITSTELLEN
Wat voor lichamelijke prestaties zetten apneuduikers neer? Om te beginnen voeren ze hun duik uit met de lucht van één ademhaling, zonder hulp van de typische duikfles. Nu weet iedereen dat je, als je je adem Cén of twee minuten probeert in te houden, de onweerstaanbare drang krijgt om tiaar verse lucht te happen. Misschieti voel je zelfs de E o s 30
eerste contracties rond je middenrif of keel. Die ademprikkel wordt niet direct uitgelokt door een acuut zuurstoftekort, maar vooral door een te grote hoeveelheid C 0 2 - het belangrijkste afvalproduct van onze ademhaling - in het bloed. Pas in een later stadium komt het zuurstoftekort bij die ademreflex kijken. O m de ademreflex zo lang mogelijk uit te stellen, proberen apneïsten vooral het CO,-aspect te beïnvloeden. Een bekende truc bestaat erin het CO2-peil vooraf zo laag mogelijk te brengen, door een paar keer snel na elkaar te hyperventileren (de longen goed leegblazen en diep inademen). Nu zal het langer duren voor het CO2-peil zo hoog is dat het 'ademalarm' afgaat. Op het droge is dat ongevaarlijk, maar onder water kan dat leiden tot plotseling flauwvallen - de zogenoemde shallow water blackout - en dus ook tot verdrinking. Dat heeft alles te maken met de hogere druk die er onder water heerst en die het gedrag van gassen ,zuu,tofenco2inhetlichaambeïnvloedt. Want ook het tweede alarmsysteem, een laag zuurstofpeil, treedt bij een verhoogde druk niet in werking. Het lichaam kan meer zuurstof verbruiken dan op het droge zonder dat het een tekort registreert. Pas als je naar boven terugkeert - en de druk dus weer vermindert - stelt je lichaam 'plots' een zuurstoftekortvast en kan je zonder waarschuwing flauwvallen. Je kunt ook je tolerantie voor CO, en zuurstofschaarste verhogen. Musimu doet dat met een opmerkelijke vorm van intervaltraining: hij fietst bijvoorbeeld met ingehouden adem zo'n 50-60 seconden op een fitnesstoestel, rust evcti en begint dan opnieuw.
BLOED IN DE LONGEN
apneuduikers kunnen hun adem in rust 'makkelijk' 7-8 minuten inhouS. 11 Toch betekent dat niet dat ze zomaar hetr Iltlc in het water kunnen, want daar heersen soit lci e omstandigheden die de gashuishouding srr Iict lichaam beïnvloeden. 'Een diepteduik %,i11'icht minuten zou je niet overleven', stelt i2ti\imu. Overigens speelt ook de mentale facarrr een immense rol bij apneu: adrenaline en laptvinding verhogen immers je zuurstofver11t tiik. Veel vrijduikers oefenen dan ook rust s li telbeheersing met yoga- en ontspanningsri*~iiriieIen,autosuggestie en positieve ~t\ii,ilisatie. $:tijcluikers profiteren ook van een interessant ic~ologischverschijnsel: de duikreflex of mam~tti~licm divihg re&. Dit mechanisme is bij alle #
t i ,linde
aiui\
PATRICK MUSIMU'S AIR CAVITY FLOODING Patrick Musimu ontwikkelde een eigen compensatietechniek, die hij Air Cavity Flooding noemde: in plaats van de holtes in z'n schedel met luchtcompensatie aan de immense waterdruk aan te passen, laat hij zijn sinussen en middenoor vollopen met zeewater. Daarmee verdwijnt de lucht en is het probleem van het drukverschil én van pijnlijke trommelvliezen opgelost. Waarom zijn er dan niet meer freedivers die deze techniek gebruiken? Omdat het tijd vraagt om de neus-, keel- en oorfuncties fysiek te beheersen én omdat je heel wat pijn en prikkels moet overwinnen. Musimu heeft zichzelf als proefkonijn gebruikt en jarenlang geoefend. Hij begon in de badkamer zout water in zijn neusholtes te injecteren met een simpel spuitje (zonder naald). Het gevolg was hevige pijn, duizelingen en het gevoel van een flinke verkoudheid. Toen hij merkte dat hij daar verder geen schade aan overhield, zette hij door. Als kinesitherapeut (fysiotherapeut) was hij ervan overtuigd dat dit systeem moest werken. Na dagenlang oefe-
