Museumles voor Museum voor de klas Voor de docent Voor veel docenten is een bezoek aan Het Utrechts Archief ook het eerste archiefbezoek. Daarom allereerst wat uitleg voor u als docent. Formeel gezien is een archief de papieren neerslag van het handelen van een organisatie of een bedrijf. Overheidsorganisaties, zoals gemeentebesturen, rechtbanken, notarissen, gemeentelijke en rijksonderwijsinstellingen etc. zijn wettelijk verplicht om hun archief te bewaren en na een bepaalde termijn over te dragen aan een openbare archiefbewaarplaats. Het Utrechts Archief is zo’n openbare archiefbewaarplaats. De eerste archiefwet dateert van 1803, de laatste van 1995. In deze wet is geregeld dat de burgers vrije inzage hebben in overheidsarchieven. Archiefbewaarplaatsen zijn een bepaald minimum aantal uren geopend en inzage in archieven is gratis. Elke gemeente heeft een gemeentearchief en elke provincie heeft een rijksarchief in de provincie. Tegenwoordig zijn veel gemeentearchieven en rijksarchieven samengegaan tot historische centra: Het Utrechts Archief is in 1998 ontstaan door samenvoeging van het gemeentearchief van Utrecht en het rijksarchief in de provincie Utrecht. Iedere burger heeft toegang tot het archief. Veel mensen gaan bijvoorbeeld naar archieven om hun stamboom uit te zoeken. Het Utrechts Archief bewaart de archieven van het gemeentebestuur van Utrecht, van het stadsbestuur van voor 1795, van het provinciaal bestuur van de provincie Utrecht, van de Staten van Utrecht, van de Rijksuniversiteit, van de oude kerken en kloosters in Utrecht, van het Hof van Utrecht van voor 1811, van de Arrondissementsrechtbank, van de Jaarbeurs en nog veel meer. Daar zijn ook archieven bij die u misschien niet zo snel bij ons zou zoeken, zoals de archieven van de Nederlandse Spoorwegen, de archieven van de Protestantse Kerken in Nederland, de archieven van de Franciscanen in Nederland en andere kerkelijke archieven. Verder bewaren wij veel familie-archieven, afkomstig van families die een belangrijke rol hebben gespeeld in het bestuur van stad en/of provincie. In totaal beheert Het Utrechts Archief 19 km archief bestaande uit zo’n 1200 verschillende archieven. Om snel een beeld te krijgen van wat er bij ons te vinden is, kunt u op de website bij thema’s in de tijdbalk kijken. Op onze website vindt u ook het archievenoverzicht. Met de klas gaat u naar het bezoekerscentrum van Het Utrechts Archief aan de Hamburgerstraat. Hier kan iedereen zelf ontdekken hoe spannend de geschiedenis van Utrecht is en welke schatten Het Utrechts Archief beheert! Ook zijn hier wisseltentoonstellingen over mensen en gebeurtenissen uit de geschiedenis van Utrecht of over plekken met een bijzondere geschiedenis.
De les in de klas Otje. Voor de docent: U kunt uw les heel gemakkelijk inleiden door te refereren aan het boek ‘Otje’ van Annie M.G. Schmidt. U kunt het boek van tevoren inplannen in uw voorleesprogramma in de klas of het verhaal in het kort vertellen.
