VOORBIJ STERK EN ZWAK

VOORBIJ STERK EN ZWAK Naar een praktijk van authentieke zorg

Govert Derix - Expeditie Authentieke Stem #1

Introductie Eind 2015 vroeg het Huis voor de Zorg mij of ik als filosoof en burger op zoek zou willen gaan naar de ‘authentieke stem van burgers in een kwetsbare positie’. Een gewaagde vraag. Temeer omdat ik als filosoof vraagtekens heb bij de betekenis van ‘authentiek’. Maar toch: door de authentieke stem op de agenda te zetten, schept het sociaal domein een bijzondere kans. Tegelijk is er het risico dat authenticiteit verwordt tot een zoveelste modekreet. Authenticiteit tussen kans en modekreet: dat spanningsveld vraagt om een zoektocht. Voor u ligt de eerste vrucht van die zoektocht: een pittige filosofische verkenning van de haken en ogen van die authentieke stem. Een klein onderzoek dat balanceert op de grens van uiterste kwetsbaarheid en beloftevolle kracht. Met meteen een reeks aanbevelingen om Expeditie Authentieke Stem van vleugels te voorzien. Ik wens u veel authentiek leesplezier. Govert Derix, maart 2016

2

Expeditie Authentieke Stem #1 Voorbij sterk en zwak Naar een praktijk van authentieke zorg Een briljante chirurg die zwak communiceert. Een burger die meent dat hij overal langdurig recht op heeft. Een mantelzorger die zwakke momenten beleeft bij het wassen van zijn buurvrouw. Een beleidsmaker die sterk is in het wegwerken van vlekjes. Een jongere met een vlekje die sterk is in het inspireren van bestuurders. Een zorgsector die kwetsbaarheid een krachtige stem wil geven en een troefkaart herkent in het verschijnsel authenticiteit. Het zijn zomaar een paar beelden die wijzen naar een praktijk die ontstaat terwijl we dit schrijven. De kwetsbaarste en krachtigste manier om tot die praktijk te komen, is door haar te ontdekken vanuit een standpunt voorbij sterk en zwak. Deze laatste zin is echt het soort zinnen dat je twee of drie keer moet lezen. Ik vraag iets van de lezer. Niet een passieve achteroverzithouding. Maar een actieve verbinding met een plaats waarvan nog niet helemaal duidelijk is waar die zich bevindt en wat we ons daarbij moeten voorstellen. Ik bedrijf een kwetsbaar spel – in het vermoeden dat het een waarachtige weg is om tot een concreetheid te komen die verder helpt. Daarom nog een keer. De aanleiding voor onze zoektocht is het vermoeden dat er in de huidige zorg iets anders kan of moet. En dat we, door het nu nog niet of onvoldoende anders of te doen, kansen laten liggen. Dat is een van de redenen waarom in beleidsstukken (zoals het provinciale document Koers voor een vitaler Limburg) aandacht wordt gevraagd voor mensen in een kwetsbare positie en voor de zogenaamde authentieke stem van mensen in een kwetsbare positie.

3

Onze zoektocht vertrekt vanuit de intuïtie dat er achter die aandacht voor kwetsbare mensen nog een andere kwestie ligt die verkend moet worden. En waarvan een goede verkenning kan leiden tot een nieuw – wellicht authentiek – licht op wat zorg (ook) kan zijn. De intuïtie luidt dat we eerst nauwkeurig moeten vaststellen wat de begrippen kwetsbaarheid en authenticiteit betekenen alvorens geloofwaardig in het diepe van een eventuele nieuwe of anders ‘geframede’ of herijkte zorgrealiteit te kunnen springen. Een hiermee samenhangende intuïtie is dat kwetsbaarheid ook het gezicht van een kracht kan hebben en dat veel dingen die we krachtig vinden (waaronder bepaalde zorgstructuren) bij nadere inspectie als kwetsbaar uit de bus kunnen komen. Vandaar de oproep ons te verplaatsen in een standpunt voorbij sterk en zwak ofwel voorbij krachtig en kwetsbaar. Sterkte en zwakte zijn altijd contextafhankelijk. Wat in de ene situatie sterk is, kan in een andere een nadeel zijn. Dus, ten derden male: We zoeken een ankerpunt voorbij sterk en zwak, een strange attractor of magneet als uitgangspunt of leidraad voor het (opnieuw) doordenken van zorg. Wat kan die leidraad zijn? Wellicht kent u de uitdrukking Copernicaanse Revolutie, waarmee we sinds de revolutie van Copernicus in 1543 te pas en te onpas om de oren worden geslagen. De Poolse astronoom publiceerde toen een boek waarin hij liet zien dat de zon niet om de aarde draait, maar andersom, de aarde om de zon. Tweeëneneenhalve eeuw later gebruikte de Duitse filosoof Immanuel Kant dit beeld om zijn revolutie in het denken duidelijk te maken. Volgens Kants Copernicaanse Revolutie richt ons denken zich niet zozeer naar de dingen om ons heen, maar richten de dingen zich naar ons denken. We zien kortom alleen wat past in de structuren

