VLAANDEREN EN UNESCO

VLAANDEREN EN UNESCO

2

3 VLAANDEREN EN UNESCO Vlaanderen onderhoudt al gedurende vele jaren een unieke band met UNESCO, de VN-organisatie die zich bezighoudt met Onderwijs, Wetenschappen, Cultuur en Communicatie. Gezien de autonomie die Vlaanderen geniet op deze gebieden, is het logisch dat UNESCO voor onze regio één van de prioritaire internationale organisaties is. In 1998 sloot Vlaanderen dan ook een samenwerkingsakkoord af met deze VN-organisatie. Die samenwerkingsovereenkomst beoogt een echt partnerschap tussen de twee partijen. Zo kan UNESCO rekenen op Vlaamse expertise, financiële middelen, netwerken en ideeën, en kan de Vlaamse overheid van haar kant een beroep doen op het advies en de kennis van UNESCO.

Sinds de instelling van de UNESCOwerelderfgoedconventie van 1972 werden meer dan 900 sites in 151 lidstaten erkend als werelderfgoed. Met zijn 26 erkende belforten, 13 begijnhoven, het Plantin-Moretushuis in Antwerpen en de historische binnenstad van Brugge heeft Vlaanderen een van de grootste concentraties aan erkend werelderfgoed per km², grotendeels dankzij onze historische kunststeden.

1. Achtergrond De ‘United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization’ (UNESCO) is opgericht in 1945 en is de gespecialiseerde instelling van de Verenigde Naties die zich buigt over onderwijs, wetenschappen en cultuur. De organisatie is een kind van de tweede wereldoorlog. Na die wereldbrand zag men in dat het gehavende culturele besef en de gebrekkige onderwijsfaciliteiten de heropbouw zouden bemoeilijken en de herwonnen vrede en internationale verstandhouding opnieuw konden ondermijnen. Door de jaren heen zijn daar ook communicatie en informatie als motor voor ontwikkeling aan toegevoegd. De doelstelling van UNESCO valt nog steeds samen te vatten als “werken aan vrede en veiligheid in de wereld door samenwerking tussen landen te stimuleren”. De organisatie bestaat uit 193 lidstaten en 7 geassocieerde leden en is gevestigd in Parijs. Meer info op www.unesco.org

Hoewel UNESCO opgericht is in 1945, begon ze zich pas 15 jaar later op te werpen als beschermer van werelderfgoed: in 1960 startte het een internationale actie om de monumenten van Nubië te redden, met als kroon op het werk de verplaatsing van de tempels van Aboe Simbel. Die werden bedreigd door overstroming na de ophoging van de Aswanstuwdam.

Zicht op de Burg te Brugge. Foto: O. Pauwels

4 2. Samenwerking De Belgische gemeenschappen en gewesten zijn volgens het principe ‘in foro interno, in foro externo’ ook exclusief bevoegd voor de internationale aspecten van hun bevoegdheidsdomeinen. Vlaanderen heeft steeds beseft dat die bevoegdheden ook een verantwoordelijkheid inhouden en vult zijn engagement op verschillende manieren in: • Sinds 2001 versterkt Vlaanderen zijn diplomatieke band met UNESCO; • Inhoudelijk volgen de Vlaamse beleidsdomeinen verschillende werkdomeinen op, zetten Vlaamse verenigingen zich in voor het behartigen van de belangen van UNESCO en staan Vlaamse experts de organisatie bij in hun werking; • Sinds het einde van de jaren ’90 ondersteunt Vlaanderen UNESCO door een grote financiële inbreng;

Samenwerkingsakkoord

De basisprincipes van de samenwerking zijn vervat in de samenwerkingsovereenkomst tussen Vlaanderen en UNESCO van 6 maart 1998. Het is één van de zeldzame overeenkomsten van UNESCO met substatelijke entiteiten en voorlopig de enige met een Belgische deelstaat. Met het oog op de uitvoering van deze overeenkomst overleggen UNESCO en Vlaanderen afwisselend in Brussel en in Parijs. Via de overeenkomst kan Vlaanderen bovendien specifieke subsidies aan UNESCO verlenen, in de vorm van projecten, bijdragen aan specifieke programma’s of voor de detachering van deskundigen.