De vader van Otje kan geen werk vinden omdat hij geen ‘papieren’ heeft. Elke keer mag hij even blijven werken en dan wordt hij weer weggestuurd. Otje en haar vader moeten dus telkens verhuizen op zoek naar werk voor de vader van Otje. Zo kan Otje nooit echte vrienden maken. De vogels besluiten om Otje te helpen. Zij gaan op zoek naar papieren. De vogels brengen Otje bankbiljetten, snoeppapiertjes en zelfs het stadsrecht van Kokkelburg. Het zijn niet de goede papieren, maar omdat de burgemeester van Kokkelburg zo blij is dat het stadsrecht weer terug is, mogen Otje en haar vader toch blijven en krijgt haar vader eindelijk een vaste baan. Voor de docent: Met de ‘papieren’ van Otjes vader worden natuurlijk diploma’s bedoeld. En dat brengt u bij het eerste echte onderwerp van de les:
Eigenlijk heeft iedereen een eigen archiefje. Iedereen bewaart wel ‘papieren’. Belangrijke papieren, zoals een zwemdiploma of een schooldiploma of een rijbewijs. Het is heel belangrijk om je diploma’s te bewaren: anders kun je geen baan krijgen, net als de vader van Otje! Wie een auto heeft, heeft ook papieren waarmee hij/zij kan bewijzen dat de auto van hem/haar is. Als je een huis hebt, heb je papieren om te bewijzen dat het huis van jou is. Maar je bewaart ook wel dingen om andere redenen. Een vriendenboekje, je baby-album, foto-albums, een album van een vakantie, een brief of een kaart van je oma, schriftjes van school of een mooie tekening. Dat is dus je eigen archiefje. Sommige dingen bewaar je omdat ze belangrijk zijn, andere dingen bewaar je omdat je er mooie herinneringen aan hebt. Voor de docent: U kunt hier voorbeelden gebruiken uit uw ‘eigen archief’. Een foto-album van toen u klein was, een poëzie-album, een schoolrapport, uw eigen diploma’s, oude familiefoto’s, brieven. Aan de hand van uw eigen spullen leren de kinderen ook dat dingen vroeger anders waren: een vriendenboekje was een poëzie-album, rapporten zagen er vroeger anders uit, vroeger schreef je meer brieven omdat er geen e-mail was, foto’s waren in zwart-wit omdat er nog geen kleurenfoto’s gemaakt konden worden etc. Tegenwoordig bewaren we steeds meer digitaal. Ook dat behoort tot ons archief.
Het Utrechts Archief bewaart dat soort papieren in het groot. De burgemeester van Utrecht en het gemeentebestuur hebben natuurlijk ook belangrijke papieren. Toen jullie geboren werden, ging je vader naar het stadhuis om dat te vertellen en toen werd je naam opgeschreven, je geboortedatum en je ouders en waar je precies geboren bent en hoe laat. Die papieren worden ook allemaal bewaard. Met nog een heleboel andere belangrijke papieren. Bij Het Utrechts Archief bewaren ze wel 19 kilometer archiefpapieren. Die papieren zijn allemaal verpakt in dozen. Lopen jullie de Avondvierdaagse? Als je langs al die planken met dozen wilt lopen, moet je vier avonden lopen. En als je al die papieren achter elkaar zou leggen, kom je een paar keer de wereld rond. Voor de docent: Op dit punt in de les is het handig om de Klokhuisaflevering over Het Utrechts Archief te bekijken. In deze aflevering zijn onder andere de archiefdepots te zien, waar
al die kilometers archief bewaard worden. De opname dateert van enige jaren geleden dus inmiddels zijn er een paar kilometers aan archief bijgekomen. De depots bevinden zich op de lokatie Alexander Numankade, dus niet op de publiekslokatie die de kinderen gaan bezoeken. Er is daar wel een ruimte die veel lijkt op een depot. Als de kinderen vragen of zij hun eigen geboorteacte zullen zien, is het antwoord nee. Die acte blijft nog ‘geheim’ tot 90 jaar nadat je geboren bent. Pas dan komt je geboorteacte in het archief. Bij Het Utrechts Archief bewaren ze ook oude foto’s. In de film zag je oude foto’s van een huis, dat nu een school is. Op oude foto’s kun je zien hoe dingen veranderd zijn. Bij Het Utrechts Archief worden een heleboel foto’s, tekeningen, prenten en plattegronden bewaard: meer dan 100.000. Laat een moderne foto van het Vredenburg zien: Weten jullie waar dit is?