4

die we al in ons hoofd hebben. Hoe dat werkt, beschreef hij in één van de taaiste boeken uit onze geschiedenis: de Kritiek van de zuivere rede (1781). Mijn stelling is dat een authentieke zorg alleen geloofwaardig van wal kan steken als we eerst het huiswerk doen van een kritiek van de zuivere zorg. Ook zo’n kritiek (= onderzoek) begint met een cruciale omkering. Een omkering die al talloze malen is bepleit en furore maakte met kreten als ‘de patiënt centraal’, maar waarvan de uiterste consequenties nog onvoldoende zijn uitgewerkt. De strekking van ‘de patiënt centraal’ is luid en duidelijk: in een wenselijke zorgpraktijk heeft de patiënt zich niet zozeer aan te passen aan de zorgstructuren, maar plooien de structuren zich naar de noden van de patiënt. Maar welbeschouwd is deze revolutie of kanteling om tenminste twee redenen onvolledig. Ten eerste omdat het mag of moet gaan om een geslaagde ontmoeting tussen patiënt en professional: de ontmoeting centraal. Ten tweede omdat de veronderstelde kwetsbaarheid van de patiënt óók geldt voor de professional. Ook hij of zij staat voor de uitdaging om te dealen met zijn impliciete kwetsbaarheid. Of kracht. Of die plek voorbij sterk en zwak. Je zou dus kunnen denken dat een kritiek van de zuivere zorg draait om de kwetsbare of authentieke ontmoeting tussen zorgconsumenten (om dat ongemakkelijke woord even in stelling te brengen) en zorgproducenten. Maar een kritiek wil dieper. Zo diep totdat ze raakt aan een vaste bodem of een waarheid waar verder geen vingers achter zijn te krijgen. Wat zou die waarheid kunnen zijn? Kunnen we in onze postpostmoderne tijd met goed fatsoen nog wel iets waars zeggen over waarheid? In het taaiste hoofdstuk van de Kritiek van de zuivere rede (‘De transcendentale deductie’) gaat Kant op zoek naar de ultieme mogelijkheidsvoor-

5

waarde van het denken. In die zoektocht komt hij uit bij het ‘Ik denk dat al mijn voorstellingen moet kunnen begeleiden’. Bij alles wat ik zie, denk, voel, ruik, hoor en ontmoet is er een ‘ik denk’ als mogelijkheidsvoorwaarde.1 Oké, denkt u misschien. So what? Ik kan vanalles denken, ook in de zorg. Als chirurg kan ik denken dat ik zo snel mogelijk wil snijden, als patiënt kan ik denken dat ik de zorgverlener wel of niet vertrouw, als zorgkantoor kan ik mijn bedenkingen hebben bij geldstromen, als verzekeraar kan ik tot sint-juttemis denken over behandelcriteria, als bestuurder kan ik op velerlei manieren denken over bezuinigingen of geldverplaatsingen. Anno 2016 staan we voor de vraag waardoor al dat denken en doen wordt gedreven. Anno nu moeten we de moed opbrengen op zoek te gaan naar de authenticiteit van al dat denken en doen. Wat is de authenticiteit die alle zorgconsumptie en zorgproductie kan en moet begeleiden? Wie bij zichzelf te raden gaat beseft dat de efficiëntie, effektiviteit en geloofwaardigheid van zorg mogen en moeten draaien om de vraag naar echtheid. To be real or not to be real, dat lijkt het punt waarom alle zorg kan en mag draaien. Maar wellicht draait het u voor ogen. Is echtheid of authenticiteit het punt voorbij sterk en zwak waaraan we dit hele verhaal – en de praktijk van een geloofwaardige zorg – willen ophangen? Een punt à la Archimedes, die stelde slechts één vast punt nodig te hebben om de wereld te kunnen bewegen? Is authenticiteit zo’n archimedisch punt? 1