Dat sites na UNESCO-erkenning een grotere toeristische aantrekkingskracht uitoefenen zal niemand betwisten. Toerisme kan evenwel ook een zware druk op de sites leggen. Machu Picchu (Peru) en Angkor Wat (Cambodja) zijn misschien de bekendste voorbeelden van plaatsen waar de negatieve impact van de dagelijkse toeristenstromen voelbaar is. Vlaanderen ondersteunde een project dat een methodiek ontwikkelt voor duurzaam erfgoedtoerisme; dit capaciteitsopbouwproject voor toerismeplanning en -management voor de bescherming van erfgoed werd opgezet in Macedonië en Montenegro, met de bedoeling deze methodiek internationaal toepasbaar te maken. Ohrid Meer in Macedonië – Kaneo Landschap. Foto: UNESCO

5 Diplomatieke vertegenwoordiging

De vertegenwoordiging van de Vlaamse Regering in Frankrijk behartigt niet alleen de bilaterale belangen met Frankrijk maar legt zich ook toe op een aantal internationale organisaties: OESO, Raad van Europa en dus ook UNESCO. De vertegenwoordiger van de Vlaamse Regering en zijn of haar adjunct zijn geaccrediteerd bij UNESCO en maken daardoor deel uit van de Permanente Vertegenwoordiging van België bij UNESCO.

UNESCO Hoofdkwartier in Parijs. Foto: UNESCO/Michel Ravassard

In Zuidelijk Afrika maait in bepaalde landen het AIDS-virus volledige generaties weg, een menselijk drama dat ook zware gevolgen heeft voor de al zwakke economieën. Traditionele preventiemethoden werken hier maar in beperkte mate, waardoor UNESCO andere media onderzoekt. Vlaanderen ondersteunt een project dat aan gezondheidseducatie met behulp van fotoromans doet, een nieuwe maar veelbelovende benadering. De fotoromans of fotonovelles brengen verhalen over vriendschap en seksualiteit voor een breed publiek. Ze zijn zo opgemaakt dat ze de aandacht trekken, zonder moraliserend of belerend te zijn. De fotoromans blijken heel populair en worden vlot uitgewisseld. Dit project is ook voor UNESCO een experiment, maar wordt met veel aandacht gevolgd door gezondheidsexperts en andere VN-instellingen zoals UNAIDS en WHO. Fotoromans als populair sensibiliseringsmateriaal in de strijd tegen HIV/Aids. Foto: UNESCO/David Brazier

6 3. Vlaamse actoren en UNESCO Tussen twee Algemene Conferenties door nemen Vlaamse ambtenaren en deskundigen actief deel aan specifieke bijeenkomsten over onder meer onderwijs, wetenschappen, cultuur, media en monumentenzorg. Om de vier jaar neemt een Vlaamse minister het woord tijdens de Algemene Conferentie van UNESCO, conform het formele akkoord hierover tussen de federale overheid en de deelstaten. Om aan te tonen dat Vlaanderen veel belang hecht aan de UNESCO-conventie over de bescherming en promotie van de diversiteit van culturele uitdrukkingen, beter bekend als de conventie culturele diversiteit, werd het project “Camera’s of diversity” ondersteund. Dit project wil de verspreiding van inheemse cinema in Zuid- en Centraal Amerika bevorderen. Deze films en documentaires, gemaakt door, over en met de autochtone bevolking, mogen er niet enkel zijn voor diezelfde mensen, maar moeten een breder publiek krijgen. UNESCO zet zijn expertise en netwerk in om de verspreiding en bekendmaking voor deze vorm van culturele expressie te steunen en bevorderen. Dankzij de passage op lokale filmfestivals krijgen deze films nu een grotere aandacht en is er meer begrip gegroeid voor de leefwereld van de lokale minderheden.