a S p grote diepte komt daar nog een ander feartrnieen bij, de bloodsbift. Door de waterdruk worden de longen op een bepaald moment trt Fci samengeperst, dat er onderdruk in de Lroistltas ontstaat. Dit vacuüm wordt dan oppv~ildmet extra bloed en vocht. Er lekt zelfs i~lricd(p1asma)in de longblaasjes, waardoor i!< longen , beter bestand zijn tegen extreme lorripressie. Bij het opstijgen verdwijnt dit fertorncen weer langzaam, maar het is niet ongewtjori dat apneuduikers, eenmaal terug boven, rtog wat bloed ophoesten. WATERDRUK f I
nen verdween de pijn, hij leerde bepaalde reflexen te beheersen en ontwikkelde een tolerantie voor het prikkende zoute water. De volgende stap was om de techniek toe te passen bij het duiken. Hij bestudeerde grondig de anatomie van neus, keelholte en sinussen en bedacht welke houdingen van het hoofd het meest geschikt waren om die luchtholtes vanzelf te laten vollopen. Vervolgens ging hij zijn hypotheses in Egypte uittesten. Musimu bereikte uiteindelijk zijn doel en kan nu bijzonder ontspannen én pijnloos naar grote dieptes duiken. Musimu's techniek klinkt echter zo tegennatuurlijk dat sommigen betwijfelen of hij echt wel kan wat hij beweert. Een recente proef met MRI-scan in lab-omstandigheden heeft intussen bewezen dat Musimu wel degelijk in staat is de buis van Eustachius zo te ontspannen dat hij z'n sinussen en middenoor kan laten vollopen met water. Deze studie werd in februari 2008 gepubliceerd in het British Journal of Sports Medicine.
l
gesloten circuit vermindert het volume van een gas als de druk verhoogt (en omgekeerd). Als je dus een met lucht gevulde, dichtgeknoopte ballon 30 meter diep onder water brengt, zal die maar een kwart zo groot meer zijn als aan de oppervlakte. Op die diepte heerst immers een druk van 4 atmosfeer. Het eerste wat apneu- en persluchtduikers dan ook leren, is om dit drukverschil te compenseren zodat ze geen verwondingen, zoals een gescheurd trommelvlies, oplopen. Om dat te voorkomen persen ze extra lucht vanuit de longen naar de neus- en oorholtes, die met de sinussen verbonden zijn. Die portie lucht geeft genoeg tegendruk: de druk binnen en buiten het lichaam wordt weer hetzelfde. Precies daar begint de grootste uitdaging voor diepte-apneuduikers. De lucht uit die ene ademteug is'uiteraard kostbaar, want hij moet de vitale organen van genoeg zuurstof blijven voorzien. Maar vooral: de hoeveelheid lucht die een duiker in z'n longen kan meedragen is beperkt. Hoe dieper je wilt duiken, hoe groter de waterdruk wordt en hoe meer lucht je nodig hebt om je oren en sinussen te Maren. Bovendien zorgt de waterdruk ervoor dat je longvolume op een bepaalde diepte zo klein wordt dat je onmogelijk nog lucht uit de longen naar boven kunt persen. Extreme apneuduikers hebben daar iets op gevonden. O m te beginnen stockeren ze zoveel mogelijk lucht in hun wangholtes, zodat die beschikbaar blijft voor de drukcompensatie. Daarnaast gebruiken sommigen de vrij riskante techniek
De Belg Patrick Musimu, die als eerste zonde!r persluchtfles naar meer dan 200 meter dook en levend terugkeerde.