6

Kenners van het werk van filosoof René Descartes zullen opspringen en: ‘Ego cogito, ergo sum!’ roepen. Inderdaad zijn dit ‘Ik denk dat al mijn voorstellingen moet kunnen begeleiden’ en het ‘Ik denk, dus ik ben’ van Descartes familie van elkaar.

Ja en nee. Ja, omdat er al veel gewonnen is als we het zorglandschap inderdaad durven te plooien naar bijvoorbeeld die eigen kracht die het zo goed doet in welzijn en zorg nieuwe stijl, of die centraal gestelde zorgontmoeting die het ankerpunt werd van menige innovatieve ziekenhuisarchitectuur. Nee, omdat we nóg dieper moeten gaan. Wat is – om met Copernicus te spreken – de zon waar patiënten, artsen, verpleegers, palliatieve hulpverleners, mantelzorgers en burgers omheen draaien? Wat is – om met Kant te spreken – het ‘gewisses Etwas’ dat bij zorg in het bijzonder en intermenselijkheid in het algemeen altijd in het spel is en op het spel kan staan? Wellicht het volgende. Voorbij sterk en zwak ligt het besef dat ook onze begrippen van authenticiteit, echtheid, kwetsbaarheid, eigen kracht en al die andere pogingen om het ongrijpbare te (be)grijpen, vergelijkbaar zijn met de zon waar we niet straffeloos in kunnen kijken. In het centrum van ons zorgzonnestelsel leeft iets dat ook in u en mij leeft, iets wat iedereen kan horen, iets waar we makkelijk overheen stappen, iets wat vaak nauwelijks aan het woord komt maar vroeg of laat altijd het woord neemt, iets waarvoor woorden te kort schieten maar waarvoor we toch woorden nodig hebben om het in ons streven naar een waarachtig getransformeerde zorg en samenleving uit de verf te laten komen. Het in onze tijd ‘best shot’ om het tastbaar te maken, is de typering van een authentieke stem die daar waar een relatie, behandeling, sterfproces of zorgreorganisatie oké is, dóór de betrokkenen aan het woord is en in hun doen en denken het woord lijkt te nemen.

7

Wat is die authentieke stem? Als er iets is dat dit verhaal kwetsbaar maakt, dan is het ‘t vermoeden of de hoop dat ik het niet zozeer ben die hier aan het woord is, maar dat er door en tussen deze woorden iets aan het licht komt dat er misschien altijd al was en dat nu, in onze spannende tijd, staat te popelen om een vorm en een inhoud te krijgen die menselijker is dan veel van wat achter ons ligt. De authentieke stem is geen ding. Bovendien moeten we heel voorzichtig zijn met de new-age suggestie alsof er zoiets als een authentiek zelf zou bestaan. Of een authentieke natuur waar je naar terug kunt keren. Wees op uw hoede voor de valse authenticiteitsnostalgie! Navelstaren brengt ons niet verder. De authenticiteit van nu (whatever that may be) staat op de schouders van talloze authentieke en minder authentieke vorige individuen en generaties. Natuurlijk: authentiek betekent zoveel als iets wat verder geen oorzaak heeft. Iemand als Anne Pastors zou hier moeiteloos de term ‘uit het hart’ inschuiven. Ook als je zegt dat iets uit het hart komt, suggereer je daarmee dat het niet voor verdere discussie vatbaar is. Of juist wel. Maar dat die discussie gegrondvest is op een eerlijk en echt gevoel dat we allemaal kunnen herkennen, of waarvan we denken of vinden of voelen dat iedereen het zou moeten kunnen herkennen en voelen. Een geloof in het goede in de mens. In weerwil van terroristen, kleinere criminelen en de wolven in schaapskleren die ook in het medisch bolwerk geen uitgestorven diersoort zijn. Toch – en juist ook daarom – is mijn claim en hoop dat een onderzoek van een zuivere zorg uiteindelijk uitkomt bij zo’n universeel menselijk ‘gevoelen’. Een rode draad van echtheid die de basis en de inspiratie vormt van authentieke inspanningen. Een waarachtige dimensie van de menselijke conditie die de spil of zon of het ankerpunt mag of moet zijn van een waarachtig zorglandschap.

