VLUCHT NAAR DE VRIJHEID de Hugenoten en de Nederldnden
VLUCHT NAAR DE VRIJHEID
II
-,, __
. LUDOVrCI MAGN( I l-IAERESI TRIUMP I-fANTl S ATlJAM HANC EXMARMO lUi: fN AEOIBUS SUIS
posurr
AD TUTELAM DOMUS F.TFELICITATEM DEVOTlJS .MAIf~STATI BILTS
CARDU Bors GUE,RrN M.DCLX
V.
H. Bots G.H.M. Posthumus Meyjes F. Wieringa
VLUCHT NAAR DE VRIJHEID de Hugenoten en de Nederldnden
DE BAT AAFSCHE LEEUW
Blz. I: beeldenaar van een anonieme herdenkingspenning uit 1685. De afbeelding vertoont een halfnaakte martelares, aan een paal geketend op een brandstapel, met op haar hoofd de vlam van het geloof Links een R.K. geestelijke met een kruis in de hand; rechts een soldaat; op de achtergrond een galei en een brandende stad; daarboven DOMINUS LIBERABIT. (Amsterdam, B. w. , inv. no 43 ) Frontispice: Lodewijk XIV zegevierend over de ketterij ( Parijs, B.N.) Hiernaast: de Oude Waalse Kerk te Amsterdam (Amsterdam B. W.)
Deze uitgave verschijnt mede ter gelegenheid van de tentoonstelling 'De Hugenoten: de herroeping van het Edict van Nantes en de Nederlanden', in h et kader van het project 'La France aux Pays-Bas '.
© 1985 De Bataafsche Leeuw, Amsterdam /Dieren ISBN 90.6707.064.5 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm , fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All ri ghts reserved.
Inhoud
Woord vooraf
7
De Hugenoten in Frankrijk
9
2 De Waalse kerken in de Nederlanden
41
3 De ontvangst in de Nederlanden: gastvrijheid en eigenbelang
68
4 De bijdrage der Hugenoten tot het literaire en wetenschappelijke leven
78
5 Hugenoten in het Staatse leger
93
6 Franse stijl- Nederlandse cultuur
97
7 Armoede en sociale voorzieningen
IiI
9 Slotbeschouwing
121
Bibliografie
122
Kaart Ia en b Verspreiding van de Hugenoten in Frankrijk
15
Kaart IJ Globale aanduiding van de vluchtwegen der Hugenoten
37
Kaart III Verspreiding van Waalse kerken in de Nederlanden
51
5
rance I
Woord vooraf
Het is dit jaar drie eeuwen geleden dat de godsdienstpolitiek in het Frankrijk van Lodewijk XIV tot een dramatisch hoogtepunt leidde: de H erroeping van het Edict van Nantes, afgekondigd op 17 oktober 1685 in het Edict van Fontainebleau, waarbij de Franse protestanten al hun godsdienstige rechten verloren, hoe beperkt die nog slechts waren. Zij die desalniettemin trouw wensten te blijven aan het geloof van hun vaderen, moesten op strenge straffen rekenen. Vaak bleef hun geen andere keus over dan een gedwongen bekering tot het katholicisme of een heimelijke vlucht uit Frankrijk. In een Nederland, waar zoveel hugenoten de vrijheid hervonden, - noemde Pierre Bayle ons land niet 'Ia grande arche des fugitifs' (de grote ark voor vluchtelingen)? -, is het op zijn plaats in woord en beeld aandacht te vestigen op de lotgevallen van de Franse protestantse vluchtelingen in hun nieuwe vaderland. De samenstellers van deze bundel hopen dat de door hen gepresenteerde teksten en het beeldmateriaal velen in staat zullen stellen de dramatische gebeurtenissen uit de laatste decennia van de l7e eeuw te herdenken. Hoewel drie redacteuren gezamenlijk de verantwoordelijkheid dragen voor dit gedenkboek, voelen zij zich als auteurs het meest verwant met de door henzelf geredigeerde hoofdstukken. Frouke Wieringa tekent voor Hoofdstuk VI. Het
laatste deel van hoofdstuk I (vanaf p. 34) en hoofdstuk V redigeerde zij in samenwerking met H. Bots. Hoofdstuk I (tot p. 34) en Hoofdstuk II staan op naam van G . H.M. Posthumus Meyjes en H . Bots; de hoofdstukken III, IV en VII zijn van de hand van H . Bots. Dit boek zou nimmer in zo'n korte tijd tot stand zijn gekomen, indien de samenstellers niet de bereidwillige hulp hadden ondervonden van enige personen en instellingen . Het is onmogelijk hier allen te noemen. Een uitzondering wordt echter gemaakt voor de Bibliothèque Wallonne in Amsterdam, de Bibliothèque de la Société de I'Histoire du Protestantisme français en het Musée de I'Histoire de France, beide te Parijs. De verantwoordelijke personen van deze instellingen, de heer J. van de Berg, Mad. Teitger en M.J.-D. Pariset hebben op onbaatzuchtige wijze veel illustratiemateriaal verzameld en aldus de redactie-werkzaamheden in belangrijke mate verlicht. Tot slot betuigen de auteurs hun erkentelijkheid jegens de fotograaf Rob Gras, medewerker van de Audio-visuele Dienst van de Katholieke Universiteit (A-faculteiten) te Nijmegen, die onder vaak moeilijke omstandigheden veel foto's heeft genomen. H . Bots
Zeeslag bij La Roque ( 1692) waarbij aan de vloot van Lodewijk XIV een vernietigende nederlaag werd toegebracht. ( Part. collectie)
7
~ Ilrtlj nJ~li .. .~', -h :,t "1 " "'" j
r:;
\
,,-
J,j
'-"'t
'.
De twee edicten: het Edict van Nantes ( 1598) en dal van Fontaineb/eau ( 1685).
8
'.
'
1 De Hugenoten in Frankrijk
Voorspel Aan de uitvaardiging van het Edict van Nantes in 1598 was een lange en bloedige geschiedenis voorafgegaan. Nadat de nieuwe leer van Calvijn vanuit Genève zich over grote delen van Frankrijk sinds het midden van de eeuw had verspreid, en er her en der kerken met steun en volgens de richtlijnen van Genève waren opgericht, werd er in 1559 te Parijs in het J . Calvijn (J 509-1564 ) ;
~eslien
de-eeuwse prent uil Oorspronck ende Teghenwoordighen Staet van de Calvinistische Secte (. .. ), Z.p. , z j.
( An1Slerdam, B. W .)
Godsdienstgesprek van Poissy (/561 ) . Hier werd een laalsle pog ing ondernomen om de godsdienslige parlijen in Frankrijk bijeen Ie houden. ( Parijs, B.H.P.F. )
diepste geheim een eerste Synode gehouden. Daar werd de geloofsbelijdenis, - de zogenaamde confessio gallicana - alsmede een kerkorde opgesteld. De aanhangers van de nieuwe religie, waartoe met name talrijke leden van de hoge adel behoorden, verlangden uiteraard dat zij hun geloof in vrijheid konden belijden. Daarnaast echter streefden zij ook politieke doeleinden na. Daar Frankrijk na de dood van Hendrik I (1559) onder leiding kwam te staan van zeer jonge en weinig gezaghebbende vorsten, kreeg de adel , zowel de katholieke als de protestantse, de gelegenheid om allerlei feodale aspiraties te doen gelden. De troon werd daardoor decennia lang de speelbal van elkaar bestrijdende partijen. In de eerste plaats was er de partij van de Guises, die als fervente katholieken een pro-Spaanse en pauselijke politiek voorstonden. Zij vonden tegenover zich de partij der protestanten die zich in deze jaren groepeerden rondom de koning van Navarra, Antoine, en diens broer Louis, prins van Condé. Het waren de Guises die aanvankelijk de meest invloedrijke positie aan het hof wisten te verwerven. Zo kregen zij bijvoorbeeld een vaste greep op het hele financiële en militaire apparaat. Zij waren het ook die de stoot gaven tot een reeks van vervolgingen van protestanten.
LcColloquc tenuà Po i fsyle3_ Septembre" rs ifl ,
A. !.cR.". B. I..RoyncMaC: C. Monr..." D. M..dat,lC.
E.
LcRoy4CN2lU\t("~
f. La Reync:dc N:uum:.
G. PriocC$ dil bog aun dcrricre M. C~rdinaltU:Ch;atliflon. . kRoy. . · H. Gcoril,r\ommcs N. tcCh3:l1cdier. O. Eucfques3rDotlcu11. de'- dwnbrcdu Roy. lt. Cndinald'Alllugruc. L '(,bJedcl.,bd{c.
s.
T'~odo[cdcBtlc:qwpuk
T . MI",(I[c:scn~n, JU,"C luy.
V. T.1bkduRd'g'CU(CS. X. G.trtlcsducorpJd.uRoy. y. SUI[e,guOtStluRoy.
Z. Sc<;tct,uresd'Ell:ar
9
Godsdienstoorlogen Een reactie hierop kon niet uitblijven. De protestantse edelen gingen zich politiek organiseren en besloten tot gewelddadige acties over te gaan, teneinde de koning van de tirannie der Guises te bevrijden. Een burgeroorlog scheen nabij , maar de vroegtijdige dood van koning Frans II (1560) bracht Catherina de Medici aan de macht, die als regentes optrad van de minderjarige Karel IX (1560-1574). Met haar schrandere kijk op het politieke krachtenspel wist Catherina vooralsnog een bloedig conflict te voorkomen. Het kwam zelfs eerst tot een godsdienstgesprek te Poissy (9 september-15 oktober 1561), waar van protestantse zijde de opvolger van Calvijn,
10
Théodore de Bèze (1519-1605), en Pietro Martyr Vermigli (1500-1562) de woordvoerders waren. Charles de Guise, kardinaal van Lotharingen , was de belangrijkste vertegenwoordiger van de katholieken . Een ander afgezant van deze zijde, de generaal der jezuïeten, Lainez, bestreed de rechtmatigheid Concilie van Trente ( 1545-1563). Deze kerkvergadering was zeer belangrijk voor de vernieuwing binnen de Rooms-Katholieke kerk. De strikte reformatie werd hier afgewezen. tenvijl ook de Erasmiaanse denkbeelden op het gebied van godldiensl terzijde werden geschoven. Gravure ontleend aan P. Jurieu, Abbrégé de I'Histoire du Concile de Trente . . ., Amsterdam /683. ( Amsterdam, B. w. )
-
----~~--
------
-
~
van dit godsdienstgesprek geheel en al, en verwees voortdurend naar het weldra ten einde lopende concilie van Trente. Resultaten bleven dan ook uit, hetgeen niet verhinderde dat tot ver in de 17e eeuw, met name door irenisch gezinde geesten , naar dit colloquium zou worden terugverwezen, omdat partijen toen tenminste met elkaar gepraat hadden. Hoe het zij, enige maanden later, in januari 1562; werd het edict van Saint-Germain uitgevaardigd , dat aan de protestanten een beperkte vrijheid van godsdienstoefening toestond. Het is omstreeks ditzelfde tijdstip dat de Franse protestanten zich zelf ' hugenoten' gingen noemen, een term die vermoedelijk van het Duitse 'Eidgenosse' moet worden afgeleid en waarmee werd uitgedrukt dat het om mensen ging, die eventueel bereid waren om voor hun zaak - 'Ia Cause' - met de wapens in te staan. De woede van de Guises, die inmiddels van het hof verdreven waren , ontlaadde zich in een bloedbad dat zij aanrichtten te Vassy onder de hugenoten, die op zondag I maart 1562 vreedzaam bijeen waren gekomen om de eredienst te vieren. Met deze gebeurtenis ontbrandde een lange reeks van godsdienstoorlogen, die zich over een periode van meer dan 30 jaar uitstrekten en vele duizenden slachtoffers maakten. Het jaar 1572 vormde hierin een dramatisch hoogtepunt. Op 18 augustus 1572 vond het huwelijk tussen de protestantse Hendrik van Navarra en de rooms-katholieke Margaretha van Valois plaats. Deze bruiloft had honderden aanzienlijke hugenootse gasten binnen de muren van Parijs te zamen gebracht. Onder voorwendsel dat er door de hugenoten een complot was gesmeed om Karel IX van de troon te stoten, wist Henri de Guise van de koning de toestemming te krijgen om in één klap alle leiders van de hugenoten uit de weg te ruimen. In de Bartholomeusnacht van zaterdag 23 op zondag 24 augustus werd het nauwkeurig voorbereide moordplan ten uitvoer gebracht. Admiraal Gaspard de Coligny
Théodore de Bè~e ( 1519-1605) , zeer invloedrijk opvolger van Calvijn aan de Academie van Genève. ( Genève, Bibl. Publique el Universilaire ) Bloedbad Ie Vassy in maori 1562. Mei deze gebeurlenis ol7lbrandde een lange reeks van godsdienslOorlogen. ( Parijs. B.H.P.F. )
I1
Boven en beneden: Bartholomeusnacht ( 23-24 aug ustus 1572) . Op verraderlijke wij~e werden de kopstukken van het Franse protestantisme. bijeen in Parijs van wege hel huwelijk van Hendrik van Navan'a met Margaretha van Valois. door de partij van de Ligue vermoord. ( Amsterdam , B. W .)
was één van de eersten die vermoord werd. In de daarop volgende dagen werd het bloedbad voortgezet: het totale aantal slachtoffers onder de adel, de geleerdenstand en het volk wordt tussen de 5 en 10.000 geschat en overal ging het opgezweepte volk zich gruwzaam te buiten . Ook in de provincies werden de protestanten bloedig vervolgd. Daar vielen ongeveer 30.000 slachtoffers. Ondanks al deze verschrikkingen slaagden de hugenoten er al spoedig in opnieuw een hechte politieke partij te vormen, die, verspreid over heel Frankrijk langzaam de allure kreeg van een staat in de staat, met een eigen bestuurlijk en militair apparaat. De macht van de protestanten werd in korte tijd zo groot, dat de koning bij edict van 8eaulieu (1576) niet anders kon dan hun allerlei voorrechten en vrijheden te verlenen . Dit edict droeg ertoe bij dat sedertdien in Frankrijk zich drie machtsblokken manifesteerden. Naast het hugenootse
12
blok en dat van de koning, sloten de Rome-getrouwe katholieken zich aaneen in een Heilige Liga, welke wederom werd geleid door Henri de Guise, die het vooral in Parijs voor het zeggen kreeg . De koning sloot zich vrijwel onmiddellijk bij de Ligueurs aan , maar in de jaren die volgden zouden allerlei politieke verwikkelingen, zowel binnen als buiten Frankrijk, hem weer van de Liga vervreemden. Dit liep erop uit dat, nadat de koning in 1588 Henri de Guise had laten vermoorden , hij zelf, een jaar later, door moordenaarshand viel. Met de dood van Hendrik TIl werd Hendrik van Navarra , die na het overlijden van Anjou in 1584 de voornaamste pretendent was geworden van de Franse troon , de nieuwe koning in Frankrijk . Niet erkend door de Liga vanwege zijn protestantse overtuiging, bleven voor hem de poorten van Parijs, het bolwerk van de katholieken, voorlopig gesloten. Pas toen de koning tot het katholicisme was overgegaan - 'Paris vaut bien une M esse!' - kon hij in 1594 de hoofdstad binnentrekken. De afzwering van het calvinisme door Hendrik IV, die tot dan toe een vooraanstaand leider van de hugenootse partij
was geweest, vormde een zware slag voor de Franse protestanten. Sommigen hoopten dat hij spoedig tot inkeer zou komen en zijn trouwe vriend Duplessis-Mornay liet de koning zelfs weten erop te vertrouwen dat deze 'éclipse' niet van lange duur zou zijn. Anderen streefden naar een al eerder geopperd plan om katholieken en protestanten in één gallicaanse kerk te verenigen, waarvan Hendrik IV het natuurlijk hoofd zou zijn. De bekering van de koning had mede tot gevolg dat de hugenoten, hun politieke vergaderingen (Assemblées), die zij in 1589 bij de troonsbestijging van hun beschermheer en leider hadden gestaakt, wederom voortzetten. Daar de macht van Hendrik IV in de eerste jaren na zijn overgang tot Rome wankel was, beschikte hij over te weinig manoeuvreerruimte om veel concessies aan zijn oude geloofsgenoten te doen. Geen wonder dat deze laatsten, die vanuit hun politieke vergaderingen alles in het werk stelden om voor het protestantse deel der natie zo gunstig mogelijke garanties te verwerven, aanvankelijk op gespannen voet stonden met het hof. Het edict van Nantes (1598) Pas in 1598 slaagden zij er eindelijk In de koning tot een nieuw edict te bewegen, waarin de rechten en vrijheden van de Franse protestanten precies werden omschreven . Dit was het als eeuwigdurend en onherroepbaar aangeduide Edict van Nantes (april-mei 1598). Het betrof een omvangrijk document, waarvan vele bepalingen direct aansloten bij eerdere edicten uit de tijd van de godsdienstoorlogen. Principieel beschouwd werd door het Edict van Nantes voor de eerste maal in de Europese geschiedenis - lang voordat onder inAf:: wering van het protestantse geloof door Hendrik IV in de k erk van St . Denis bij Parijs op 25 juli /593 . Op de::e gebeurtenis heeft de bek ende ::egslVij::e betrekking: 'Paris vaU! bien une messe '. ( Parijs, B.H.P.F. )
Hendrik IV. Koning van Frankrijk ( /553-/620 ) . (privé-be::it )
Afbeelding van een protestantse kerkdienst Ie Lyon. ( Parijs, B.H.P.F. )
vloed van de Verlichting het beginsel van verdraagzaamheid inzake de religie gemeengoed ging worden - binnen één en dezelfde staat een zekere vrijheid van godsdienstoefening toegestaan aan aanhangers van een andere dan de traditionele religie. Weliswaar was er van een volledige pariteit geen sprake - de rooms-katholieke godsdienst bleef de geprivilegieerde - , maar wel van een gedeeltelijke. En dat was bepaald geen gering feit, want het impliceerde de doorbreking van een oude en diep gewortelde overtuiging dat de Franse staat zijn eenheid vond in één en dezelfde koning, één en dezelfde wet en één en hetzelfde (katholieke) geloof (un roi, une loi, une loi). Door de uitvaardiging van het edict werd derhalve de hoogst paradoxale situatie gecreëerd, dat binnen een staatsbestel, dat het rooms-katholieke geloof wilde bevorderen en de kerk van Rome wilde dienen, ruimte geboden werd aan een confessie, die datzelfde geloof heftig kritiseerde en diezelfde kerk hartgrondig verwierp. Meer concreet zijn de 93 artikelen van het edict als volgt samen te vatten: gewetensvrijheid werd aan een ieder gegarandeerd als een persoonlijke aangelegenheid; de vrijheid 14
van openbare godsdienstoefening is voor de aanhangers van de 'zogenaamde gereformeerde godsdienst', 'Ia religion prétendue réformée' (R.P.R.), beperkt en wel tot plaatsen die als zodanig functioneerden in de peiljaren 1577, respectievelijk 1596 en 1597; voorts tot twee voorsteden in elke heerlijkheid; tot gebieden waar adellijke personen jurisdictie-macht bezaten; en tenslotte tot kastelen , waarvan de eigenaren hugenoot waren. Met ten hoogste 30 personen mochten daar erediensten worden gehouden. Op al deze toegewezen plaatsen kregen de gereformeerden toestemming kerken te bouwen - die zij zo echter niet mochten noemen en die daarom ' tempies' heetten - en begraafplaatsen aan te leggen . In gebieden, waar volstrekt geen openbare erediensten mochten worden gehouden , konden twee plaatsen per baljuwschap worden aangewezen. Verboden daarentegen was de gereformeerde godsdienst aan het hof, binnen een vijf-mijlsgrens van Parijs, in bisschopssteden, met uitzondering van Nîmes, Montpellier en Montauban en in het leger, met uitzondering van die onderdelen , die onder bevel van protestantse commandanten stonden. De hugenoten dienden de katholieke
-
-
~-
------ -- - - - --- ----- -----
---
-
--
.~~ :-:.:'::'-~.:;/:J:"" ,
,
,~,
"
,
......
~
...... PICARDIË
,, , ,
.......
,-' ,
\~'''
CHAMPAGNE
~."'-".:-"'-- "'~ ....... ",;
,,
', .- ',~ -,'.
'--
ILE OE FRANCE
''''',
,,
,
,,
,
'--_ . '
"
,
ORLÉANAIS
,
"
,...... ,_,r ti;
"
, ,
BERRY
,,, ,
. .... ,
..
••
...... ,,- . "\,
..
'.
,
,
'..,'
...
BOURGOGNE
, ,,
,-
"
,,
,
I~
, .. , _ _ ,
,-" , '"
"
"
,
",
,
",
- - .. I
.. •
••
10.000 1. 500·10.000
,
DAUPHINÉ
5.000 ' 1. 500 BASH-GUYEI1NE
0- 5.000
••••• •••••
,
"
.......... .. _... -- ....., .. ~~
.. -""
,,' ~.
aiARH
••••• •••
.. -... '
t , ......
.:
HAUTE - 6UYENNE
•••• ••••
HAUT-LANGUEDOC ~''''- .. _-~... ........ _......., ....... ~: ... _.. ~ ..... ,.......
" .. . . ~-
100.000
-
-
90.000
r--
0-
80.000
r--
r--
r--
70.000
-
60.000
-
50.000
-
40.000 30.000
r--
20.000 10.000
n
nn
r--
t:
.
0-
--
E
~
'"
0 '0
'§"
Ë
:::>
c:l "V;'
'" §,
Ol
e!' :::>
w: ij'''' ...
c:l
~ 0::
0
.':l C)
--
cO
f-
:::>
0
'2
Q)
e
~
0
0 0
'"ut:
Ol
,,::,
Ol
Q)
'0
.~
u
~
C)
'" §,
n
-,..
Q)
Ol
u
:::>
en
ij
E
ei
z
C
Q)
t:
'"
.~
0
-l
"> Q)
...0
Q..
.
E
.'" '" c:l
....
Ol
>
;;
§" »
'C)
:::>
-l :::>
.S
'0
'" :r:r
0
Ol
~
U
Ol
u
Q)
;::
Q..
~ü :::> Ol
.J::
0-
:::>
Ol
~
Q)
t:
e
> '" .'" U
"
0 '0
:::>
C)
'co" C
'" -l J,
Ol
c:l
J, biJ
c
2t:
Q)
t: ~
0
E :::>
0
""
.
§
»
:::> Ü
~
'"
c:l
Kaart Ia en b. Verspreiding van de hugenoten in Frankrijk; gegevens ontleend aan S. Mours, Le protestantisme en France de 1598 à 1715, Paris 1968. Tekeningen T. Brouwer.
15
werd bepaald dat in die plaatsen en gebieden waar de eredienst was toegelaten ook het protestantse kerkordelijke systeem gestalte mocht krijgen, te weten op drie niveaus: plaatselijk-kerkeraad; beperkt regionaal-classis (colloque); en breed regionaal-provinciale synode. Nationale synodes mochten daarentegen alleen met uitdrukkelijke toestemming van de koning worden gehouden, die bovendien altijd door vertegenwoordigers van de kroon moesten worden bijgewoond. Hendrik IV, die een koning van alle Fransen wilde zijn, gaf zich veel moeite de publieke 93 artikelen door de Parlementen te laten registreren. Daar hij weigerde grote concessies te doen aan die Parlementen, die bezwaren opperden, duurde het enige jaren voordat het edict alom werd aanvaard. In Rouen bijvoorbeeld was dit pas in 1609 het geval. Over het geheel genomen waren de Franse protestanten er met het Edict van Nantes in godsdienstig opzicht minder goed afgekomen dan in politiek opzicht. Dat de hugenoten zoveel rechten en privileges in de wacht hadden weten te slepen, valt grotendeels te verklaren uit de omstandigheid dat zij politiek uitnemend waren georganiseerd en vanuit een machtspositie over het Edict hadden kunnen onderhandelen. Het gremium dat deze macht belichaamde was de Assemblée Générale. Naast hun kerkelijke organisatie, die in artikel 34 was bekrachtigd, kenden de hugenoten namelijk sedert 1594 ook een eigen politieke structuur. Analoog met de kerkordelijke opbouw, was er een politieke hiërarchie ontwikkeld, die de eerste schakel (van de kerkeraad) oversloeg en via classis en provincie op het hoogste nationale niveau eindigde, in de Assemblée Générale. Hierin hadden toen afgevaardigden zitting, samengesteld uit de drie standen, - edellieden, predikanten en burgers -, die de kerkelijke provincies vertegenwoordigden. Afbeelding van een Nationale Sy node der Franse protestanten. Titelprent uit
1. Aymon , Tous les Synodes Nationaux des Eglises réformées de France .. ., La Haye 1710.
( Amsterdam , B. W, )
feestdagen en huwelijksbepalingen in acht te nemen en moesten bijdragen aan de belastingen welke door de rooms-katholieke geestelijkheid werden opgelegd. Daarentegen kregen zij toegang tot alle functies in het bestuurlijke apparaat, in het leger en de marine, waarbij zij werden vrijgesteld van alle plechtigheden die daarmee in relatie stonden maar tegen hun geweten indruisten. In gerechtshoven - de Parlementen - van de Dauphiné, Languedoc en Guyenne, dienden zij paritair zitting te hebben (Chambres mi-parties). Ten aanzien van die streken en steden, waar weinig protestanten woonden , werd slechts toegezegd dat deze hoven bemand zouden worden door vredelievende en gematigde katholieken. Naast deze publieke bepalingen, die van wetgevende aard waren en als zodanig door de Parlementen moesten worden geratificeerd, waren er geheime paragrafen aan het Edict toegevoegd, evenals enige octrooien. Deze laatste droegen het karakter van koninklijke gunsten en privileges. Zij konden daarom direct in werking treden , maar ook even gemakkelijk in het vergeetboek raken . Zo werd bij octrooi jaarlijks een bedrag van 50.000 écus toegezegd aan de gereformeerde kerken , ter compensatie van de belasting die door de katholieke clerus werd geheven en kregen de hugenoten krachtens een geheim artikel toestemming eigen opleidingsinstituten en scholen te openen . Ook werden hun nog 150 wijkplaatsen toegestaan, waarvan sommige werden aangemerkt voor het houden van garnizoenen en andere werden bestemd voor huwelijkssluiting. Voor de opbouw van de kerk zelf was artikel 34 van het geheim gedeelte het meest belangrijk. Daarin 16
De geografische verspreiding en sociale samenstelling van de hugenoten De Franse protestantse kerken lagen vanaf het begin verspreid over geheel Frankrijk (kaart Ia en b). Er waren echter gebieden, waar de hugenoten veruit in de meerderheid waren. Globaal beschouwd bevonden die zich in een halve cirkel om het Massif Central; met name trof men grote concentraties hugenoten aan in het westen, in de Poitou, Saintonge en Basse-Guyenne (met steden als La Rochelle, Thouars, Poitiers, Chätellerault, Saint-Jean d'Angely en Tonneins). In het zuiden bevonden zij zich in de Béarn en de Languedoc (Orthez, Montauban, Castres, Montpellier, Nîmes en Alès). Tenslotte was er een grote concentratie in de Cévennes en de Dauphiné (Thoiras, Saint-Jean du Gard, Montélimar 'en Die, enzovoort). Boven de Loire vormden de protestanten een minderheid . De Parijse hugenoten gingen ter kerke in Charenton en vormden te zamen een groep van 10 à 12.000 gelovigen. In Normandië en Bretagne trof men nog eens ongeveer 65.000 protestanten aan , vooral in de stedelijke agglomeraties, als Rouen, Le Havre en Nantes. Met voorbijgaan aan verdere details kan de protestantse populatie in Frankrijk in deze jaren worden geschat op circa 850.000 zielen , dat wil zeggen 4 % van de totale bevolking. Hierbij zijn de protestanten uit Elzas, Metz en Sedan, die niet tot het toenmalige Franse territorium behoorden - althans niet voor de gehele periode - , niet meegerekend . De protestanten waren onder alle sociale lagen van de bevolking vertegenwoordigd . Was de hoge adel in de XVle eeuw nog een geduchte ruggesteun voor het Franse protestantisme, in de eerste decennia van de 17e eeuw brokkelde de aanhang onder die groep snel af; de lagere adel daarentegen , in
reyS-
lt-
en
les ng
-Of
lijde de
)te
~f
.n-
I.
er Ier en
lelat
en
:n.
!ée 34
94
iejie sis de
:itji-
:n-
!r-
ter lf-
n-
ge rs,
In
oe s). de
en en
la-
on0-
ln
kat 0-
li-
)1lW IS-
nIn
d,
V~
v;
w
c<
d,
gl
el
w o
et
z;
r',
11
~
•• . ~
I-
. ...-- •. ~
~
It.
~
r.
!t ~
It!
I.: ~
. ï i. "
!t
Ir la h<
,~
~
I
o
~
r.
~
r.
r.
De Oude Remonstrantse Kerk te ROllerdam, gebouwd naar het voorbeeld van Charenton in 1645. ( Omstreeks 1900 gesloopt). ( Parijs, B.H.P.F. )
•
- lTI F
De 'Tempie' van Charenton ( Parijs), \Vaar de hugenoten van de hoofdstad ter kerke gingen . Gebouwd in 1623 door Samuel de Brosse, architect van het Palais du Luxembo!lrg. Het bouwplan van Charenton diende als voorbeeld van verschillende kerken in Nederland (bijv. Oude Lutherse Kerk op het Spui te Amsterdam, de Oude Romonstrantse Kerk aldaar, evenals die Ie Rotterdam ) . ( Parijs, B.H.P.F.)
t\ Ir
Ir g,
tv
h
VI
V.
Vorige bladzijde: Het Edict van Nantes, waarbij aan de Franse protestanten een beperkte vrijheid van godsdienstoefening werd toegestaan ( 1598) . ( Parijs, Arch. NOI.Joto Bulloz )
H,
vo (p
18
I I
I
i van
~d
Ier Pat van
I
lui te
1m ).
m/en
-~
-
-
-
-
-
--
--------------------------------
de provincies, bleef in aantal belangwekkend . Het was echter vooral onder de burgerij dat het protestantisme sinds de uitvaardiging van het Edict van Nantes sterk was vertegenwoordigd , in beroepen uit zowel de ambtelijke, financiële als commerciële sfeer. Toen de toegang tot officiële ambten voor de hugenoten in de loop van de 17e eeuw steeds meer werd gesloten, namen zij bij voorkeur hun toevlucht tot de handel en allerlei ambachtelijke beroepen. Tenslotte dient nog te worden gewezen op de grote aanhang die het protestantisme onder de agrarische bevolking vond , en die de gehele 17e eeuw door een indrukwekkende trouw aan de protestantse . zaa k aan de dag legde. Ontwikkeling van het Franse protestantisme In de geschiedenis van het 17e-eeuwse Franse protestantisme laten zich drie perioden onderscheiden. De eerste loopt van het Edict van Nantes tot aan de vrede van Alès in 1629; de tweede van 1630 tot 1660; de derde van 1661 tot 1685, waarin Lodewijk XIV persoonlijk de scepter zwaaide. In de eerste twee decennia van de 17e eeuw werden de bepalingen van het Edict van Nantes redelijk correct toegepast. Maar nadat in 1610 Hendrik IV, in wiens handen het lot der hugenoten hoe dan ook betrekkelijk veilig was geweest, was vermoord , en zijn tweede vrouw, de zeer middelmatige en frivole Catherina de Medici als regentes voor de minderjarige Lodewijk XIII het bewind overnam , werden de grondslagen gelegd voor een beleid, dat vanaf omstreeks 1620 voor de hugenoten noodlottig zou worden. Steeds meer komt de regentes onder de invloed van Italiaanse avonturiers, hetgeen Voor de protestantse zaak weinig voordelig was. Ernstiger nog was da t de hugenoten zelf kort na de dood van Hendrik IV verdeeld raakten. Tijdens de Assemblée Générale te Sau-
Philippe Dup/essis-Mornay ( 1549-/623) . Eén van de meest vooraans/aemde en nobele leiders der hugenoten. Vruchtbaar theoloog en raadsman van vele hooggeplaats/e personen binnen en buiten Frankrijk. M et name was hij de vriend en vertrouwensman van k oning Hendrik IV. Hij streefde steeds naar de opbouw van één christelijke kerk van Frankrijk. Zijn verzoenende houding s/uille later op verzet, zowel bij de hugenoten zelf als bij Lodewijk Xlll. (part . fot ocollectie)
mur in 1611 tekenden zich duidelijk twee stromingen in het protestantse kamp af: enerzijds de hoge adel, die begerig naar vorstelijke gunsten, bereid was concessies te doen , anderzijds de lage adel en de predikanten, met name uit de provincies, die onverkort aan de besluiten van het Edict wensten vast te houden en onverzoenlijk bleven ten opzichte van de tegenstanders. Het hof maakte handig gebruik van deze onderlinge rivaliteit tussen de partijen, van wie Henri de Rohan de leider der zogenaamde 'fermes ' was en Philippe DuplessisMornay die van de ' prudents' . Als politiek machtsblok boetten de hugenoten vanaf deze jaren aan kracht in en het hof kon steeds meer ruimte geven aan buitenlandse invloeden vanuit Spanje en Italië. De contra-reformatie won in toenemende mate terrein en de geestelijkheid evenals de partij der devoten, die veel inspiratie vond bij Franciscus van Sales, werden steeds invloedrijker.
:enri de Rohan, voorman van de zogeheten 'fermes'; onverzellelijk legeraanerder van de protestantse ·party '. (privé-bezit )
Naar de vrede van Alès Ondanks deze interne verdeeldheid wist de protestantse partij zich tot 1620 redelijk staande te houden. Maar omdat de hugenoten onder aanvoering van Rohan steeds meer verpolitiseerden , dreigde tegelijkertijd de religieuze bestaansgrond van de nieuwe kerk op het tweede plan te raken. De centraliseringspolitiek van de Franse kroon en de toenemende invloed van de geestelijkheid aan het hof, georganiseerd in de Assemblée du Clergé, leidden ertoe dat de protestanten een steeds minder gewillig oor vonden te Parijs. Sterker nog, vanaf 1620 werden de protestanten geconfronteerd met het vaste voornemen van de regering om gewapenderha nd een 19
ei ge
n, ht sc (l
w Vé
R
d; pi di
te Ol
in In
te fe
w d,
dl
d'
kl te R Lodewijk XIII belegerde La Rochelle in 1628. Na een maandenlang verzei capiluleerde de stad in oklOber. Op de bovensle prenI, maar beier nog op de kaan hieronder, ~iel men hoe de slad, mei name aan de zeezijde, door de aanleg van een dijk , van de builen wereld \lias a(geslolen. ( Boven: Parijs, B.N.: onder: Parijs, B.H.P.F.Joto R. Gras)
nl
dj
J;
D
Pi
h, k,
d,
•
,. "
I
lit
In
W ,
v,
p;
z(
kl
20
/ .
aarf
eind te maken aan de politieke ambities en macht der hugenoten. Verschillende militaire expedities waren hiervoor nodig, waarvan de eerste zich richtte tegen de Béarn, waar het katholicisme werd hersteld. Deze veldtocht en nog verscheidene andere, zoals in het zuiden, waar Montauban (1621) en Montpellier (1622) het beleg zegevierend wisten te weerstaan, mondden uit in het zorgvuldig voorbereide beleg van het protestantse bolwerk in La Rochelle. Richelieu, die in 1624 aan de macht was gekomen, besefte dat in deze havenplaats de grootste verzetshaard lag van de protestanten. Na een maandenlang beleg, waarbij zelfs een dijk in de havenmond werd aangelegd om steun van overzee te voorkomen, capituleerde de stad in oktober 1628, toen al ongeveer 20.000 mensen van honger waren omgekomen of in de strijd waren gesneuveld. De val van La Rochelle bracht in heel Europa, met name in de protestantse landen, een grote schok teweeg, waaraan tot diep in de 17e eeuw werd gerefereerd als voorbeeld van 's konings wreedheid. La Rochelle was nog niet genoeg. Onder aanvoering van Richelieu en Lodewijk XTII zelf trokken de koninklijke legers naar het zuiden , waar zij de protestanten tot een definitieve overgave dwongen in Alès. Op 27 juni 1629 werd daar de vrede getekend. Met betrekking tot de eredienst behielden de hugenoten in het algemeen hun rechten, maar in ruil daarvoor eiste Richelieu dat alle fortificaties, waar protestantse garnizoenen tot dan toe hadden gelegen, werden geslecht. Zonder dat dit met zoveel woorden werd gezegd, betekende dit het einde Van de places de sûreté; het was tevens het einde van de politieke macht der Franse protestanten. Jaren van betrekkelijke rust (1630-1660)
De jaren 1630-1660 vormden voor de hugenoten een periode van betrekkelijke rust. Tot 1642 was Richelieu degene die de POlitiek bepaalde en die Frankrijk tot de centrale mogendheid in Europa maakte. Ook al voelde de kardinaal geen enkele sympathie voor de protestanten, in de praktijk werd ~eze laatsten niet veel in de weg gelegd. Wel koesterde Riche~leu in het geheiin het plan om protestanten en katholieken In één nationale Franse (Gallicaanse) kerk te herenigen. Het Was zijn droom dat, als een aantal katholieke en protestantse VOormannen het op hoofdzaken (het primaatschap van de paus diende op de achtergrond te worden geschoven) eens Zouden worden, de anderen, priesters, predikanten en het kerkvolk, wel zouden volgen.
Penninghen vergadert voor de gemeente van Rochelle
B R lEF \lANDE
Belegerde binnen Rochelle, AENDE
Predicanten ) Ouderlinghen ende Diaeonen vande Ghereformeerde Kercken vande Geunieerde Provintien van
alle Talen in Nederlandt.
~HEDRVCKT
~. Anthony Ian[z TOJlgcrloo. ~ottft-bttftoollm
*42Jlabm-JjJagbc, tlllIlJe"nt-flc.ec. A NNO
J
UI
6 l 6.
Hel benarde La Rochel/e wendde zich al vroegtijdig om hulp tal de geloofsgenoten in Nederland. De brief van het stadsbestuur werd terstond in het Nederlands vertaald. ( Amsterdam, B. w. )
Col/ecte Enkhuizen. 'Penninghen vergadert voor de gemeente van Rochel/e ' (8 febr. 1626) . Transcriptie in kader. Het medeleven met het 101 van de burgers van La Rochelle manifesteerde zich onder meer in geldinzamelingen hier Ie lande. (Acla van de kerkeraad Ie Enkhuizen. Kerk . archief Enkhuizen )
Op den 8 February heeft de kercke van Enckhuysen seeckere geco ll ecteerde penningen, monterende de summa van 1164 gl. 17 st., vergadert ten behoeve vande armen der gemeente van Rochelle, gesonden aen enen Marten Hooftman Hermansz coopman tot Amsterdam, die deselve heeft wtgetelt aen enen Papyn Magistraet ende Ouderling van Rochelle, daer toe specialycken gecommitteert; als blyckt by quitantie vanden selven Papyn op den 10 Febr. daer van verleent, ende tot Enckhuysen overgesonden .
21
Zegening over de maaltijd. Deze prent van Abraham Bosse geeft een indruk van de wijze waarop het ge/aa/ in een we/geste/de Franse/amilie midden 17e eeuw thuis werd beleden. ( Parijs, B.H.P.F. )
Moi:ve Amyraut ( 1596-1664 ), hek end theoloog. Hoog/eraar aan de protestantse Akademie van Saumur. Vooral bekend vamvege zijn vrijzinnige predestinatie/eer, die hem in de reuk van Arminianisme bracht. (privé-col/eet ie)
22
Lastiger voor de Franse protestanten dan de herenigingspogingen van Richelieu, waarbij de kardinaal voor omkoping niet terugdeinsde, bleken uiteindelijk de activiteiten van de devoten te zijn, die gesteund werden door de missioneringsactiviteiten van jezuïeten en capucijnen. Vooral ook het geheime gezelschap van de Heren van het Heilig Sacrament, dat met charitatieve doeleinden was opgericht, kon het de protestanten zeer moeilijk maken. Steeds vaker slaagden zij erin dank zij een verfijnd netwerk van relaties in allerlei lagen van het maatschappelijke en kerkelijke leven, hugenoten te boycotten en een extreem onwelwillende interpretatie van het Edict van Nantes te propageren, die geen levensruimte aan de protestanten meer liet. Na de dood van Richelieu en Lodewijk XIII werd de Franse politiek jarenlang door Mazarin bepaald. Deze Italiaan stond eigenlijk volstrekt onverschillig ten opzichte van de godsdienst. Hij was dan ook wel de laatste, 'die de hemel trachtte te verdienen door wat men noemt de bekering van de ketters' (P. Jurieu). Bovendien was Mazarin de hugenoten niet weinig erkentelijk voor hun loyale houding tijdens de Fronde, toen, wegens zijn fiscale politiek en mateloze verspilling van de openbare middelen, ernstige onlusten in Parijs en elders uitbraken . Een groot deel van de protestanten had zich toen niet bij de opstandigen aangesloten. Dank zij de weinig geïnteresseerde, maar niet onwelwillende houding van Mazarin leefden de hugenoten tijdens deze jaren in een betrekkelijke rust en raakten de verschrikkingen van de eerder gestreden burgeroorlogen steeds verder op de achtergrond . Sommige protestanten uitten er zelfs hun vreugde over dat zij in een goede verstandhouding met katholieken konden leven . In een grote harmonie woonden en werkten zij samen en de wegen gingen slechts uiteen bij de kerkgang op zondag. Niettemin werden deze jaren ook gemarkeerd door heftige theologische po lemieken , waarvan de verslagen van verschillende Nationale Synoden onverbloemd getuigenis afleggen. Protestants Frankrijk werd vanaf dejaren dertig opgeschrikt door de uiteenzettingen van de beroemde hoogleraar aan de protestantse academie te Saumur, Moïse Amyrault. Hij kwam te voorschijn met een nieuwe oplossing van één van de centra le problemen van het calvinisme: de verhouding van predestinatie, genade, vrije wil en geloof. Op de Synode van Dordrecht was de leer van Gomarus aanvaard, die uitging van een dubbel decreet Gods: sommige mensen waren voor-
LI,
g,
g, (
I )
I
bestemd voor het heil , anderen voor de verdoemenis. De arminia nen, die een verwerping uitsluitend krachtens een goddelijk decreet niet konden aanvaarden en in Dordrecht waren veroordeeld, kregen in Amyrault een nieuw pleitbezorger. Ook hij leerde de universaliteit van het genadeaanbod, maar door de erfzonde kon de mens deze genade niet ontvangen wegens gebrek aan geloof. Dit geloof nu als heilsconditie werd bij Amyrault krachtens een bijzonder decreet van God alleen aan hen geschonken, die Hij had voorbestemd voor dit heil. Waar het door Amyrault aangesneden probleem over de genadeleer een centraal thema was voor de theologen in de 17e eeuw, trokken zijn stellingen overal in Europa de aandacht en lokten zij een stortvloed van tractaten over en weer uit.
pomg de .gsge:nt, de zij
~en
te lan nte
SYnode van Dordrecht ( 1618-1619 J. Zeer belangrijke kerkvergadering voor geheel calvinistisch Europa. Op deze synode werd een predestinatieleer ontwikkeld, die de veroordeling van de volgelingen van 'J. A rminius met zich bracht. ( ROI/erdam, Atlas van SlOlk J
1
nse lan de nel la n ten de 'er-
Vrijgevigheid van de koning j egens de 'nieuw bekeerden '. Op deze prent wordt uitgebeeld hoe de protestanten met geldbedragen werden omgekocht. Een dergelijke omkooppraktijk werd overigens al vanaf het begin van de 17e eeuw toegepast. ( Parijs, B.N. )
Op weg naar de Herroeping (1661-1685) Met het begin van de persoonlijke regering van Lodewijk XIV treedt de fase in van de steeds verdere aantasting van de bepalingen van het Edict van Nantes. In deze jaren vinden de hugenoten een absolutistisch regerende vorst tegenover zich die, steeds meer aan de leiband lopend van de hogere geestelijkheid, de Assemblée du Clergé, de glorie van zijn rijk ondersteund wenste te zien door één en hetzelfde geloof van al zijn onderdanen. De allerchristelijkste koning kon niet alleen op de bijstand rekenen van de Franse clerus, maar het waren juist een aantal hoge kerkelijke prelaten, die hem tot een anti-calvinistische politiek inspireerden. Om de verdeeldheid onder de Franse christenen te overwinnen, werden vier middelen aangewend: herenigingspogingen; missionaire propaganda; omkoperij en andere lokmiddelen; lijfelijke en juridische dwang. Zoals eerder werden in deze periode pogingen, maar nu verhevigd, ondernomen om de twee confessies onder één dak te brengen. Ook in protestantse kring werden dergelijke initiatieven wel ontplooid, maar doorgaans on-
Pa-
ten ZIJ
mg een :erter~de
<en ten lng :I ge
hil;en . ~ ikt
de Hij va n van van ;mg lor-
23
('N fO \ I::;X -:~i.ssiJ.V,\'F.HE .-;:.., J'-;J Jt-lJ'"
cr'"
0
fe } lyG.t. / '"' ~ h. 1..(. r:"" 1 I 'de m
".J~. .
_.:!
-1 rvuL
'1"1.
,/jr.u'f'
>
:.HJ/r IJl!..!
J;tm(trl~l ·
C{- I
•
a
.)."'"v tö !f.Q{tll ',r.,: ~. 10 Ru.t ,,.,!'I'I.P,. :l
1<1
.
o
",
j~rtt.
r
nJJt
j(<J.i,JOfl
Boven : SpOlprel1len uil de lijd van de Herroeping van het Edicl van Nal1l es, Il'aarop de missioneringspraktijken van de Franse overheid aan de kaak worden geSleId: geen overreding , maar dwang ( dragonderlroepen ) en =\Vare sluiffen voor wie weigerde 101 hel ka/holicisme over Ie gaan ( radbraken , k erker, geseling . galg, galeien , brandstapel). ( Parijs, B.N.)
24
Onder: Il1I erieur vall de k erk Ie Cftar el1loll .
Vergrole reprodu clie naar een gekleurde lek ening in hel Liber a mi co rum van F-C. Deublinger uil Spiers ( 1648). ( Parijs. B.H.P.F ./010 R. Gras )
nJJt
on
zich uit tot 1666 - hadden tot gevolg dat vele kerken , die niet over dergelijke bewijsstukken beschikten, werden gesloten of met de grond gelijk gemaakt. Het was in deze jaren ook dat de eerste stroom vluchtelingen , vooral in de grensgebieden, naar het buitenland begon uit te wijken. Andere hugenoten rniddellijk veroordeeld. Heel bekend zijn de geleerde theolo- werden nu gedwongen regelmatig grote afstanden af te leggische gesprekken tussen Bossuet en de predikant Paul Ferry gen om in de dichtstbijzijnde plaats, waar nog wel gereforte Metz. Dergelijke pogingen bereikten echter slechts een eli- meerde erediensten mochten worden gehouden, ter kerke te te; ze konden een enkele keer een opzienbarende conversie gaan. tot stand brengen, maar brachten niet de noodzakelijke ge- Maar ook in die plaatsen waar kerken nog niet waren gesloachte eenheid tot stand. Daarom nam men ook zijn toeten , werd het leven van de protestanten steeds moeilijker gevlucht tot minder verheven methodes en werden hugenoten maakt door allerlei restrictieve maatregelen . Iedere uitwendigeconfronteerd met drastischer overredingsmiddelen. Jezuïe- ge manifestatie van de godsdienst werd streng verboden; ten en capucijnen trokken parochies binnen en zetten met psalmen mochten buiten de kerk niet worden gezongen; dovlarnmende preken de gelovigen tegen de ketters op, terwijl den mochten alleen nog 's morgens heel vroeg of tegen het e.envoudige protestanten werden overgehaald tegen geldevallen van de avond worden begraven . Ook de hugenootse liJke beloning hun geloof te verloochenen. vertegenwoordiging in de Parlementen werd langzaam maar De systema tische en doelbewuste onderdrukking van de zeker opgeheven, de uitoefening van allerlei ambten en beFranse protestanten ving echter aan , toen de gevolgen merk- roepen onmogelijk gemaakt; ambachtslieden werden uit de baar werden va n het werk der regeringscommissarissen, die gilden verdreven en op verschillende plaatsen werden proteslJ1 1661 van de koning de opdracht kregen om in de verschiltantse scholen en colleges aan de zorg van katholieken overlende provincies de toepassing van de voorschriften van het gedragen. [n 1664 moet de protestantse Academie van Nîmes Edict van Nantes te controleren. Elke protestantse kerk haar poorten sluiten. Hoewel het Edict met deze en nog vele rnaest vanaf dat moment de bewijsstukken kunnen overleg- andere ordonnanties, die zich als een lawine over de hoofden gen waaruit bleek dat in de jaren 1596 en 1597 op die plaats . van de hugenoten uitstortten, steeds verder werd uitgehold en de weg voor de Herroeping zo werd vrijgemaakt, bleven lJ1 het openbaar gereformeerde erediensten waren gehouden , op grond waarvan het Ed ict immers de vrijheid van gods- de protestanten in deze jaren nog heel wat wegen open om dienstoefening had verleend . De la ngdurig gehouden enquê- voorschriften en bepalingen te overtreàen. Op plaatselijk en tes van deze regerin gscommissarissen - sommige strekten regionaal niveau hing daarbij veel af van de katholieke geesDe dragonnade in Orange in oktoher /685. Dit Prinsdom, dattoehehoorde aan het hUis Orcll1ie-Nassau en daarom een enclave vormde in Frankrijk, was een lI'iikplaats geworden voor dui::enden hugenoten , die elders reeds waren verdreven . //lustratie van Jan Luyken. ( Amsterdam, B. W. )
25
-
LE ROY DE FRANCE .
LES
HEROS
-----
1'.7foii ie fm-mor te/ Lpif tU la
s :e
L ifIle .
LIGUE.
DE LA
ou
LA
PROCESSION MONACALE.
CONDUITTE PARLoUIS XIV; POUR LA CONVERSION DES PROTESTANS DE SO:N ROYAUME.
a ._ rp'J.!.SL J.f CI",~ , PERE PETERS
Louu ie G-rand.
a. t 'ên..se{f= de
M DCLXXXXI •
LOUVOIS.
txecu teur des or d re.r d.: la- S~ L ffl/a .
.~ros ett-JlLCrr~ ei c/l- t i{f/ue. I'4'CCtae ;rar /.o'uC /U onlr.JS de /rUl tt- R<:;r.
k ft.vuc d 'eifr"J-, .I e re/ll1'1is . êt ie- ~tr Cabm c a chem.i.re .
~ ,fjorz fi /etl)hU"SÜ JUrCé ec/,21/ ~'l- lhê-reto/u.e ,
.IJ ChtZ.fS.L- Wrd · dim,cpU)' A0ll.'ptZ.f I'dr un
/es
brp,1/7ku-dr de {,a/nn-: '
Zek ,.kJ/l/[.. ,
...fiats o/Uv& ucher /rLd-.!i;ZC L>O/do/lLe '
PELISSON.
t<..,ru-·a kUssej'à .R.eáj uJlZ.jfO/U' =,ancer.res ~I!S .
tWJn
JijfTu-crire at'ê.;fU-.e b~rvfU'a fo, co/V. .ft me ris de fa., Cofl.ItUlUe. Siiel'&che;mrkcotdre
nuz,
CO-fZnuUs/VUe;
Yrm;'OITe, ,é me md.r~ar f4.rrv Ze bott- á;ur.
Drie spotprenten met de titelpagina van hel boek waaraan zij ontleend zijn . De 'Zonnek oning ', zijn minister Louvois en de ~eer gehate 'nouveau cOl7 verti' Paul Pelison, die de 'bek eringskas' beheerde. ( Parijs, B.H.P.F. )
26
::/
.• -,
7 { "
,'e,"
DECLARAT ION
DECLARATIO,N DU ROY,
.
DU
PORTANT QYE LES JUGES
R 0 y,
Pom la punition de ccux de laR. P. R. qui s'ailèmblcnt aiJlcms quc dansjes , elllpk$, & hors la pre[encc des
ordinaires iront chez ceux de la Re Jigionpretendul:reformc~qui r~v ~'\, malades , pour [çavOlr Slis ~~~r; ~. momir en laditc R eligion. · ~.t'"l (;'
.
N:fum.r~ ~,;~
.~
.
';< ~~-i :" P ar/mU/1t Ie premicr A otft /ó.f4'
;.~o 1'\'\!.~\~
l('giflré, til Pal'iC/iItIII te •• D ""n ~,.. 1680.
...
A Chez
APARIS,
PAR I S,
F!DI R. IC L EONAI\.D. (mprimelJr ord.i.nalre rueS . J aqut~, àl'EcudrVenife.
du Roy
- M,- DC,-LX-XX.
.km l'ri'1lil'ge de [4 Mal'P,
Twee voorbeelden van de talrijke koninklijke maatregelen gericht tegen de hugenoten. in de jaren direct voorafgaande aan het herroepingsbesluit , ( Parijs. B.H.P.F. )
telijkheid of de wereldlijke bestuurders, die nu eens veel, dan Weer weinig door de vingers zagen. Bezwaarschriften van de hugenoten hadden zelfs in 1669 tot gevolg dat Lodewijk XIV een Déclaration uitvaardigde, waarin bepaalde religieuze vrijheden opnieuw werden bekrachtigd. Deze Déclaration, die wel eens als een tweede Edict van Nantes wordt beschouwd, riep uiteraard heftige protesten op van de Assemblée du Clergé in 1670. Maar de oorlog, die twee jaar later uitbrak , verhinderde voorlopig dat de protestanten door nieuwe repressieve maatregelen werden getroffen. Pas na de vrede van Nijmegen (1678) kon de vervolging der hugenoten weer met alle energie worden ter hand genomen. Trachtte men hen aanvankelijk nog met zachte hand tot bekering te brengen en kon Paul Pelisson, die in 1670 tot het katholicisme was overgegaan, nog enige jaren protestanten tegen betaling van interessante geldsommen overhalen katholiek te worden , dergelijke methoden , waarbij corruptie de overhand had , werden spoedig vervangen door een gewelddadiger bekeringssysteem, dat sneller en veel effectiever zou zijn , Lodewijk XIV en zijn minister Louvois, met op de achtergrond een clan van hoge geestelijken, waren van oordeel dat nu definitief een einde moest gemaakt worden aan het protestantisme in Frankrijk, dat al zo lang een doorn in het oog was geweest van de absolutistische hèerser. Geld en aalrnoez en uitdelende missionarissen werden vervangen door dragondertroepen. Dragonnades Zo trokken de troepen van de koning, onder aanvoering van de intendant Marillac, in 1681 door de Poitou. Bij hugenootse families werden soldaten ingekwartierd, die een ravage
Cbez
Fran~oi5
Mu gtlct) I mprllneur du R oy & de fo n Parlement, rut: de IJ. H arpc 1 aux [COlS R ois.
MD CLXXX IV, Avu Pllvlltg~ de ft M#ljtjli•
achterlieten en de bewoners tot afzwering van hun geloof dwongen . Niemand en niets bleef gespaard en het kwam al snel tot de meest gewelddadige wreedheden , waarvan in dagboeken en in brieven op indrukwekkende wijze getuigenis wordt afgelegd. Deze dragonnades misten hun uitwerking niet. Protestanten vluchtten in groten getale weg, terwijl anderen, zoals de Franse schoolmeester Jean Migault het in zijn Dagverhaal optekende, zich in menigte naar de mis begaven en hun godsdienst vaarwel zeiden, zodra zij de krijgstroepen van de koning zagen naderen. Foltering en mishandelingen waren aan de orde van de dag. De vlucht naar het buitenland van al die hugenoten , die ondanks een gedwongen tijdelijke afzwering, trouw wensten te blijven aan hun godsdienst , had tot gevolg dat de koning, die aanvankelijk nog rekening wenste te houden met de protesten die hem uit geheel Europa bereikten, Marillac met zijn troepen terugnep. Maar ondanks alle trouw die de protestanten ook nog in deze jaren aan hun koning bleven pewijzen, werden ze al spoedig met weer nieuwe verschrikkingen geconfronteerd. De Assemblée du Clergé schreef in 1682 een A vertissement, waarin de hugenoten werden opgeroepen hun halsstarrige houding af te leggen en zich als broeders aan te sluiten bij de moederkerk . Zij voegden er echter aan toe dat , als de dwalingen niet op korte termijn zouden worden afgezworen, zij op verschrikkingen en maatregelen moesten rekenen die onvergelijkbaar zouden zijn met alle vorige. Dit Avertissement moest in alle overgebleven protestantse kerken worden voorgelezen. Voor sommige hugenoten , vooral in ZuidFrankrijk , was dit het signaal om minstens passief in verzet .. te komen. Onder leiding van de advocaat Claude Brousson werd in 1682 een Projet opgesteld, waarin de protestanten werden aangespoord om ondanks alle verboden hun godsdienstoefeningen weer te houden op piaatsen, die daartoe in het Edict waren aangewezen. Er werd echter niet opgeroepen 27
In 1681 werd een edict afgekondigd dat kinderen vanaf zeven jaar toestond 'uit vrije wil' katholiek te worden . lI/ustratie van Jan Luyken bij Elie Benoist , Historie der Gereformeerde Kerken van Vrankryk , Amsterdam 1696. (A msterdam, B. w.) Blz . 28/29: De vervolging der Hugenoten in taferelen. Anonieme prenl . ( Amsterdam, B. W. )
l\IA.H lljJ,AC . 30
De vervolging door de intendant des konings , Marillac, in de Poitou ( 1685). Vooral de eerdere dragonnade van 1681 had de hugenoten diep geschokt. ( Amsterdam, B. W.; spotprent Parijs, B.H.P.F.)
Nieuw.. Jaars Wenfch Der Arme Franfche
V L U G TEL I N G E N,Aan de Meêdoogende, en mildagige
Ingezetenen der Vereenigde Nederlanden. Ezegende, die, zo vol meededoogen, Met onze Elende, en droeve ftaat bewoogen, Ons uwe hulp en trouwe hyftand bied, En ons vertrooftin kommer en verdriet, Ons die, om God ftandvaftig aan te kleeven, Zijn uit'ons goed, en Vaderland verdreeven, Van fchat, van ftaat, en van gewin ontbloot:, Zo goediglijk ontfangen in uw fchoot, Dat wy daar voor God eeuwig moeten prijzen; -Wat zullen we u tot dankbaar~leyd bewijzen?
G
\lVy, die zijn het voorwerp uwer liefde, Wy, wien het lot zo fel, en bitter griefde, Wy ballingen, verdreeven en verdrukt, De een zijne Vrouw, die haare Man ontrukt, Wiens kinderen vertrapt, onteert, gefchonden, Of door de Draak erbarmlijk zijn verflonden_ Wy zullen dus, 0 Broeders, ons gemoed U toonen, en wy zullen nimmet 't goed Dat gy aan ons beweezen hebt ~!ergeeten, Maar eeuwig dank aan u, en. de uvve vleeten.
... .
.
•
I
•
.. I
.
1
~
I
Imaginair godsdjenstgesprek tussen de paus, een predikant en een jezuïet ten overstaan van Christus. Het gesprek !teeft waarschijnlijk betrekking op de eucharistie. ( Parijs, B.N. )
tot verzet tegen de bepalingen, die de hugenoten in hun burgerlijke rechten en vrijheden beknotten. Het Projet van Brousson kreeg niet zoveel bijval en op veel plaatsen werd geaarzeld. Daar waar hugenoten de oproep wel volgden, vertoonden zich kort nadien de dragondertroepen , die een einde maakten aan het kerkelijk réveil. Nadat eerst nog een aantal nieuwe restrictieve maatregelen was uitgevaardigd , werden in de lente van 1685 weer op grote schaal dragonnades gedecreteerd, met name in de provincies onder de Loire. Va nuit het zuiden trok men langzaam in noordwaartse richting op. Overal werden slagvelden aangericht en de exodus van protestanten , die al veel eerder op gang was gekomen, viel toen niet meer te stuiten. Het gerucht werd verspreid da t zij die bleven het geloof hadden afgezworen en dat Frankrijk definitief had afgerekend met het protestantisme ... Toch blijft onduidelijk waarom Lodewijk XIV op 18 oktober 1685 het Edict plechtig herriep,
Assemblée du Clergé ( 1682 ). De Assemhlée du Clergé vertegenwoordigde de geestelijke stand van Frankrijk en onderhield nauwe hetrekkingen met de Krooll. De vergadering vall 1682 riep de !tugenoten op zich als broeders bij de moederkerk aan te sluitelI. De aansporing ging wel vergezeld van een reeks dreigende maatregelen. ( Parijs, B.N. )
31
-i":'t :;~5
{~}i~/,E';
bril
".... t./.~,4/~ .It'
'N~""" fli,,~"~' /I/I/k 't.).
I
)
~
,
1~
J.
,\
~~~(I
~:=:::::~~~....,'OUl(:c..par Lt gmcc ())C.;:z.. Jlra ~ oy V(' cJnt nee ('(ol: Ilel.IT(' Co ";1 foua.J.-falt~"I.i~'l'(.)lH~rt... S(dlü/.. c'R.. ry c. (
~h,t.J (,.~y.
~.t? c..
j
n~.:-ay,ltf rl,·~roti,l't~c. IIILlItO;tt \1,"rt:uu .11lJ',~'(~,..r.
cl
<
(,
<
1
((,.,erx.r aÎtoc 'luifauOII .')Hl1Cllrrt« ~ltt Juj.'tl'() "run C.7't: c (/ . •
t
~''''''
.1'?'loUt1l"'rjlli.îL.... aUO~'''L..J''I~'r{ll'nt "l'o'Ir f"'ClJI'ttr /)""'I}"t1,ty
'1 '>I
,
~' " ~I~ .', I I
( , rVimt;fN t(,(Ï",cm"u,n
è'I'fÓlVa'lt,tlntJ4f"".hl"( "
, ."'"
\.
•
<'
.,,<.
'""'.\1 ~
a.~f....;edï'J''''' r··'h,~r.~ ~ " , ;., l ~ '~·T''QîlCS') ." t "-,,,y... ,1"" ~ J
p ,
\ • / IU'trll" ..u,ot
r'jtllfu.,,;,tfD'TIIJUtI If ,1bll?lt (.
(1
,
,
,.
(
t.
(
,1}1'~J""4j;ttllh~lal{r"t6.'.')"c.rI':.>"/l {a,'" .c}t.7mtl' t( .n
:. u" 1/1";.'<:
') c
(
)
•
" ;r;j{'Yl/li('''tiCm~1.r<1>it''i"1l1l''t''L';'~\,h'' ,~Il"~~ '\::i~ r,l ',,"';),;'11 • ''*lui .~.umli'.G'ül~.icl'.a{: J
a.·l'a~. '~I~lèll. f'.'t'( ,(,.~-
i'W .,b-l'CI:f!Îr.l( "
.,
I
,i>a~Il'L. (.,.tjud(t:~f'." ..u rontrcoi~ltt
4. "
J:';(c, (,"Xllrci,~ ••'1r1~Cf'Y
illj'~l' ..~~otóitl
(
"yaIT')"T. lttl'l~(,lT.
;,r
'.tnticuftltn1!.. ... l1>llL
, ;u,'C~.)~ti~te.r,'f''Mtt. ma;u,lllliJ: .(all1UllcIIIÎfl;l· (
-I
~t<'f'0rn:. <>ilUimw'
C"O'I<\)'ojl'mt
{.lIltV'\.' '(d'I~I~lt,.xJ;li ti
ifnllO;1
i):'1lIin, p{ltI:t-
(
c'b(l'I~1II'-,,; (
t-P iiJ-
l'l.\o'tU( U , L
Ctt,-ctU~01t '"'
;
tL ,'''IIItIl:
(.
c..
(I'u'tluion
I
C.llJ<' ,)tI
1"1 ,\'11 "~II":lft,
(~O'l''''/I.(,,;·, '-
cafVl· "'ffl'rtUn: "l.cau.>,:)'· \, 1
i'iti) , {t)'L SOL LU''' .. l ....
t..
(..1( oytlllllH·,
cl! (·"I'al.. "'hTcttraiI'C,,' 101U1l1' •
Jc.t 11".l''CJ..~J· 't'l'C;;""'l'r:", t'. "tl (l
I
~fttl\JIOt~'j>tlt .. y,'UV"Ull In.ui,,,,, 1.'
f~u.c.IJ..-"y l-l; . . hJlH J)(.'''tJ'"Ct' c."l~U(UO
\..
,
.h'lI
0
. '
~..rItYIIM,
,
~.nrct
(
c.
.t- ,
l't
c~'tJrtlÎ ,Ut~"11,. 'lll~
",,','o(rt i),:!alt: ')'OIlV"lllllll:': cc/r~(I;"
Ji.jaci(Ollllll.
(\u
'lui ,-"fo;,.
..J:
raJru(w.
j}",'(_.
(J
,'I c:; l
})lH,· () ~l,.
~Jfoll~lf ~, l
JF~"N"DR.IK. DE VrERD.E ;:)e.l'.l À.5 .7"éku'n~-.r Jj:cc. e?~ r :Jpv r l"'n . LODEWYX. BE ..Z'Tra7den-- 8/ ~r'l,~/~f?';''' . r il" ~ (hr"". ü 1"1" r'>/~'CN /// -;;'1 r;"'~t' ?rt·/. rnN?e. ... ";dl'N~/~/-U' ~, c/c n ' ~ 7ó/~ ,~" .
" /1#:'rrr;O-'C// r'l
Kleurenillustratie: Het Edict van Fontainebleau , 18 oktober 1685. ( Parijs, photo Archives Nat . de France)
Want zijn dragondertroepen hadden zich in de noordelijke provincies toen nog niet vertoond. Dat de koning zou hebben geloofd dat er geen protestanten meer in zijn land waren, lijkt weinig aannemelijk. Factoren in de buitenlandse politiek zullen zeker een rol hebben gespeeld , zoals de troonsbestijging van de katholieke Jacob IJ in Engeland. Daarbij is het waarschijnlijk dat hij keizer Leopold I, die in 1683 een Overwinning op de Turken had behaald, de loef heeft willen afsteken, als allerchristelijkste koning. Ook is het mogelijk dat de Herroeping heeft gepast in zijn politiek ten opzichte van de paus, die steeds meer moeite had met het gallicanisme. De belangrijkste oorzaak van de Herroeping zal echter moeten worden gezocht in de omstandigheid dat LodeWijk XIV zich geroepen voelde als priester-koning te waken Over het geestelijk en wereldlijk heil van zijn onderdanen. Voor een koning, die zo belust was op roem, vormde de Herroeping de meest glorieuze bekroning van zijn werk . Bet Edict van Fontainebleau Met het op 18 october 1685 uitgevaardigde Edict van FontalTI eblea u verloren de hugenoten al hun godsdienstige rech ten . Predikanten die hun geloof weigerden te verloochenen, moesten het koninkrijk binnen 14 dagen verlaten . Protes~ntse scholen werden alle gesloten en kerken vernietigd . p et name de temple van Charenton, hoofdkwartier van het ra nse protesta ntisme, werd op persoon lijk bevel van de ko-
De Herroeping van het Edict van Nantes te Fontainebleau op 18 oktober 1685. Hierbij werden aan de hugenoten alle voorrechten ontnomen, die z ij bij het Edict van Nant es in 1598 verkregen hadden. ( Prent van Jan Luy ken. Part. f otocollectie)
Het neerhalen van de k erk van Charenton, het hoofdkwartier van het Franse protestantisme, op persoonlijk bevel van Lodell/ijk X l V. ( Parijs, B.N.)
33
ning direct na de Herroeping met de grond gelijk gemaakt. Andere dwangbepalingen schreven voor dat kinderen uit protestantse ouders door de pastoor dienden te worden gedoopt. Zij die Frankrijk waren ontvlucht, zouden binnen vier maanden kunnen terugkeren, zo niet dan werden hun bezittingen geconfisqueerd. Op straffe van de galeien werd het verboden Frankrijk te verlaten; vrouwen, die zulks probeerden, zou alles worden afgenomen. Tot in 1724 zou het Edict van Fontainebleau met een lange reeks koninklijke bepalingen worden aangevuld, waarbij telkens nieuwe maatregelen werden genomen jegens degenen, die Frankrijk probeerden te ontvluchten. In october 1687 konden vluchtelingen en hun helpers zelfs rekenen op de doodstraf. Dergelijke besluiten konden echter niet verhinderen dat de hugenoten met vele duizenden elders een goed heenkomen zochten. De refuge was door niets te stuiten. Pas in 1789, met de verklaring van de rechten van de mens, zou er in Frankrijk weer gewetensvrijheid heersen. Na de Herroeping Met de uitvaardiging van het Edict van Fontainebleau waren de Franse protestanten dus rechteloze burgers geworden. Zij konden slechts hopen op betere tijden, want protesteren of verzet bieden tegen de koninklijke maatregelen was volstrekt zinloos. Voor hen die in weerwil van alle verschrikkingen toch trouw wensten te blijven aan hun diepste overtuiging stonden nu slechts drie wegen open: het martelaarschap, de pseudo-bekering of de vlucht. Martelaren Zij die, koste-wat-kost, weigerden hun calvinistische geloof af te zweren, en wier geweten zich ook verzette tegen een schijnbekering tot het katholicisme, wachtte een angstig lot. Afgezien van de kwellingen van de dragonnades die zij te
34
verduren kregen, volgde voor dezen veelal een langdurige gevangenschap onder mensonterende omstandigheden. Een voorbeeld hiervan vormt het geval van een zestienjarige jongen uit Dieppe. Zijn later opgetekende herinneringen laten ons zien hoe hij achtereenvolgens in verschillende gevangenissen terechtkwam en welke middelen men aanwendde om hem tot bekering te brengen. Met stokslagen werd hij bewerkt; men liet hem hongeren en zond familieleden op hem af om hem te smeken zijn handtekening onder het afzweringsformuler te plaatsen. Toen dat alles niet bleek te helpen werd deze 'stijfkop' ('opiniätre') tenslotte, mèt andere geestverwanten, zonder meer de grens overgezet. Dit speelde zich af in 1688. Uit datzelfde jaar stamt een ontroerende afscheidsbrief van een dochter aan haar vader, die als predikant naar de Nederlanden was gevlucht. Zij beschrijft hoe zij kort tevoren, samen met 45 andere vrouwen, die eveneens geweigerd hadden het geloof af te zweren, was ingescheept. Opgesloten in een veel te kleine ruimte, waar liggen niet eens mogelijk was, waren zij op transport gesteld naar de Franse Antillen om een leven in dwangarbeid tegemoet te gaan. Hardnekkige mannelijke weigeraars trof soms een nog wreder lot: zij werden veroordeeld tot de galeien. Geketend, hongerend en nauwelijks gekleed, werden zij hier tot krachtsinspanningen opgezweept, waaraan zij meestal spoedig bezweken.
Gravure met afbeelding van een galei. Hugenoten die hun geloof niet wilden prijsgeven werden meer dan eens tot dwangarbeid op de::e schepen veroordeeld. ( Parijs, B.H.P.F. )
ge-
straffen die erop stonden: galeien voor de mannen , gevangenis voor de vrouwen en zelfs doodstraf voor de organisatoren. Natuurlijk was het minder riskant heimelijk bijeen te komen in streken waar de hugenoten van ouds in grotere concentraties hadden geleefd - zoals bijvoorbeeld in de Ceven nes - dan op plaatsen waar zij dun gezaaid waren geweest. Ook speelde mee dat notabelen en gefortuneerden, vooral in de steden, veel minder geneigd waren lijf en goed op het spel te zetten door dit soort bijeenkomsten te bezoeken dan eenvoudige boeren in het zuidwesten van Frankrijk . Hoe het zij , het was vooral in deze streek van de Cevennes dat protestanten zich na de herroeping van het Edict van Nantes weer verzamelden en zich lieten bezielen door de apocalyptische geschriften van Jurieu , die de hoop op een spoedige overwinning van het protestantisme aanwakkerde. Maar toen noch de Glorious Revolution (1689) noch de vrede van Rijswijk (1697) enige verbetering in het lot van deze hugenoten hadden gebracht, brak in 1702, na nieuwe golven van profetisme en godsdienstig elan, de grote opstand der Ca misards uit. Dank zij de enorme en moedige inzet van de bergbewoners uit de Cevennes duurde deze heilige oorlog lang: pas rond 1710 werd de opstand door de legers van de koning definitief in bloed gesmoord. Her en der in Frankrijk evenwel bleven kernen van protestantisme bestaan, waar het gereformeerde geloof, alle onderdrukking ten spijt, trouw werd bewaard.
en
nen n-
de
beem wepen estich af-
di
zIJ ge-
Jp-
ens nse lan .
vre-
:nd , htsbe-
'ilden reeld.
Te .AMs TELDAM , hy N :Tell. HOORN ., 1717. Predikant d· laten en Ie weigerden a/te ::weren maar ook het land niet wensten te ver( An . werden opgesloten in de Bastille, en later Frankrijk uitgezet. ls1erdam , B. W .)
'N OUveaux Convertis'
~egen een dergelijke lijdensweg waren natuurlijk maar enke-
b~ Opgewassen, en doorgaans betrof het dapperen die niet Velast waren met de zorg voor een gezin of bloedverwanten. en ond kozen voor een minder moedige weg: zij veinsden hei er ?ruk van de dragonnades een bekering, maar bleven rnelIJk protestants. Een dergelijke noodoplossing lokte aa nvank IJ menigeen aan, want de kwelling van de vervolgin h' eI"k Vo g d leId dan terstond op, terwijl er soms ook economische Mor elen aan een dergelijke ' bekering' verbonden waren. .. raakten velen van deze 'nouVe aar na k or t e 0 f Iangere tIJd aux conv t" h' . er IS toc In ernstIge gewetensnood. Met de gr vo~otste weerzin bezochten zij de mis. Zij schaamden zich toe r zIchzelf en zochten dan troost bij elkaar. Zij gingen erWa OVer In het diepste geheim bijeenkomsten te organiseren, ar rnen de bijbel las en psalmen zong, ondanks de strenge
Op weg naar de vrijheid: de vlucht Om aan de vervolgingen en gewetensdwang te ontkomen waren er ook zeer talrijke hugenoten die de wijk naar het buitenland namen. Zeker 200.000 mannen, vrouwen en kinderen kozen, vooral in de jaren rond 1685, maar ook veel later nog, de ongewisse weg naar de vrijheid elders. Ongeveer één vijfde deel van het totale aantal protestanten in Frankrijk week uit. De meeste vluchtelingen kwamen uit de zuidelijke provincies, rond het Massif Central , waar het protestantisme het sterkst vertegenwoordigd was. Vanuit de kustprovincies trok men meestal over zee naar Engeland en de Republiek; vanuit de Dauphiné en de Cevennes liep de vluchtweg via Zwitserland . Vooral Genève en andere Zwitserse steden vormden jarenlang opvangcentra en doorgangsplaatsen voor veel vluchtelingen, op weg naar een vestigingsplaats in noordelijker gebieden: de Duitse landen (Brandenburg) of de Republiek . Talrijke hindernissen stonden de vluchtelingen te wachten. Niet alleen was vluchten streng verboden , maar het werd de protestanten ook vrijwel onmogelijk gemaakt hun goederen te gelde te maken, terwijl achtergebleven bezittingen onmiddellijk werden geconfisqueerd. Toch zijn er voorbeelden te over van protestanten die een bankroet verkozen boven gewetensdwang. Dat was bijvoorbeeld het geval met de Normandische edelman Isaac Dumont de Bostaquet, die tijdens zijn leven aanzienlijke rijkdommen had vergaard , maar totaal berooid en tijdens de vlucht gewond geraakt, in Den Haag arriveerde. Dat gold ook voor Frédéric Baudouin de la Bruchardière, die - met achterlating van al zijn bezittingen - in 1686 samen met zijn vrouwen kind Frankrijk per schip verliet. Na een barre tocht over zee maakte het schip, tot overmaat van ramp, in het zicht van de haven water. De opvarenden konden ternauwernood door Hollandse matrozen worden gered, en de familie kwam, na tijdens de laatste nacht op zee ook nog eens van alJe lijfgoederen te zijn beroofd , uitgeput in Scheveningen aan. Vaak eisten de kapiteins van de schepen aanzienlijke som-
35
Alle helden van de reformatie staan hier afgebeeld als vertegenwoordigers van de duisternis. In de begeleidende tek st is het Lodell'ijk X I V, die door ~ijn wijsheid en ~ ijn edicten de keilers het licht heeft gebracht. ( Parij!i , B.H.P .F. )
36
-..
' .-~
. ~ ...'
:-:.......
..
A.msterdam Bern Berlijn Bordeaux Calais DUinkerken Dieppe Frankfurt Genève Londen Le Havre
LR M N Ns
0 P R Rm
S Z
La Rochelle Metz Neuchätel Nantes Orange Pa rijs Rouaan Rotterdam Sedan Zü rich
....... '
..... .
"
A. B Bn Bx C D De F G L LH
~
.. . ,
-
'
K aart IJ. Globale aanduiding van de vluchtwegen der hugenoten. ( H . Bots, tek ening T. Brol/wer)
ijsheid
37
Tinnen avondmaalsbekers, gebruikt in de 'Eglise du désert'. Eén daarvan was demon/abel, vermoede/ijk uit veiligheidsoverwegingen. Het verschil in omstandigheden van de gereformeerden in Frankrijk en Neder/and springt wel in hel oog als men deze bek ers vergelijkt met het avondmaa/sgerei, dat tezelfdertijd in de Waalse kerken hier Ie lande gebruikt werd. Dat was steeds in zilver uitgevoerd! ( Zie afb. p. 61. ) ( Parijs, B.H.P.F. )
men gelds om de vluchtelingen te vervoeren. Minder gefortuneerden en zij die ver van de kust woonden, zagen zich dan ook vaak genoodzaakt een vluchtroute over land te kiezen. Dat was niet van gevaren ontbloot. Er werd streng gepatrouilleerd en verraad loerde overal. De vlucht moest daarom met de grootste omzichtigheid worden ondernomen en in het diepste geheim worden voorbereid . Allerlei middelen werden bedacht, zo vertelt Elie Benoît: sommigen vermomden zich als 'Catholijk' en liepen 'met 'getyen en paternosters . . . en met al 't geen 't welk beletten konde, dat men haar niet voor vluchtelingen soude nemen ... '; anderen als kooplieden 'die saaken in vreemde Landen hadden', als soldaten of gewoon als boeren 'eenich Vee voor haar drijvende'. Om aan de aandacht van de koninklijke patrouilles te ontsnappen werd ook vaak 's nachts van schuilplaats naar schuilplaats getrokken, kinderen en gebrekkige familieleden meetorsend. Zelfs na het passeren van de grens met de Zuidelijke Nederlanden was het gevaar van aanhouding niet altijd geweken. Sommige vluchtelingen werden ook daar nog door de Franse mi li tie achterhaald. Ook werden heel wat refugiees van buitenlandse schepen gehaald, zelfs als die al buitengaats waren. Eenmaal terug in Frankrijk wachtte al dezen de gevangenis, deportatie of de galeien. Als men dan na een gevaarlijke reis vol ontberingen eenmaal de vrijheid had bereikt, waren er nog de spanningen over het lot van de andere familieleden, die waren weggevlucht. Het kon soms maanden, ja jaren d uren voordat een familie weer herenigd was. Zo vluchtte de uit Dieppe afkomstige Jacob Lamy in 1686 uit de gevangenis in zijn geboortestad naar Calais, vanwaar hij zich zes maanden later in gezelschap van andere hugenoten naar Duinkerken begaf. Na eindelijk in Vlaanderen de vrijheid te hebben bereikt, was zijn avontuur nog niet ten einde. Hij reisde door naar Rotterdam, welke stad hij na een verblijf van twee en een halve maand verwisselde voor Amsterdam, waar hij zijn zuster terugvond. Te za-
40
men vertrokken zij begin maart 1687 naar Hoorn om zich daar definitief te vestigen. In het daarop volgende anderhalve jaar voegden zich nog een andere zuster bij hen, evenals de moeder en een broer, die via Londen de Republiek had bereikt. Het voorbeeld van Lamy toont aan dat families na korte of langere tijd weer vaak herenigd werden en dat zij die de vlucht waagden er ook meestal in slaagden. De stroom vluchtelingen was echter zo groot en het politieapparaat in die dagen nog zo gebrekkig georganiseerd dat de meesten tussen de mazen van het net door konden glippen, een onzekere maar vrije toekomst tegemoet. Fragment van een gravure, waarop een predikant , na de Herroeping, hel Woord verkondigt in de 'Eglise du déserl '. De preekstoel was opvouwbaar. ( Parijs, B.H.P.F. )
Afb. pp. 38-39: Vlucht naar de vrijheid. Prent van Jan Luy ken. ( Amsterdam, B. W .) Op talloze wijzen verlieten rond 1685 tienduizenden hugenoten hun geboorteland. Z eker 50.000 van hen begaven zich naar de Nederlanden.
f
2 De Waalse kerken in de Nederlanden
Gedurende de gehele l7e eeuw bestonden er tussen de Waalse kerken in ons land en het gereformeerd protestantisme in Frankrijk hechte banden. Die relatie stamde al van het midden van de 16e eeuw, toen het calvinisme vanuit Genève Frankrijk binnendrong, van daaruit vrijwel terstond naar de ~uidelijke Nederlanden oversloeg en zich vervolgens verder I~ Noordelijke richting verspreidde. De heldere, uitdrukkelIJk op de bijbel alleen teruggaande leer van Calvijn, met zijn onhiërarchische kerkorganisatie, zijn verwerping van de heilIgenverering en andere bijgelovige praktijken, zijn sterke nadruk op een persoonlijke beleving van geloof en sacrament, en een daarmee gepaard gaande strenge levenstucht, oefenden een grote aantrekkingskracht uit op tallozen. Onder de eerste aanhangers van het calvinisme, zowel in Frankrijk als In de Nederlanden, trof men nogal wat leden van de hoge adel aan, en verder veel vertegenwoordigers uit de zogenaamde middengroepen - kooplieden , bestuursambtenaren , gildebroeders. Maar daartoe bleef het niet beperkt, want ook onder de eenvoudigen sloeg de nieuwe beweging dikwijls sterk aan. Vooral in de Zuidelijke gewesten van de Zeventien Verenigde Nederlanden kreeg het calvin isme in eerste instantie een aanzIenlijke aanhang. Steden als Doornik, Rijssel , Valenciennes, Gent en Antwerpen, bestuurlijke, industriële en handelscen-
tra, bezaten al in de jaren zestig van de 16e eeuw sterke calvinistische kernen , van waaruit het gereformeerd protestantisme zich verder noordwaarts zou ontwikkelen. Het is deze stedelijke sfeer van de dichtbevolkte Zuidelijke Nederlanden die als bakermat van het protestantisme in de Lage Landen beschouwd moet worden. Hier werd het grondbestek van het calvinisme in het Noorden ontworpen, hier werden de eerste hagepreken gehouden, hier vielen de eeste martelaars voor de nieuwe leer. Hoe nauw dit Zuid nederlandse calvinisme met het Franse verbonden was, blijkt uit talloze ontwikkelingen en verschijnselen, die zich parallel voordeden, eerst in Frankrijk en zeer kort daarop in de Nederlanden. In 1559 hadden de Franse gereformeerde kerken , in het diepste geheim, een geloofsbelijdenis - de zogenaamde Confessio Gallicana - alsmede een kerkorde opgesteld, beide naar Geneefs voorbeeld. Deze geloofsbelijdenis nu vormde naar vorm en inhoud het voorbeeld voor de Confession de foy, die twee jaar later (1561), door de uit Bergen (Mons) afkomstige, Guy de Brès, werd opgesteld . Deze belijdenis was in feite een apologie, die namens de calvinistische gelovigen uit de provincies Henegouwen, Artesië, Frans-Vlaanderen, Brabant en omliggende gebieden, werd aangeboden aan de koning, in wiens naam men werd ver-
CONFESSION D E F 0 Y,
Falae d''Vn commlm accord par/es jideles 1ui conuerfent és pays bàS, lefJ.ltels defirent 'Viure felon lap" retlde rEuangile de noftre Seigneur Ie[/fS Chrift·
CbXFE~~r0:\ I '~O Y :
DE fAIl.~TE ' •. , f •
(
,
I
0 \'!\: (O~I:-'I\')\
..
. .. ( j .. I · '
I
I
•
I.'
L ; n
.. 1. P IER. JIJ. 4[Soyez toufioun appreillez à rerpol'lclre à ~: CWI 'lui vousdem.ande rclon de r efpe= qw cft cnTOUr.
;onfeSSion de foy (geloofsbelijdenis) van de gereformeerde keren 111 de Nederlanden, opgesleld in 1561 door Guy de Brès . Hoe"'el er ook andere invloeden in Ie onderkennen ~ijn , sloOI de~e belijdenis vooral nau\\' aan bij die welke de Franse 'gereformeerden in / 559 hadden aanvaard. ('s-Gravenhage, K.B.)
De~e ~elrde
gelooll'belijdenis l .. erd in /580 door Jean Tajfin afgeschrel'en. Hel was dil handgeschreven exemplaar dal, 101 /666. door alle Waalse predikal1len in ons land moesl \I'orden onderschreven. ( AmsIerdam , B. W. )
41
volgd. Door de confessie aan hem vóór te leggen ging men om zo te zeggen in hoger beroep, en trad men , met zijn vorst, voor de Koning der Koningen om rekenschap af te leggen van het geloof dat men beleed. Onder de verdrukte kerken - vaak de kerken 'onder het kruis' ('sous la croix') genoemd - verkreeg deze zogenaamde confessio Be/gica een toenemend gezag en aanzien , waardoor zij , anders dan bedoeld, tot grondslag van verstandhouding werd - 'formulier-vaneenheid' - van de gereformeerde kerken in de Nederlanden . Ook wat betreft de kerkelijke organisatie spiegelde men zich in sterke mate aan het Franse model. Talloze kerkordelijke bepalingen van de Zuidnederlandse synoden vinden hun parallel in de 'discipline ecclésiastique' van de Franse kerken . De verdrukking waaraan de eerste calvinisten in de Nederlanden blootstonden, maakte dat de kerkdiensten, gelijk de kerkelijke vergaderingen, in het diepste geheim moesten plaatsvinden. Uit veiligheidsoverwegingen bediende men zich van schuilnamen om de kerken onder het kruis aan te duiden. Antwerpen heette bijvoorbeeld 'La Vigne' , Gent 'Le Glaive', Lille 'La Rose' en Valenciennes 'L'Aigle'. Waarschijn lijk gaan deze aanduidingen terug op voorste llingen die op de zegels van de betreffende kerken waren aangebracht.
godsdienstig gebied tolereerde de nieuwe landsheer geen enkele afwijkende mening. Voor deze vorst stond het volstrekt vast, dat de door hem nagestreefde eenheid moest worden gedragen door één en dezelfde geloofsovertuiging. De Rooms-Katholieke religie, zoals die op het kort voordien gehouden concilie van Trente was vastgesteld, gold voor iedereen en overal. Alle ketterij moest daarom onverbiddelijk worden uitgeroeid; naar zijn overtuiging was dat een eis van God en staatsbeleid beide. Ketterij was in deze opvatting majesteitsschennis en diende door de centrale overheid te worden gestraft. Het gevolg was dat inquisitiemaatregelen op steeds grotere schaal werden uitgevaardigd en dat de vervolgingen steeds scherpere vormen aannamen. Verzet van met name stedelijke overheden en adel kon dan ook niet uitblijven. Zich beroepend op hun oude privileges, die door de kettervervolgingen waren aangetast, stelden zij dwingende eisen aan de landvoogdes om de ketterplakkaten te matigen. Omdat ook de hoge adel , onder wie de prins van Oranje, zich achter deze eisen stelde, moest Margaretha wel toegeven. De vinger die de calvinisten hiermee geboden werd , namen zij a ls een hele hand. Overal werden hagepreken gehouden en in augustus 1566 werden katholieke kerken bestormd , ont-
Verdrukking en vlucht
Toen Filips 11 in 1555 het bewind van zijn vader Karel V had overgenomen, zette hij diens centraliseringspolitiek voort. Kon Karel V nog hardhandig optreden tegen steden die zich te veel vrijheden veroorloofden , tijdens Filips II riep deze zelfde politiek al snel veel grotere weerstanden op. Het opkomende protestantisme werd een nijpend probleem en op
42
Emden ten lijde van de eerste Nationale Synode in 157/. Zolang hel voor de gereformeerden nog niet mogelijk was in de Nederlanden zelfgrolere kerkelijke vergaderingen Ie beleggen, deden zij dal elders. De besluiten die op de synode Ie Emden genomen werden , waren voor de consliluering van de gereformeerde kerken in de Nederlanden uiterst belangrijk . Andere plaatsen \Vaar de gereforme erden in deze jaren een toevluchtsoord vonden, waren vooral Londen en de Palts.
Geslyleerde lekening van hel reliefin ::andsleen boven hel oostporlaal van de Grote Kerk te Emden ( 1660) . Het randschrifi houdt de herinnering levend aan de talloze gereformeerde vluchtelingen die hier een toevluchtsoord vonden. GODTS KERCK VERVOLGT VERDREVEN/ HEFT GOD HYR TROST GEGEVEN.
daan Van beelden en andere roomse parafernalia, en voor de protestantse eredienst gereed gemaakt. Hiermee vervreemdden de calvinistische voorvechters zich van de aanhangers van een meer gematigde politiek en de landvoogdes Margaretha ondervond nog maar weinig weerstand , toen zij met haar legers de opstandige calvinisten neersloeg. Met de komst van Alva werd deze politiek van repressie nog hardvOchtiger voortgezet en velen lieten door zijn toedoen het leven.
~m aan de verschrikkingen te ontkomen, ontvluchtten zij, dIe zich op enigerlei wijze hadden gecompromitteerd door de gebeurtenissen in 1566 vanuit alle Nederlanden naar het bui~enland. In Londen, de Palts (Heidelberg) en Oost-Friesland estonden al Nederlands- en Franstalige calvinistische ker-
ken van eerder uitgeweken emigranten. In deze wijkplaatsen kwamen de nieuwe vluchtelingen uit de Nederlanden in nauw contact met de in het calvinisme al langer geschoolde geloofsgenoten, die het kerkelijk leven verrijkten met elementen uit een andersoortige traditie. Gezamenlijk hielden zij in 1571 te Emden een synode, waarop de kerkstructuur en de geloofsbelijdenis werden vastgelegd . Afgezien van hun beraadslagingen over een classicale organisatie, stelden de afgevaardigden te Emden voor zowel de Nederlandse als de Franse confessie te ondertekenen en namen zij de HeideIbergse en Geneefse catechismus als leerboeken aan . Zodra een aantal steden in Holland en Zeeland in 1572 in opstand was gekomen, trokken velen van de naar het buitenland uitgeweken vluchtelingen naar deze gebieden en stichtten hier hun calvinistische kerken . Vestiging in de Noordelijke Nederlanden: stichting van Waalse kerken Omwille van het grote aantal Franstalige vluchtelingen, dat zich hier reeds had gevestigd en dat bovendien steeds maar groeide vanwege de militaire successen van de Spanjaarden in het Zuiden, werd, nadat de Walen een jaar tevoren de wens daartoe te kennen hadden gegeven, op de Nationale De Kloveniersdoelen te Dordrecht. De ( tweede ) Nationale Synode van Dordrecht ( 1578 ) werd, naar alle waarschijnlijkheid, in dit gebouw gehouden. Nadat in 1577 de Walen ::elf reeds de wens te kennen hadden gegeven een eigen , administratieve, autonomie binnen het Nederlandse gereformeerde k erkverband te verkrijgen, werd hun op de::e synode toestemming verleend een eigen kerk organisatie op te bouwen. ( Dordrecht , Gemeencearchief)
43
--~~--
Linksboven: Eén van de eerste Waalse kerken, die in ons land gesticht werden, was die te Middelburg (verwoest 1940). (Foto's Amsterdam, B. w.) . Rechtsboven: Interieur van de voormalige Waalse kerk te Middelburg.
o
Wm ~~~
Amsterdam, Oude Waalse Kerk (plattegrond). Oorspronkelijk de kerk van het Paulusbroederenklooster uit 1409-1415, in 1661 met zuidbeuk uitgebreid, westgevel middenbeuk uit 1647, portaal 1890 vernieuwd. (Teken ing T. Brouwer)
44
Kaar! van L eiden. Fragment van de kaart van B/aeu ( /649) . Linksboven ( 43 ) de VrOllll'e k erk ; middell onder (82) het SI. Cotharillagasthuis, \I'ow' heden cic Waalse k erk ~ich bevindt . ( Leiden , Gem. Archief)
Jan Ab'I aIlan"lS~ Beerstraten teke. nrn g ' van de Vro!lll'ek erk te Leiden. ( H ennitc L . Ar Ige cnlllgracl. Foto Gem. eh. Leiden )
45
De Oude Waalse Kerk te Amsterdam. ( Amsterdam, B. W .)
Synode van Dordrecht in 1578 hun toegestaan een autonome kerkelijke organisatie op te bouwen. Behoudens op nationaal niveau mochten zij voortaan eigen, dus Franstalige kerkvergaderingen houden, op plaatselijk, classicaal en provinciaal niveau. De aldus georganiseerde Waalse kerken verkregen daarmee een administratieve autonomie binnen het Nederduits gereformeerde kerkverband. Het hoogste gezagsorgaan van de Waalse kerken, de Synode, kwam tweemaal per jaar op wisselende plaatsen bijeen om te beraadslagen over algemene kerkelijke vraagstukken. Conform de bepaling uit 1578 werd, toen de grote Nationale Synode van Dordrecht in 1618-1619 bijeenkwam, een Waalse delegatie daarheen afgevaardigd. Er werden tijdens de laatste decennia van de 16e en in het begin van de 17e eeuw vele Waalse kerken gesticht, maar ook nadien bleef de stroom van vluchtelingen aanhouden en kwam het tot nieuwe vestigingen. Als één van de eerste Waalse kerken , die in de Noordelijke Nederlanden werd gevestigd moet Middelburg worden genoemd , waar vluchtelingen uit de Zuidelijke Nederlanden na de verdrijving van de Spaanse troepen in 1574 een eigen Franstalige eredienst begonnen te vieren. Andere steden volgden: Amsterdam in 1578 en Leiden in 1584. In beide plaatsen waren overigens al vóór deze officiële stichtingsjaren Franstalige erediensten gehouden. De feitelijke stichting van menig Waalse kerk stond veelal in direct verband met de toestroom van grote contingenten vluchtelingen uit de 46
Zuidelijke Nederlanden. Zo vestigde zich een grote groep vluchtelrngen uit Brugge te Leiden, nadat hun stad in 1584 door Parma was veroverd. Toen een jaar later Antwerpen viel, vluchtten zoveel calvinisten uit die stad naar Amsterdam , dat een tweede Waalse predikant daar moest worden aangesteld. In 1586 kregen Delft, Dordrecht en Haarlem hun eigen Waalse kerken. Wegens een nijpend gebrek aan predikanten , maar ook omdat plaatselijke overheden soms niet bereid waren de salariëring van Waalse predikanten op zich te nemen , kwam het meer dan eens voor dat één predikant twee kerken , zowel de Nederlandse als de Franse kerk, moest bedienen en zo ook zitting moest nemen in de organisaties van beide kerken. Dit gold bijvoorbeeld voor de Waalse kerk van Utrecht, die al in 1583 was gesticht, maar pas in 1598 een eigen reguliere predikant kreeg. Een soortgelijke situatie deed zich voor in de steden Delft, Den Haag en Rotterdam. In Delft had zich al vroeg een Franstalige geloofsgemeenschap gevormd rond het hof van Willem van Oranje. Maar toen deze in 1584 zijn residentie naar Den Haag verlegde, drongen de achtergebleven Waalse gelovigen er bij de synode op aan van een eigen predikant te worden voorzien. Aldus werd Pierre Moreau in Delft beroepen, die evenwel tegelijkertijd belast werd met de bediening van de Waalse gemeenschappen te Rotterdam en Den Haag. Deze laatste twee kerken kregen pas later eigen predikanten . De oorlog met Spanje noopte de Staten-Generaal een groot
J
leger op de been te houden. Onder de huurtroepen bevonden zich van meet af aan vele Franse en Waalse militairen voor wier geestelijke verzorging de Waalse Synode zich verantwoordelijk wist. Voor deze troepen werd in 1587 een zogenaamde ' Eglise du Camp' , een ambulante kerk ten dienste van het leger gesticht, met een eigen predikant en kerkeraad. Daarnaast werden er diensten in het Frans gehouden door Nederlandse predikanten in steden waar garnizoenen lagen, zoals te Deventer, Aardenburg, Grave, Sluis en Bergen-opZoom. Ook raakte de Waalse Synode betrokken bij de kolonia le operaties van de Westindische Compagnie, daar een aanzienlijk getal van Franstalige kooplui en militairen in Zuid-Amerika, met name in Brazilië, pastoraal moest worden begeleid . Predikanten werden afgevaardigd naar Pernambuco en Mauritsstad, alsmede naar St. Maarten, St. Eustatius, Tabago en Suriname. Naast deze verantwoordelijkheid voor de gebieden overzee, onderhielden de Waalse ~erken hier te lande sinds jaar en dag een netwerk van relaties met Franstalige zusterkerken in het buitenland . Deze Zorg beperkte zich niet alleen tot de traditionele Franstalige adressen in de Zuidelijke Nederlanden , Engeland en de DuitSe landen , maar strekte zich ook uit tot in Polen, Bohemen, Hongarije, Piemont, èn, niet in de laatste plaats, Frankrijk. Een heel bijzondere grond voor de stichting van een Waalse kerk deed zich voor te Naarden. Afgevaardigden van die stad, in gezelschap van ouderlingen uit de Nederlandstalige kerk ter plaatse, richtten zich in 1646 tot de Waalse classicale vergadering met het verzoek in hun stad een Franstalige kerk op te richten . De directe aanleiding hiertoe vormde de klacht van N aardense lakenfabrikanten, die hun handel zagen teruglopen doordat hun arbeiders, die voor het merendeel van Waalse oorsprong waren, niet meer in een stad wilden wonen waar zij het Woord Gods niet in hun eigen taal kon-
Pierre Moreau ( /555-/600) . de eerste Waalse predikant te De/ft. ( Amsterdam . B. W.) Hel \'oorma/ige St . Agathak/ooster, de Waalse Kerk en het Prinsenhof te De!!i. ( Amsterdam , B. w. )
~p
~4
:r~n
m
liet
;h nt k, aje
lr ·t -
19
e-
In
:n :n
:n ie je
47
F d (
o
ct
I(
t:
I<
2 h
n
V t, I g 2 k
1
z
b
lé
tI \\
1\
t
ct l!
h
ct Interieur van de huidige consistoriekam er van de Waalse Kerk te Delft.
48
s(
I"
Opleiding van Waalse predikanten
loch was de aanwezigheid van een theologische faculteit niet voldoende. De Synode verlangde naar een eigen opleidingscentrum, waar jongelieden met steun van de wereldlijke overheid en onder het strenge toezicht van een door de Synode benoemde regent op hun toekomstige ambt konden worden voorbereid . Zo kwam het Collège Wal/on tot stand , dat in 1606 zijn poorten opende vlakbij het Rapenburg te Leiden, aan de Groenhazengracht. Ruim 50 bursalen konden hier tussen 1606 en 1669 op kosten van de Waalse Synode studeren om vervolgens als predikant in één van de plaatselijke kerken te worden beroepen. Hoewel het Waals College enige verwantschap vertoonde met het veel grotere en sterker door de overheid gesteunde Statencollege, droeg het als instelling veel meer een gesloten karakter: studenten volgden nauwelijks colleges aan de universiteit en hun studieprogramma werd bijna volledig verzorgd door de regent. Examens werden , zoals in de Nederlandse gereformeerde kerk, voor de classis afgelegd. Ongeveer één op de drie Waalse bursalen rondde zijn studie in het Collège Wallon af met een reis naar Frankrijk, waar men zich bij voorkeur naar Sedan of Saumur begaf om zich verder in de theologie te bekwamen en de kennis van het Frans te vervolmaken. Eenmaal terug in Nederland was het niet ongebruikelijk dat deze jonge theologen eerst naar de Zuidelijke Nederlanden werden gezonden om daa r de kerken onder het kruis te dienen . Dat het Waalse college rond 1670 als eigen opleidingsinstituut werd opgeheven is ongetwijfeld mede het gevolg van de omstandigheid dat vooral na 1650 veel predikanten en proponenten uit Frankrijk hier hun diensten kwamen aanbieden, waardoor de instelling in feite overbodig werd.
~en vernemen. Het kostte weliswaar jaren van onderhande-
t~n , maar eindelijk kon in 1652 de Waalse kerk in deze vesIngstad worden geopend.
~,,:am.~n
de vluchtelingen in de eerste periode vooral uit de h uldehJke Nederlanden, in de loop van de 17e eeuw waren et Overwegend Franse hugenoten, die hierheen de wijk na~en, hetgeen hier en daar weer tot de stichting van nieuwe t aalse kerken aanleiding gaf. Tot 1680 werden er in het toI~al 32 Waalse kerken in de Nederlanden opgericht (kaart I). Daarvan resteerden aan het begin van de refuge, die het ~~Volg was van de Herroeping van het Edict van Nantes, nog k gemeenten. Hoe voorgangers te vinden die al deze nieuwe /rken pastoraal konden bedienen? .?t Omstreeks 1590 ontving het merendeel van de theologen ~IJn opleiding buiten de landsgrenzen, in Genève en HeidelI erg vooral. Maar inmiddels was in de Noordelijke Nedert~nden ~elf in 1575 de Leidse universiteit gesticht, met een weologlsche faculteit. Gedurende meer dan één generatie Ne~den haar hoogleraren hoofdzakelijk uit de Zuidelijke e ra erlanden en Frankrijk gerecruteerd: Guillaume FeugueDY' Jean Taffin, Luc Trelcat, François Du Jon en Lambert ct aneau. Geleidelijk aan ging de Waalse Synode er toe over e in opleiding van zijn predikanten toe te vertrouwen aan deze ' ook later nog memgmaal . h stelIin g, d Ie Franssprekende ct O?gleraren aan zich wist te verbinden: Jean Polyander, Ans re Rivet, Fr. Spanheim en J. Gaillard. Ook Claude SaumaiI e trok door zijn aanwezigheid te Leiden veel, vooral buitenandse, studenten aan.
Claude S aumaise ( 1588-1653), Frans geleerde die vanaf 1632 te Leiden woonde, om aldaar de universiteit 'met synen naem Ie illustreeren'. ( Amsterdam, B. w. )
49
DISPVTATIO
THEOLOGICA
l' R J M
A
oAdurllum lib"um lnJliruliMum l.h. Ca/V. cap.I.t5 •.
F I D E.
DE
!l..YA M.
Favcmc Deo Opdmo Maximo, S v.
. p J.. .JE SlO I 0
ClimiJi",i D411ijJi",i1"' Yin D. DANIELlS COLONIJ,PaJlorisfidelifiimi,ar-. que Collegij Gallo-Bclgici Rcgcnris vigilanciJfuni, Dtfi.U" , ..,bilIlT i. C,lkr.i, P~T~VS
R~ClMORT2AVS ~~.
AJJi,,,, IJ. olhbr. 16'$.
Lv
(j
0 V
Ex Officinà 1
}of
I n . T A V 0 R V "'.
S A A C 1
E ...
Z E. V .I: R ]
J
IMT_ti Ac.atl"i.c TlP'g,~,h,. cl~ 10 c xxv.
Titelblad van de stellingen door P. Regemorterus verdedigd in het Waals College. Het onderwijs verliep in vroeger eeuwen gedeeltelijk via disputaties. Aan het einde van de studie moesten studenten aan de hand van een dispulatie over een aan lal stellingen , vaak door de hoogleraar opgesteld, een proeve van bekwaamheid afleggen. De regent van hel Waalse College, Daniel Colonius, liet Petrus Regemorterus evenals andere studenten stellingen verdedigen uil de I nstitutio van Calvijn.
Waalse identiteit Met het voortschrijden van de eeuw heeft de Waalse gemeenschap zich zeker in toenemende mate geassimileerd met de Nederlandse situatie. Men kan zich dan ook afvragen of er in de tweede helft van de l7e eeuw nog wel van een typische Waalse identiteit mag worden gesproken. In confessioneel opzicht was daarvan geen sprake; de Waalse kerk stond immers op dezelfde basis als de Nederlandstalige zuster kerk: de Synode van Dordrecht; en zij had in gelijke mate deel aan de theologische en culturele ontwikkelingen die sindsdien zowel nationaal als internationaal hadden plaatsgevonden. Voor arminiaanse, sociniaanse, amyraldistische en andere dwalingen was men in Waalse kringen niet minder bevreesd dan in de Nederlandse kerk en men polemiseerde hier even lustig in het Frans als daar in het Nederlands. De Waalse kerken weken in zoverre van de Nederlandse tegenhanger af dat de internationale contacten zich uitsluitend op het Franssprekende protestantisme richtten , terwijl de Nederlandse kerk rijker geschakeerde internationale betrekkingen onderhield, waaronder ook Franse. De Waalse identiteit berust dan ook vooral op sociologische factoren: het ging om een kleine gemeenschap, die daardoor veel overzichtelijker was, waar men elkaar kende en vanwaaruit de lokale kerken het synodale beleid gemakkelijker konden beïnvloeden. Waalse kerken: toevluchtsoorden voor hugenoten Het was bij deze Franstalige gemeenschap, die van oudsher 50
zo sterk betrokken was op de ontwikkelingen van het protestantisme in Frankrijk, dat de hugenoten bij hun aankomst in Nederland het eerst aansluiting zochten. De Waalse Synode van zijn kant besefte al spoedig waartoe de onderdrukkingspolitiek van Lodewijk XIV moest leiden. In 1684 besloot men daarom een kerkelijk comité in het leven te roepen, dat in samenwerking met vertegenwoordigers van de Nederlandse zusterkerk, zich meer in het bijzonder zou bezinnen hoe het trieste lot van de Franse broeders en zusters kon worden verzacht. Zich verbazend over de ongelooflijke desinteresse van gereformeerd Europa ten aanzien van de rampspoed , die de hugenoten dagelijks ten deel viel, lijkt de Synode in 1684 een voortrekkersrol te hebben willen vervuIlen. Met name predikanten, die het zwaarst waren getroffen door de maatregelen van Lodewijk XIV en na de Herroeping van het Edict van Nantes binnen 14 dagen het land moesten verlaten als zij zich niet bekeerden, wendden zich gaarne tot de Waalse Synode met het verzoek om steun of een kerkelijke functie. Van de ongeveer 600 predikanten , die Frankrijk noodgedwongen verlieten, weken er maar liefst 363 in deze jaren uit naar de Nederlanden. Op de Waalse Synode te Rotterdam in april 1686 werden alleen al 200 predikanten geregistreerd, die zich sinds de laatste Synode een jaar eerder a ls refugiees hadden gemeld. Het hoeft geen betoog dat dergelijke aantallen in geen enkele verhouding stonden tot de reële behoefte. En ook al werden er tot 1700 nog 36 Franstalige kerken gesticht (kaart lIl), waarvan de overgrote meerderheid zich onder de Waalse Synode schaarde, kon slechts één derde deel van_de in 1686 geregistreerde predikanten in de periode tot 1700 van een vaste standplaats worden voorzien. Opvang van predikanten AI tijdens de Synode van 1686 beseften de afgevaardigden dat zij zelf onmogelijk voor al hun 'confrères' zorg konden dragen . Daar velen van hen volledig berooid waren gearriveerd, moesten stedelijke en gewestelijke overheden worden ingeschakeld. Kerkelijke fondsen waren voor deze noden volstrekt ontoereikend. In december 1685 en januari 1686 voteerden de Staten van Holland een bedrag van j' 25.000,per jaar voor het onderhoud van 70 predikanten. Aan gehuwden werd een jaargeld vanj' 400,- uitgekeerd , ongehuwden moesten zich metj'250,- tevreden stellen. Ook de Hollandse steden lieten zich niet onbetuigd. Zo nam Amsterdam in deze jaren de verzorging op zich van 50 predikanten, Leiden en Delft elk van acht, Den Haag vier en Rotterdam drie. Door de andere gewesten werden bovendien nog eens meer dan 50 predikanten geldelijk opgevangen. Maar bij alle materiële hulp die de pas gearriveerde Franse predikanten moest worden geboden, vergat de Waalse kerk niet op het geestelijk heil van haar dienaren toe te zien. Waar het gerucht ging dat sommige gevluchte theologen zouden sympathiseren met een afwijkende genadeleer, zoals die door de school van Saumur was gepredikt, en zelfs zouden overhellen tot de ideeën van Arminius en Socinus, werd al op de Rotterdamse Synode van 1686 besloten dat niemand zoU kunnen worden beroepen die geen overeenstemming betuigde met de geloofsbelijdenis in het algemeen en met de besluiten van de Synode van Dordrecht meer in het bijzonder, a lsmede met alle kerkordelijke bepalingen. Een en ander moest uitdrukkelijk met een handtekening worden bezegeld. De ondertekening van deze geloofsbelijdenis kon echter niet verhinderen dat de predikanten in ballingschap in de daarop volgende jaren zo nu en dan tot heftige polemieken vervielen. Irritatie en overgevoeligheid zijn natuurlijk geen onbegrijpe-
I<
(.
•
1(
l' l' l'
1,
es-
lSt
10-
IkJe-
)e-
de
Je-
;!fS
o
ke
o o
de de
ulfen ing ten tot lij'ijk
t
(,3
....... _---.;-, -'
" 49
;!ze
48"
"
otfe-
,o
als jke
. I
o
,
" 61
be-
I
" 50
ef-
eid rde lde
t
• 3
-'
-'
... 38
(,1
t 68
...._,'
I
"
len len
-n-
len :'-\
leD
,,
,86 ),-
.
1_ .... .
~e
I
I I
wo l-
o o
-,o
Hn el-
-ie.
,,
!ef
0'
'... '--, 21.
lse ... 33
:rk Lar .en
.or er-
de OU
igU1-
.1sest
De erop !n· Je-
Kaart ken'm ue -' N eder Ianuen, -' me/ Jaar . . htmg. . ( H B lil·. VerspreI'd'mg van WaaI se Ker van site .
•
0/05)
1 M'd 2 I delburg. 1574 Amsterdam. 1578 3 Utrecht. 1 583 ~ Leiden. 1 584 VliSSingen. 1584 ~ SlUis. 1584 Haarlem. 1586 ~ Delft. 1586 10 DordreCht. 1586 11 Arnemuiden. 1 587 12 Zierikzee. 1 587 13 Breda. 1 590 14 .Rotterdam. 1 590 S-Gr av enhage.159 1
15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
Kampen. 1596 Aardenburg. 1612 Groede.1618 Groningen. 1619 Gouda. 1624 ·s- Hertogen bosch. 1631 Maastricht. 1633 Heusden. 1638 Axel. 1638 Philipine. 1638 IJzendijke. 1638 Nijmegen. 1644 Hul st. 1649 Naarden. 1652
29 30 31 32 • 33 34 35 36 37 38 39 40 41
Sas van Gent. 1654 Brielle. 1655 Leeuwarden. 1659 Goes. 1661 Vaals. 1682 Arnhem. 1684 Balk. 1684 Oostburg. 1686 Cadzand. 1686 Zutphen. 1686 Harlingen . 1686 Grave. 1686 Veere. 1686
42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
Gorinchem. 1686 Bergen op Zoom. 1686 Sch iedam. 1686 Tiel. 1686 Sneek. 1686 Franeker. 1686 Hattem. 1686 Zwolle. 1686 Amersfoort. 1 687 Enkhuizen. 1687 Harderwijk. 1687 Za ltbommel. 1687 Voorburg. 1688 Tholen. 1688
t
56 57 58 59 60 61
Bolsward. 1688 Montfoort. 1688 Weesp. 1689 Noordwijk. 1691 Leerdam. 1700 Deventer. 1703
62 63 64 65 66 67 68
Hoorn. 1685 Dwingelo. 1686 Schoonhoven. 1686 Vlaardingen. 1686 Delfshaven. 1686 Zeist. 1686 Doesburg. 1688
51
.. . . . . ven Ie roe en dal , in samenwerking m eI de Nederlandse zusterkerk, zich moesl be:innen . Ph Z' h b zend over de geringe belangs lel/ing van gereformeerd Europa /n 1684 besloot de Waalse Sy node een k erkelijk comtle 111 het Ie I F: . I ·r.·genoten kon worden vel zac I. I C ver a 101 van (te raJ1.\ e ge oOJJ .. d l ' I. /'k d S ode een voorlrekkersrolle hebben wil/en vervul/en. op de vraag hoe hel Ij I e y n ten aanzien van de rampspoed die de hugenoten dagelijks len ee V/e ( Livre des Actes, Amsterdam , B. W )
52
1andoPIegging en bevestiging tot predikant van een proponent in een Waalse Kerk hier te lande. d" de jaren voorafgaande aan de Herroeping van het Edict van Nantes - en eerst recht daarna - meldden talloze Franse predikanten en proponenten zich bij e Waalse kerken aan. ( Amsterdam, B. W )
?a
Acte faict au Synode des esglises Walonnes des provinces unies assemblé a Aernhem La Compagnie du Synode des esglises Walonnes, assemblé a Aernhem Ie 6 de septembre 1684 et iours SUl vans, faisant des serieuses reflexions sur Ie triste et lamentable estat ou se trouve l'esglise reformee de France, qui se voit preste a perir par la persecution et d'ailIeurs considerant la prodigieuse insensibilité avec laquelIe toute l'Europe reformee regarde cette funeste dissipation, elle a iugé que c'estoit une affaire de Conscience et d ' honneur en mesme temps, que Dieu nous redemanderoit compte d' une si grande ruine de son esglise si nous la regardions sans no us en esmouvoir et sans travailIer à y apporter remede selon nos forces et qUe d'ailIeurs c'est Ie dernier opprobre pour les reformez de regarder d'un oei I si indifferent la destruction de ce grand Ouvrage de la reformation, pendant que nos ennemis travailIent avec tant d'ardeur à la propagation de la superstition et de I'idolatrie, et sur ce1a après I' in~OCation du nom de Dieu, elIe a prins la resolution I' e travailIer de tout son pouvoir, à la consolation de esglise affligee et de chercher des voyes.de douceur et Conformes à I'esprit de I'evangile pour empescher la totale ruine de I'o uvrage de la reformation en France (.. .) 'Transcriptie van de op p. 52 afgebeelde bladzijde uit het Livre des Actes.
lijke verschijnselen bij hen die voortdurend terug moesten denken aan hun in Frankrijk achtergelaten gelovigen. Ook het zuidelijk temperament van sommigen dezer polemisten zal daarbij zeker een rol hebben gespeeld. Vele jaren lang wisten hugenootse theologen en publicisten met hun preken, pamfletten en verhandelingen de gemoederen in en buiten de Republiek duchtig te beroeren. 'Lettres Pastorales', controverse P. Jurieu-P. Bayle Kort nadat zij hier in de Noordelijke Nederlanden een veilig asiel hadden gevonden, begonnen verschillende predikanten rondschrijfbrieven te zenden, bestemd voor de gelovigen, die in Frankrijk in het verborgene trouw bleven aan hun belijdenis, voor de zogenaamde kerken 'dans Ie désert'. Zij wekten hen daarin op tot geduld en volharding bij alle verschrikkingen en trachtten vooral hen, die om aan alle ellende te ontkomen tot Rome waren overgegaan, de 'nouveaux convertis', van hun dwalingen te laten terugkeren. Deze geschriften werden in grote hoeveelheden in Frankrijk binnengesmokkeld en verspreid en zouden volgens de beroemde bisschop FéneIon 'de onvoorstelbare hardnekkigheid van de ketters' in belangrijke mate hebben versterkt. Vaak werden deze zelfde brieven ook in het Nederlands vertaald om de gelovigen in 53
-
LETTRES PASTORALES A DDR E S S E' ESA U X
F I DEL E S
DE F R ANC E, QUI GEMISSENT
D E
sous
LA CAPTIVITE'.
B A B Y L 0 N.
Ou font dillipées les iIIufions que Monfieur de Meaux dans fa Let,re Pa~ ftorale, & les au tres Convertitlèurs emploient pour {eduire. Et Pon trouvera auffi les principaux cvenemens de h prcCente
ou
_ .pcrf~ion .
A Chcz.
R O T T E R DAM ;
AB R A HAM ACH ER,
Marchand LibrlÎrc, proche la Bouere. 1686.
Vanaf 1686 /iet P. Jurieu gedurende enige jaren tweemaal per maand een herderlijke brief uitgaan naar zijn verdrukte geloofsgenoten in Frankrijk. ( Amsterdam, B. w.) Brief van een predikant aan zijn gemeente in Frankrijk. De uitgellek en predikanten richl/en zich tot hun gemeenteleden in Frankrijk meI bemoedigende brieven. Deze verschenen dikwijls terstond in hel Nederlands leneinde de gelovigen hier meI de verdrukking van de hugenolen in Frankrijk Ie laten meeleven. ( Leiden, Bibliolheca Thysiana )
F· .Van een Harder ae~ f~ne
PROTEST ANTSCHE
,,
GEMEEN 'TE In V R .A NeK R T C K,
W elcke afvaUigh is g~worden door dé kragi: .
der Geweldaedighedent .
I I
I,
Gedrucki tot Utrecht 168)~
54
de Republiek tot medeleven en offervaardigheid op te roepen. De in Rotterdam beroepen predikant Pierre Jurieu, die in die stad tevens theologie onderwees aan de Illustere School, ging in zijn Lettres Pastorales zelfs zover zij n geloofsgenoten tot weerstand op te roepen tegen de 'wreede vervolgende religion du demon ' en Babylon, waar voor het protestantisme voorlopig geen plaats meer was, te verlaten. Het was nu juist deze positiebepaling ten opzichte van het Frankrijk van Lodewijk XIV, die sommige uitgeweken hugenoten tot felle controverses brac~t, waarbij de tegenstelling tussen J urieu en de filosoof Pierre Bayle het meest tot de verbeelding spreekt. AI in 1683 had Jurieu in zijn Histoire du Calvinisme de godsdienstpolitiek van de Franse koning verworpen, omdat die de vernietiging van de zuivere leer inhield. De Herroeping van het Edict van Nantes werd door hem zelfs als een grove onrechtmatigheid beschouwd; de koning had blijk gegeven van vorstelijke willekeur en een 'po uvoir sans bornes' uitgeoefend. Het bestaan en het heil van het gehele volk was ernstig in gevaar gebracht, daar de vorst eenzijdig een contract schond dat door zij n voorganger, een eeuw eerder in vrijheid met de hugenoten was aangegaan. In zijn Lellres Pastorales kwam Jurieu tot de leer der volkssoevereiniteit: het heil van het volk was voor de vorst de opperste wet. Met deze visie nu was Bayle het fundamenteel oneens. Vooral diens volkenrechtelijk denken was hem een doorn in het oog. Hij was ervan overtuigd dat de geschriften van Jurieu Lodewijk XIV en zijn raadgevers nog meer tegen de Franse calvinisten zouden doen innemen . Ook al had de filosoof van Rotterdam in zijn Critique générale de f'Histoire du Calvinisme (1682) en de Commentaire Philosophique (1686) getracht Pierre Jurieu (1637- 1713) was één van de belangrijksle Franse predikanlen die naar de Nederlanden ui/week. Sederl 168/ was hij voorganger van de Waalse kerk Ie ROl/erdam, levens hoogleraar aan de l//uslere School aldaar. Jurieu was zeer heflig van karakler en sleeds in al/erlei polemiek en betrokken , meI name meI Pierre Bayle, die zijn apocalyplische prediking af'vees. ( AmsIerdam, B. W. )
=-"""
-
-
~
-
- -
-
-
e-
-
-
C
ie
- -
-
------- - - - - - - - - - -
O ,MM~NT
---
AIRE
PHILOSOPHIQpE
19 :>t
Sur ces paroles de
li-
le
]ESUS-CHRIT
st
:>-
Contrain-les d'entrer;
Ie :n
Ou Pon prouve par plufieurs raifons
.t.
démoBftratives qu'il n'y a rien de Flu~.abominable que de faire des converfionspar la contrainte, & Pon refu te tous les Sophifm·es des Convertifièurs à contrainte, & l' Apologie que S.Auguftin a ['lite desperfecutions Traduit de l'Ang/ois Ju Sieur Jean Fox de Bruggs par M.J. F.
sIe
19
Ie
:n
.t-
iS
1-
in
'!s
it: et al
g.
e-
·1-
ID
s-
lt en
a/-
Pierre Bayle ( 1647-1.706) was een vurig verdediger van gewetensvrijheid en
~/eranlie . Deze idealen ging hij alleen nog maar krachtiger verdedigen sedert / Herroeping van het Edict van Nantes een feit geworden was. M ede deswege d wam hij in ernstig conflict met zijn vroegere vriend, Pierre Jurieu, door wiens hryven Bayle zijn leerstoel aan de Illustere School verloor. Sedertdien leefde y geheel van de pen. CAmSlerdam, B. w. )
rum,
J
CANT.)i{ B\E ·R Y 0 MA S I EL.
Chez TH
L TW
1686. ~e kOni.ng tot een meer verdraagzame politiek te bewegen, hij (leef uiteIndelijk een absolutistische politiek voorstaan. De banatIeke wijze waarop Jurieu de Franse calvinisten tot repell ie aanspoorde, vervulde hem met afschuw . Hadden de ranse hugenootse theologen voor de Revocatie niet decennia lang hun gelovigen opgeroepen tot de christelijke plicht ~an ge~oorzaamheid aan de koning en stond rebellie tegen ??ewIJk XIV niet gelijk met opstandigheid jegens God? De VISies van J urieu en Bayle lagen in dit opzicht ver uiteen , en een felle discussie, die tot in de jaren negentig zou voortdu~n, kon natuurlijk niet uitblijven. .olgens Elisabeth Labrousse komt de polemiek tussen J u;~eu en Bayle grotendeels neer op een tegenstelling tussen h eux sensibilités religieuses' . Bayle en een groot deel van de ~genootse intelligentsia namen de politieke actualiteit tot ~Itgangspunt, ' la réalité profane'. Voor Jurieu daarentegen on de loop der geschiedenis nog worden afgelezen uit de geWI~de geschriften en zou een goede interpretatie van de Apo~~ yps het leed van de hugenoten kunnen verzachten, daar klj Irn~ers op korte termijn mochten rekenen op een omme~~r: In de. Glorious R evolution en de troonsbestijging van I lern In In Engeland zagen Jurieu en de zijnen de redding en de 0 .. . V verwInmng van het Europese protestantisme. Wars wan dergelijke visionaire gedachten en met meer realiteitszin e enste Bayle de protestantse zaak niet met Willem III te verhenZelvigen. Hij besefte maar al te goed dat de belangen der ugenoten niet voorop hadden gestaan bij de overtocht naar
Commentaire philosophique . .. Dit pamflet werd onder pseudoniem enfictief drukkersadres door Pierre Bayle uitgebracht. Hel werd gedrukt door A. Wolfgang te Amsterdam. Bay le ontvouwde in dit geschrift zijn gezichtspunten over tolerantie en hield er een vurig pleidooi voor de vrijheid van het individuele geweten. ( Amsterdam, B. W .)
Engeland. Gewetensvol en met kracht bleef hij daarom het absolutisme verdedigen, ook al kwam hem dat te staan op het verwijt een handlanger van Lodewijk XIV te zijn. Een wrange aanklacht jegens Bayle, wiens broer Jacob in 1685 door de Franse autoriteiten was gearresteerd wegens de geschriften van Pierre. Machteloos had hij kort nadien het bericht moeten ontvangen, dat zijn broer aan de gevangenisontberingen was bezweken . Natuurlijk keurde ook Bayle de politiek van de Franse koning af en, evenals Jurieu , wenste hij dat het lot der hugenoten zou worden verzacht en dat uiteindelijk een terugkeer naar Frankrijk mogelijk zou worden, zonder het geloof te hoeven afzweren . Zijn strategie was echter geheel anders: zonder te streven naar een omverwerping van het absolutistische systeem, postuleerde hij een vorm van civiele tolerantie, die een minimum aan gewetensvrijheid en vrijheid van cultus moest waarborgen. Een terugkeer naar de situatie ten tijde van de uitvaardiging van het Edict van Nantes leek hem het hoogst bereikbare. Wel stipuleerde hij uitdrukkelijk dat de macht van de koning niet verder reikte dan de drempel van het individuele geweten . Het in 1690 door Bayle gepubliceerde A vis important aux Réfugiés sur leur pro55
AVIS IMPORTANT
D' U N
AUX
REFUGIEZ Sur leur prochain retour en
.~ R ANC E. Donné pour Eflrennes à l'un d'eux en 169°' PAR
Monfteur
C.L~
LIBELLE Contre Ia Religion , contre l'Etat &contre larevolutlOJl d'Angleterre . Intitulé
Avis important fIlUX Refugiés fur leur prochain retour en France.
A.A. P. D.P.
A A M S TER DAM,
Chez JAQYES
EXAMEN
LE
CENSEUR,
169°'
A LA HAYE
Chez ABRAHAM TROYEL . Marchand Libraire. 169I.
Dit anoniem uitgegeven pamflet werd geschreven door Pierre Bayle, die als aanhanger van het absolutisme hierin zijn reserves uit ten opzichte van de 'Glorious Revolution ' en de overname van de macht door Willem IJl in Engeland. Volgens de filosoof hadden de onderdanen niet het recht gewapenderhand tegen hun koning in opstand te komen. Bayle viel in dit geschrift met name de opvattingen van Jurieu aan , die in Wil/em lIJ de kampioen van het Europese protestantisme zag en die sympathiseerde met de leer der volkssoevereiniteit. ( Amsterdam, B. w. )
Pamflet van Pierre Jurieu waarin hij de refugiees tegen Bayle verdedigt, die hen als rebellen had afgeschilderd. Bovendien deed hij het voorkomen alsof Bay le als geheim agent vredesplallnen zou ontwikkelen die voordelig waren voor Frankrijk. (Leiden , U.B.)
chain retour en France, evenals het antwoord daarop van Jurieu, l'Examen d'un libelle (1691) lieten het conflict zodanig escaleren, dat de Rotterdamse kerkeraad herhaaldelijk tussenbeide moest komen en de stedelijke magistraat de beide hoogleraren het zwijgen oplegde. Vanzelfsprekend deed deze controverse niet alleen veel stof opwaaien in de kringen van de Waalse kerk, maar ook ver daarbuiten ; zeker in de hugenootse gemeenschappen in het buitenland , werd deze discussie gevolgd. Dat dergelijke polemieken evenwel ook verwarring en onlustgevoelens konden wekken bij hen die meer bekommerd waren om de pastorale zorgen voor de vervolgde gelovigen in Frankrijk, illustreert het persoonlijke avontuur van de in 1695 te Den Haag beroepen predikant Claude Brousson. De hem in die stad toever-
trouwde gemeente ervoer hij als te mondain om er zich thuis te voelen . De atmosfeer van intriges, persoonlijke twisten en theologische disputen werd door hem verstikkend bevonden: Brousson miste de 'désert'. Geen wonder dat deze predikant kort daarop de Republiek de rug toekeerde en terugging naar Frankrijk, waar hij een rondtrekkend leven zou gaan leiden en zijn riskante apostolaat zou hervatten . Het voorbeeld van Brousson, dat overigens wel door een enkeling zal zijn nagevolgd , neemt niet weg dat de Waalse kerken in de Republiek vaak hechte geloofsgemeenschappen vormden met een diep doorleefde vroomheid.
56
Opbloei van kerkelijk leven
Dank zij de grote stroom vluchtelingen, die vanaf ongeveer
ous Pafieurs & Ancie9J de l' ~glifeW alonne de Groede, , . certifions que l i l {?,;J;U?/~/(/: ~/--Pla:U- /Áf["/l/}/1l.. (~(( a falf ouverte Profeif/ón de Ii RelIgIOn Reformee, & vefcu . /((/~!{II~/\Tî(l---J au mileu de nous, frequentant les fainétes 'affemblées & participant au Sacrament de la fainéte Cene du Seigneur. Partant nous prions nos trés-honorés Freres les Conduéteurs des autres Eglifes de L el vouloir recognoiftre pour mernbre de l'Eglife de Jefus Chrifi, en Foy dequoy no.us avons figné ce ~ efmoignage- muny. de nofue Feau grdinane. En Confifiolre ce ~<., du Mms de /?tA. //l I P'll é:tPfJe 6j~Jlt; Û!~ Pafltur.
N
,
~
Ancien au n(Jm de tom.
I ~. -
1
7
Voorbeeld van een allestalie, afgegeven door de predikant en de ouderlingen van de Waalse kerk Ie Groede, lI'aarin bevestigd wordl dal genoemde personen zuiver van leer en leven zijn. Door dergelijke alleslalies over Ie leggen k onden hugenolen elders lidmaal worden, ( AmsIerdam , B. W )
~I,
1680 de grenzen van de Republiek overschreed, werd de Waalse kerk herboren en met nieuw élan bezield, Dat is nauwelijks verbazingwekkend, daar de hugenoten over het algerneen alles op het spel hadden gezet om trouw te kunnen blijVen aan wat hun diepste overtuiging uitmaakte, Zij waren Irnrners gevlucht om niet van zich zelf vervreemd te hoeven ra ken, Weliswaar hadden niet weinigen , om aan de terreur en plagerijen van hun onderdrukkers te kunnen ontsnappen, een ve rloochening van hun geloof voorgewend en trouw be-
~n
e-
s )
t
r
~vondrnaals::ilver uil de Waalse kerk Ie Leeuwarden. Sek er ( Leeuwarden 1639, loegeschr. aan Alger HOIses) . ( chaal ( Leeuwarden /651 , Johannes Foppes) . FOlo 's Mevr. C. W Fock )
57
\
De Nieuwe Waalse Kerk te Amsterdam. ( Amsterdam, B. w. )
loofd aan de kerk van Rome. Zij die aldus waren gezwicht, werden dikwijls gekweld door grote wroeging en zodra zij eenmaal over de grens, weer ter kerke konden gaan, was hun eerste daad dat zij zich wendden tot de kerkeraad ter plaatse om hun zwakheid te belijden . Daarop werd in een openbare eredienst ten overstaan van de hele gemeente berouw over de afzwering betoond en werd de vluchteling tot de vrede van de kerk toegelaten ('à la paix de I'Eglise' ) en wederom in de geloofsgemeenschap opgenomen. De kerkeraden legden dergelijke 'actes de réparation ' schriftelijk vast en tal van Waa lse kerken beschikken thans nog over de boeken, waarin de namen van deze pas binnengekomen berouwvolle vluchtelingen zijn opgetekend. Als de refugiee op doorreis was of na enige tijd tot de conclusie kwam dat zich elders betere vestigingsmogelijkheden aandienden, ontving hij van de kerkeraad een attestatie, waaruit bleek dat hij lidmaat van de kerk was. De toestroom van al die duizenden geloofsgenoten uit Frankrijk stelden de Waalse kerken hier te lande voor de noodzaak de diaconale activiteiten sterk uit te breiden. Het waren de plaatselijke diaconieën die met geld dat van de overheid en de kerk zelf kwam in de talrijke noden trachtten te voorzien. Waar de pl aa tselijke Waalse kerken vele pas uit Frankrijk gearriveerde hugenoten in haar gelederen opnamen, werden deze gemeenten ook steeds sterker betrokken bij de lotgevallen van die geloofsbroeders, die niet waren uitgeweken, maar hadden geweigerd hun geloof af te zweren. Vooral voor hen die openlijk te kennen hadden gegeven niet te zullen zwichten voor de verlangens van Lodewijk XIV , braken zware tijden aan. Dat gold ook voor hugenoten wier vluchtpogingen waren mislukt en die door verraad of op andere wijze door
58
Franse politieambtenaren gevangen waren genomen . Na maa ndenlange ontberingen, heen en weer gesleept van de ene kerker naar de andere, kwamen sommigen van hen terecht op 's konings galeien als onschuldige burgers temidden van mi sdadigers en ander geboefte. De wreedheid , die hun daar ten deel viel, was onbeschrijflijk en stuitte aanvankelijk in Nederland af op ongeloof. Spoedig echter werden namen van 'galériens' bekend en drong het door, dat ook ditmaal de werkelijkheid het won van de stoutste fantasie. Zo werden voor deze slachtoffers door de Waalse kerken alhier indrukwekkende tekenen van solidariteit opgericht. Rotterdam bijvoorbeeld bracht tussen 1703 en 1713 voor de stakkers op de galeien een bedrag van meer dan f 12.000,- bijeen, dat naar Duinkerken en Marseille werd gezonden om hun lot enigszins te verzachten . De enorme groei van plaatselijke kerken stelde de kerkeraden ook voor grote organisatorische problemen. In Amsterdam bijvoorbeeld was de kerk veel te klein en de stedelijke magistraat schonk de Waals-Franse gemeenschap daarom in 1686 een nieuw kerkgebouw aan de Prinsengracht, waar plaats was voor 1400 gelovigen. In Den Haag werd de kerk twee jaar later met een nieuwe vleugel verrijkt, zodat de erediensten daar door 1200 kerkgangers konden worden bijgewoond. Om aan alle gelovigen Woord en Sacrament te kunnen bedienen , werden niet alleen op zondag, maar ook verschillende malen door de week kerkdiensten gehouden. Vanouds was het in de Waalse kerken gebruikelijk viermaal per jaar avondmaal te vieren. Anders dan in de Nederlandstalige kerken , moest iedere avondmaalsganger van een loodje (méreau) zijn voorzien, dat hem door de kerke raad voordien was verstrekt. Alleen wie zuiver in de leer was en van onbesproken gedrag kon een loodje verkrijgen ,
-.
-'I
0
0
0
4
0
6~
/
1-0
I
I
-
/
,.
j
•
',..,.
,/
1..0 ()
,
" ..
~
t J .,.
~
'/ 14'
0
,
1 0
z
/
I
t'Z
/
' ",0
•
, i
, 4 :
Cl
" (J
I
I
I I
o
I
II I
I I
I I
i
I!
I
!I
o
I I
4
Ii
4 o
I
I
I
o -
I
'I
I I I
Blad=ijde uit het 'Livre des Réjilgiés' (/686- '89) van de Waalse k erk te Utrecht , Hierin l1'erden de ink omsten van de k erkelijk e collecten en ui/gaven ten behoeve van de vluchtelingen bijgehouden, ( Am,Herdam , B, W, )
,;
, ':>
.,/a.... )Ut.·rr~rt/~ /' ?~qi ()sc :-r
I
,.. I
I 59
0
,
ECHT VERHAAL DER
TORMENTENENELENDEN DIE DE
PROTESTANTEN Op de GALEYEN
VAN VRANKRYK
moeten ondergaan. In 't Franfch befchreeven door
J
E A N
BlO N,
Gewtzene Aalmoeffenier op de. cemeldl
Gal~en.
Uit 't FranCch vertaald, en vermeerderd
met eenige Brieven, van en ·aan de VER D RUK TE op dezelve.
Dienende om een dénkbeeld te.gev.en,. welke Rampen en Elenden de
EERLTKE MISDADIGE In zyn zeven jaarige Slaverny heeft moeten ondervinden.
Te
VAN ESS EN • Boekver. koper, in de Kromme.Ellebg~fteegj by de Beurs.
: :
60
Zuiverheid in de leer ging met name de Waalse Synode zeer ter harte. Zoals al werd opgemerkt, moesten alle nieuw binnengekomen Franse predikanten de geloofsbelijdenis van Guy de Brès alsmede de besluiten van de Dordtse Synode onderschrijven. Daar bleef het niet bij: tweemaal per jaar moesten de plaatselijke kerkeraden ook nog een uitgebreid verslag uitbrengen aan de Synode over het gedrag van alle nieuwe Franse predikanten en proponenten, die in hun gemeente het Woord Gods verkondigden. Telkens weer blijkt uit de Synode-verslagen dat een grote ijver aan de dag werd gelegd om iedere vorm van dwaling de kop in te drukken, zoals tijdens de Amsterdamse Synode van 1690. Uitdrukkelijk wordt daar stelling genomen tegen een meer verlichte en liberale opvatting over de godsdienst Zo wordt bijvoorbeeld de stelling verworpen dat men in iedere godsdienst zalig zou kunnen worden, mits men maar het goede geloof en de goede intentie bezat; dat een goed geweten veel belangrijker was dan een slechte daad; of dat alleen zij ketters waren, die de waarheid tegen hun eigen geweten in verdedigden. Evenmin
Door een werk als dil werden de Nederlanders van de verschrikkingen op ,de galeien, die sommigen van hun geloofsgenoten in Frankrijk moeSlen ondervinden, op de hoogte gehouden. De auleur , Jean Bion. die aanvankelijk als aalmoezenier de galeisla ven geestelijk had bijgestaan, was zo onder de indruk gekomen van hun standvas tigheid der hugenoten dat hij zelf lot het protestantse geloof overging. ( Ams/erdam , B . W )
A M S TEL DAM,
Ey CHRISTIAAN
~ ,~
Kerkelijke tucht
Bladzijde uil he/ avondmaalsregis/er van Waalse kerk te Oostburg. Hier blijkl hoe hugenoten van naburige kerken aan het avondmaal deelnamen, na een alles/a/ie Ie hebben overgelegd. ( Amslerdam, B. W )
----
--
-
-
--
--
- -
--
-
-
-
-
-
-
De hojkapelte 's-Gravenhage werd in 1580 voor de gereformeerde eredienst gereedgemaakt . In 159 1, toen Louise de Coligny zich in Den Haag vest igde, werd besloten deze hojkapel als Franse kerk in te richten . Tol 1807 werden hier Waalse diensten gehouden. ( Amsterdam , B. W. )
Zegel van de Waalse Kerk te 's-Gravenhage. ( Amsterdam, B. W. )
61
------
S childerij do or A. Frese van de opgra vingen in de Haagse hofkap el omstreek s 1770. ( Foto Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie)
62
-~-
-