sinussen te Maren. Pijnloos is dat niet. Apneuduikers die zo diep gaan met de klassieke compensatietechniek, balanceren constant op de pijngrens en verdragen heel wat druk op hun trommelvliezen om zo zuinig mogelijk met die compensatielucht om te springen zodat ze nog dieper kunnen duiken. Overigens trainen diepte-freedivers ook hun
Op 200 meter diepte heerst een druk van 21 atmosfeer: op elke vierkante centimeter lichaamsoppervlakte duwt 21 kilo van Lng packing of buccal pumping. Voor ze het water in gaan proberen ze met een speciale sliktechniek hun longen extra vol te pompen, zodat er zelfs overdruk ontstaat. Lung packing rekt de longblaasjes uit, wat vooral tijdens het opstijgen - wanneer de waterdruk weer afneemt - het risico op scheurtjes en andere longtrauma's verhoogt. Patrick Musimu is hiervan afgestapt, omdat hij de risico's te groot vond. Bovendien hoeft hij dankzij z'n unieke techniek van Air Cavity Flooding z'n luchtholtes niet langer te compenseren - hij laat ze gewoon vollopen met water. Herbert Nitsch werkt wel met lucht, maar bedacht ook een eigen compensatiemaatregel. In plaats van een voorraad lucht naar zijn wangen te persen, blaast hij die in een externe houder die meer lucht kan bevatten dan zijn wangen. Zo houdt hij genoeg lucht over om op grote dieptes z'n oren en
middenrif en hun tussenribspieren: een soepele borstkas, die ze erg groot of heel klein kunnen maken, helpt ook om onder druk zoveel mogelijk lucht uit de longen naar de keelholte te duwen. DUIKERSROES
Het grootste mysterie is welke invloed die enorme waterdruk op de gashuishouding van een apneuduiker heeft. Om praktische redenen zijn er nu eenmaal heel weinig wetenschappelijke onderzoeken naar zulke korte, diepe duiken. Misschien valt er toch een en ander af te leiden uit wat bekend is bij persluchtduikers? Persluchtduikers die lang onder water blijven en snel naar boven komen, lopen een ernstig risico op decompressieziekte. Wanneer er onder druk lucht wordt ingeademd, nemen de weefsels namelijk extra stikstof op (een vast Eos 3 2
bestanddeel van lucht, dat ons organisme niet gebruikt). Dat kan op zich geen kwaad, omdat we die extra stikstof ook weer uitscheiden via de ademhaling. Alleen vraagt dat tijd. Als een duiker te snel opstijgt, vermindert de druk in de longen te snel en kunnen stikstofbellen ontstaan in het bloed. Vergelijk het met een gesloten limonadefles die je flink door elkaar schudt en plots opent. Die stikstofbellen kunnen in de bloedbaan voor ernstige problemen zorgen, van gewrichtspijn en verlamming tot zelfs een beroerte. Maar kunnen apneuduikers - die geen extra lucht onder druk inademen - ook decompressieziekte krijgen? De meningen zijn verdeeld. Sommigen vrezen dat de grote drukverschillen waaraan diepte-apneuduikers zich op korte tijd blootstellen toch een ongunstige invloed kunnen hebben op de verwerking van stikstof. Nitsch houdt voor alle zekerheid een decompressiestop, Musimu ging na zijn record een tijdje de decompressiekamer in. 'Onzin', vindt Prof. Balestra van de Pôle Universitaire Bruxelles en researcher bij Divers Alert Nenvork Europe, 'er zijn weinig redenen om aan te nemen dat apneuduikers decompressieziekte krijgen. Nitsch' decostop helpt misschien wel om het bloed (wan de blood sbzp, reed) weer uit z'n longen te laten vloeien, maar heeft zo goed als geen invloed op het risico op een decompressie-ongeval. Musimu's uitputting en duizeligheid na zijn record hadden waarschijnlijk meer te maken met de dehydratie die hij daarna op de boot kreeg door de hete zon en het isolerende duikpak.' 111 de dagen daarvoor had Musimu im-
RECORDS A is een belangrijke internationale freedivingfederatie die wedstrijden organiseert en records homologeert. Ook andere duikfederaties Is CMAS organiseren apneuwedstrijden, maar meestal erkennen ze elkaars records niet. Daarnaast zijn er ook vrijduikers die buiten de araties om hun eigen recordpogingen wagen. De AIDA-disciplines en records geven een goed beeld van de prestaties waartoe freedis vandaag in staat zijn. ISCHE APNEU duiker drijft op het wateroppervlak, met gezicht in het water, en houdt z'n adem Sietas (Duitsland): 9 min 15 sec alia Molchanova (Rusland): 8 min AMISCHE APNEU zo groot mogelijke afstand afleggen één ademhaling. Er zijn wedstrijden en zonder zwemvliezen. ~everinsod(Denemarken): 186 m (zonMullins (Nieuw-Zeeland): 244 m (met alia Molchanova (Rusland): 149 m (zonvinnen) en 205 meter (met vinnen) NSTANT GEWICHT e vrijduiker zwemt langs een lijn op eigen racht zo diep mogelijk naar beneden en er naar boven. De lijn mag alleen aange-
raakt worden op het keerpunt. Er is een variant met zwemvliezen en een zonder. William Trubridge (Nieuw-Zeeland ): 86 m (zonder vinnen) Natalya Avseenko (Rusland): 57 m (zonder vinnen) Herbert Nitsch (Oostenrijk): 112 m (met vinnen) Sarah Campbell (Groot-Brittannië ): 90 m (met vinnen) VARIABEL GEWICHT Om naar beneden te gaan, mag een duiker een gewicht van maximaal 30 kilo gebruiken, maar hij gaat op eigen kracht naar boven en mag daarbij het touw gebruiken. Carlos Coste (Venezuela): 140 m Tanya Streeter (Verenigde Staten): 122 m FREE IMMERSION Zonder zwemvliezen gaan apneuduikers zo diep mogelijk langs een lijn naar beneden
en weer naar boven. William Trubridge (Nieuw-Zeeland ): 108 m Sarah Campbell (Groot-Brittannië): 81 m NO LIMITS De spectaculairste discipline waarbij ook de diepste records worden bereikt. Duikers mogen een gewicht gebruiken (meestal een duikslee, een zware maar eenvoudige metalen constructie die langs een kabel naar beneden glijdt) én een middel om weer op te stijgen. Meestal is dat een hefballon: die zit dichtgevouwen vast aan de duikslede en is verbonden met een persluchtfles. Eenmaal beneden draait de freediver de kraan open, de volle ballon brengt hem naar boven en het gewicht van de duikslee blijft achter. Nitsch gebruikt geen ballon, maar een koolstofkoepel met een eigen drijfvermogen, die niet opgeblazen hoeft te worden. Herbert Nitsch (Oostenrijk): 214 m Tanya Streeter (Verenigde Staten): 160 m
s geen enkel probleem ondervonden bij duiken naar 170, 185 en 200 meter. zeker is dat de grote waterdruk het zestelsel beïnvloedt. Elke recreatieve persduiker kent de stikstofnarcose ('duikersdie vanaf 30 meter kan optreden. Door ruk neemt het lichaam immers stikstof en die verstoort de zenuwprikkels in de enen. De synapsen vuren minder, je voelt jr euforisch of dronken, wordt minder alert cri je coördinatie verloopt moeilijker. Zodra tlc druk vermindert, verdwijnt het verschijn$cl weer. t Iet omgekeerde gebeurt bij professionele tliiikers die op grote diepte in een duikersIdok of met een mix van helium en zuurstof duiken: hun synapsen raken overgeprikkeld. Onlangs werd vastgesteld dat dit High Presskire Nervous Syndrome (HPNS) zich ook voordoet bij apneuduikers vanaf 150-170 ineter diepte. Typische gevolgen zijn spiertrekkingen en ongecontroleerdebevingen. En laat de motoriek nu net cruciaal zijn voor het overleven van een no limits-apneuduiker: die iiloet in de donkere diepte het mechanisme op de duikslee in gang zetten om op tijd naar boven te geraken. Hoe dieper apneuduikers zullen gaan, hoe meer ze met de gevolgen van HPNS rekening zullen moeten houden. Misschien ligt daar straks wel de limiet? @ E o s 33
I