72955: Vijftig jaar geleden zag het er zo uit. Het was een parkeerplaats en het grote gebouw rechts was van de Jaarbeurs. Dat bestaat niet meer, alleen het stukje links van de U bestaat nog, daar is nu de winkel van Prénatal.
41465: Tegenwoordig is er elke woensdag en elke zaterdag markt op het Vredenburg. Vroeger was er elke week ook een veemarkt. Op deze foto zie je dat er schapen werden verkocht, maar er waren ook markten voor koeien en voor paarden.
30928: Nog veel langer geleden stond er een kasteel op het Vredenburg. Dat kasteel heette ‘de Vredenburg’. Daarom heet het plein nu zo. Heel lang geleden heette dit plein het Catharijneveld. Waar doet die naam je aan denken? (Antwoord: Hoog Catharijne. In de middeleeuwen was hier een klooster, het Catharijneklooster. En de poort naar buiten de stad heette de Catharijnepoort.)
Hoe bewaar je oude papieren? Voor de docent: Om dit onderdeel goed te illustreren, kunt u een krant een week in het zonlicht leggen. Als u een stukje van de krant bedekt, zien de kinderen nog sneller wat er is gebeurd. U kunt ook een stuk beschreven papier nat maken en laten drogen. Wat is er met deze krant gebeurd? De krant is verkleurd en het papier is bros, het breekt nu heel snel. Als je een krant wilt bewaren, moet je die krant dus niet in de zon leggen. Wat is er met dit papier gebeurd? Het is wel weer opgedroogd, maar het is helemaal bobbelig geworden. En zijn de letters nog wel goed leesbaar? Als je papier wilt bewaren, moet je dus zorgen dat het niet nat wordt. Bij Het Utrechts Archief worden de oude papieren bewaard in speciale ruimtes. Er is alleen maar licht als er mensen lopen en er kan geen zonlicht binnenkomen. Het is er 18’ C, dus eigenlijk een beetje koud voor ons, maar heel goed voor het papier. De luchtvochtigheid is 50%, dat betekent dat wij er een droge keel zouden krijgen, maar voor het papier is dat juist heel goed. Zo’n ruimte heet een ‘depot’. In de Klokhuisfilm hebben jullie al kunnen zien hoe die depots er uit zien. Nu weten jullie ook hoe het er voelt: koud en droog. Als wij bij Het Utrechts Archief op bezoek gaan en we gaan naar de archiefstukken kijken, is het daar ook koud en het is een beetje donker. Er is net genoeg licht om de oude papieren te bekijken.
Een speciaal soort papier: perkament. Voor de docent: U kunt dit onderdeel van de les illustreren met een stukje fluweel met een balpen en een kroontjespen of een veer met een potje inkt en een blad papier.
Het stadsrecht van Kokkelburg was niet geschreven op gewoon papier. Het stadsrecht van Utrecht is ook niet geschreven op gewoon papier. Vroeger gebruikten de mensen voor heel belangrijke besluiten ‘perkament’. Dat is een soort papier dat gemaakt is van dierenhuid: de huid van een kalf, een geit of een schaap. Die huid werd helemaal schoongemaakt, alle haartjes en bloedvaatjes werden afgeschrapt, de huid werd gewassen, heel strak gespannen en gedroogd. Dan werd de huid keurig op de juiste maat gesneden. Vroeger schreven mensen niet met een balpen. Ze schreven met een ganzenveer die je dan in een potje inkt doopt. Dat is best lastig. En al helemaal als je op perkament moet schrijven. Perkament is niet zo glad als papier. Je kunt schrijven met een ganzenveer op perkament vergelijken met schrijven met een balpen op fluweel. Zo’n belangrijk besluit op perkament heeft een bijzondere naam. Dat noem je een ‘charter’. Als we naar Het Utrechts Archief gaan, zien we ook ‘charters’, zoals het stadsrecht van Utrecht. Bij Het Utrechts Archief zijn ze daar heel zuinig op: het zit in een glazen doos, dus je kunt er niet aankomen.
