Voorwaarden voor optimale commerciële exploitatie

Voorwaarden voor optimale commerciële exploitatie Onderzoek onder marktpartijen naar voorwaarden en succesfactoren voor commerciële exploitatie van het Spuiforum

Bastiaan Vinkenburg Onno Ponfoort 2 april 2013

Inhoud

Blz.

Samenvatting

3

1

Aanleiding en aanpak

4

1.1 Behoefte aan input uit de commerciële markt 1.2 Onze aanpak

4 5

2. De markt: vraag en capaciteit 2.1 2.2 2.3 2.4

Perspectief van de markt Marktsegmentatie Aanbod van capaciteit Trends in de markt voor evenementen

3. Het gebouw: cultuurcentrum en congresgebouw 3.1 3.2 3.3 3.4

Perspectief van het gebouw Perceptie van cultuurcentrum Technische faciliteiten Alternatieven voor het ontwerp

4. Gebruik: culturele en commerciële functies 4.1 4.2 4.3 4.4

Perspectief van het gebruik Succesfactor Beschikbaarheid Omliggende gebouwen Succesfactor Klantgerichtheid

5. Exploitatiemodel: bijdrage en belangen 5.1 Perspectief van de exploitant 5.2 Onzekerheid voor exploitanten 5.3 Modellen voor exploitatietaak

6. Conclusies en aanbevelingen 6.1 Conclusies 6.2 Aanbevelingen

6 6 6 7 7

8 8 8 9 9

10 10 10 11 11

12 12 12 13

15 15 15

Bijlage 1 – gesprekspartners

17

Bijlage 2 – overzicht van functionele eisen

18

Bijlage 3 – analyse van NIDAP-rapport

19

48233 – Voorwaarden voor optimale commerciële exploitatie – eindrapport Marktconsultatie Spuiforum

2

Samenvatting

Dit rapport beschrijft de uitkomsten van de marktconsultatie van Berenschot voor het Spuiforum. Vanuit het college is de behoefte uitgesproken om commerciële marktpartijen te consulteren over hun wensen en eisen ten aanzien van toekomstig gebruik van het gebouw. Het projectbureau Spuiforum wenst input voor het Programma van Eisen vanuit commerciële gebruikers om de exploitatiekansen te vergroten. De hoofdvraag van de gemeente voor de marktconsultatie is wat de marktpartijen zien als de belangrijkste voorwaarden om commerciële exploitatie kansrijk te maken. Wij zijn op basis van deze vraag op zoek gegaan naar concrete aanknopingspunten om succesvolle commerciële exploitatie van het Spuiforum mogelijk te maken. Daarbij hebben wij in gesprek met verschillende relevante partijen stilgestaan bij de verwachte meerwaarde van een gebouw als het Spuiforum. Wij hebben in de marktconsultatie vastgesteld dat de voorwaarden voor optimale commerciële exploitatie van het Spuiforum vier perspectieven betreffen, te weten de markt, het ontwerp, de gebruiksfuncties en het exploitatiemodel. In het onderzoek hebben wij succesfactoren benoemd en onderzocht in hoeverre aan de voorwaarden kan worden voldaan. Wij hebben om deze voorwaarden te verkennen een groot aantal gesprekken in het veld gevoerd en desk research verricht, waaronder een analyse van marktonderzoek van NIDAP. Wij hebben elk van de vier perspectieven in deze rapportage nader toegelicht en uitgewerkt. Wij constateren het volgende:    

de marktontwikkelingen voor commerciële verhuur zijn op dit moment negatief: er is sinds 2008 een dalende vraag en er is veel aanbod in Den Haag; het huidige schetsontwerp van het Spuiforum kan ten behoeve van commerciële exploitatie nog niet concurreren met flexibele purpose built evenementenlocaties en congrescentra; het is voor optimale commerciële exploitatie belangrijk dat de commerciële en de culturele functie bij de benutting van het Spuiforum qua zwaarte en aandacht in evenwicht zijn; het model voor de organisatie van de exploitatie kan het beste op korte termijn, liefst voor het definitief maken van het Programma van Eisen worden vastgesteld, ook al kunnen definitieve afspraken met eventuele externe exploitanten pas worden gemaakt wanneer de oplevering van het gebouw in zicht is.

Wij kunnen nu niet vaststellen of bij oplevering van het gebouw aan alle voorwaarden en aanbevelingen uit dit rapport zal worden voldaan. De eventuele positieve bijdrage van commerciële exploitatie aan het resultaat van het Spuiforum is ongewis. Een wezenlijk deel van de aanbevelingen uit dit rapport zal moeten worden overgenomen om de kans te vergroten dat op termijn de exploitatiesubsidie kan afnemen.


3

1 Aanleiding en aanpak

1.1 Behoefte aan input uit de commerciële markt In 2010 presenteerde de gemeente Den Haag een ontwerp van Neutelings Riedijk Architecten voor het nieuwe Spuiforum. Dit nieuwe cultuurgebouw zal de thuisbasis en podia vormen voor het Residentie Orkest, het Nederlands Danstheater en het Koninklijk Conservatorium als nieuwe partner. Daarnaast vindt veel culturele (klassieke en populaire) programmering plaats en is commerciële verhuur mogelijk. Deze commerciële verhuur is noodzakelijk, omdat de exploitatie hier deels op moet leunen. Het project Spuiforum is nu in de fase van het opstellen en afronden van het Programma van Eisen. Het Spuiforum moet zodanig worden ontworpen dat het naast de culturele functie ook (optimaal) geschikt is voor de commerciële exploitatie. Aan Berenschot is gevraagd commerciële marktpartijen te consulteren over hun wensen en eisen ten aanzien van toekomstig gebruik van het gebouw. De hoofdvraag van de gemeente voor de marktconsultatie is wat de marktpartijen zien als de belangrijkste voorwaarden om commerciële exploitatie kansrijk te maken. In navolging hierop hebben wij een consultatie uitgevoerd onder een aantal relevante marktpartijen die congressen en evenementen organiseren. Daarin zijn wij op zoek gegaan naar concrete aanknopingspunten voor succesvolle commerciële exploitatie van het Spuiforum. Tevens hebben wij kwantitatief marktonderzoek geanalyseerd. Wij hebben gezocht naar antwoorden op vragen als:         

voor wat voor type activiteiten is een dergelijke locatie bij uitstek geschikt? welke ontwikkelingen zijn er in het volume van dit soort evenementen? voor welke doelgroepen worden deze activiteiten vooral georganiseerd? wat zullen redenen zijn om specifiek voor het Spuiforum te kiezen? welke faciliteiten en randvoorwaarden zouden minimaal moeten zijn ingevuld? wat wordt gemist bij de huidige locaties die worden gebruikt? wat bindt partijen aan de huidige locaties waardoor men ‘ondanks alles’ daarvoor kiest? wat zijn trends en ontwikkelingen waar Spuiforum met name op moet inspelen? onder welke condities is het voor partijen interessant om het gebouw te exploiteren?