8

Maar pas op: dit is geen statisch iets. De clou is nu net dat we het niet kunnen pakken of fixeren, maar wel kunnen herkennen: net als het licht van de middagzon dat we nooit langer dan een split-second op ons netvlies kunnen verdragen. De voorlopige moraal is dat die authentieke stem zowel universeel is als dynamisch en historisch. Ze is het voorlopige resultaat van een wordingsproces dat vorm en inhoud krijgt naarmate meer mensen ervoor kiezen en erin geloven. Authenticiteit is als een verlangen dat zich voedt met zijn eigen honger, en dat maatschappelijk groeit en sterker wordt naarmate meer mensen deze honger voelen en elkaar ermee voeden. Vaak komt ze indirect aan het woord. Bijvoorbeeld op een manier die prachtig is beschreven door de dichter Grillparzer: ‘Wo Rätsel mich zu neuen Rätseln führten, / Da wußten sie die Wahrheit ganz genau.’ Of denk aan Beethoven, die volgens dirigent Leonard Bernstein een hotline had met een godheid die hem vertelde wat de volgende muzieknoot moest zijn. Of denk aan Erich Fromm als hij beschrijft hoe je als in een positieve schok of openbaring ineens de totale andere medemens voor je kunt zien. Een vermogen tot verwonderen en mede-lijden dat hij de eerste voorwaarde van authentiek leven noemt. Wie zich alleen of samen met ‘n ander kwetsbaar durft op te stellen kan ontdekken dat authenticiteit steeds opnieuw wordt geboren. Niets krachtiger dan die geboorte van authenticiteit vanuit zo’n kwetsbare houding. Kwetsbaar betékent trouwens zoveel als verwondbaar of beschadigbaar. Kwetsbaarheid hoort bij de menselijke conditie. De aanwezigheid van de mens is zelfs te zien als een wonde (vulnus) in de grote keten van het bestaan. De mens als kwetsuur van de planeet, een niets of een openheid waarin en waardoor verrassende en verschrikkelijke dingen worden geboren. Maar dat is voer voor een ander kwetsbaar verhaal.

9

Terug naar de valkuilen. Naast de verleiding van valse nostalgie wordt authenticiteit al te makkelijk gebruikt als stoplap voor ijzige maatregelen en mensvreemde structuren. Al te makkelijk hebben we het over authenticiteit, terwijl we het eigenlijk zouden moeten hebben over armoede, obesitas, de hamburgerconnectie, welvaartsverdeling, grenzen aan de eigen verantwoordelijkheid, het plafond van de eigen kracht of de romantisering van de kwetsbaarheid. Al te makkelijk lopen we weg voor het filosofische huiswerk. Misschien wel omdat we diep in onszelf weten dat het zomaar de weg zou kunnen wijzen naar een praktijk waarin we ook zelf anders moeten en mogen handelen. Daarom is deze kwetsbare manier om authenticiteit in stelling te brengen als ankerpunt van een waarachtige zorgpraktijk, óók bedoeld om het uit te tillen boven het niveau van een zoveelste modewoord. De authentieke stem is geen ding, geen recept en geen criterium, maar veelmeer een waarheid, een juistheid en een waarachtigheid die in een ontmoeting tussen mensen aan het woord kan komen of gehoord kan worden. Dat gaat diep. Zo diep dat we verzeild raken in paradoxen. Vanuit een helikopterview is immers alles echt. Heel het reilen en zeilen op onze kwetsbare planeet is een authentieke aangelegenheid. Het is echt. Of, om met tal van goeroes te spreken: het is wat het is. Zo bezien maken we het zo groot dat het begrip niks meer zegt. Echte mensen echter kunnen verschil maken tussen wat wel en niet authentiek is. De vraag hoe we dat doen, is voor een authentieke zorg zoiets als de vraag der vragen. Dus hoe doen we dat? Misschien door te vertrouwen in drie open deuren die samen de poort vormen naar wat je een authentificatie of verechting van de zorg zou kunnen noemen.