Directeur-generaal van UNESCO, mevrouw Bokova ontmoet Vlaams Ministerpresident Peeters. Foto: UNESCO/Michel Ravassard

UNESCO hecht veel belang aan de directe samenwerking met burgers over de hele wereld. Dat uit zich niet alleen in het netwerk van geassocieerde scholen en geassocieerde bibliotheken en de kringen van ‘parlementaire vrienden van UNESCO’, maar ook in de UNESCO-verenigingen die overal ter wereld uit privé-initiatief groeiden, de UNESCO Clubs. Dergelijke initiatieven genieten de steun van de Vlaamse overheid, want ze maken UNESCO’s uiteenlopende activiteiten beter bekend bij het grote publiek. Camera’s of diversity: de wereld laten kennis maken met cinema over, door en met de Zuidamerikaanse indigene bevolking. Foto: UNESCO

7 Daarnaast hanteert UNESCO het unieke systeem van UNESCOCommissies: nationale samenwerkingsorganen die opgericht zijn door de UNESCO-lidstaten. Ze leggen de link tussen de civiele maatschappij, de nationale overheden en UNESCO. UNESCO erkent in principe alleen nationale UNESCO-commissies, maar gezien de unieke Belgische structuur werd er gekozen voor een commissie per regio. Vlaanderen doet ook inspanningen om jongeren effectief bij UNESCO te betrekken. Vóór de Algemene Conferentie bij UNESCO vindt er een jongerenforum plaats, dat jongeren uit de hele wereld de gelegenheid biedt van gedachten te wisselen over diverse UNESCO-thema’s en hun ideeën bekend te maken aan de UNESCO-lidstaten. Om de twee jaar zendt Vlaanderen een jonge afgevaardigde naar dit forum die daarna ook als adviserend lid in de UNESCO-commissie opgenomen wordt.

Jongerenforum

Vlaamse UNESCO commissie

Jongerenstages

Het UNESCO Platform Vlaanderen

De eerste Vlaamse UNESCO-Commissie werd in 1991 opgericht, maar pas met de oprichting en samenstelling van een nieuwe Vlaamse UNESCO-Commissie in 2003 werd echt werk gemaakt van een concrete en volwaardige invulling van de opdracht. De Commissie bevordert de contacten tussen het Vlaamse middenveld en UNESCO en begeleidt zo bijvoorbeeld de oprichting van UNESCO leerstoelen, zoals de leerstoel voor Woestijnkunde (UGent), een leerstoel voor Vredesstudies en een leerstoel voor erfgoedbeheer (beiden KUL).

De meeste internationale organisaties bieden de mogelijkheid om een aantal maanden stage te lopen. Omdat de meeste van deze stages onbetaald zijn, riep de Vlaamse overheid het financieringsprogramma voor stages bij internationale organisaties in het leven. Vlaanderen wil jongeren hiermee de kans bieden ervaring op te doen bij deze instellingen.

Het UNESCO-Platform Vlaanderen in Koksijde heeft een brede waaier van activiteiten om UNESCO onder de aandacht te brengen, waaronder het driemaandelijks tijdschrift ‘UNESCO info’, specifieke themanummers, brochures, posters en CD-rom’s. Het UNESCO infomagazine is verkrijgbaar in alle Vlaamse bibliotheken. Zij hebben ook een uitgebreide website met Nederlandstalige UNESCO-publicaties.

Meer info: www.vuc.be

Meer info: www.vlaanderen.be/internationaal/stagefinanciering.

UNESCO is een van de internationale organisaties waarvoor een stagefinanciering toegekend kan worden.

Het UNESCO-Platform beschikt ook over een uitgebreide bibliotheek. Meer info: www.unesco-vlaanderen.be

8 4. Financiële samenwerking - trustfondsen Na het sluiten van hun samenwerkingsovereenkomst gingen Vlaanderen en UNESCO van start met de financiering van projecten. Eerst ging het om een aantal afzonderlijke projecten, maar eind 1999 besloten beide partijen de wetenschappelijke projecten te financieren via het Vlaams UNESCO-Trustfonds op het gebied van wetenschappen, kortweg FUST. In 2001 keurde de Vlaamse Regering voor de andere beleidsdomeinen de oprichting goed van het algemeen Vlaams UNESCO-Trustfonds of FUT. FUST

Binnen het wetenschappelijk trustfonds legt Vlaanderen (departement Economie, Wetenschap en Innovatie) zich voornamelijk toe op de waterprogramma’s van UNESCO. In eerste instantie waren dit activiteiten rond zoetwaterbeheer binnen het Internationaal Hydrologisch Programma (IHP), later werd het accent verlegd naar oceaanbeheer, hoofdzakelijk in de Intergouvernementele Oceanografische Commissie (IOC). De Vlaamse focus op water in het domein van de exacte wetenschappen wordt gedeeld door UNESCO zelf. Met het FUST draagt Vlaanderen wezenlijk bij tot de wetenschappelijke en technologische capaciteitsopbouw in landen in ontwikkeling: tussen 2000 en 2010 besteedde het maar liefst 17,7 miljoen USD. Sinds 2005 gaf het ook 2,9 miljoen euro aan de werking van het IODE, een UNESCO-bureau in Oostende. Meer info over het FUST op: fust.iode.org/

Mariene natuurlijk erfgoed komt onder druk. Foto’s: Erik Vindiolet

UNESCO Werelderfgoed heeft niet enkel betrekking op cultureel erfgoed (gebouwen en constructies) maar ook op natuurlijk erfgoed. Door de stijgende druk op natuurgebieden doet UNESCO steeds meer inspanningen om hun unieke universele waarde te beschermen tegen exploitatie en vervuiling. Vlaanderen steunt daarbij het “World Heritage Marine Programme”. Concreet focust Vlaanderen zich op de mariene- en kustgebieden van Zuid-Oost Afrika, met bijzondere aandacht voor de lokale gemeenschappen. Dit biedt niet alleen een mooie aansluiting met het FUST - dat in diezelfde regio actief is - maar geeft UNESCO de kans gebruik te maken van de uitzonderlijke expertise van het Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ – www.vliz.be) en het International Oceanographic Data and Information Exchange (IODE) Project Office in Oostende. Deze laatste is het wereldwijde aanspreekpunt voor het beheer en de uitwisseling van oceanografische data (www.iode.org).

9 Bevroren graven van de Scythen

Op de 16de klimaatsconferentie (COP16) in Cancun steunde Vlaanderen een tentoonstelling die aan de hand van satellietfoto’s de invloed van de klimaatsverandering op UNESCOwerelderfgoedsites in beeld brengt. Die actie wordt versterkt met educatief materiaal voor scholen. Het project toont aan hoe satellietobservatie van de aarde kan bijdragen om deze wijzigingen in beeld te brengen.

Pazyryk mummie met schoudertatouage, Altaï. Foto: UNESCO

Gouden kam uit de bevroren graven van de Scythen in de permafrost van de Altaï. Foto: UNESCO

Bij die tentoonstelling worden ook beelden gebruikt uit een vroeger project dat UNESCO in partnerschap met de Universiteit van Gent en met steun uit het Vlaamse trustfonds ontwikkeld heeft, nl. “de bevroren graven van de Scythen”. Die graven bevinden zich in de permafrost van de Altaï, een onherbergzaam gebied tussen China en Rusland, en zijn van onschatbare archeologische

waarde. Door de constant bevroren toeaardobservatie met satellietbeelden stand van de permafrost is de inhoud ter hulp komt. van die graven, vaak van notabelen en dus vergezeld van goud en sieraden die Veel van deze beelden zijn ook gebruikt blijk geven van uitzonderlijk vakmanvoor een publicatie over de impact van schap, bijzonder goed geconserveerd. de klimaatsverandering op werelderfDoor de aardopwarming verdwijnt de goed die vertaald en herdrukt is met permafrost echter, waardoor ook de Vlaamse steun. inhoud van de graven onbruikbaar wordt voor onderzoek en de sluier voorgoed valt over een weinig bekende maar uitermate boeiende cultuur. Het is dus een race tegen de klok om de nog niet ontdekte graven op te Venetië: de zeespiegel bereikt eind 2008 hoogste niveau ooit. Foto: Andrea Pattaro/ sporen, waarbij AFP/Getty Images

10 FUT

Het algemeen Vlaams UNESCO-Trustfonds voorziet in de ondersteuning van activiteiten binnen de andere domeinen van UNESCO en wordt beheerd door het Departement internationaal Vlaanderen. Sinds het afsluiten van het FUT in 2001 heeft Vlaanderen meer dan 4 miljoen euro in het fonds ingebracht. Samen met de 906.900 euro steun aan de UNESCO-projectwerking vóór het afsluiten van het FUT komt dit op bijna 5 miljoen euro of bijna 7 miljoen USD.

Daarnaast zijn er op regelmatige basis beurzen gegeven aan high potentials uit de onderwijsadministratie van ontwikkelingslanden, die aan het UNESCO International Institute for Educational Planning in Parijs een managementsopleiding van 10 maand kregen. Binnen het ‘Memory of the World’ programma heeft Vlaanderen de bescherming, digitalisering en verspreiding van de documenten van Nelson Mandela ondersteund.

Deze bijdrage ging aanvankelijk bij voorkeur naar projecten in de sectoren van: • Onderwijs voor allen en de implementatie van het Dakarraamwerk • Onderwijs over en culturele aanpak van preventie en verzorging van aids/hiv • Culturele diversiteit en interculturele dialoog • Bescherming en instandhouding van cultureel erfgoed • Communicatie en media

Restauratie van de Palmentuin in Paramaribo. Foto UNESCO

Tot 2010 werden projecten ontwikkeld rond deze krachtlijnen. Voorbeelden hiervan zijn: • Projecten rond HIV-bestrijding in de Kaukasus • Rehabilitatie van de historische palmentuin van Paramaribo (Suriname) • Financiering van het Education For All fonds • Financiering van een expertenvergadering ter voorbereiding van de conventie voor culturele diversiteit

Digitaliseren van het archief van Nelson Mandela. Foto: Nelson Mandela Foundation/Matthew Willman

11 Een nieuwe focus voor de toekomst

Een interne analyse van de samenwerking in de vorm van trustfondsen in 2009 leidde tot een heroriëntering met het oog op coherentie en diversificatie. Zo worden de activiteiten voortaan binnen het FUT grotendeels ontwikkeld rond werelden immaterieel erfgoed. Deze sterke pijler van UNESCO vervult ook in het Vlaamse beleid een structurele rol, en krijgt zo een duurzamer beleid toegemeten. Bovendien kunnen Vlaamse top-experten UNESCO op verschillende manieren bijstaan bij die FUT-activiteiten en tegelijkertijd hun internationale netwerken versterken. Geografisch gezien is er nu ook een coherentere focus op de partnerlanden in Zuidelijk Afrika (SADClanden). Ten slotte sluit FUT hiermee beter aan bij dat andere Vlaamse trustfonds, het FUST. Die aansluiting kan geografisch zijn, maar ook thematisch door bv. natuurlijk marien erfgoed te steunen. De diversificatie slaat op de activiteiten die Vlaanderen met UNESCO wil ontwikkelen. De samenwerking is nog steeds grotendeels projectmatig, maar Vlaanderen kan nu ook steun bieden aan fondsen, speciale rekeningen en personeelscontracten. Dit zorgt zowel voor een grotere flexibiliteit om in te spelen op concrete noden van UNESCO als voor een betere aansluiting bij het Vlaamse beleid.

Om orale tradities, rituelen, sociale gewoonten en traditionele vaardigheden een beschermende en helpende hand te bieden, richtte UNESCO in 2003 de conventie voor de bescherming van immaterieel erfgoed op. De ‘Heilige Bloedprocessie’ in Brugge en de verschillende Vlaamse ‘Optochten van Reuzen en Draken’ werden ondertussen al erkend. Het valt echter op dat vooral Afrika ondervertegenwoordigd is, te wijten aan een tekort aan technische kennis om dergelijke tradities te inventariseren en erkenningsdossiers op te maken. Met een eerste project in zes landen in Zuidelijk Afrika speelde Vlaanderen in op de inventarisatie, met grote aandacht voor de inbreng van de lokale gemeenschappen. In een aantal van deze landen wordt een volgende fase voorbereid: op basis van de inventaris wordt de capaciteit opgebouwd om in de toekomst zelf erkenningsdossiers te kunnen opstellen. Hiervoor kan UNESCO steunen op de expertise van het Vlaamse Steunpunt voor Cultureel Erfgoed vzw (www.FARO.be).

Interviewen voor inventarisopmaak immaterieel erfgoed met de locale gemeenschappen in Ntfonjeni dorp, Swaziland. Foto UNESCO

12 In historische steden moeten moderniseringen en investeringen verzoend worden met het historische karakter en identiteit ervan. Deze problematiek stelt zich wereldwijd en vormt een uitdaging voor zowel Vlaanderen als UNESCO. Zo werd de Duitse stad Dresden in 2009 geschrapt van de UNESCO-werelderfgoed lijst na het bouwen van een brug over de Elbe, volgens de experts een verstorend element in het landschap. Omwille van zijn rijkdom aan kunststeden is deze kwestie ook voor Vlaanderen heel actueel. Daarom steunt Vlaanderen het “World Heritage Cities” project, waarbij UNESCO

streeft naar een theoretisch kader voor stedelijke erfgoedbewaring en technische hulp verschaft aan nationale en regionale regeringen. Concreet wordt deze Historic Urban Landscapes (HUL) aanpak toegepast op Lamu (Kenia), Stonetown (Tanzania) en Ilha de Moçambique (Mozambique), maar bedoeling is deze methodiek internationaal in te zetten. De Katholieke Universiteit Leuven, Departement Burgerlijke Bouwkunde en meer bepaald het R. Lemaire Internationaal Centrum voor Monumentenzorg zijn betrokken bij de uitwerking.

Op Ilha de Moçambique was Vlaanderen eerder al actief met UNESCO: het was een van de eerste partners om met UNESCO een architectuurstudie voor het eiland op te zetten. Samen met Nederland en Japan werkt Vlaanderen er als donor met UNESCO verder aan de restauratie van het eiland, een voormalige Portugese handelspost op de route naar India. De site vertoont een opmerkelijke architecturale eenheid die de tand des tijds bijna niet overleefd had. Het project herstelt de unieke historische waarde en vergroot de aantrekkingskracht van de site op toeristen. Bovendien heeft UNESCO door het betrekken van lokale vaklui de traditionele bouwtechnieken gerespecteerd en meteen ook bijgedragen aan de lokale ontwikkeling.

Ilha de Moçambique. Foto Google earth

Het verzoenen van erfgoed met een moderne stedelijke ontwikkeling is ook voor UNESCO een uitdaging. Foto: Kristof Vandenberghe

13 Notities

14 Colofon

Verantwoordelijke uitgever: Koen Verlaeckt, secretaris-generaal, Boudewijnlaan 30 b 80, 1000 Brussel Grafische vormgeving: Ingrid Van Rintel, Diensten voor het Algemeen Regeringsbeleid, afdeling Communicatie Druk: Drukkerij Beukeleirs, Lint Depotnummer: D/2011/3241/023 Voor meer informatie over de activiteiten die met het Vlaanderen-UNESCO trustfonds uitgewerkt worden wijzen we graag door naar: unesco.flanders.be

Foto’s cover: - koraalrif Bunaken Sulawesi, Erik Vindiolet - Ros Beiaard in Dendermonde, Jan De Bisschop - Belfort Antwerpen, K. Vandervorst - Gouden kam uit de bevroren graven van de Scythen in de permafrost van de Altaï, UNESCO - Directeur-generaal Bokova ontmoet Vlaams Minister-president Peeters, UNESCO/Michel Ravassard - Portret van jonge Masaï vrouw, UNESCO/Malempré Georges - UNESCO Hoofdkwartier in Parijs, UNESCO/Michel Ravassard - Traditionele danser op het Moussem de Tan Tan, UNESCO/Michel Ravassard

15

16

unesco.flanders.be