Daarbij spraken wij tevens expliciet af dat wij niet zouden onderzoeken:   

wie de (commerciële) exploitanten of gebruikers van het gebouw zouden kunnen zijn, laat staan dat wij om commitment vragen; ons onderzoek is dan ook niet wervend geweest; wat de mogelijkheden voor commerciële verhuur van de plint aan de plein/straatzijde zijn; welke kwantitatieve exploitatieverwachtingen vanuit commerciële verhuur mogen worden verwacht. We beperken ons tot kwalitatieve input voor mogelijkheden in gebouw en aanpak.


4

1.2 Onze aanpak Wij hebben de vraag beantwoord en onze conclusie getrokken op basis van de volgende aanpak: 









  

allereerst hebben we gesprekspartners geselecteerd uit een groep potentiële partijen. Vervolgens hebben we met tien vertegenwoordigers van congresorganisatoren gesprekken gevoerd over de mogelijkheden en meest logische doelgroepen voor commerciële exploitatie van het gebouw. Met de gesprekspartners hebben wij afgesproken dat wij de bevindingen rapporteren zonder de directe bron te vermelden. Daardoor hebben wij goede open gesprekken kunnen voeren. Zie in bijlage 1 een overzicht van de gesprekspartners; op basis hiervan hebben wij een tussenrapportage opgesteld, met daarin een aantal concrete antwoorden op de gestelde vragen en vier succesfactoren voor exploitatie. Deze hebben we besproken met de wethouder cultuur, ambtenaren en het projectbureau; in overleg met de gemeente is een focus aangebracht voor de tweede ronde van gesprekken en nader marktonderzoek. Wij hebben onze marktconsultatie vervolgens toegespitst op exploitatiemogelijkheden voor eendaagse evenementen, niet op mogelijkheden voor grote meerdaagse congressen en beurzen; op basis van een onderzoek van het NIDAP naar de zakelijke en personeelsevenementen hebben wij conclusies getrokken over omvang en ontwikkelingen in de markt voor eendaagse evenementen met meer dan 500 bezoekers; wij hebben gesproken met de directeur van de Dr. Anton Philipszaal / Lucent Danstheater. We hebben ook deelgenomen aan een overleg van de directies van de Dr. Anton Philipszaal / Lucent Danstheater, het Residentie Orkest, het Nederlands Dans Theater en het Koninklijk Conservatorium plus enkele van hun adviseurs, waarin de uitkomsten van onze tussenrapportage en hun ideeën over exploitatie zijn besproken; vervolgens hebben wij met vier organisaties met veel exploitatiekennis de mogelijkheden van het Spuiforum besproken; onze conclusie is gebaseerd op de optelsom van de meningen van experts in het veld, kwantitatief marktonderzoek en onze eigen expertise; deze eindrapportage is in concept voorgelegd aan de opdrachtgever.


5

2. De markt: vraag en capaciteit

2.1 Perspectief van de markt Het eerste perspectief dat wij hebben onderzocht betreft de markt. We hebben de marktpartijen bevraagd over de segmentatie van de markt, de behoefte aan capaciteit voor commerciële verhuur en de positie die het nieuwe Spuiforum, zoals nu beschreven, daarin zou kunnen innemen. In dit hoofdstuk beschrijven we de ontwikkelingen, mede op basis van het marktonderzoek van NIDAP. De marktontwikkelingen voor commerciële verhuur zijn op dit moment negatief. Er is veel aanbod, dat wil zeggen capaciteit voor congressen en evenementen in Den Haag en omgeving. De accommodaties variëren in omvang, ligging, ambiance en dienstverlening, en daarmee in de te bedienen marktsegmenten. Sinds 2008 is er een dalende trend in de vraag in het segment dat voor het Spuiforum relevant is, namelijk dat van zakelijke en personeelsevenementen met meer dan 500 bezoekers. Het is onzeker of en wanneer de markt weer zal aantrekken, en of het niveau van 2008 weer zal worden gehaald.

2.2 Marktsegmentatie In eerste instantie hebben wij gekeken naar de totale markt voor commerciële verhuur. In de gesprekken bleek dat een tweedeling is te maken: 

grote beurzen en congressen: meerdaags en vaak met een internationaal karakter. Deze activiteiten worden 3 tot 5 jaar tevoren gepland. Deze vinden plaats in echte congrescentra, met veel break-out-voorzieningen;



zakelijke en personeelsevenementen: eendaags, op nationale of regionale schaal. Deze worden een half tot anderhalf jaar tevoren gepland. Er is behoefte aan minstens één grote zaal en aanvullende faciliteiten;

Den Haag is een voorkeurslocatie voor internationale congressen en evenementen. De ligging en bereikbaarheid van het Spuiforum zijn gunstig. We hebben de meerdaagse evenementen echter niet als primair marktgebied beschouwd, want deze markt kan alleen goed worden bediend als de culturele agenda voldoende ruimte laat om grote meerdaagse evenementen onderdak te bieden. Er zijn andere locaties in Den Haag beschikbaar die geschikt zijn voor meerdaagse evenementen. We hebben in de marktconsultatie en in de bestudering van bestaand marktonderzoek onze focus gelegd op het segment van zakelijke en publieksevenementen en congressen die op één dag plaatsvinden. Doelgroepen die binnen deze focus passen zijn bedrijven, ministeries, universiteiten, HBO’s en andere publieke instituties, grote (internationale) verenigingen, brancheverenigingen en associaties. Het Spuiforum is, volgens de marktpartijen, het beste geschikt voor activiteiten en evenementen waarbij de uitstraling van het gebouw een meerwaarde biedt. Te denken valt aan galafeesten, jubilea, relatiebijeenkomsten, marketingacties, productpresentaties, ontvangsten, diners en andere speciale, exclusieve evenementen.


6

2.3 Aanbod van capaciteit Er is overcapaciteit in locaties voor congressen en evenementen, op nationale en regionale schaal. Ook in Den Haag kunnen hotels het segment tot 500 man goed invullen. Zij hebben vaak een dedicated sales force op die markt, die het Spuiforum ook zal moeten hebben als het op deze markt succesvol wil kunnen opereren. Andere culturele instellingen en podia richten zich ook op deze markt. Het World Forum en Circustheater kunnen grote evenementen aan. De concurrentie is hoog. Veel marktpartijen geven aan dat de locaties op dit moment overcapaciteit te hebben. Den Haag mist volgens enkele marktpartijen wel een echt mooie zaal voor (avond)evenementen voor 500 tot 1.250 man, zonder vaste stoelen. De Statenhal van het World Forum was daar tot 2006 de optie voor. Kleinere groepen gaan nu naar de vele hotels, grotere groepen kiezen voor de Jaarbeurs, RAI, AHOY en dergelijke. De capaciteit van de grote concertzaal in het Spuiforum biedt dus kansen voor bijeenkomsten tussen de 500 en 1.250 bezoekers.

2.4 Trends in de markt voor evenementen Wij hebben marktinformatie in de gesprekken opgehaald en tevens een analyse gemaakt van de ontwikkelingen in de markt voor zakelijke en personeelsevenementen. IDEA, de brancheorganisatie van de congresorganisatoren, laat frequent een onderzoek uitvoeren door NIDAP, laatstelijk in oktober 2012. Het rapport Evenementenonderzoek 2012 is aan het projectbureau ter hand gesteld. In dit onderzoek is aan 800 verantwoordelijken bij organisaties met meer dan 100 werknemers gevraagd naar hun bestedingen aan zakelijke en personeelsevenementen. Onderstaand gaan wij in op de hoofdconclusies. De markt voor congressen en evenementen is over zijn top (2008) heen, en marktpartijen voorzien niet dat de rendementen uit het verleden zullen terugkomen. De corporate markt en de overheidsmarkt (van oudsher een stevige speler in de Haagse evenementensector) zijn hard geraakt door de recessie. Daarnaast is het gezien het economisch tij ook ‘not done’ grote feesten en partijen te organiseren. Het perspectief voor de komende jaren is somber, voor zowel de zakelijke evenementen als de personeelsevenementen is een trend naar kleinere evenementen, met minder bezoekers en lagere budgeten per bezoeker zichtbaar. Hoe de trend zich ontwikkelt richting 2018, het mogelijke openingsjaar van het Spuiforum, en daarna is ongewis. Het lijkt waarschijnlijk dat de evenementenbranche zal meebewegen met de economische conjunctuur. Zolang de economie zich niet herstelt, zal de markt onder druk blijven staan en zullen aanbieders van evenementenlocaties hun best moeten doen zich te onderscheiden. In Bijlage 3 treft u een overzicht aan van onze analyse op basis van het NIDAP rapport. Daarbij kijken wij specifiek naar de ontwikkelingen in het segment ‘eendaagse evenementen met meer dan 500 bezoekers’, omdat wij gedurende de marktconsultatie dit hebben benoemd als segment waar het Spuiforum zich op zou moeten richten.


7

3. Het gebouw: cultuurcentrum en congresgebouw

3.1 Perspectief van het gebouw Het tweede perspectief dat wij hebben onderzocht betreft het ontwerp en de indeling van het gebouw. We hebben de partijen bevraagd in hoeverre het gebouw geschikt is te maken voor commerciële verhuur, op basis van de plannen en het schetsontwerp dat voorligt. Onze conclusie is dat het schetsontwerp dat ons ter beschikking is gesteld voor de marktconsultatie niet optimaal ingericht is voor commerciële exploitatie maar vooral is ingericht met het oog op de culturele gebruikers. Het huidige ontwerp kan niet concurreren met flexibele purpose built evenementenlocaties en congresgebouwen. Het Spuiforum bevat wel drie grote zalen en nabijgelegen foyers en oefenruimtes met een behoorlijke omvang, maar deze hebben (vooralsnog) een vaste indeling. We gaan in dit hoofdstuk nader in op het karakter en de indeling van het gebouw. We benoemen de vereiste ruimtelijke en technische faciliteiten. We laten zien dat flexibiliteit van het gebouw een primaire vereiste is om succes te hebben. We gaan ten slotte in op een aantal genoemde alternatieven voor het ontwerp en gebruik van de omgeving.

3.2 Perceptie van cultuurcentrum Onze gesprekspartners zien het Spuiforum als een cultuurcentrum. Dat komt mede voort uit het feit dat de gemeente de investering tot nu toe voornamelijk heeft gepresenteerd als vervanging van het huidige danstheater, concertzaal en conservatorium. Het gebouw is vooralsnog vanuit culturele gebruiksfuncties en behoeften ontworpen. Daardoor is het ontwerp geen multifunctioneel plan met een layout die voldoet aan de hedendaagse eisen van congresorganisatoren. De minimale eisen voor het exploiteren van een gebouw als congres- of evenementlocatie voor 500 of meer bezoekers liggen hoog. Volgens de gesprekspartners zal het Spuiforum deze markt maar beperkt kunnen bedienen, behalve wanneer aan het ontwerp een groot aantal ruimtes en faciliteiten speciaal voor deze functie wordt toegevoegd. Deze indruk ontstaat door dat in het schetsontwerp alle ruimtes bedoeld lijken voor cultureel gebruik. Het toevoegen van ruimtes is wellicht niet nodig, als men erin slaagt om de reeds voorziene ruimtes ook goed beschikbaar en bruikbaar te maken voor commerciële doeleinden, zoals breakouts. Zie voor een opsomming van functionele eisen bijlage 2. De ultieme flexibiliteit die nodig is, moet al in de ontwerpfase het uitgangspunt zijn. Concessies aan flexibiliteit in deze fase, zijn later niet meer te repareren. De ervaring van marktpartijen met theaters en musea ten aanzien van flexibiliteit is doorgaans negatief. Het beeld bestaat bij marktpartijen dat gebouwen die ontworpen zijn als congrescentrum (purpose built) beter voldoen aan de eisen en wensen voor beurzen en meerdaagse congressen dan cultuurcentra waarvoor commerciële evenementen bijzaak zijn. Het is een voorwaarde voor optimale commerciële exploitatie dat het Spuiforum niet alleen als cultuurcentrum wordt beschouwd en gepresenteerd, maar ook als congrescentrum wordt neergezet.


8

3.3 Technische faciliteiten Marktpartijen stellen dat naast een praktische en flexibele indeling, ook het niveau van de faciliteiten grote invloed heeft op de commerciële verhuurbaarheid. Het gaat hierbij om hoogwaardige technische faciliteiten, zoals connectivity, smart screens, AV-ondersteuning, tot een volwaardige opnamestudio aan toe. Het gaat ook om logistieke voorzieningen en heldere routing die vele zaalwissels met grote groepen mensen in korte tijd faciliteert. Een voorbeeld is voldoende snel verticaal transport door veel en grote liften. Ook zijn veel landingspunten voor catering nodig, waardoor de food & beverage op flexibele en snelle wijze kan opereren. In bijlage 2 staat een opsomming van de faciliteiten die door marktpartijen zijn genoemd.

3.4 Alternatieven voor het ontwerp De culturele gebruikers hebben vastgesteld dat het nu voorliggende ontwerp net voldoende ruimte biedt om de culturele functies te kunnen bedienen, mits ook enkele omliggende gebouwen af en toe beschikbaar zijn om activiteiten van met name het Koninklijk Conservatorium te huisvesten. In het overleg is aan de orde gekomen of het mogelijk is om in het ontwerp aanpassingen te doen die leiden tot minder capaciteitsbeslag op de grote concertzaal of op een andere manier de beschikbaarheid voor commerciële exploitatie vergroten. Er zijn twee belangrijke alternatieven voor het ontwerp genoemd: 

het toevoegen van een repetitiestudio. Het blijkt dat de beschikbaarheid van de grote concertzaal, met name overdag, flink zou kunnen worden verhoogd als het Residentie Orkest overdag vaak de beschikking heeft over een eigen repetitiestudio. Formaat zou ongeveer 20 * 30 en 10 hoog moeten zijn. Zo’n studio is nu niet voorzien, althans, de zalen die daarvoor kunnen dienen, zullen voortdurend in gebruik zijn door het Koninklijk Conservatorium. Dus hebben de gebruikers gevraagd om in het ontwerp een dergelijke repetitiestudio op te nemen;



een andere bouwkundige suggestie die een marktpartij deed, is om een extra zaal met een capaciteit van 1.000 stoelen aan het Spuiforum toe te voegen die puur voor commercieel gebruik beschikbaar is. Bij zeer grote evenementen kan het hele gebouw worden gebruikt.


9

4. Gebruik: culturele en commerciële functies

4.1 Perspectief van het gebruik Het derde perspectief dat wij hebben onderzocht betreft het tweeledig gebruik van het gebouw voor zowel culturele als commerciële functies. We hebben de partijen bevraagd in hoeverre het dubbele gebruik een kans is dan wel een belemmering voor commerciële exploitatie. Onze conclusie is dat marktpartijen er nu automatisch van uitgaan dat het gebouw primair wordt bedoeld voor cultureel gebruik en programmering. Als dit zo zal zijn, dan kan dit de commerciële exploitatie danig in de weg zitten. Grootste valkuil, zo zeggen alle gesproken marktpartijen, is een onbalans tussen de culturele programmering en commerciële exploitatie. Een voorwaarde voor optimale commerciële exploitatie is dat dit niet op het tweede plan komt na het culturele gebruik. In de praktijk moet de commerciële klant een gelijkwaardig belang ervaren. We gaan in dit hoofdstuk eerst in op de succesfactor beschikbaarheid, daarna op de succesfactor klantgerichtheid. Beide succesfactoren bepalen de flexibiliteit in het gebruik van het Spuiforum die marktpartijen wensen.

4.2 Succesfactor Beschikbaarheid De beschikbaarheid van de locatie is een cruciale voorwaarde voor commerciële exploitatie. Bij het bepalen van de beschikbaarheid speelt de termijn waarop de activiteiten worden gepland een grote rol. Enkele indicaties van planningstermijnen zijn:   

meerdaagse congressen (3 tot 5 jaar tevoren); culturele programmering (1,5 tot 3 jaar tevoren); evenementen (0,5 tot 1,5 jaar tevoren).

Grote, meerdaagse congressen worden dus 3 tot 5 jaar tevoren gepland en vastgelegd. Het gebouw moet voor die congressen een aantal dagen aansluitend exclusief beschikbaar zijn. Er mag dan geen belemmering zijn vanwege culturele programmering, maar op die termijn ligt die nog niet vast, dus hieraan kan wel tegemoet worden gekomen. Het Spuiforum is echter niet goed toegerust voor het bedienen van dat marktsegment, omdat de verwachting is dat de sub-zalen hoe dan ook niet exclusief beschikbaar kunnen zijn voor meerdere aaneengesloten dagen. De culturele functie draait immers ook buiten de programmering van concerten en voorstellingen door, voor repetities en de opleiding van het conservatorium. Het marktsegment dat het Spuiforum beter kan bedienen is de eendaagse commerciële verhuur voor zakelijke en personeelsevenementen. Die activiteiten worden op kortere termijn gepland en er worden veel locaties benaderd om te kijken of het in de agenda past. Daarvoor geldt dus dat er een half tot anderhalf jaar tevoren nog veel ruimte in de agenda moet zijn om aan de wensen van de klanten van de congresbureaus te kunnen voldoen. Locaties die congressen gebruiken om de gaten te vullen, zijn onwerkbaar voor de marktpartijen. Marktpartijen stellen dat een klant die een aanvraag doet bij 4 van de 5 pogingen in principe terecht zou moeten kunnen bij een gebouw.


10

Het Spuiforum, en dan met name de grote concertzaal, zal op basis van het nu voorliggende vlekkenplan (initiële culturele programmering) slechts 1 op de 3 keer voor een eendaags evenement beschikbaar zijn (inclusief op-, om- en afbouw). Bovendien lopen de pieken in het culturele en het commerciële seizoen synchroon. Het is een randvoorwaarde dat in de commerciële markt de perceptie ontstaat dat het gebouw vaak beschikbaar is voor evenementen naast de culturele programmering. Of dit dan daadwerkelijk leidt tot een boeking hangt af van het commerciële spel. Echter, als klanten sowieso al in een groot deel van de gevallen te horen krijgen dat de locatie niet beschikbaar is vanwege de culturele programmering, dan zingt het in de markt snel rond dat de locatie ‘nooit’ beschikbaar is. In dat geval wordt niet voldaan aan een van de cruciale voorwaarden voor commerciële exploitatie.