10

Verschil maken tussen echt en onecht begint met luisteren. Wie niet luistert zal de authentieke stem nooit horen. Wie diep genoeg luistert hoort dat door de stem van de gesprekspartner de stem van authenticiteit kan klinken. Authentieke zorg oefent zichzelf in deze kunst van het diepe luisteren. Voorbeeld is de arts die in een intake niet meteen het woord neemt, maar zo lang en intens mogelijk luistert naar wat de patiënt te zeggen heeft. Anamnese als een oprechte ontmoeting tussen patiënt en professional. Onderscheid maken tussen authentiek en niet-authentiek is ook een kwestie van vertrouwen in openheid en nataliteit: het besef dat er op ieder moment iets nieuws kan ontstaan. Het lijkt op psychoanalyse: als de censor zwijgt, maakt ‘waarheid’ kans om aan het licht te komen. Men dien verstande dat de weerstand (censor) zelf ook een verhaal heeft. Openheid in een relatie ontstaat door gelijkwaardigheid en machtsevenwicht. Voorbeeld is het keukentafelgesprek waar niet het mes der bezuinigingen op tafel ligt, maar waarin burger en professional samen tegenover een authentieke toekomst staan. Authenticiteit is dat wat zich kan aandienen als we de zaak even helemaal open laten. Ten derde is het doen van de goede dingen cruciaal. Uiteraard is het wezenlijk om de dingen die je doet, goed te doen. Maar het doen van de goede dingen, veronderstelt een kritische houding ten aanzien van je eigen praktijk. Angstcultuur, wantrouwen en frustratie kunnen authenticiteit aan het zicht onttrekken. Passen de dingen die ik doe bij wat ik diep luisterend in alle openheid heb gehoord, en met een open oog voor wat zich aandiende? Voorbeeld is de chirurg die in een ‘focused factory’ de vraag blijft stellen of zijn behandelingen daadwerkelijk bijdragen aan een verbetering van de levenskwaliteit van een betreffende patiënt (of alleen aan zijn productie). De open deuren van het luisteren, het vertrouwen en het doen van de goede dingen, kunnen uitkomen bij deuren die vaak nog een gesloten

11

boek zijn, maar die cruciaal zijn om de roep om de authentieke stem uit te tillen boven het niveau van een buzzword. Ik noem er drie. Ten eerste is authenticiteit altijd het voorlopige resultaat van een zoektocht – een nooiteindigende expeditie waarin betrokkenen steeds meer worden wie ze zijn of kunnen zijn. Een proces van zelftechniek die voortbouwt op verworvenheden en waarin de vraag naar een terugkeer naar essenties of een rotsvast zelf geen betekenis heeft – al is het maar omdat de pijl van authenticiteit (net als die van de tijd) altijd vooruit wijst. Ten tweede ontstaat authenticiteit in de relatie tussen mensen en vraagt om een permanente investering in co-creatie. Door ons te verbinden met die open plek voorbij sterk en zwak kunnen we ons authentiek verbinden met de ander. Ten derde is het een kwestie van het samen oefenen van een mindset en een praktijk. Expeditie, co-creatie en excercitie (zoeken, scheppen, oefenen) zijn drie activiteiten om de authentieke stem hoorbaar, zichtbaar en toepasbaar te maken. Hoe kunnen of willen we ons opnieuw uitvinden? Hoe krachtig en kwetsbaar durven we te geloven in de zoektocht van een self-fullfilling authenticity? Hoe enthousiast durven we te worden voor een normaliteit waarin burgers en professionals elkaar ontmoeten vanuit een gedeelde authenticiteit die ontstaat in en door de goede dingen die ze samen doen? Hoe maken we van authenticiteit een succesfactor van de zogenaamde quatro helix van burgers, gemeenten, ketenpartners en kennisinstellingen? Wat zou een authentieke betrokkenheid van het bedrijfsleven om het lijf kunnen hebben? Hoe zoeken, scheppen en oefenen we de authenticiteit die al onze zorgstructuren moet kunnen begeleiden? Kan echtheid leiden tot een nieuwe creativiteit in zorg? Hoe reageren wij als we luisteren naar de authentieke stem in onszelf?