4.3 Omliggende gebouwen Een manier om de beschikbare capaciteit te verhogen, is het gebruik maken van zalen en zaaltjes bij gebouwen in de omgeving zoals het Mercure hotel, Filmhuis, Nieuwe Kerk en Theater aan het Spui. Dit kan wellicht een uitkomst bieden wanneer het aantal sub-zalen te gering is, of voor vaste bespelers als uitwijkmogelijkheid dienen voor repetitieruimte. Die locaties zullen wel moeten worden gehuurd en daarmee levert deze oplossing geen of nauwelijks dekking van de exploitatie op. We hebben deze optie voorgelegd aan de marktpartijen en aan de culturele instellingen als vaste bespelers. Als alternatief voor het hebben van te weinig sub-zalen schrikt dit idee de marktpartijen af, omdat bezoekers dan het gebouw tijdens het congres of evenement moeten verlaten. Wanneer deelnemers moet lopen naar andere gebouwen is minder effectief te programmeren en loopt men het risico gasten te verliezen tijdens de transities. Als alternatief om de vaste bespelers te vragen zich flexibel op te stellen en soms van externe zalen gebruik te maken, wordt het door de vaste bespelers niet toegejuicht. Het is onpraktisch en soms planningstechnisch nauwelijks mogelijk.

4.4 Succesfactor Klantgerichtheid Het is van groot belang dat de exploitatieorganisatie echt wil snappen wat de klant wil en daar goed op kan inspelen. De ervaring van marktpartijen met culturele locaties is dat je voelt dat de kunsten hoger worden geacht dan de congressen. Men doet congressen erbij, en dat werkt negatief. Het Spuiforum zal moeten uitblinken in klantgerichtheid, inclusief organisatorische flexibiliteit. De klant moet zich echt welkom voelen. De duty manager en het team van de locatie moet met de klant meedenken, evenementen mede kunnen vormgeven en beloftes kunnen waarmaken. Catering moet ’24/7’ beschikbaar zijn als dat gewenst wordt. Tijdens het evenement moeten de gastheren van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat klaar staan voor de klant. Klant en organisator moeten zich ‘ontzorgd’ voelen. Het model voor exploitatie speelt bij klantgerichtheid een belangrijke rol.


11

5. Exploitatiemodel: bijdrage en belangen

5.1 Perspectief van de exploitant Het vierde perspectief dat wij hebben onderzocht is onder welke voorwaarden exploitanten bereid zouden kunnen zijn om zich te verbinden aan de exploitatie van het Spuiforum. Hiertoe zijn verschillende varianten voor exploitatie aan de orde gekomen. Welk model ook wordt gekozen, de exploitant zal veel aandacht moeten besteden aan commerciële verhuur en daar een dedicated sales force op moeten zetten. Het is zeker een troef als de exploitant zelf ook ingangen heeft naar medeorganisatoren, leveranciers en wellicht sponsors. Vooral in praktijk zal moeten worden bewezen dat commercie een serieuze plek heeft in de organisatie. Tot 2018 zullen marktpartijen zich vanwege de grote onzekerheden niet verbinden aan in contracten vastgelegde exploitatieresultaten. Wel willen partijen nu al meedenken over het Programma van eisen. Het is aan te bevelen om als gemeente nu reeds goed de verschillende modellen te verkennen en op korte termijn een keus te maken over het toekomstige exploitatiemodel.

5.2 Onzekerheid voor exploitanten In de marktconsultatie is gebleken dat de resultaten van toekomstige exploitatie onzeker zijn. In hoofdstuk 2 beschreven wij op basis van de negatieve marktontwikkelingen dat de markt voor evenementen met 500 of meer bezoekers niet groot is. Een locatie moet in die markt bovendien tegen minimaal 4 van de 5 aanvragen ja kunnen zeggen. Bovendien stellen marktpartijen dat verhuur in de eerste jaren na oplevering onzeker is, omdat grote organisatoren geen afspraken willen maken op basis van maquettes, tekeningen of opleverdata. Pas wanneer het gebouw er staat is het een valide alternatief. Ook dan nog zullen veel klanten afwachten of het gebouw zich in praktijk gaat bewijzen. Daar tegenover staat dat men tevens verwacht dat in de eerste anderhalf à twee jaar een aantal klanten wel eens gebruik wil maken van de nieuwe locatie. Dit alles tezamen maakt dat pas anderhalf jaar nadat het gebouw is opgeleverd een daadwerkelijk realistische prognose kan worden gemaakt over de exploitatiemogelijkheden. Dat betekent dat de onzekerheden voor exploitanten de komende jaren, zelfs tot na oplevering, nog groot zijn. Gedurende dit onderzoek hebben meerdere partijen wel aangeboden mee te willen denken met het ontwerp, met de specifieke bril op van ‘cateraar’ of ‘congrescentrumexploitant’. Het voordeel hiervan is dat in het Programma van Eisen een aantal noodzakelijke aspecten voor de congres- en evenementenmarkt kan worden meegenomen, zoals onder meer beschreven in dit rapport. Mits daadwerkelijk gehoor wordt gegeven aan de geformuleerde eisen en voorwaarden van deze partijen, wordt het eenvoudiger om in de toekomst exploitanten te verbinden aan het Spuiforum.


12

5.3 Modellen voor exploitatietaak We hebben met verschillende partijen gesproken over modellen voor het verdelen van taken en verantwoordelijkheden voor de culturele en de commerciële exploitatie. Wij hebben op basis van onze expertise daarbij drie modellen onderscheiden, die we hierna uitwerken:   

het familiemodel; het concurrentiemodel; het third party-model.

Het familiemodel In het familiemodel is elk lid van de familie even belangrijk, en is men bereid om waar nodig en wenselijk ruimte te maken voor elkaar. Natuurlijk zijn er wel eens ruzies of tegengestelde belangen, maar de broers proberen er samen uit te komen en vragen daarbij soms advies aan de ouders. In het geval van het Spuiforum zou dit betekenen dat commerciële en culturele exploitatie in het DNA van de familie zit, en beide onderdelen bereid zijn af en toe een stapje opzij te doen voor de ander. Komt men er af en toe niet uit, dan wordt door de aandeelhouders de knoop doorgehakt. Daarbij is het dus van belang dat ook de culturele tak daadwerkelijk betrokken is en zijn best wil doen om de commerciële tak te laten bloeien. In het plan voor het Spuiforum ligt in de beleving van betrokkenen het primaat bij de culturele bestemming. Een andere manier van werken, die een cultuuromslag behelst, is derhalve een voorwaarde voor het hanteren van dit model. Het concurrentiemodel In het concurrentiemodel fungeren de culturele en de commerciële exploitatie als aparte business units van een bedrijf. Het bovenliggende management is als directie bevoegd knopen door te hakken waar de business units zelf niet uitkomen. De gedachte achter dit model is dat de centrale directie het noodzakelijk acht om de verschillende business units in huis te hebben, en voor elk van hen een specifieke rol in de organisatie weggelegd ziet ten dienst van het realiseren van de doelen van de organisatie, zowel op cultureel als commercieel gebied. Afhankelijk van de positionering van de verschillende business units heeft de directie een andere rol. Wanneer beide businessunits zich op geheel gelijke wijze willen positioneren, kan de directie daarbij meer naar buiten treden en als business developer optreden. Wanneer de business units zich op volledig verschillende wijze willen positioneren, fungeert de directie als geldverstrekker. In het geval van het Spuiforum is het duidelijk dat de business units (Danstheater; Residentieorkest, Conservatorium, congresexploitant) daadwerkelijk onderscheiden positioneringen in de markt hebben. De rol van een centrale directie zou dan ook vooral moeten bestaan uit het, op basis van onderbouwde cases, toekennen van investeringsbudgetten of toewijzen van de zalen aan een culturele of een commerciële bestemming in geval van conflict of interest. In dit onderzoek is nog niet gebleken dat de partijen gewend zijn op een dergelijke manier met elkaar te communiceren.


13

Het idee dat men elk een rol te spelen heeft ten behoeve van het totaal is nog niet ontwikkeld. Partijen zien zichzelf nu als losstaande entiteiten met eigen doelen, bekostiging en toezichthouders. Synergievoordelen en nieuwe concepten die mogelijk worden omdat men samen in een huis woont, zijn nog niet concreet vertaald naar het Programma van Eisen. Het third party-model In dit model kiest men ervoor om ‘wezensvreemde’ of niet tot de kerntaken behorende activiteiten uit te besteden aan een professionele derde partij: third party. Deze partij krijgt vervolgens op basis van een service level agreement de taak en verantwoordelijkheid een bepaald resultaat te behalen. De uitbestedende organisatie bemoeit zich niet of nauwelijks met de werkwijze van de third party. In het geval van het Spuiforum zou de gehele commerciële exploitatie aan een derde partij kunnen worden gegeven. Met deze partij worden afspraken over gebruik van het gebouw en de faciliteiten gemaakt. Op basis van het al dan niet realiseren van de gemaakte afspraken wordt periodiek bekeken of het contract wordt verlengd. Ook kan alleen het management van de exploitatie aan een commerciële partij worden overgelaten. Dit geeft kostenvoordelen in de operatie en er wordt kennis van de markt waarin wordt geopereerd binnengehaald. Maar een third party die alleen het management op zich neemt, neemt geen volledige verantwoordelijkheid voor het exploitatieresultaat. Dit onderzoek was expliciet niet gericht op het vinden van een third party. Desalniettemin is de gedachte aan dit model meermalen geopperd. Partijen die wij een eerste reactie hebben laten geven op deze optie, geven aan dat wel aan voorwaarden moet worden voldaan, die dicht tegen de in bijlage 2 opgenomen voorwaarden aan liggen, om überhaupt brood te zien in het oppakken van deze rol. Partijen stellen het op prijs dat zij, bij het opstellen van het Programma van Eisen, worden gehoord.


14

6. Conclusies en aanbevelingen

6.1 Conclusies Wij concluderen uit de marktconsultatie dat er vanuit alle vier de perspectieven die wij hebben gehanteerd additionele voorwaarden gelden voor optimale commerciële exploitatie. Omdat het ontwerp van het gebouw nog niet vaststaat en de periode tot oplevering nog relatief lang is, zijn er mogelijkheden om aan (een deel van) de voorwaarden tegemoet te komen die in de voorgaande hoofdstukken en in bijlage 2 zijn aangegeven. Wij kunnen nu niet vaststellen of bij oplevering van het gebouw aan alle voorwaarden en aanbevelingen uit dit rapport zal worden voldaan. De eventuele positieve bijdrage van commerciële exploitatie aan het resultaat van het Spuiforum is ongewis. Een wezenlijk deel van de aanbevelingen uit dit rapport zal moeten worden overgenomen om de kans te vergroten dat op termijn de exploitatiesubsidie kan afnemen.

6.2 Aanbevelingen De aanbevelingen geven per gehanteerd perspectief een indicatie van de additionele voorwaarden en alternatieven die voorhanden zijn om de commerciële exploitatie verder te optimaliseren. Aanbevelingen voor het ontwerp Afhankelijk van de mate waarin het Programma van Eisen recht doet aan de (minimale) vereiste flexibiliteit in het ontwerp, kunnen in de toekomst meer of minder evenementen worden aangetrokken. Flexibiliteit is een fundamentele aanbeveling, voorwaardelijk voor het kunnen optimaliseren van het commerciële exploitatieresultaat. Technische faciliteiten en flexibiliteit in het ontwerp hoeven niet per se te leiden tot extra kosten, zeker wanneer deze vroegtijdig in het programma van eisen en in het initiële ontwerp worden ingebracht. Aanbevelingen voor het gebruik Het Spuiforum moet niet worden geprofileerd als een cultuurcentrum maar als een ontmoetingsplek voor cultuur, commercie en publieksfuncties. De functies moeten gelijkwaardig zijn in het DNA van de primaire gebruikers en in de communicatie van de gemeente. Er is meerwaarde mogelijk door het aanbieden van culturele programmaonderdelen als muziek en/of dans in evenementen. Een manier om de gelijkwaardigheid tussen de culturele en de commerciële functie van het gebouw zowel intern als extern te onderstrepen is het benutten van zogenaamde ‘wild cards’. Dit houdt in dat de exploitant ten behoeve van de commerciële exploitatie een beperkt aantal keren per jaar een of enkele zalen kan claimen die in principe waren toebedeeld of zijn gereserveerd voor de culturele programmering. Natuurlijk moet daarbij een set van afspraken worden vastgesteld, maar veel flexibiliteit is wel te organiseren, als men maar wil.


15

Aanbevelingen ten behoeve van onderscheidend vermogen In Nederland is er overcapaciteit in locaties voor congressen en evenementen. Ook in Den Haag zijn er veel accommodaties die zich op deze markt begeven. Een nieuwe faciliteit moet dus echt onderscheidend vermogen bieden, om te voorkomen dat het gebouw kannibaliseert op de bestaande locaties. Den Haag kan het Spuiforum als icoon gebruiken (vergelijk met Opera House van Sydney). De authenticiteit, uitstraling en gunstige ligging van dit gebouw kunnen worden geprofileerd; wat komt nou echt alleen in dit gebouw tot zijn recht. Bij de beoogde kwaliteit van het gebouw is het een meerwaarde om echte duurzaamheid en MVO in het ontwerp en het gebruik mee te nemen. Aanbevelingen ten behoeve van voorbereiden van de markt Wij bevelen aan om vroegtijdig (circa 3 jaar voor realisatie) te starten met het warm maken van klanten en het klaarzetten van de organisatie. De community van potentiële klanten moet men bespelen en continu met hen meedenken. Dat is de crux voor een winstgevende evenementen- en congreslocatie. Het moet in het DNA van de organisatie zitten dat commerciële verhuur echt net zo belangrijk is als de culturele functie. Ook wanneer het gebouw er staat moet men de community in en rond Den Haag steeds inzetten ten behoeve van de exploitatie: als sponsor, als leverancier, als co-host, als medeorganisator van het evenement. Daarmee kunnen de kosten voor de klant worden verlaagd, terwijl het onverwachte extra exposure aan de Haagse onderneming geeft. In dergelijke relaties moet vanaf nu worden geïnvesteerd. om ze op later moment stante pede uit de kast te kunnen trekken. Om ervoor te zorgen dat het Spuiforum niet kannibaliseert op andere locaties, moet worden bepaald hoe de ‘propositie Den Haag’ in de markt voor congressen en evenementen met behulp van het Spuiforum kan worden versterkt. Daarvoor is het noodzakelijk dat een optimaal Spuiforum en de bestaande overige locaties daadwekelijk onderscheiden in de markt worden gezet, specifiek gericht op afgebakende doelgroepen. De optimale positionering kan nader worden onderzocht, en in de jaren tot aan realisatie van het Spuiforum met kracht ter hand worden genomen. Aanbeveling over het exploitatiemodel De door ons geschetste exploitatiemodellen vragen om nadere uitwerking, interventie en keuze. Het familiemodel behoeft een cultuuromslag. Het, in het concurrentiemodel, aanstellen van een aparte commerciële exploitant naast de culturele moet goed worden gemanaged op basis van wederzijds begrip en draagvlak. Gaat de voorkeur uit naar het third party-model, dan moeten vanaf nu potentiële third party’s actief betrokken worden. Het is noodzakelijk dat de gemeente op korte termijn de regie neemt over het exploitatiemodel, en zorgt dat voor een van de modellen wordt gekozen. Het heeft een wezenlijke invloed op de exploitatiemogelijkheden en daarmee op het Programma van Eisen en het Voorlopig Ontwerp.


16

Bijlage 1 – gesprekspartners

e

1 ronde 

Art of Evenementen, John van Sas, managing director



Bruggen Verwiel, Dorien van der Bruggen, directeur / oprichter



Co Solo Productions, Carola van Barneveld, projectmanager / account executive



Congress by Design, Nicolette van Erven, managing director



Congrex, Jarno de Boer, managing director



Europoint, Rob Vos, projectmanager



Joffi Effective Communications, Maurice Hertog, directeur



Obsession Live, Gerben Plasmeijer, directeur / eigenaar



Convention Bureau Den Haag, Bart Klaver, projectmanager



Convention Bureau Den Haag, David Bodor, strategisch marketeer

Tussenronde 

Gemeente Den Haag, Marjolein de Jong, wethouder, Paul Broekhoff, directeur OCW, Matthijs Gordijn, DSO economie, Peter van den Broek, bestuursadviseur



Projectbureau Spuiforum, Ben Elsenaar, projectdirecteur, Carsten Hof, projectmanager



Dr Anton Philipszaal en Lucent Danstheater, Henk Scholten, directeur



Nederlands Danstheater, Robert van Leer, directeur



Residentie Orkest, Job Kok, zakelijk directeur a.i.



Koninklijk Conservatorium, Henk van der Meulen, directeur



Adviseurs, aanwezig bij directieoverleg van instellingen e

2 ronde 

GL Evenementen, Den Haag, Michiel Middendorf, Directeur



Stage Venues, Amsterdam, Kassandra Domisse, Directeur Circustheater & Beatrixgebouw



Koninklijke Van den Boer, Veghel, Jacques Laumans, CFO, Jeroen Enzering, alg. directeur



Van Eeden Evenementen, Den Haag, Gerben Plasmeijer, directeur


17

Bijlage 2 – overzicht van functionele eisen

Niet-limitatief overzicht van door partijen genoemde functionele eisen Ten behoeve van de congresfunctie 

Black box: een kale zaal met een lege vloer voor flexibele toepasbaarheid



Hoog niveau van afwerking in zaal, passend bij gewenste uitstraling



Even grote capaciteit van bijzalen als grote zaal; 2 * 250, 1 * 200, 2 * 150, 2 * 100



Veel subzalen: voor evenementen tot 1.250 man zeker 10 subzalen



Zalen in verschillende prijsklasses, niet alleen qua grootte, ook qua afwerking

 

Veel flexibiliteit in benutting van ruimtes; afscherming, tussenwanden en dergelijke Daglicht in bijzalen en foyers; open en transparant; minimaal 1 m foyerruimte per bezoeker



Korte afstand tussen grote zaal en bijzalen; bij voorkeur alles op dezelfde etage



Simpele structuur en overzichtelijk geheel, voor organisatoren zelf, en voor bezoekers



Alle bijzalen om de grote zaal heen plaatsen – dat zal een onderscheidende kwaliteit zijn



Veel open ruimte voor exposure van organisatoren en sponsors (banners, stands)



Logische ontmoetingsplekken en meeting points



Routing en flow voor bezoekers; veel liftcapaciteit om grote groepen snel te verplaatsen



Voor grote congressen: 2.000 m vrije exporuimte met plek voor 50 stands van 4 * 4 meter



Plafonds voor bijzalen minimaal 3,5 meter hoog; ‘veel lucht voor ideeën’



Plafonds voor beurs-ruimten liefst 6 meter hoog (dergelijke ruimtes zijn nog niet voorzien)



Stoelen eenvoudig te plaatsten en te verwijderen, zelfs tijdens evenementen



Catering moet van hoog niveau zijn: goede keukenfaciliteiten; vraag cateraars om PvE



Catering moet snel en geruisloos in het evenement ingepast kunnen worden



Veel ruimte voor laden en lossen; aparte in- en uitgaande stromen faciliteren

2

2

Ten aanzien van de faciliteiten 

Alle audiovisuele middelen beschikbaar: beamers, schermen en versterking in alle zalen



Goede geluidsvoorzieningen voor sprekers; optimale verstaanbaarheid overal in de zaal



Goede zichtbaarheid / leesbaarheid van projecties overal in de zalen



Visuele registratie in grote zalen en optie tot live projectie in kleinere zalen of naar buiten



Connectivity; interactiviteit met buitenwereld; broadcasting mogelijk maken



Volledig wired; ook overal WIFI met voldoende bandbreedte (kan je ook aan verdienen)



Veel verdeelpunten voor stroom en andere aansluitingen, ook uit het plafond



In elke stoel een stopcontact (maar dat zal wel erg duur zijn)



Uitstekende, eenvoudige routering door het gebouw; blindelings zalen kunnen vinden



Digitale wegwijzers en borden bij elke zaal, centraal in te vullen



Goede kleedkamers voor sprekers en artiesten



Veel mogelijkheden in verlichting van podium en zaal, om sfeer te beïnvloeden


18

Bijlage 3 – analyse van NIDAP-rapport Trends in soort evenementen De onderzoekers van NIDAP constateren: “gezien het grote aanbod aan locaties en cateringcapaciteit zal er sprake blijven van een overaanbod aan dienstverleners in de markt.” Zowel ten aanzien van de zakelijke als de personeelsevenementen wordt in 2012 wederom een daling in aantal en in bestedingen per evenement geconstateerd. De evenementprofessionals geven aan dat er minder geld te besteden is door bedrijven en organisaties (60% geeft dit als belangrijke reden voor de krimp aan), en dat er een algemene gang naar versobering en efficiency waarneembaar is (40%). Een groot deel van de klanten (40%) is bezig met reorganiseren en een kleiner deel (11%) moet daarmee nog beginnen. Bedrijven en organisaties die nog wel evenementen organiseren doen dit vooral vanwege het verhogen van de binding met bedrijf of organisatie. Vanwege deze druk op de omzet (en daaraan gekoppeld druk op de marge vanwege de verscherpte concurrentie) verwacht men een shake out in de groep van evenementorganisatoren. Een aantal van de overblijvende evenementenorganisatoren zal zich gaan specialiseren op het gebieden van evenementen met een grote verwevenheid met benutten van social media. Mogelijk zal er ook een markt ontstaan voor specialisten in het organiseren van ‘multi-client evenementen’. Dit leidt enerzijds tot delen van kosten, anderzijds tot nieuwe commerciële contacten. Het mag duidelijk zijn dat deze groepen evenementorganisatoren een innige relatie met specifieke locaties zal gaan ontwikkelen, die een zeer grote mate van flexibiliteit en ondersteuning kunnen bieden specifiek gericht op netwerktechnologie, flexibele zaalindeling en evenement logistics. Er liggen hier kansen voor een nieuw gebouw dat niet te kampen heeft met veroudering en inflexibiliteit. Marktontwikkeling voor zakelijke evenementen De totale markt voor zakelijke evenementen bedraagt in Nederland in 2012 circa € 380 miljoen. Dat is een daling van 35% ten opzichte van 2008. Het gemiddeld aantal bezoekers bij zakelijke evenementen is 73, met een gemiddelde besteding per bezoeker van € 142 (Evenementbudget: € 10.000). De evenementen met het grootste aantal bezoekers zijn:   

Binnenlandse beurzen (ook meerdaags) met 2.838 bezoekers, gemiddeld budget van € 75; Grote relatieontvangsten (211 bezoekers; budget €109); Congressen en symposia (166 bezoekers; budget € 136).

De cijfers van NIDAP geven aan dat de frequentie van het aantal evenementen per jaar afneemt, het aantal bezoekers afneemt, en de budgeten per bezoeker dalen of maximaal gelijk blijven. Het totaalbudget dat bedrijven hebben voor alle zakelijke evenementen die zij door het jaar heen organiseren is de afgelopen jaren gestaag gedaald. In de huidige economische recessie zijn deze cijfers verklaarbaar, omdat besparingen op evenementen eenvoudig zijn door te voeren zonder de kernactiviteiten van de bedrijven direct te schaden. Voor organisaties met meer dan 100 werknemers is het totaal jaarbudget gedaald van circa € 175.000 in 2008, naar circa € 125.000 in 2012. Op basis van deze situatie geeft NIDAP aan dat er in de markt behoefte is aan kleinere, overzichtelijke evenementen.


19

Marktontwikkeling voor personeelsevenementen De totale markt voor personeelsevenementen bedraagt in Nederland in 2012 circa € 165 miljoen. Dat is een daling van 37% ten opzichte van 2008. Het gemiddeld aantal bezoekers bij personeelsevenementen is 123, met een gemiddelde besteding per bezoeker van € 56. (Evenementbudget: € 7.000). De evenementen met het grootste aantal bezoekers zijn:   

Open dagen (736 bezoekers; budget € 37); Personeelsfeesten en Jubilea (423 bezoekers; budget € 80); Seizoen evenementen (Kerst, Pasen) (258 bezoekers; budget € 34).

De markt voor personeelsevenementen daalt. De cijfers van NIDAP geven aan dat het aantal organisaties dat een personeelsevenement organiseert toeneemt (85% van de bedrijven), maar dat de frequentie van het aantal evenementen per jaar negatief is. Het aantal bezoekers per evenement neemt toe, terwijl het budget per bezoeker op een laag niveau blijft. Het totaalbudget dat bedrijven hebben voor alle personeelsevenementen die zij door het jaar heen organiseren is de afgelopen jaren ook gestaag gedaald. Voor organisaties met meer dan 100 werknemers is het totaal jaarbudget gedaald van circa € 44.000 in 2008, naar circa € 38.000 in 2012. Ook dit is het gevolg van de crisis, die bij bedrijven leidt tot een soberder bestedingsgedrag. Sectorverschillen en totaaloverzicht Wanneer gekeken wordt naar sectoren dan blijken de grootste bezoekersaantallen te zitten bij zakelijke en personeelsevenementen georganiseerd door bedrijven in de secundaire sector (ICT, Media, financiële en zakelijke dienstverlening). Evenementen van bedrijven uit de primaire (Industrie) en tertiaire sector (overheid non profit) hebben in het algemeen een lager dan gemiddeld bezoekersaantal. Tezamen heeft circa 20% van de bedrijven met meer dan 100 werknemers een budget van meer dan € 500.000. Daarvan geeft 8% aan een budget van meer dan € 1 miljoen te hebben.


20

Voorwaarden voor optimale commerciële exploitatie

Recommend Documents