12

Een kritiek van de zuivere zorg begint met het oefenen van deze manier van spreken. Ook met het doel dat onzuiverheden aan het licht komen en ruimte ontstaat voor zuivering. Aldus wordt authenticiteit in al zijn kwetsbaarheid en kracht het ordeningsprincipe en de strategische bedding van een zichzelf authentificerende zorg. Wellicht kunnen we vertrekken vanuit de volgende werkhypothese: De authentieke stem van burgers in een kwetsbare positie komt tot uitdrukking in een reeks van spanningsvelden. Aan ons de uitdaging die inzichtelijk te maken en inzichten en vaardigheden aan te reiken om in die spanningsvelden te navigeren. Dat geldt voor het individu, maar ook voor het collectief c.q. de aanbiedende organisaties. Voor het navigeren is de authentieke stem een leidraad of kompas, maar zelf ook weer resultaat van de omgang met spanningsvelden. Voorbeelden van spanningsvelden zijn: sterk en zwak, rijk en arm, theorie en praktijk, afstand en betrokkenheid, leven en dood, gezond en ongezond, jong en oud, vrijheid en gebondenheid, vertrouwen en gezonde argwaan, stilstaan en sprinten, migrant en inboorling, enthousiast/zombi, persoonlijk en professioneel, amoreel en ethisch gedreven, crimineel en legaal, systeem en leefwereld, nederig en ambitieus, verslaafd en vrij, politieke opportuniteit en maatschappelijke urgentie, macht en machteloosheid, lawaai en stilte. Om waarachtig werk te maken van een authentificatie van de zorg zie ik de volgende stellingen en aanbevelingen: 1. De authentieke stem van burgers in een kwetsbare positie is een stem van iedereen. 2. Ontdek die stem als een autoriteit. Emancipeer kwetsbaarheid als een vorm van gezag. 3. Laat zien dat dit een voortdurende zoektocht is, een navigeren in spanningsvelden – als een Von Münchhausen die steeds boven het moeras blijft bungelen.

13

4. De zoektocht heeft een praktische/casuïstieke/pragmatische en een theoretisch/filosofische (wat is wijsheid?) pool. Maak werk van beide en laat beide elkaar versterken. Leer van dingen die goed en fout gaan. 5. Breng de authentieke stem tot klinken in kwetsbare verhalen, gedurfde essays en andere kwetsbare creatieve acties en interventies. 6. Laat ook bestuurders, specialisten, ambtenaren en (andere) ‘krachtigen’ uit de kast komen met hun kwetsbaarheid. 7. Zet deze verhalen in voor een ander gesprek en een andere praktijk 8. Oefen samen met luisteren, vertrouwen en het doen van de goede dingen. 9. Werk aan een ‘verechting’ van de quatro (en quinto) helix die uit de bus kan komen als een authentieke Bright Helix. Betrek onderwijs. 10. Laat de beweging er een zijn van onderen, onder een gesternte van openheid, nataliteit (verrassing), co-creatie en andere zaken die alleen gedijen als een authentieke zoektocht. 11. Ervaar dat authenticiteit te vergelijken is met een verlangen dat zich voedt met zijn eigen honger. Beleef de zoektocht als het doel van de ‘kwetsware’ samenleving en het ‘kwetsware’ leven. Samenvattend: Hoe authentiek zijn onze structuren? Hoe authentiek zijn onze relaties? Hoe authentiek zijn de verdelingen van lasten en lusten? Wat betekent een authentieke verbinding met bestaande structuren? Het goede nieuws: er ís een authentieke stem die alle zorg begeleidt. Luister maar. Voer één authentiek gesprek en je redt de waarachtigheid van de hele sector. Misschien dat het zo eenvoudig kan en mag beginnen. Govert Derix – Maastricht/Sittard-Geleen, januari 2016.

14

15

Huis voor de Zorg Bezoekadres: Mercator 1, Sittard Postadres: Postbus 5185, 6130 PD Sittard T 046 420 81 59 E [email protected] I www.huisvoordezorg.nl

Gesubsidieerd door: