Vertrouwelijk. (Contract )

Vertrouwelijk

(Contract 01.1570)

Evaluatie van het reductiepotentieel voor fijn stofemissies (TSP, PM10, PM2,5) naar het compartiment lucht in een aantal sectoren in Vlaanderen. Eindrapport: DEEL 2: Scenario’s L. Schrooten, I. De Vlieger, E. Cornelis, F. Lefebre, P. Lodewijks en H. Van Rompaey

Studie uitgevoerd in opdracht van AMINAL 2003/IMS/R/175b

Vito December 2003

VERSPREIDINGSLIJST Aminal 15 exemplaren Vito Dhr. Erwin Cornelis Mevr. An Derden Mevr. Ina De Vlieger Dhr. Filip Lefebre Dhr. Pieter Lodewijks Mevr. Liesbeth Schrooten Dhr. Rudi Torfs Dhr. Hendrik Van Rompaey Dhr. Peter Vercaemst Dhr. Guido Wouters Sec ENE (2 exemplaren)

INHOUDSTABEL 1

HUISHOUDELIJKE VERWARMING ___________________________________________ 8 1.1

Inleiding ___________________________________________________________________ 8

1.2 Beschrijving sector _________________________________________________________ 9 1.2.1 Bepaling van het woningpark voor het jaar 2000 ____________________________ 9 1.2.2 Verdeling energieverbruik over woningenbestand 2000_____________________ 15 1.3

2

Wetgeving_________________________________________________________________ 18

1.4 BAU scenario _____________________________________________________________ 1.4.1 Voorspelling van het aantal nieuwbouwwoningen __________________________ 1.4.2 Voorspelling van een bijkomende besparende maatregelen _________________ 1.4.3 Vervanging van oude stookolie – en aardgasketels _________________________ 1.4.4 Energieverbruiken en emissies van fijn stof in het BAU scenario ____________ 1.4.5 Vergelijking energievoorspellingen BAU scenario’s met PRIMES. __________

18 18 20 23 24 27

1.5 Emissiereductiescenario ___________________________________________________ 1.5.1 Voorspelling van bijkomende maatregelen t.o.v. BAU scenario _____________ 1.5.2 Vervanging van oude stookolie – en aardgasketels _________________________ 1.5.3 Brandstofswitch _________________________________________________________ 1.5.4 Energieverbruiken en emissies van fijn stof in het emissiereductiescenario___ 1.5.5 Vergelijking van BAU scenario’s en emissiereductiescenario’s _____________ 1.5.6 Kosten __________________________________________________________________

28 29 37 39 41 46 47

VERWARMING IN DE TERTIAIRE SECTOR _________________________________ 48 2.1

Beschrijving sector ________________________________________________________ 48

2.2

Wetgeving_________________________________________________________________ 50

2.3 BAU scenario _____________________________________________________________ 2.3.1 BAU scenario (worst case) _______________________________________________ 2.3.2 BAU scenario (best case) _________________________________________________ 2.3.3 Vergelijking BAU scenario’s _____________________________________________

52 52 55 57

2.4 Emissiereductiescenario ___________________________________________________ 2.4.1 Betere isolatie van gebouwen _____________________________________________ 2.4.2 Energieconversie_________________________________________________________ 2.4.3 Technologieconversie ____________________________________________________ 2.4.4 Betere comfortregeling ___________________________________________________ 2.4.5 Gecombineerd scenario___________________________________________________ 2.4.6 Vergelijking BAU scenario best case met gecombineerd ER scenario _______ 2.4.7 Kosten __________________________________________________________________

57 58 59 60 63 65 66 67

3

AFVALVERBRANDING IN OPEN LUCHT ____________________________________ 68

4

INDUSTRIËLE VERBRANDINGSPROCESSEN _______________________________ 69 4.1 Verbrandingsprocessen (exclusief verbranding van hout)__________________ 4.1.1 Beschrijving sector _______________________________________________________ 4.1.2 Wetgeving _______________________________________________________________ 4.1.3 BAU scenario____________________________________________________________

70 70 70 73

4.1.4 Emissiereductiescenario __________________________________________________ 80 4.1.5 Vergelijking BAU best case en ER scenario voor verbrandingsprocessen in de industrie.________________________________________________________________________ 84 4.2 Verbranding van hout: Spaanplaatproductie ______________________________ 84 4.2.1 Beschrijving sector _______________________________________________________ 84 4.2.2 Wetgeving _______________________________________________________________ 86 4.2.3 BAU scenario ____________________________________________________________ 87 4.3 Verbranding van hout: Houtindustrie (exclusief spaanplaten) _____________ 90 4.3.1 Beschrijving sector _______________________________________________________ 90 4.3.2 Wetgeving _______________________________________________________________ 92 4.3.3 BAU scenario ____________________________________________________________ 93 4.3.4 Emissiereductiescenario __________________________________________________ 95 4.3.5 Vergelijking BAU en ER scenario voor verbranding van hout. _____________ 100 4.4 5

6

Kostencurve verbrandingsprocessen ______________________________________ 100

HUISVUILVERBRANDINGSINSTALLATIES_________________________________ 107 5.1

Algemeen _________________________________________________________________ 107

5.2

Dalkia (Knokke-Heist) ____________________________________________________ 109

5.3

Indaver Beveren __________________________________________________________ 109

5.4

IMOG Harelbeke _________________________________________________________ 109

5.5

ISVAG Wilrijk ___________________________________________________________ 110

5.6

IVAGO Gent _____________________________________________________________ 111

5.7

IVBO Brugge _____________________________________________________________ 111

5.8

IVM Eeklo _______________________________________________________________ 112

5.9

IVMO Menen ____________________________________________________________ 113

5.10

IVOO Oostende __________________________________________________________ 113

5.11

IVRO Roeselare __________________________________________________________ 114

5.12

MIWA Sint- Niklaas ______________________________________________________ 115

5.13

Regionale Milieuzorg Houthalen __________________________________________ 115

5.14

Emissies van stof door huisvuilverbranding _______________________________ 116

INDUSTRIËLE PROCESSEN _________________________________________________ 117 6.1 Productie van zetmeel ____________________________________________________ 117 6.1.1 Beschrijving sector ______________________________________________________ 117 6.1.2 Wetgeving ______________________________________________________________ 119 6.1.3 BAU scenario ___________________________________________________________ 120 6.2 Extractie van olie uit zaden _______________________________________________ 121 6.2.1 Beschrijving sector ______________________________________________________ 121 6.2.2 Wetgeving ______________________________________________________________ 122 6.2.3 BAU scenario ___________________________________________________________ 123 6.3

Kleiverwerkende nijverheid ______________________________________________ 124

6.3.1 Beschrijving sector ______________________________________________________ 124 6.3.2 Wetgeving ______________________________________________________________ 126 6.3.3 BAU scenario___________________________________________________________ 128 6.4 Glasproductie ____________________________________________________________ 6.4.1 Beschrijving sector ______________________________________________________ 6.4.2 Wetgeving ______________________________________________________________ 6.4.3 BAU scenario___________________________________________________________

129 129 130 131

6.5 Glasschuimproductie _____________________________________________________ 6.5.1 Beschrijving sector ______________________________________________________ 6.5.2 Wetgeving ______________________________________________________________ 6.5.3 BAU scenario___________________________________________________________

132 132 133 134

6.6 Gipskartonplaten ________________________________________________________ 6.6.1 Beschrijving sector ______________________________________________________ 6.6.2 Wetgeving ______________________________________________________________ 6.6.3 BAU scenario___________________________________________________________

135 135 137 137

6.7 Betonmortelcentrales _____________________________________________________ 6.7.1 Beschrijving sector ______________________________________________________ 6.7.2 Wetgeving ______________________________________________________________ 6.7.3 BAU scenario___________________________________________________________

138 138 139 140

6.8 Asfaltmenginstallaties ____________________________________________________ 6.8.1 Beschrijving sector ______________________________________________________ 6.8.2 Wetgeving ______________________________________________________________ 6.8.3 BAU scenario___________________________________________________________

141 141 142 143

6.9 Gieterijen ________________________________________________________________ 6.9.1 Beschrijving sector ______________________________________________________ 6.9.2 Wetgeving ______________________________________________________________ 6.9.3 BAU scenario___________________________________________________________

144 144 146 149

6.10 Houtindustrie ____________________________________________________________ 150 6.10.1 Beschrijving sector ___________________________________________________ 150 6.10.2 Wetgeving ___________________________________________________________ 152 6.11 Op- en overslag __________________________________________________________ 154 6.11.1 Algemeen ____________________________________________________________ 154 6.11.2 Activiteiten en maatregelen ___________________________________________ 154 7

WEGVERVOER: UITLAAT EMISSIES _______________________________________ 159 7.1 Modelkeuze ______________________________________________________________ 7.1.1 TEMAT ________________________________________________________________ 7.1.2 MIMOSA ______________________________________________________________ 7.1.3 Afstemming met de emissie-inventaris VMM _____________________________

159 159 161 162

7.2 Scenario 1: Business-as-usual-scenario ___________________________________ 163 7.2.1 Trendscenario uit de S-mer ______________________________________________ 163 7.2.2 Bijstellingen ____________________________________________________________ 163 7.3

Selectie van scenario’s ____________________________________________________ 165

7.4 Scenario 2: deeltjesfilter __________________________________________________ 166 7.4.1 Nageschakelde technieken _______________________________________________ 166 7.4.2 Toepasbaarheid _________________________________________________________ 166 7.4.3 Conversieniveau ________________________________________________________ 167 7.4.4 Effect op de PM emissiefactor ___________________________________________ 168 7.4.5 Implementatie van emissiefactoren in MIMOSA __________________________ 169 7.5 Scenario 3: 5 % biodiesel _________________________________________________ 169 7.5.1 Toepasbaarheid _________________________________________________________ 169 7.5.2 Implementatieniveau ____________________________________________________ 169 7.5.3 Effect op de PM emissiefactor ___________________________________________ 170 7.5.4 Implementatie van emissiefactoren in MIMOSA __________________________ 170 7.6

Scenario 4: afzwakking verdieselijking ___________________________________ 170

7.7 Scenario 5: hybridevoertuigen ____________________________________________ 171 7.7.1 Implementatieniveau ____________________________________________________ 171 7.7.2 Effect op PM-emissiefactor ______________________________________________ 172 7.7.3 Implicatie voor MIMOSA _______________________________________________ 172 7.8

Scenario 6: bundeling van scenario 2 t.e.m. 5 _____________________________ 172

7.9 Resultaten doorrekening scenario’s wegverkeer __________________________ 173 7.9.1 Emissieresultaten uit MIMOSA __________________________________________ 173 7.9.2 Marginale kostencurven _________________________________________________ 175 7.9.3 Sensitiviteitsanalyse _____________________________________________________ 179 8

OVERIG VERKEER EN VERVOER: UITLAAT EMISISIES ___________________ 182 8.1

Treinverkeer _____________________________________________________________ 182

8.2

Binnenscheepvaart _______________________________________________________ 183

8.3

Luchtvaart [MEET, 1999] ________________________________________________ 185

8.4

Overige mobiele bronnen _________________________________________________ 185

9

VERKEER EN VERVOER: NIET-UITLAAT EMISSIES _______________________ 186

10

LAND- EN TUINBOUW, VEETEELT EN VISVANGST ________________________ 189

10.1 Energie ___________________________________________________________________ 189 10.1.1 Beschrijving sector____________________________________________________ 189 10.1.2 Wetgeving____________________________________________________________ 191 10.1.3 BAU scenario ________________________________________________________ 193 10.1.4 Emissiereductiescenario _______________________________________________ 200 10.1.5 Kosten _______________________________________________________________ 207 10.2 Veeteelt___________________________________________________________________ 207 10.2.1 Beschrijving sector____________________________________________________ 207 10.2.2 Wetgeving____________________________________________________________ 209 10.2.3 BAU scenario ________________________________________________________ 209 10.2.4 Emissiereductiescenario _______________________________________________ 211 10.2.5 Vergelijking BAU scenario en ER scenario’s veeteelt. ___________________ 219 10.2.6 Kosten _______________________________________________________________ 222 10.2.7 Kostencurve veeteelt __________________________________________________ 222

11

BESLUIT _____________________________________________________________________ 229

11.1

Huishoudelijke verwarming ______________________________________________ 229

11.2

Verwarming in de tertiaire sector ________________________________________ 229

11.3

Afvalverbranding in open lucht __________________________________________ 229

11.4 Industriële verbrandingsprocessen _______________________________________ 11.4.1 Verbrandingsprocessen exclusief hout _________________________________ 11.4.2 Verbranding van hout: Spaanplaatproductie ____________________________ 11.4.3 Verbranding van hout: Houtindustrie (exclusief spaanplaten) ____________ 11.5

229 229 230 230

Huisvuilverbrandingsinstallaties _________________________________________ 230

11.6 Industriële processen _____________________________________________________ 11.6.1 Productie van zetmeel_________________________________________________ 11.6.2 Extractie van olie uit zaden ____________________________________________ 11.6.3 Kleiverwerkende nijverheid ___________________________________________ 11.6.4 Glasproductie ________________________________________________________ 11.6.5 Glasschuimproductie _________________________________________________ 11.6.6 Gipskartonplaten _____________________________________________________ 11.6.7 Betonmortelcentrales _________________________________________________ 11.6.8 Asfaltmenginstallaties ________________________________________________ 11.6.9 Gieterijen ____________________________________________________________ 11.6.10 Houtindustrie_________________________________________________________ 11.6.11 Op- en overslag_______________________________________________________

231 231 231 231 231 232 232 232 232 232 233 233

11.7

Wegvervoer: uitlaat emissies _____________________________________________ 233

11.8

Overig verkeer en vervoer: uitlaat emissies _______________________________ 234

11.9

Verkeer en vervoer: niet-uitlaat emissies _________________________________ 234

11.10 Land- en tuinbouw, veeteelt en visvangst _________________________________ 234 11.10.1 Energie ______________________________________________________________ 234 11.10.2 Veeteelt ______________________________________________________________ 234

LIJST MET TABELLEN Tabel 1: Aandeel fijn stofemissies: Huishoudelijke verwarming. __________________________ 8 Tabel 2: Overzicht van de uitgevoerde queries op de databank. _________________________ 11 Tabel 3: Voorbeeld verdeelsleutels isolatie. ____________________________________________ 12 Tabel 4: Huidige implementatie van extra maatregelen. ________________________________ 14 Tabel 5: Implementatie verwarmingsinstallaties. _______________________________________ 15 Tabel 6: Gemiddelde warmteverliezen (Watt) in de historische toestand. _________________ 16 Tabel 7: Gehanteerde installatierendementen in de historische toestand. ________________ 17 Tabel 8: Berekende verbruiken woningen in historische toestand. _______________________ 17 Tabel 9: Huishoudens en bijkomende woningen in Vlaanderen. _________________________ 18 Tabel 10: Verdeling over type woningen. ______________________________________________ 19 Tabel 11: Aantal dakisolaties in het BAU scenario._____________________________________ 21 Tabel 12: Aantal bijkomende woningen met hoogrendementsglas in het BAU scenario. ___ 22 Tabel 13: Verlaging van de temperatuur ’s nachts in het BAU scenario. _________________ 22 Tabel 14: Bijkomende spaardouchekoppen in het BAU scenario. ________________________ 23 Tabel 15: Vervanging oude ketels in het BAU scenario. _________________________________ 23 Tabel 16: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het BAU(min) scenario. _________________________________________________________ 25 Tabel 17: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het BAU(max) scenario. _________________________________________________________ 26 Tabel 18: Vergelijking energieprognoses BAU scenario’s en PRIMES. __________________ 27 Tabel 19: Aantal bijkomende dakisolaties in ER scenario. ______________________________ 29 Tabel 20: Emissiereducties fijn stof: Dakisolatie._______________________________________ 30 Tabel 21: Aantal bijkomende woningen met hoogrendementsglas in het ER scenario._____ 31 Tabel 22: Emissiereducties fijn stof: Hoogrendementsglas. _____________________________ 31 Tabel 23: Aantal bijkomende muurisolaties in ER scenario. _____________________________ 32 Tabel 24: Emissiereducties fijn stof: Muurisolatie. _____________________________________ 33 Tabel 25: Aantal bijkomende vloerisolaties in ER scenario. _____________________________ 33 Tabel 26: Emissiereducties fijn stof: Vloerisolatie. _____________________________________ 34 Tabel 27: Verlaging van de temperatuur ’s nachts in het ER scenario. ___________________ 35 Tabel 28: Emissiereducties fijn stof: Verlaging van de temperatuur ’s nachts. ____________ 35 Tabel 29: Emissiereducties fijn stof: Spaardouchekoppen. ______________________________ 36 Tabel 30: Installatie van zonneboilers in het ER scenario. ______________________________ 36 Tabel 31: Emissiereducties fijn stof: Zonneboilers. _____________________________________ 37 Tabel 32: Vervanging oude ketels in ER scenario. ______________________________________ 38 Tabel 33: Emissiereducties fijn stof: Vervanging van oude stookolie- en aardgasketels.___ 39 Tabel 34: Vervanging verwarming op elektriciteit in het ER scenario. ___________________ 39 Tabel 35: Vervanging decentrale verwarming op steenkool in het ER scenario. __________ 40 Tabel 36: Emissiereducties fijn stof: Brandstofswitch. __________________________________ 41 Tabel 37: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het ER(min) scenario. ___________________________________________________________ 42 Tabel 38: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het ER(max) scenario. __________________________________________________________ 43 Tabel 39: Overzicht emissiereducties fijn stof huishoudens. _____________________________ 45 Tabel 40: Aandeel fijn stofemissies: Verwarming in de tertiaire sector. __________________ 48 Tabel 41: Aantal hotels en aantal kamers in Vlaanderen (1999). ________________________ 49

Tabel 42: Aantal bedden en instellingen in Vlaanderen. ________________________________ 50 Tabel 43: Emissiegrenswaarden kleine stookinstallaties en maximale emissiefactoren (TSP). ____________________________________________________________________________ 50 44: Volume rookgassen van de verschillende brandstoffen. _______________________ 51

Tabel Tabel 45: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor kleine verbrandingsinstallaties (levensduur 30 jaar). ________________________________________________________ 51 Tabel 46: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor kleine verbrandingsinstallaties (levensduur 20 jaar). ________________________________________________________ 52 Tabel 47: Energievooruitzichten tertiaire sector in het BAU scenario. ___________________ 53 Tabel 48: Emissies fijn stof bij de tertiaire sector in BAU scenario worst case. __________ 54 Tabel 49: Emissies fijn stof bij de tertiaire sector in BAU scenario best case. ____________ 56 Tabel 50: Huidige isolatietoestand van gebouwen in de tertiaire sector (2000). __________ 58 Tabel 51: Toekomstige k-waarden voor beglazing en dakisolatie (BAU scenario).________ 58 Tabel 52: Toekomstige k-waarden vloer en muren in het ER scenario.___________________ 59 Tabel 53: Emissiereducties fijn stof verbetering isolatiepeil. ____________________________ 59 Tabel 54: Aandeel aardgas binnen brandstofverbruik door tertiaire sector. ______________ 59 Tabel 55: Energieverbruiken voor scenario energieconversie. __________________________ 60 Tabel 56: Emissiereducties fijn stof energieconversie. __________________________________ 60 Tabel 57: Rendementen verwarmingssystemen tertiaire sector. _________________________ 61 Tabel 58: Aandeel verwarmingsinstallaties in scenario 1. ______________________________ 61 Tabel 59: Emissiereducties fijn stof technologieconversie hoogrendementsketels. ________ 61 Tabel 60: Aandeel verwarmingsinstallaties in scenario 2. ______________________________ 62 Tabel 61: Emissiereducties fijn stof technologieconversie condenserende ketels. _________ 62 Tabel 62: Brandstofverbruiken WKK’s in 2000. ________________________________________ 62 Tabel 63: Hoeveelheden aardgas bestemd voor WKK in scenario 3. _____________________ 63 Tabel 64: Energieverbruiken tertiaire sector scenario 3. _______________________________ 63 Tabel 65: Emissireducties fijn stof technolgieconversie WKK. __________________________ 63 Tabel 66: Procentueel aandeel comfortregeling in de toekomst. _________________________ 64 Tabel 67: Emissiereducties fijn stof door comfortregeling.______________________________ 64 Tabel 68: Emissies fijn stof in de tertiaire sector voor het gecombineerd ER scenario.____ 65 Tabel 69: Emissiereducties fijn stof voor het gecombineerd ER scenario. ________________ 65 Tabel 70: Aandeel fijn stofemissies: Afvalverbranding in open lucht. ____________________ 68 Tabel 71: Aandeel fijn stofemissies: Industriële verbrandingsprocessen._________________ 69 Tabel 72: Te behandelen industriële sectoren. _________________________________________ 69 Tabel 73: Grote stookinstallaties. _____________________________________________________ 70 Tabel 74: Emissiegrenswaarden stookinstallaties en maximale emissiefactoren (TSP). ___ 71 Tabel 75: Volume rookgassen van de verschillende brandstoffen. _______________________ 71 Tabel 76: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor stookinstallaties (levensduur 30 jaar). 72 Tabel 77: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor stookinstallaties (levensduur 20 jaar). 73 Tabel 78: Energieprognoses (exclusief hout) industriële sectoren Vlaanderen in BAU scenario. ___________________________________________________________________ 75 Tabel 79: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen (exclusief hout) Vlaanderen in het BAU scenario worst case. ________________________________________________________ 76 Tabel 80: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen (exclusief hout) Vlaanderen in het BAU scenario best case. __________________________________________________________ 78 Tabel 81: Verschillen in emissies fijn stof tussen BAU worst case en BAU best case. _____ 79 Tabel 82: Aanames scenario’s overschakeling op emissiearme brandstoffen. ____________ 80 Tabel 83: Fijn stofemissies ER scenario’ s brandstofswitch. ____________________________ 81

Tabel 84: Emissiereducties fijn stof ER scenario’s brandstofswitch. _____________________ 82 Tabel 85: Emissiereducties scenario maximale brandstofswitch voor alle sectoren._______ 83 Tabel 86: Tewerkstelling spaanplaatbedrijvenin het jaar 2000. _________________________ 85 Tabel 87: Gegevens fijn stofemissiebronnen bij de spaanplaatbedrijven. _________________ 85 Tabel 88: Emissiegrenswaarden volgens Art. 5.19.1.4 van VLAREM II voor de spaanplaten. ____________________________________________________________________________ 86

Tabel 89: Voorstel nieuwe normen fijn stof voor direct gestookte spaandrogers. _________ 87 Tabel 90: Groeifactoren voor de emissies bij de spaanplaatbedrijven. ___________________ 87 Tabel 91: Fracties PM10 en PM2,5 (houtverbranding). __________________________________ 88 Tabel 92: Toekomstige totaal stof emissies bij de spaanplaatbedrijven. __________________ 88 Tabel 93: Toekomstige emissies PM10 bij de spaanplaatbedrijven._______________________ 89 Tabel 94: Toekomstige emissies PM2,5 bij de spaanplaatbedrijven. ______________________ 89 Tabel 95: Emissies fijn stof spaanplaatbedrijven in het BAU scenario. __________________ 90 Tabel 96: Aantal houtverbrandingsinstallaties en hoeveelheid hout. _____________________ 91 Tabel 97: Huidige emissiegrenswaarden voor houtverbrandingsinstallaties. _____________ 92 Tabel 98: Voorstel nieuwe emissiegrenswaarden verbranding houtafval. ________________ 92 Tabel 99: Emissiefactoren houtverbranding in de toekomst. _____________________________ 93 Tabel 100: Emissies fijn stof verbranding van hout in BAU scenario. ____________________ 94 Tabel 101: Gegevens referentie-installatie. ____________________________________________ 95 Tabel 102: Emissiefactoren houtverbranding in de toekomst. ___________________________ 96 Tabel 103: Procentuele installatie van doekenfilters (< 5 MW). _________________________ 96 Tabel 104: Emissiereductie van fijn stof in het ER scenario door het plaatsen van de doekenfilters. _______________________________________________________________ 96 Tabel 105: Kosten doekenfilter voor één referentie-installatie houtverbranding (< 5 MW). 97 Tabel 106: Marginale reductiekosten voor de installatie van een doekenfilter. ___________ 97 Tabel 107: Procentuele vervanging van referentie-instalalties (< 5 MW). ________________ 97 Tabel 108: Emissiereductie van fijn stof in het ER scenario door het vervangen van referentie-installaties. _______________________________________________________ 97 Tabel 109: Kosten voor vervanging van één referentie-instalaltie (< 5 MW). _____________ 98 Tabel 110: Marginale reductiekosten voor de vervanging van een referentie-installatie. __ 98 Tabel 111: Emissies fijn stof verbranding van hout in ER scenario.______________________ 99 Tabel 112: Inputgegevens private marginale kostencurve TSP voor de verbrandingsprocessen in de industrie. ______________________________________ 101 Tabel 113: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve TSP voor de verbrandingsprocessen in de industrie. ______________________________________ 102 Tabel 114: Inputgegevens private marginale kostencurve PM10 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. ______________________________________ 103 Tabel 115: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM10 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. ______________________________________ 104 Tabel 116: Inputgegevens private marginale kostencurve PM2,5 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. ______________________________________ 105 Tabel 117: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM2,5 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. ______________________________________ 106 Tabel 118: Aandeel fijn stofemissies: Huisvuilverbrandingsinstallaties._________________ 107 Tabel 119: Capaciteit van de roosterovens voor de thermische eindverwerking van huishoudelijk en bedrijfsafval in 2000 en 2007 (bron: OVAM) ________________ 108 Tabel 120: Algemeen overzicht geïnstalleerde rookgasreiniging. _______________________ 108 Tabel 121: Aandeel fijn stofemissies: Industriële processen. ___________________________ 117

Tabel 122: Bronnen van stofemissies bij Amylum in 2000. _____________________________ 118 Tabel 123: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. ___________________________________________________________________ 119 Tabel 124: Groeifactoren en productiehoeveelheden Amylum. _________________________ 120 Tabel 125: Emissiefactoren productie zetmeel (Amylum). ______________________________ 121 Tabel 126: Fijn stofemissies Amylum in BAU scenario.________________________________ 121 Tabel 127: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. ___________________________________________________________________ 122 Tabel 128: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van olie. ________ 123 Tabel 129: Gehanteerde emissiefactoren voor de extractie van olie uit zaden. __________ 123 Tabel 130: Fijn stofemissies BAU scenario Cargill Antwerpen. ________________________ 124 Tabel 131: Fijn stofemissies BAU scenario Cargill Gent. ______________________________ 124 Tabel 132: Aantal producenten grofkeramische nijverheid in Vlaanderen (2000). _______ 125 Tabel 133: Emissiegegevens van een gemiddelde oven in de kleiverwerkende nijverheid. 125 Tabel 134: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. ___________________________________________________________________ 126 Tabel 135: Emissiegrenswaarde totaal stof voor verhittingsinstallaties voor de sector bouwmaterialen en minerale producten. _____________________________________ 126 Tabel 136: Nieuwe emissiegrenswaarde totaal stof voor verhittingsinstallaties voor de sector bouwmaterialen en minerale producten. ______________________________ 126 Tabel 137: Nieuwe emissiegrenswaarde totaal stof voor verhittingsinstallaties voor de sector bouwmaterialen en minerale producten (overgangsregeling). __________ 127 Tabel 138: Fijn stofemissies BAU scenario kleiverwerkende nijverheid. ________________ 129 Tabel 139: Emissiegegevens (2000) en elektrostatische precipitatoren bij glasproducenten. ___________________________________________________________________________ 130

Tabel 140: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. ___________________________________________________________________ 131 Tabel 141: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van glas. _______ 131 Tabel 142: Gehanteerde emissiefactoren bij Glaverbel. _______________________________ 132 Tabel 143: Fijn stofemissies BAU scenario Glaverbel. ________________________________ 132 Tabel 144: Fijn stofemissies BAU scenario Emgo. ____________________________________ 132 Tabel 145: Emissiegegevens (2000) en stoffilters bij glasschuimproductie. _____________ 133 Tabel 146: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. ___________________________________________________________________ 134 Tabel 147: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van glasvezel. ___ 134 Tabel 148: Fijn stofemissies BAU scenario Pittsburg Corning Europe. _________________ 135 Tabel 149: Geleide emissies Gyproc (2000). __________________________________________ 136 Tabel 150: Niet-geleide emissies (los- en opslaginstallaties) Gyproc.___________________ 136 Tabel 151: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. ___________________________________________________________________ 137 Tabel 152: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van gipskartonplaten. __________________________________________________________ 138 Tabel 153: Gehanteerde emissiefactoren bij Gyproc. __________________________________ 138 Tabel 154: Fijn stofemissies BAU scenario Gyproc. ___________________________________ 138 Tabel 155: Verdeling van de RSZ verstigingen per grootteklasse per provincie (1998). __ 139 Tabel 156: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. ___________________________________________________________________ 140 Tabel 157: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de betonmortelcentrales. _____ 140

Tabel 158: Fijn stofemissies BAU scenario betonmortelcentrales. ______________________ 141 Tabel 159: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. ___________________________________________________________________ 142 Tabel 160: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor asfaltmenginstallaties. _______ 143 Tabel 161: Gehanteerde emissiefactoren bij asfaltmenginstallaties. ____________________ 143 Tabel 162: Fijn stofemissies BAU scenario asfaltmenginstallaties. _____________________ 144 Tabel 163: Tewerkstelling in de gieterijen in Vlaanderen (1998). _______________________ 145 Tabel 164: Indeling van de Vlaamse gieterijen naar aantal tewerkgestelden (1998). _____ 145 Tabel 165: Geleide emissies koepelovens._____________________________________________ 145 Tabel 166: Geleide emissies vormgeving. _____________________________________________ 146 Tabel 167: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2. 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. _______________________________________________ 148 Tabel 168: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor gieterijen. ___________________ 149 Tabel 169: Fijn stofemissies BAU scenario gieterijen. _________________________________ 149 Tabel 170: Aantal ondernemingen en twerkstelling per grootteklasse (2000) in de Vlaamse houten meubelindustrie. ___________________________________________________ 151 Tabel 171: Aantal ondernemingen en twerkstelling per grootteklasse (1999) in de Vlaamse schrijnwerkerijen. __________________________________________________________ 151 Tabel 172: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. ___________________________________________________________________ 152 Tabel 173: Emissiegrenswaarde voor stof zoals vermeld in Art. 5.19.1.4. _______________ 152 Tabel 174: Emissiegrenswaarde voor lakdeeltjes bij spuiten.___________________________ 153 Tabel 175: Aandeel fijn stofemissies: Uitlaat emissies wegverkeer. _____________________ 159 Tabel 176: Outputopdeling voor emissies in MIMOSA _________________________________ 162 Tabel 177: Aandeel diesel in de mobiliteitsvraag ingevuld door personenwagens S-mer versus onderhavige studie____________________________________________ 163 Tabel 178: Geselecteerde scenario’s. _________________________________________________ 165 Tabel 179: Overzicht jaarlijks aantal uitgevoerde conversies bij zwaar vervoer. ________ 168 Tabel 180: Kostprijs deeltjesfilter voor zwaar vervoer per euroklasse. __________________ 168 Tabel 181: Overzicht emissiereductiepercentages door retrofit met deeltjesfilter. ________ 169 Tabel 182: Implementatieniveau van mengsel 5 % biodiesel. ___________________________ 170 Tabel 183: Aandeel dieselwagens in de nieuw verkochte personenwagens. ______________ 171 Tabel 184: Introductieverloop van hybride voertuigen _________________________________ 172 Tabel 185: Voertuigenpark(diesel) scenario’s. ________________________________________ 173 Tabel 186: Emissies PM2,5 wegverkeer voor de verschillende scenario’s. _______________ 173 Tabel 187: Inputgegevens private marginale kostencurve fijn stofemissies wegverkeer. __ 176 Tabel 188: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve. ___________________ 177 Tabel 189: Marginale kosten deeltjesfilters bij verschillende investeringskosten. ________ 179 Tabel 190: Jaarlijkse investeringskost (prijsverschil benzine/dieselwagen). _____________ 180 Tabel 191: Brandstofgegevens._______________________________________________________ 180 Tabel 192: Prijsverschillen diesel/benzine (marginale kost gelijk aan nul).______________ 180 Tabel 193: Aandeel fijn stofemissies: Overige uitlaat emissies verkeer, 2000. ___________ 182 Tabel 194: Aandeel fijn stofemissies: Niet-uitlaatemissies bij verkeer, 2000. ____________ 186 Tabel 195: Aandeel fijn stofemissies: Landbouw. ______________________________________ 189 Tabel 196: Energieverbruiken voor de landen tuinbouwsector in 2000 in Vlaanderen. _ 189 Tabel 197: Energiehoeveelheden voor de verbrandingsprocessen in de landen tuinbouwsector in 2000 in Vlaanderen. ______________________________________ 190 Tabel 198: Glasareaal in Vlaanderen in 2000. ________________________________________ 191

Tabel 199: Aantal glastelers in 2000 in Vlaanderen. __________________________________ 191 Tabel 200: Emissiegrenswaarden middelgrote stookinstallaties en maximale emissiefactoren (TSP). _____________________________________________________ 192 Tabel 201: Volume rookgassen van de verschillende brandstoffen. _____________________ 192 Tabel 202: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor middelgrote verbrandingsinstallaties (levensduur 30 jaar). _______________________________________________________ 193 Tabel 203: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor middelgrote verbrandingsinstallaties (levensduur 20 jaar). _______________________________________________________ 193 Tabel 204: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het BAU scenario. _____________ 194 Tabel 205: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario worst case. _______________________________________________________ 196 Tabel 206: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario best case. _________________________________________________________ 198 Tabel 207: Verschillen in emissies fijn stof tussen BAU worst case en BAU best case. ___ 199 Tabel 208: Aannames energiebesparing kassen in de glastuinbouwsector. ______________ 201 Tabel 209: Energiehoeveelheden voor het scenario energiebesparing in de landen tuinbouwsector. ____________________________________________________________ 201 Tabel 210: Emissiereducties fijn stof in de landen tuinbouwsector door energiebesparing. ___________________________________________________________________________ 201

Tabel 211: Aannames aandeel aardgas in de glastuinbouwsector (energieconversie 1). _ 203 Tabel 212: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het ER scenario ‘energieconversie 1. ___________________________________________________________________________ 203

Tabel 213: Emissiereducties fijn stofvoor ER scenario energieconversie 1 bij de landbouw. ___________________________________________________________________________ 204 214: Aannames aandeel aardgas in de glastuinbouwsector (energieconversie 2). _ 204

Tabel Tabel 215: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het ER scenario energieconversie 2.

___________________________________________________________________________ 205

Tabel 216: Emissiereducties fijn stof voor ER scenario energieconversie 2 bij de landbouw. ___________________________________________________________________________ 205

Tabel 217: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het gecombineerd ER scenario. _ 205 Tabel 218: Emissies fijn stof voor het gecombineerd ER scenario in de landbouw. ______ 206 Tabel 219: Emissiereducties fijn stof voor gecombineerd ER scenario bij de landbouw. _ 206 Tabel 220: Bezetting en standplaatsen voor runderen in Vlaanderen (2002).____________ 208 Tabel 221: Bezetting en standplaatsen voor varkens in Vlaanderen (2002). _____________ 208 Tabel 222: Bezetting en standplaatsen voor pluimvee in Vlaanderen (2002). ____________ 209 Tabel 223: Inschatting van het aantal dieren per ventilator en debiet. __________________ 209 Tabel 224: Voorspellingen veestapel. ________________________________________________ 210 Tabel 225: Emissies fijn stof veeteelt BAU scenario. __________________________________ 210 Tabel 226: Aantal varkens en pluimvee in IPPC bedrijven. ____________________________ 212 Tabel 227: Inputgegevens veestapel emissiereductiescenario 1. ________________________ 213 Tabel 228: Emissies fijn stof veeteelt ER IPPC. _______________________________________ 214 Tabel 229: Emissiereducties fijn stof bij de veeteelt: ER IPPC. ________________________ 215 Tabel 230: Inputgegevens veestapel emissiereductiescenario 2. ________________________ 216 Tabel 231: Emissies fijn stof veeteelt ER totaal. _______________________________________ 217 Tabel 232: Emissiereducties fijn stof bij de veeteelt: ER totaal. ________________________ 218 Tabel 233: Kostprijzen natte wasser. _________________________________________________ 222 Tabel 234: Kosten natte wasser bij varkens- en kippenstallen. _________________________ 222 Tabel 235: Inputgegevens private marginale kostencurve TSP voor de stofemissies bij de veeteelt. ___________________________________________________________________ 223

Tabel 236: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve TSP voor de stofemissies bij de veeteelt. _________________________________________________ 224 Tabel 237: Inputgegevens private marginale kostencurve PM10 voor de stofemissies bij de veeteelt. ___________________________________________________________________ 225 Tabel 238: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM10 voor de stofemissies bij de veeteelt. _________________________________________________ 226 Tabel 239: Inputgegevens private marginale kostencurve PM2,5 voor de stofemissies bij de veeteelt. ___________________________________________________________________ 227 Tabel 240: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM2,5 voor de stofemissies bij de veeteelt. _________________________________________________ 228

LIJST MET FIGUREN Figuur 1: Overzicht groepen van maatregelen wegverkeer. ____________________________ Figuur 2: Geografische opsplitsing fijn stofemissies scenario 1 (BAU) in 2000. _________ Figuur 3: Geografische opsplitsing fijn stofemissies scenario 1 (BAU) in 2010. _________ Figuur 4: Geografische opsplitsing fijn stofemissies scenario 6 (combinatie van alle scenario’s) in 2010. ________________________________________________________

165 174 174 175

LIJST MET GRAFIEKEN Grafiek 1: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in BAU(min) en BAU(max) scenario. ___________________________________________________________________ 27 Grafiek 2: Vergelijking energiescenario’s PRIMES met BAU scenario’s. ________________ 28 Grafiek 3: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in ER(min) en ER(max) scenario. ___________________________________________________________________ 44 Grafiek 4: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in BAU(min) en ER(min) scenario. ___________________________________________________________________ 46 Grafiek 5: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in BAU(max) en ER(max) scenario. ___________________________________________________________________ 47 Grafiek 6: Fijn stofemissies BAU scenario worst case in de tertiaire sector. _____________ 55 Grafiek 7: Fijn stofemissies BAU scenario best case in de tertiaire sector. _______________ 57 Grafiek 8: Fijn stofemissies gecombineerd ER scenario in de tertiaire sector. ____________ 66 Grafiek 9: Vergelijking fijn stofemissies BAU best case en ER scenario in de tertiaire sector. ____________________________________________________________________________ 67

Grafiek 10: Totaal energieverbruik (exclusief hout) in de verschillende industriële sectoren Vlaanderen in BAU scenario. ________________________________________________ 74 Grafiek 11: Verbrandingsemissies fijn stof (exclusief hout) Vlaanderen in BAU scenario worst case.__________________________________________________________________ 77 Grafiek 12: Verbrandingsemissies fijn stof (exclusief hout) Vlaanderen in BAU scenario best case. _______________________________________________________________________ 79 Grafiek 13: Verbrandingsemissies fijn stof (exclusief hout) Vlaanderen in scenario brandstofswitch 3 (maximale brandstofswitch). _______________________________ 83 Grafiek 14 Vergelijking BAU best case en ER scenario voor de verbrandingsprocessen (exclusief hout) in de industrie. _______________________________________________ 84 Grafiek 15: Emissies fijn stof spaanplaatbedrijven in het BAU scenario. _________________ 90 Grafiek 16: Emissies fijn stof verbranding van hout in BAU scenario. ___________________ 95 Grafiek 17: Emissies fijn stof verbranding van hout in het ER scenario. _________________ 99 Grafiek 18 Vergelijking BAU en ER scenario voor de verbranding van hout. ____________ 100 Grafiek 19: Private marginale kostencurve TSP verbrandingsprocessen industrie. ______ 101 Grafiek 20: Maatschappelijke marginale kostencurve TSP verbrandingsprocessen industrie. ___________________________________________________________________________ 102 Grafiek 21: Private marginale kostencurve PM10 verbrandingsprocessen industrie. _____ 103

Grafiek 22: Maatschappelijke marginale kostencurve PM10 verbrandingsprocessen industrie. __________________________________________________________________ 104 Grafiek 23: Private marginale kostencurve PM2,5 verbrandingsprocessen industrie. _____ 105 Grafiek 24: Maatschappelijke marginale kostencurve PM2,5 verbrandingsprocessen industrie. __________________________________________________________________ 106 Grafiek 25: Private marginale kostencurve fijn stofemissies wegverkeer. _______________ 176 Grafiek 26: Maatschappelijke marginale kostencurve fijn stofemissies wegverkeer.______ 177 Grafiek 27: Slijtage van banden versus gemiddelde snelheid voertuig __________________ 187 Grafiek 28: Slijtage van remmen versus gemiddelde snelheid voertuig __________________ 188 Grafiek 29: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het BAU scenario. _____________ 195 Grafiek 30: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario worst case. ________________________________________________________ 197 Grafiek 31: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario best case. _________________________________________________________ 199

Grafiek 32: Vergelijking fijn stofemissies verbrandingsprocessen BAU best case en ER in de landbouw. _________________________________________________________________ 207 Grafiek 33: Emissies fijn stof veeteelt BAU scenario. __________________________________ 211 Grafiek 34: Emissies fijn stof veeteelt ER IPPC. ______________________________________ 215 Grafiek 35: Emissies fijn stof veeteelt ER totaal. ______________________________________ 218 Grafiek 36: Vergelijking fijn stofemissies veeteelt BAU en ER IPPC. ___________________ 219 Grafiek 37: Vergelijking fijn stofemissies veeteelt BAU en ER totaal. ___________________ 220 Grafiek 38: Totaal stofemissies varkens in BAU en ER scenario. _______________________ 220 Grafiek 39: Totaal stofemissies kippen in BAU en ER scenario. ________________________ 221 Grafiek 40: Totaal stofemissies veeteelt in BAU en ER scenario. _______________________ 221 Grafiek 41: Private marginale kostencurve TSP veeteelt. ______________________________ 223 Grafiek 42: Maatschappelijke marginale kostencurve TSP veeteelt. ____________________ 224 Grafiek 43: Private marginale kostencurve PM10 veeteelt. _____________________________ 225 Grafiek 44: Maatschappelijke marginale kostencurve PM10 veeteelt. ___________________ 226 Grafiek 45: Private marginale kostencurve PM2,5 veeteelt._____________________________ 227 Grafiek 46: Maatschappelijke marginale kostencurve PM2,5 veeteelt. ___________________ 228

1

MANAGEMENTSAMENVATTING De studie “Evaluatie van het reductiepotentieel voor fijn stofemissies (TSP; PM10, PM2,5) naar het compartiment lucht in een aantal sectoren in Vlaanderen” werd uitgevoerd door Vito. DEEL 1 In DEEL 1 van deze studie worden de emissiegegevens van fijn stof (TSP, PM10 en PM2,5) voor de jaren 1995 en 2000 besproken voor alle sectoren in Vlaanderen. Er is ook een literatuurstudie terug te vinden over de mogelijke reductiemaatregelen voor fijn stof in de industrie (nageschakelde technieken), bij verkeer en in de veeteelt. DEEL 2 In DEEL 2 worden de verschillende te behandelen sectoren onder de loep genomen: o o o o o o o o o o

Huishoudelijke verwarming Verwarming in de tertiaire sector Afvalverbranding in open lucht Industriële verbrandingsprocessen (exclusief sectoren die reeds onderwerp zijn van een sectorstudie) Huisvuilverbrandingsinstallaties Industriële processen (exclusief sectoren die reeds onderwerp zijn van een sectorstudie) Wegvervoer: uitlaat emissies Overig verkeer en vervoer: uitlaat emissies Verkeer en vervoer: niet-uitlaat emissies Land- en tuinbouw, veeteelt en visvangst

Er wordt telkens een beschrijving van de sector weergegeven, er wordt nagegaan welke wetgeving (voor fijn stof) van toepassing is op de sector, vervolgens wordt er een businessas-usual scenario (BAU scenario) bepaald en eventueel emissiereductiescenario’s (ER scenario’s). Voor de ER scenario’s worden daar waar nodig kosten berekend. Er wordt hier in het kort samengevat per sector wat de evolutie naar de toekomst is voor fijn stofemissies (BAU scenario), wat de mogelijke reductiemaatregelen zijn, welke reducties van fijn stof ze met zich mee kunnen brengen in het ER scenario t.o.v. het BAU scenario en welke kosten hiermee gepaard gaan.

2

Huishoudelijke verwarming In het BAU scenario worden voorspellingen gemaakt i.v.m. het aantal nieuwbouwwoningen, de besparende maatregelen die op basis van de huidige wetgeving of stimulansen genomen worden en de oude stookolie- en aardgasketels die autonoom vervangen worden. In het BAU scenario is er reeds een daling terug te vinden in fijn stofemissies tussen 2000 (genormaliseerd) en 2020 (222,4 ton TSP) omwille van energiebesparende maatregelen die in de toekomst genomen worden. Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de huishoudelijke verwarming: o Bijkomende energiebesparende maatregelen (dakisolatie, hoogrendementsglas, muurisolatie, vloerisolatie, verlaging van de temperatuur ’s nachts, spaardouchekoppen en zonneboilers). o Bijkomende vervanging van oude stookolie- en aardgasketels. o Vervanging van verwarmingsinstallaties op elektriciteit door aardgasinstallaties o Vervanging van kolenkachels door aardgaskachels

TSP PM10 PM2,5

2005 82,8 59,1 47,0

Huishoudelijke verwarming Reducties (ton) 2010 2015 150,3 201,9 107,9 149,7 86,1 122,6

2020 253,4 191,4 159,1

Bij de huishoudelijke verwarming gaat het telkens om maatregelen die inspelen op het energieverbruik van de huishoudens. Deze maatregelen worden in de eerste plaatse genomen voor de reductie van het energieverbuik en de emissies van CO2, SO2 en NOX, waardoor er aan deze maatregelen geen kosten werden toegekend voor fijn stof in deze studie. Verwarming in de tertiaire sector In het BAU scenario worden voorspellingen gemaakt i.v.m. het energieverbruik in de tertiaire sector in de toekomst. Het aandeel emissiearme brandstoffen (voor fijn stof) stijgt ten nadele van de emissierijke brandstoffen (voor fijn stof) waardoor er in het BAU scenario reeds een daling terug te vinden is van fijn stofemissies tussen 2000 (genormaliseerd) en 2020 (8,4 ton TSP). Deze daling is ook gedeeltelijk te danken aan de natuurlijke vervanging van oude stookinstallaties door minder vervuilende nieuwe stookinstallaties. Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de verwarming in de tertiaire sector

3

o Betere isolatie van gebouwen. o Energieconversie, vervanging van verwarmingsketels door ketels die werken op emissiearme brandstoffen. o Technologieconversie, vervanging van verwarmingsketels door ketels met een hoger rendement of WKK. o Betere comfortregeling.

TSP PM10 PM2,5

Verwarming in de tertiaire sector Reducties (ton) 2005 2010 2015 2020 24,3 39,0 45,3 53,7 23,2 37,3 43,6 51,9 22,1 35,7 42,0 50,2

Net zoals bij de huishoudelijke verwarming gaat het bij de verwarming in de tertiaire sector telkens om maatregelen die inspelen op het energieverbruik. Deze maatregelen worden in de eerste plaatse genomen voor de reductie van het energieverbruik en van de emissies van van CO2, SO2 en NOX, waardoor er aan deze maatregelen geen kosten werden toegekend voor fijn stof in deze studie. Afvalverbranding in open lucht Sensibilisering en bewustwording kunnen er toe leiden dat afvalverbranding in open lucht afneemt. Sensibilisering en bewustwording zijn moeilijk kwantificeerbaar, waardoor afvalverbranding in open lucht niet wordt onderzocht in deze studie. Industriële verbrandingsprocessen In het BAU scenario worden voorspellingen gemaakt i.v.m. het energieverbruik in de te behandelen industriële sectoren in deze studie. Het aandeel emissiearme brandstoffen (voor fijn stof) stijgt ten nadele van de emissierijke brandstoffen (voor fijn stof). De spaanplaatproducenten zullen in de nabije toekomst investeren in een natte elektrostatische precipitator voor hun directe drogers en de houtverbrandingsinstallaties met een nominaal thermisch vermogen van meer dan 5 MW zijn onlangs voorzien van een doekenfilter of droge elektrostatische precipitator. Door deze maatregelen en omwille van de minder vervuilende nieuwe stookinstallaties is er in het BAU scenario reeds een daling terug te vinden van fijn stofemissies tussen 2000 en 2020 (1092,5 ton TSP). Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de industriële verbrandingsprocessen (exclusief sectoren die onderwerp zijn van een afzonderlijke sectorstudie): o Doorgedreven overschakeling naar emissiearme brandstoffen. o Installatie van een doekenfilter bij houtverbranding (stookinstallaties met een nominaal thermische vermogen van minder dan 5 MW).

4

o Vervanging van een houtverbrandingsinstallatie met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW door een aardgasinstallatie.

TSP PM10 PM2,5

2005 188,2 155,0 135,1

Industriële verbrandingsprocessen Reducties (ton) 2010 2015 303,8 404,8 259,7 343,5 230,1 308,9

2020 532,1 453,0 408,9

De doorgedreven overschakeling naar emissiearme brandstoffen wordt in de eerste plaats gedaan voor de reductie van CO2, SOX en NOX, waardoor de kosten in deze studie niet aan fijn stof worden toegekend. De marginale reductiekosten (private discontovoet 10 % en maatschappelijke discontovoet 5 %) voor de installatie van een doekenfilter op een houtverbrandingsinstallatie met een thermisch vermogen van minder dan 5 MW en de vervanging van zo’n installatie door een aardgasinstallatie worden hieronder weergegeven.

Doekenfilter Vervanging door aardgas

Private marginale reductiekost PM2,5 (Euro/ton) 13 198 15 569

Maatschappelijke marginale reductiekost PM2,5 (Euro/ton) 10 776 22 185

Huisvuilverbrandingsinstallaties Door de huisvuilverbrandingsinstallaties werden in het verleden reeds veel inspanningen geleverd om stofemissies te reduceren. Maatregelen die als doel hebben om primair in te grijpen op andere polluenten dan stof hebben in vele gevallen eveneens een gunstige invloed op de stofemissies. Door alle reducerende maatregelen die reeds getroffen werden voor de beperking van de emissies in deze sector zijn de emissies van stof heden reeds laag. De gemiddelde emissieconcentratie per installatie bedraagt minder dan 10 mg/Nm3. Verdere emissiereductiemaatregelen voor stof werden in deze studie niet voorgesteld. Industriële processen In het verleden werden er reeds verscheidene reductiemaatregelen voor fijn stof voorzien voor de industriële procesinstallaties en voor de diffuse emissies. In de kleiverwerkende nijverheid worden er tegen 2004 reductiemaatregelen voor SOX voorzien die ook een sterk reducerend vermogen hebben voor fijn stof. Veel reductiepotentieel is er niet meer aanwezig voor de industriële processen van de te behandelen sectoren.

5

Wegvervoer: uitlaat emissies Door vernieuwing van het voertuigenpark is er reeds een reductie van 43,5 % gerealiseerd voor fijn stofemissies tussen het jaar 2000 en 2010. Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor wegvervoer (uitlaat emissies): o o o o

Deeltjesfilters op zware vrachtwagens en bussen. Introductie van biodiesel in het hele voertuigpark. Tegengaan van de verdieselijking bij personenwagens. Introductie van hybridenvoertuigen.

PM2,5

Wegvervoer (uitlaat emissies) 2010 scenario t.o.v. 2010 BAU % redcutie Reductie (ton) 8,3% 320

De maatregelen introductie van biodiesel en hybridenvoertuigen worden niet in de eerste plaats gedaan voor de reductie van fijn stofemissies. De kosten voor deze maatregelen worden dus niet toegekend aan fijn stof in deze studie. De marginale reductiekosten (private discontovoet 10 % en maatschappelijke discontovoet 5 %) voor deeltjesfilters en het afzwakking van de verdieselijking worden hieronder weergegeven.

Private marginale reductiekost PM2,5 (Euro/ton)

Deeltjesfilter

Tegengaan verdieselijking

Zware vrachtwagen Euro1 Zware vrachtwagen Euro2 Zware vrachtwagen Euro3 Stadsbussen Euro 3 Reisbussen Euro2 Reisbussen Euro3 PW Euro3 PW Euro4

88 270 160 877 225 108 378 368 662 920 842 166 45 788 709 975

Maatschappelijke marginale Reductiekost PM2,5 (Euro/ton) 74 267 125 795 162 504 273 141 518 359 607 954 46 975 724 437

Overig verkeer en vervoer: uitlaat emissies Overig verkeer en vervoer dat kort besproken wordt in deze studie is treinverkeer, binnenscheepvaart, luchtvaart en overige mobiele bronnen. Mogelijke reductiemaatregelen, daar waar bekend, worden kort aangehaald. Verder wordt er verwezen naar studies die in uitvoering zijn over deze transportmiddelen.

6

Verkeer en vervoer: niet-uitlaat emissies Door de strenge normen die opgelegd worden voor de uitlaatemissies bij voertuigen, zullen de niet-uitlaatemissies bij verkeer en vervoer meer aan belang winnen. Er is echter slechts weinig geweten over mogelijke reductiemaatregelen met reductiepercentages en kosten. Er wordt verder kort aangehaald welke parameters er een belangrijke rol spelen in de nietuitlaatemissies. Omwille van de grote onzekerheid op de bestaande emissiegegevens en de ontbrekende gegevens over reducerende maatregelen, wordt deze emissiebron niet onderzocht in deze studie. Land- en tuinbouw, veeteelt en visvangst Voor deze sector worden in deze studie enkel de verbrandingsprocessen en de runder-, varkens- en kippenstallen bekeken. In het BAU scenario worden voorspellingen gemaakt i.v.m. het energieverbruik in de landen tuinbouwsector. Het aandeel emissiearme brandstoffen (voor fijn stof) stijgt ten nadele van de emissierijke brandstoffen (voor fijn stof) waardoor er in het BAU scenario reeds een daling terug te vinden is van fijn stofemissies tussen 2000 (genormaliseerd) en 2020 (581,5 ton TSP) voor de verbrandingsprocessen. Een deel van deze daling is ook te danken aan de natuurlijke vervanging van oude stookinstallaties door minder vervuilende nieuwe. Voor het aantal runderen, varkens en kippen werden er voorspellingen gemaakt door ALT. In het BAU scenario is er een stijging terug te vinden van fijn stofemissies tussen 2000 en 2020 (817,3 ton TSP). Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de landen tuinbouwsector bij de verbrandingsprocessen: o Energiebesparende maatregelen in de glastuinbouwsector. o Doorgedreven overschakeling naar emissiearme brandstoffen (voor fijn stof) in de glastuinbouwsector.

TSP PM10 PM2,5

Land- en tuinbouwsector: Verbrandingsprocessen Reducties (ton) 2005 2010 2015 2020 154,1 190,6 121,4 94,1 124,9 156,1 100,8 78,8 99,4 125,1 81,5 64,4

De energiescenario’s worden in de eerste plaats gedaan voor de reductie van het energieverbruik en de emissies van CO2, SO2 en NOX, waardoor de kosten in deze studie niet aan fijn stof worden toegekend.

7

Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de landen tuinbouwsector bij de veeteelt: o Installatie van een natte wasser bij de varkens- en kippenstallen.

TSP PM10 PM2,5

2005 363,8 167,1 42,0

Land- en tuinbouwsector: Veeteelt Reducties (ton) 2010 2015 783,4 1697,4 360,7 781,5 91,1 197,5

2020 2611,4 1201,3 303,8

De marginale reductiekosten (private discontovoet 10 % en maatschappelijke discontovoet 5 %) voor de installatie van een natte wasser bij varkensstallen en voor de installatie van een natte wasser met voorwasser bij kippenstallen worden hieronder weergegeven.

Vleesvarkens Zeugen Kraamzeugen Mestkippen Kuikens Moederkippen

Private marginale reductiekost PM2,5 (Euro/ton) 402 625 732 848 3 355 331 451 557 284 621 673 792

Maatschappelijke marginale reductiekost PM2,5 (Euro/ton) 321 666 585 489 2 680 653 360 759 226 615 539 234

8

1

HUISHOUDELIJKE VERWARMING

In Tabel 1 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de subsector ‘huishoudelijke verwarming’ voor fijn stofemissies t.o.v. de emissies bij de sector ‘bevolking’ en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 1: Aandeel fijn stofemissies: Huishoudelijke verwarming. t.o.v. bevolking Huishoudelijke verwarming

t.o.v. totaal Vlaanderen

TSP

PM10

PM2,5

TSP

PM10

PM2,5

77,5%

79,1%

78,4%

0,5%

2,7%

5,9%

1.1 Inleiding De volgende stappen geven de methodologie weer die in dit hoofdstuk gevolgd zal worden voor het bepalen van het reductiepotentieel voor fijn stof bij de huishoudelijke verwarming: o Beschrijving sector § Bepaling van het woningpark voor het jaar 2000. § Verdeling van de energie (genormaliseerde Energiebalans Vlaanderen 2000) over het woningpark 2000. o Wetgeving o BAU scenario (2005, 2010, 2015 en 2020): § Voorspelling van het aantal nieuwbouwwoningen. § Voorspelling van bijkomende besparende maatregelen (klimaatplan). o Emissiereductiescenario (2005, 2010, 2015, 2020): § Voorspelling van bijkomende besparende maatregelen t.o.v. BAU scenario (klimaatplan). § Vervanging van oude stookolie- en aardgasketels (klimaatplan). § Vervanging van verwarmingsinstallaties op elektriciteit door aardgasinstallaties (klimaatplan). § Vervanging van kolenkachels door aardgaskachels (klimaatplan). o Voor de verschillende scenario’s wordt het energieverbruik berekend. Met behulp van emissiefactoren worden de fijn stofemissies bepaald. Om het reductiepotentieel van fijn stof bij huishoudelijke verwarming te bepalen, dienen eerst voor het basisjaar 2000 het aantal woningen met hun respectievelijk verwarmingstype, ouderdom van de woning en de reeds geïmplementeerde isolatie in kaart gebracht te worden. Dit zal gebeuren aan de hand van de ‘Socio-economische enquête van 2001’ uitgevoerd door het NIS (Nationaal Instituut voor de Statistiek). Nodige gegevens die niet beschikbaar zijn via deze enquête worden uit ‘Energieverbruik en energiebesparingspotentieel in de woningen in Vlaanderen, [J. Desmedt et al., 2000]’ gehaald.

9

In een tweede stap dient de Energiebalans Vlaanderen over het woningpark verdeeld te worden. Hiervoor dienen de energiebesparingen van de verschillende maatregelen (nieuwe verwarmingsinstallaties, isolatie, zonneboilers, doorstroombegrenzers, …) gekend te zijn. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van de rendementen van de verschillende types installaties en de besparingspotentiëlen die voor de studie ‘Energieverbruik en energiebesparingspotentieel in de woningen in Vlaanderen [J. Desmedt et al., 2000]’ berekend werden. Met behulp van de energiebesparingen en de genormaliseerde energiebalans Vlaanderen, kunnen voor de verschillende type woningen ‘historische’ energieverbruiken bepaald worden. Met ‘historische’ energieverbruiken worden de energieverbruiken van een type woning bedoeld die geen besparende maatregelen heeft (oude verwarmingsinstallaties, geen isolatie, geen doorstroombegrenzers, …). Vanuit een woningpark, het ‘historisch’ energieverbruik en de energiebesparingen voor de verschillende maatregelen, kan het totale energieverbruik in Vlaanderen bepaald worden. Voor de verschillende scenario’s moet dus enkel het woningpark (met implementatie van besparende maatregelen) berekend zijn om het energieverbruik te kennen. In Bijlage A wordt aangetoond hoe de berekeningen voor het energieverbruik gebeuren. Voor het BAU scenario worden de nieuwbouwwoningen, samen met nog enkele besparende maatregelen die in het klimaatplan vermeld staan in rekening gebracht. Het emissiereductiescenario is gebaseerd op het BAU scenario. Meer emissiereducerende maatregelen, afkomstig van het klimaatplan, worden in rekening gebracht. Uit de vooropgestelde scenario’s kan per brandstofsoort de verbruikte hoeveelheid voor de verschillende zichtjaren (2005-2010-2015-2020) bepaald worden voor Vlaanderen. Aan de hand van deze energiegegevens kunnen met behulp van emissiefactoren de fijn stofemissies voor de verschillende jaren berekend worden.

1.2 Beschrijving sector 1.2.1

Bepaling van het woningpark voor het jaar 2000

Als input van de gegevens over de huishoudens werd de ‘Socio-economische enquête van 2001’ uitgevoerd door het NIS (Nationaal Instituut voor de Statistiek) gebruikt. Deze enquête was verplicht in te vullen door alle inwoners van België en de respons hierop was 96,9% voor België. De volgende vragen, van belang voor deze studie, kwamen aan bod in de enquête: ·

In wat voor woning woont u? o Eengezinswoning open bebouwing o Eengezinswoning halfopen bebouwing o Eengezinswoning gesloten bebouwing o Appartement o Woonwagen, caravan o Andere

10

·

·

·

·

·

o Collectief huishouden o Eengezinswoning zonder precisie o Niet gespecificeerd Wanneer werd uw woning gebouwd? o Voor 1919 o Tussen 1919 en 1945 o Tussen 1946 en 1960 o Tussen 1961 en 1970 o Tussen 1971 en 1980 o Tussen 1981 en 1990 o Tussen 1991 en 1995 o In 1996 of later o Ik weet het niet, maar ik denk 20 jaar of meer o Ik weet het niet, maar ik denk minder dan 20 jaar o Niet gespecificeerd Hoe verwarmt u uw woning? o Individuele installatie voor centrale verwarming o Gemeenschappelijke installatie voor CV – meerdere woningen in hetzelfde gebouw o Gemeenschappelijke installatie voor CV – verscheidene gebouwen o Andere verwarmingsinstallatie (Decentraal) o Niet gespecificeerd Welke energie gebruikt u voornamelijk voor verwarming? o Stookolie (Mazout) o Steenkool o Hout o Warmtepomp o Elektriciteit o Aardgas (Leidinggas) o Butaan-, propaangas o Andere energiebronnen o Niet gespecificeerd Isolatie o Dubbele beglazing (Ja, Nee, Ik weet het niet, Niet gespecificeerd) o Gedeeltelijke of volledige dubbele beglazing (Volledig, Gedeeltelijk, Niet gespecificeerd) o Dak (Ja, Nee, Ik weet het niet, Niet gespecificeerd) o Buitenmuren (Ja, Nee, Ik weet het niet, Niet gespecificeerd) o Verwarmingsbuizen (Ja, Nee, Ik weet het niet, Niet gespecificeerd) Alternatieve energiebronnen o Zonne-energie

Bij het NIS werd een databank opgesteld waarin de antwoorden op bovenstaande vragen verzameld werden. Deze databank werd voor Vlaanderen opgevraagd en ons ter beschikking gesteld.

11

® De NIS-databank Aangezien de gegevens van de enquête niet per gezin mogen doorgegeven worden, werden deze op een geaggregeerd niveau opgenomen in de databank. Dit wil zeggen dat gezinnen die identiek antwoordden op de enquête, en dus bijvoorbeeld gehuisvest zijn in een sociale woonwijk of een appartement, werden opgenomen als zijnde ‘x aantal’ inwoners verdeeld over ‘y woningen’. Op die manier zijn 1.637.590 records aanwezig voor een totaal van 2.354.942 woningen waarvan de antwoorden werden ontvangen. In totaal werd de enquête naar 2.434.941 adressen gestuurd. In Vlaanderen heeft met andere woorden 96,71% van de bevolking geantwoord op de enquête. Op de databank werden queries uitgevoerd m.b.v. ‘SQL Query Analyzer’ om zo de gewenste gegevens te verkrijgen. Een overzicht van de uitgevoerde queries wordt hieronder weergegeven: Tabel 2: Overzicht van de uitgevoerde queries op de databank. Type woning

Bouwjaar

Verwarming

Energiebron

Isolatie

Eengezinswoning open bebouwing

voor 1945

CV (totaal)

Stookolie

Dubbele beglazing

Eengezinswoning halfopen bebouwing

1946 - 1970

decentraal

Steenkool

Dakisolatie

Eengezinswoning gesloten bebouwing

1971 - 1990

niet gespecificeerd

Hout

Buitenmuren isolatie

Appartement

na 1991

Warmtepomp

Verwarmingsbuizen isolatie

Collectief huishouden

weet niet, denk ouder dan 20 jaar

Elektriciteit

Eengezinswoning zonder precisie

weet niet, denk jonger dan 20 jaar

Aardgas (leidinggas)

Andere

niet gespecificeerd

LPG

Niet gespecificeerd

Andere energiebronnen Niet gespecificeerd

Van alle mogelijke combinaties werd het aantal woningen opgevraagd dat voldeed aan de restricties. In totaal werden dus 6048 mogelijkheden gecontroleerd. De resultaten werden omgezet in Excel-bestanden van waaruit bijkomende berekeningen konden worden uitgevoerd. Deze berekeningen omvatten ondermeer de extrapolatie van de ‘niet gespecificeerde’ antwoorden.

12

® Extrapolatie ‘niet gespecificeerde’ antwoorden Algemeen werd het aantal woningen waarbij men op een bepaalde vraag van de enquête ‘niet gespecificeerd’ antwoordde, proportioneel verdeeld over de wel gespecificeerde antwoorden. De verdeelsleutel die hierbij werd gebruikt, leidden we af uit de verdeling van het aantal woningen waarvan wel een antwoord op die specifieke vraag werd gegeven. De extrapolaties die omwille van de vraagstelling licht afwijken van dit schema worden hieronder besproken: ·

Isolatie: bij de vragen naar de isolatie van de woning werd telkens de mogelijkheid gegeven om te antwoorden met ‘Ik weet het niet’. Daarnaast komen ook woningen voor waarbij geen antwoord werd gegeven op de gestelde vraag (= ‘niet gespecificeerd’). Deze werden proportioneel verdeeld over de ‘ja’ en ‘nee’ antwoorden (Tabel 3): Tabel 3: Voorbeeld verdeelsleutels isolatie.

· ·

Dubbele beglazing

Aantal

Proportie

Ja Nee Ik weet het niet Niet gespecificeerd

400 100 10 20

400/500 = 80% 100/500 = 20%

Geëxtrapoleerd Ja

400+(10+20)x0,8 = 424

Op de hierboven beschreven manier werd voor elk van de ‘isolatievragen’ geëxtrapoleerd binnen de vraag waarop geen antwoord gegeven werd. Woningen waarvan de ouderdom niet gekend was werden als volgt geëxtrapoleerd: o Weet niet hoe oud, maar denk ouder dan 20 jaar: deze werden proportioneel verdeeld over de woningen van vóór 1945 en deze gebouwd tussen 1946 en 1971. o Weet niet hoe oud, maar denk jonger dan 20 jaar: deze werden proportioneel verdeeld over de woningen gebouwd tussen 1971 en 1990 en na 1990. o Niet gespecificeerd bouwjaar: deze werden proportioneel verdeeld over het totaal aan bouwjaren, dus van vóór 1945 tot na 1990.

Met behulp van deze extrapolaties wordt een overzicht bekomen van het volledige woningenpark van Vlaanderen voor het jaar 2001. Dit woningenpark is echter het totaal van de 96,71% die geantwoord hadden op de enquête. De overige 3,29% werden bijgevolg geëxtrapoleerd volgens de reeds gevonden verdelingen over type woning, bouwjaar, verwarming, energiebron en isolatie. Aangezien als basisjaar voor de studie gevraagd werd naar het jaar 2000 werd een omrekening uitgevoerd.

13

® Omrekening naar referentiejaar 2000 Om het woningenpark in het jaar 2000 te berekenen werden de woningen die werden bijgebouwd in 2001 afgetrokken van de totalen na extrapolatie. Het uiteindelijk bekomen woningenpark voor het jaar 2000 wordt in Bijlage B weergegeven. ® Extra gegevens In de NIS-enquête werden volgende maatregelen opgenomen: § § § § §

Isolatie van dak Isolatie van muren Dubbel glas Isolatie distributieleidingen Zonneboilers

Hier wordt nog rekening gehouden met andere maatregelen [J. Desmedt et al, 2000]: § § § § § §

Isolatie van vloeren Doorstroombegrenzer Spaardouchekop Onderhoud stookolieketel Verlaging van de temperatuur ’s nachts Ouderdom verwarmingsinstallatie

Het isoleren van distributieleidingen (verwarming en SWW) in onverwarmde ruimten is een maatregel die eenvoudig door de bewoner van de woning zelf kan uitgevoerd worden door het plaatsen van isolatiemateriaal. Indien de temperatuur van leidingwater continu op een hoge waarde staat ingesteld, treedt een energieverlies op en is een energiebesparing mogelijk. Een belangrijke maatregel is het beperken van de transmissieverliezen doorheen de wanden in contact met de buitenomgeving (ramen, vloeren, muren en daken). Dit kan bereikt worden door het aanbrengen van isolatiematerialen. In deze studie worden volgende maatregelen in rekening gebracht: ü ü ü ü

Isolatie van (spouw)muren Isolatie van daken Isolatie van vloeren Vervanging van enkele beglazing door bubbel, verbeterd dubbel of HR+ glas

Het plaatsen van een zonneboiler in bestaande woningen (en ook in nieuwbouwwoningen) is een mogelijk alternatief bij vervanging van de SWW-productie. In Vlaanderen is het echter steeds noodzakelijk om een naverwarming te hebben wanneer er te weinig zon is. We gaan uit van een zonneboiler met dekkingsgraad 50 %.

14

Doorstroombegrenzers brengen een verneveling van het water met zich mee (dus een lager waterverbruik) en kunnen toegepast worden op de keukenkraan en aan de wastafel. Een klassieke kraan zonder doorstroombegrenzer levert 10 liter/min, een kraan met een doorstroombegrenzer 8 liter/min, dus een besparing van 2 liter/min. De toepassing van spaardouchekoppen kan op een eenvoudige manier geïmplementeerd worden. Onderhoud aan de verwarmingsinstallatie is een belangrijke maatregel met een verbetering van het rendement tot gevolg en is noodzakelijk voor controle op defecten en slecht werkende verwarmingstoestellen. Deze maatregel kan toegepast worden bij centrale verwarmingsketels en decentrale verwarmingskachels. De meeste gebruikers van een decentraal verwarmingssysteem laten hun kachels jaarlijks onderhouden door een installateur of doen het onderhoud eenvoudigweg zelf. Centrale verwarmingssystemen worden best onderhouden door een erkend technicus. Een optimale regeling van de binnentemperatuur zorgt voor een comfort dat aangepast is aan de noden. Door de temperatuur gedurende de nachturen te doen dalen op een verantwoorde waarde (zodat condensatie en schimmelvorming worden vermeden) kan een belangrijke brandstofbesparing gerealiseerd worden. Deze maatregel kan eenvoudig geïmplementeerd worden door het aanpassen van de bestaande regeling (kamerthermostaat) of door een nieuwe regeling te voorzien. Naarmate de woningen beter geïsoleerd zijn, neemt het besparingseffect van nachtverlaging af. De verwarming neemt het grootste gedeelte in van het brandstofverbruik van een woning. Het uitvoeren van energiebesparende maatregelen (nieuwe ketels en kachels) leidt in vele gevallen tot een lagere brandstoffactuur voor de gebruiker. De huidige implementatie van de maatregelen die niet uit de NIS-enquête beschikbaar zijn, excl. ouderdom verwarmingsinstallatie, komt uit [J. Desmedt et al., 2000] en wordt in Tabel 4 weergegeven. Tabel 4: Huidige implementatie van extra maatregelen. Maatregel Gebruik van doorstroombegrenzers Gebruik van spaardouchekoppen Goede afstelling en onderhoud stookolieketel Aanpassen regeling binnentemperatuur (nachtverlaging) Isolatie vloer (woningen < 1970) Isolatie vloer (woningen > 1971)

Implementatiegraad 75% 25% 25% 75% 10% 20%

Informatie over de implementatie van de verschillende soorten verwarmingsinstallaties is terug te vinden in [G. Theys et al., 2001] voor centrale verwarming en in [J. Desmedt et al., 2000] voor decentrale verwarming. Tabel 5 geeft de gehanteerde implementatiegraden weer die in deze studie worden gebruikt.

15

Tabel 5: Implementatie verwarmingsinstallaties. Brandstof

Implementatiegraad

Decentrale verwarming

Woningen < 1990 Stookolie Aardgas Hout Steenkool LPG Elektriciteit Woningen > 1991 Alle Centrale verwarming

Woningen < 1990 Stookolie Aardgas Woningen > 1991 Stookolie Aardgas

1.2.2

Oud

Nieuw

36% 42% 50% 50% 42% 50%

64% 58% 50% 50% 58% 50%

0%

100%

jaren '70

jaren '80

jaren '90

Modulerende

Condenserende

39% 17%

28% 40%

33% 43%

0,5%

0,5%

100% 99%

0,5%

0,5%

Verdeling energieverbruik over woningenbestand 2000

Zoals reeds eerder vermeld kan vanuit een woningpark, het ‘historisch’ energieverbruik en de energiebesparingen voor de verschillende maatregelen, het totale energieverbruik in Vlaanderen bepaald worden. Er wordt verder uitgelegd hoe het ‘historisch’ energieverbruik per type woning en de energiebesparingen voor de verschillende maatregelen bepaald worden. De genormaliseerde Energiebalans Vlaanderen 2000 dient verdeeld te worden over de verschillende woningen. Er wordt gebruik gemaakt van de genormaliseerde energiebalans om klimaatseffecten te neutraliseren. De gehanteerde formule is: æ graaddagen genormaliseerd ö ÷ verbruik genormaliseerd = verbruik vastgesteld ´ ç 0,15 + 0,85 ÷ ç graaddagen vastgesteld ø è

De klimaatomstandigheden zijn een belangrijke determinant voor het energieverbruik van de gezinnen. Het aantal graaddagen vormt een goede indicator om tegelijk het belang van de koude en de behoefte aan verwarming weer te geven in de loop van een periode. Het is gelijk aan de som van de verschillen tussen de binnentemperaturen (gemiddelde verwarmingstemperatuur van de ruimtes) en de buitentemperaturen van elke dag van de periode voor zover de buitentemperatuuren lager zijn dan de grens waarop de verwarming aanslaat. Hoe hoger het aantal graaddagen in de loop van een periode, hoe groter de verwarminsgbehoeften zijn (lage temperaturen).

16

Het aantal graaddagen van een normaal jaar wordt in deze studie gelijk genomen aan 1922 (15/15)1, dit komt overeen met het aantal graaddagen in het jaar 1995. Voor de verdeling van de energiehoeveelheden over de verschillende woningen wordt gebruik gemaakt van de gemiddelde warmteverliezen van een woning in historische toestand, het installatierendement en de reeds genomen energiebesparende maatregelen. In [G. Theys et al, 2001] zijn de gemiddelde warmteverliezen (in Watt), per woningtype en ouderdom, in de historische toestand (= toestand met slechte isolatie) terug te vinden. Deze warmteverliezen worden in Tabel 6 weergegeven. Tabel 6: Gemiddelde warmteverliezen (Watt) in de historische toestand.

Appartement Open Halfopen Gesloten

< 1945 2928 14828 11285 8349

1946-1970 4099 20759 15799 11689

1971-1990 4517 20987 15817 11588

> 1991 5646 26233 19772 14485

In Bijlage C worden de energiebesparingen door het nemen van besparende maatregelen weergegeven. Deze besparingen werden per type woning bepaald aan de hand van gemiddelde, representatieve karakteristieken voor elk type woning, rekening houdend met de ouderdom van de woningen (oudere woningen zijn over het algemeen kleiner dan de meest recente). De karakteristieken voor de nieuwbouwwoningen in de scenario’s worden verondersteld hetzelfde te zijn als deze van bestaande woningen > 1991. Dezelfde berekeningswijze wordt gevolgd als in [J. Desmedt et al., 2000]. De gehanteerde karakteristieken voor de woningen worden in Bijlage D weergegeven. De besparingen door het installeren van installaties met een hoger rendement worden bepaald rekening houdend met het rendement van de ketels/kachels [G. Theys et al., 2001], en de iteratieve doorrekening van het model (energieverbruik). In deze studie wordt er rekening gehouden met installatierendementen. Het installatierendement is een combinatie van productierendement, regelingsrendement, afgifterendement en eventueel het distributierendement (centrale verwarming). In Bijlage E worden de gehanteerde rendementen van de ketels en kachels in deze studie weergegeven. In Bijlage F worden de besparingen door het installeren van installaties met een hoger rendement weergegeven. Bij de genormaliseerde Energiebalans Vlaanderen 2000 worden de besparingen die reeds genomen zijn, bekomen uit de besparende maatregelen en meer efficiënte installaties, opgeteld. Deze totale energiehoeveelheid wordt vervolgens over de verschillende woningtypes (16) verdeeld. Deze verdeling gebeurt aan de hand van het aantal woningen (opgesplitst per woningtype uit de enquête), de warmteverliezen van de woningen in historische toestand en het installatierendement in historische toestand. Voor het installatierendement in historische toestand worden voor woningen < 1990 oude ketels en 1

15/15 betekent dat de gemiddelde basisbinnentemperatuur en het aanslaan van de verwarming bepaald zijn op 15 °C.

17

kachels in rekening gebracht, voor woningen > 1991 worden ketels uit de jaren ’90 en oude kachels in rekening gebracht. Deze gegevens worden in Tabel 7 weergegeven. Tabel 7: Gehanteerde installatierendementen in de historische toestand.

Stookolie Hout Steenkool Aardgas LPG Elektriciteit

Installatierendement Oude ketel Ketel jaren '90 < 1990 > 1991 55% 72% 50% 50% 59% 72% 63% 91%

Kachel 49% 40% 40% 68% 68% 90%

Met behulp van al deze gegevens kan de genormaliseerde Energiebalans Vlaanderen 2000 procentueel verdeeld worden over de verschillende woningen. Voor elk woningtype kan zo een hoeveelheid GJ bepaald worden die de woning in historische toestand verbruikt. Deze verbruiken worden weergegeven in Tabel 8. Tabel 8: Berekende verbruiken woningen in historische toestand. GJ

Centraal Appartement

Decentraal

Centraal Open bebouwing

Decentraal

Centraal Halfopen bebouwing

Decentraal

Centraal Gesloten bebouwing

Decentraal

< 1945 1946-1970 1971-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1971-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1971-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1971-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1971-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1971-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1971-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1971-1990 > 1991

Stookolie

Hout

Steenkool

Aardgas

LPG

35 50 55 52 40 57 62 78 179 251 254 243 205 286 290 362 136 191 191 183 156 218 218 273 101 141 140 134 115 161 160 200

37 52 57 71 46 64 71 88 187 261 264 330 232 325 329 411 142 199 199 249 177 248 248 310 105 147 146 182 131 183 182 227

16 23 25 31 20 28 31 39 82 115 117 146 103 144 145 182 63 88 88 110 78 109 109 137 46 65 64 81 58 81 80 100

36 50 56 57 31 44 48 60 182 255 258 263 158 221 223 279 139 194 194 198 120 168 168 210 103 144 142 145 89 124 123 154

32 44 49 61 29 41 45 57 160 224 227 284 149 208 211 263 122 171 171 214 113 159 159 199 90 126 125 157 84 117 116 145

18

1.3 Wetgeving ® Normen In woningen worden enkel stookinstallaties gebruikt met een vermogen kleiner dan 100 kW. Deze stookinstallaties zijn niet in VLAREM opgenomen als ingedeelde inrichting en dus niet vergunningsplichtig. ® Emissiegegevens De emissiefactoren voor fijn stof die in deze studie gehanteerd worden blijven aangehouden tot 2020.

1.4 BAU scenario Voor het BAU scenario zullen, zoals reeds eerder vermeld, volgende voorspellingen gemaakt moeten worden: § § §

Voorspelling van het aantal nieuwbouwwoningen. Voorspelling van bijkomende besparende maatregelen. Vervanging van oude stookolie- en aardgasketels.

Op basis van de voorspellingen kan voor de jaren 2005, 2010, 2010 en 2020 een woningpark bepaald worden waaruit dan de energieverbruiken en de fijn stofemissies kunnen berekend worden. 1.4.1

Voorspelling van het aantal nieuwbouwwoningen

Het aantal nieuwbouwwoningen tot 2020 wordt ingeschat op basis van de schattingen in toename van het aantal huishoudens in de VRIND’99 statistieken van de Vlaamse Overheid. Deze voorspellingen lopen tot 2016 en werden voor 2020 lineair bijgeschat op basis van de toename in de voorgaande jaren. Het totaal aantal bijkomende huishoudens werd gelijk gesteld aan het totaal aantal nieuwbouwwoningen. Tabel 9: Huishoudens en bijkomende woningen in Vlaanderen.

Huishoudens Bijk. Woningen

2000 2 407 816

Huishoudens en bijkomende woningen 2005 2010 2015 2 485 739 2 543 014 2 592 690 77 923 57 275 49 676

2020 2 614 298 21 608

De verdeling van de nieuwbouwwoningen in 2000 over het type woning appartement enerzijds en open, half open en gesloten bebouwing anderzijds is terug te vinden in de

19

VRIND-statistieken van 2002 (hoofdstuk 15 Wonen). De verdeling tussen open, half open en gesloten bebouwing wordt gelijk genomen aan de verdeling over deze type woningen van recente woningen. Deze verdeling is terug te vinden in het studie en jaarrapport 2001-2002 van de Vlaamse Confederatie Bouw (Wonen en bouwen in Vlaanderen, Tussen droom en daad). De verdeling over de type woningen wordt in Tabel 10 weergegeven. Tabel 10: Verdeling over type woningen. Procentuele verdeling Appartement Open bebouwing Half open bebouwing Gesloten bebouwing

43% 38% 13% 6%

De huidige isolatiereglementering voor nieuwbouwwoningen houdt enkel rekening met geleidingsverliezen langs de gebouwschil. De woningen moeten minstens voldoen aan K55. In de toekomst zal niet enkel meer naar deze verliezen gekeken worden, maar zullen ook andere energieverbruiken in gebouwen aangepakt worden via de energieprestatieregelgeving (EPR). Deze evalueert het totale energieverbruik in een gebouw aan de hand van een complexe rekenprocedure die zal vastgelegd worden in een norm. De EPR zal rekening houden met: § § § §

De thermische isolatie van het gebouw: U-waarden en K-peil. Energieprestatie (E-peil) bij nieuwbouw woongebouwen, kantoren en scholen. Zomerconditie bij nieuwbouwwoongebouwen. Ventilatie.

Men is bezig met de ontwikkeling van een softwareprogramma dat gebruikt kan worden voor de energieprestatieregelgeving en –certificatie (klaar ten vroegste medio 2005). De energieprestatieregelgeving zal volgens het voorstel van decreet dat ingediend werd in het Vlaams Parlement op 1 juli 2004 van kracht zijn. Gezien de vertraging die het dossier oploopt zal het waarschijnlijk iets later worden. De Europese Richtlijn legt de verplichting op om ten laatste 4 jan 2006 eisen op te leggen aan de energieprestaties van gebouwen. In deze studie wordt aangenomen dat de energieprestatieregelgeving vanaf 2006 van kracht zal zijn. Voor de isolatie (muren, daken, vloeren en glas) in nieuwbouwwoningen tot en met 2005 wordt de K55 norm genomen (huidige wetgeving). Na 2005 moet de isolatie in woningen aan strengere normen voldoen volgens de EPR, nl. aan de K45 norm. Deze norm kan echter niet zoals de K55 norm eenduidig bepaald worden voor een type woning. Daarom wordt er in deze studie gebruik gemaakt van enerzijds een set k-waarden die strenger zijn dan de huidige isolatiewetgeving die minimaal technisch realiseerbaar zijn en anderzijds een set kwaarden (nog strenger) die maximaal technisch realiseerbaar zijn. Er worden dus twee verschillende BAU scenario’s uitgerekend, nl. het BAU(min) scenario waar de isolatie

20

minimaal technisch haalbaar is en een BAU(max) scenario waar de isolatie maximaal technisch haalbaar is. In beide scenario’s wordt aangenomen dat alle nieuwbouwwoningen voorzien zijn van doorstroombegrenzers, spaardouchekoppen, verlaging temperatuur ’s nachts, isolatie distributieleidingen en onderhoud van ketels. Als verwarmingsinstallaties worden enkel centrale verwarming op stookolie en aardgas in rekening gebracht. De verdeling van aardgas en stookolie over de nieuwbouwwoningen gebeurt aan de hand van deze verdeling bij woningen ouder dan 1990 uit de NIS-enquête. Voor aardgas is de aanname van de keuze van de ketels afhankelijk van het scenario. Er wordt naast ketels uit de jaren ’90 ook nog een onderscheid gemaakt in modulerende ketels en condenserende ketels. In deze studie wordt aangenomen dat in het BAU(min) scenario, naast aardgasketels uit de jaren ‘ 90, ook modulerende ketels worden geplaatst. Voor het BAU(max) scenario worden er in plaats van modulerende ketels, condenserende ketels geplaatst. De aardgasketel type jaren ’90 mag omwille van het Koninklijk Besluit tot regelgeving van NOx- en CO-emissieniveaus voor ketels < 300 kW niet meer op de markt gebracht worden vanaf 2005. Het aandeel aardgasketels type jaren ’90 wordt tot 2005 gelijk genomen aan 25% (aannames KVBG) en voor de andere jaren gelijk aan 0% (enkel modulerende ketels in het BAU(min) scenario en enkel condenserende ketels in het BAU(max) scenario). Voor stookolie wordt voor alle jaren hetzelfde rendement genomen als de meest recente ketel, nl. een ketel uit de jaren ’90. Na 2005 mogen echter de klassieke stookolieketels niet meer op de markt gebracht worden. De nieuwe ketels die wel voldoen aan het Koninklijk Besluit tot regelgeving van NOx- en CO-emissieniveaus voor ketels < 300 kW, hebben hetzelfde rendement als de klassieke stookolieketels type jaren ’90 ([W. Luyckx et al., 2001]), maar hebben een hogere kostprijs. Het aandeel stookolieketels type jaren ’90 wordt tot 2005 gelijk genomen aan 25% (zelfde aannames als voor aardgas) en voor de andere jaren gelijk aan 0% (enkel nog ketels die voldoen aan de wetgeving). De implementatiegraad van zonneboilers in nieuwbouwwoningen wordt gelijk genomen aan 0,5% (CO2/REG-plan). 1.4.2

Voorspelling van een bijkomende besparende maatregelen

® Dakisolatie In het ‘Voortgangsrapport 2003 van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ is het volgende terug te vinden over dakisolatie: “Er wordt uitgegaan van een verdubbeling van het aantal eigenaars van een bestaande woning dat dakisolatie plaatst t.o.v. een BAU-scenario (extra 20.000). Dakisolatie komt slechts in aanmerking voor fiscale aftrek indien het wordt aangebracht door een geregistreerde aannemer. Een aantal

21

elektriciteitsnetbeheerders in Vlaanderen voorzien premies in hun REG-actieplan 2003, ook voor doe-het-zelvers. Het Vlaamse Gewest doet belangrijke inspanningen om de burger te sensibiliseren omtrent dakisolatie. Er wordt van uitgegaan dat de emissiereductie door dakisolatie t.o.v. BAU voor 50% kan worden toegeschreven aan de acties gevoerd door het Vlaamse Gewest.” In deze studie wordt aangenomen dat er jaarlijks in 20 000 woningen dakisolatie wordt geplaatst. In Tabel 11 worden de aannames i.v.m. dakisolatie weergegeven. Tabel 11: Aantal dakisolaties in het BAU scenario.

2001 - 2005 100 000

Dakisolaties in BAU scenario 2006 - 2010 2011 - 2015 100 000 100 000

2016 - 2020 100 000

Uit de NIS-enquête wordt het aantal woningen per type gehaald die nog niet beschikken over dakisolatie. De verdeling van de bijkomende dakisolaties gebeurt procentueel aan de hand van deze aantallen. De k-waarde voor dakisolatie horende bij de huidige wetgeving (K55 norm), nl. 0,60 W/m2K, wordt tot en met 2005 in rekening gebracht in deze studie. Vanaf 2006 wordt er weer een onderscheid gemaakt in twee scenario’s, nl. BAU(min) waarin de isolatie minimaal technisch realiseerbaar is en BAU(max) waarin de isolatie maximaal technisch realiseerbaar is. Voor BAU(min) wordt 0,50 W/m2K als k-waarde gehanteerd en voor BAU(max) 0,20 W/m2K. ® Hoogrendementsglas In het ‘Voortgangsrapport 2003 van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ is het volgende terug te vinden over hoogrendementsglas: “Wat de vervanging van enkel door dubbel glas in de bestaande woningen betreft, wordt in de voorbereidende teksten over de fiscale aftrek uitgegaan van 16.000 aanvragen per jaar (stel 58% of 9.280 in Vlaanderen). Dit is een verdubbeling van het jaarlijks aantal vervangingen in een BAU-scenario. De terugverdientijd van deze maatregel ligt hoger dan 30 jaar2. De fiscale aftrek (40%) zal niet volstaan om een opmerkelijke toename van de vervangingen te bewerkstelligen. D.m.v. de energieprestatieregelgeving voor vergunde renovaties, een bijkomende tegemoetkoming in het kader van de REG-acties van de netbeheerders of brandstofleveranciers of in het kader van marktstimuleringsprogramma’s (REGdecreet) aangevuld met sensibilisering, kunnen de ingeschatte vervangingen wellicht wel bereikt worden. Een aantal elektriciteitsnetbeheerders voorzien in hun REGactieplannen voor 2003 reeds premies voor superisolerende beglazing. Er wordt 2

CO2/REG-beleidsplan 1999

22

vanuit gegaan dat 50% van de emissiereductie t.o.v BAU kan worden toegerekend aan de acties van het Vlaams Gewest.” In deze studie wordt aangenomen dat per jaar 4 640 woningen voorzien worden van hoogrendementsglas. In Tabel 12 worden de aannames i.v.m. hoogrendementsglas weergegeven. Tabel 12: Aantal bijkomende woningen met hoogrendementsglas in het BAU scenario.

2001 - 2005 23 200

Hoogrendementsglas in BAU scenario 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 23 200 23 200 23 200

Uit de NIS-enquête wordt het aantal woningen per type gehaald die nog beschikken over enkel glas. De verdeling van de bijkomende woningen met hoogrendementsglas gebeurt procentueel aan de hand van deze aantallen. De gehanteerde k-waarde voor hoogrendementsglas die in deze studie gehanteerd wordt is 1,1 W/ m2K. ® Verlaging van de temperatuur ‘s nachts In het ‘Voortgangsrapport 2003 van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ staat er enkel iets vermeld over de verlaging van de temperatuur ’s nachts in het emissiereductiescenario. Deze maatregel werd in het BAU scenario in zekere zin in rekening gebracht door de totale emissies in de huishoudens in het verleden door te trekken (trend). In deze studie wordt aangenomen dat het aantal woningen die hun temperatuur ’s nachts verlagen in het BAU scenario gelijk is aan het aantal woningen die deze maatregel doorvoeren in het ER scenario. In Tabel 13 wordt weergegeven wat de aannames zijn in deze studie voor deze besparende maatregel. Tabel 13: Verlaging van de temperatuur ’s nachts in het BAU scenario. Verlaging temperatuur ‘s nachts in BAU scenario 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 43 500 43 500 43 500 43 500

Uit de NIS-enquête wordt het aantal woningen per type gehaald die nog niet beschikken over een regeling van de centrale verwarming. De verdeling van de woningen die een regeling van centrale verwarmingsinstallatie toegewezen krijgen, gebeurt procentueel aan de hand van deze aantallen.

23

® Spaardouchekoppen In het CO2/REG-plan is terug te vinden dat 24 % van de Vlaamse huishoudens bereid zijn om een spaardouchekop te installeren, dit komt neer op ongeveer 577 000 spaardouchekoppen. Dit verdeeld over 20 jaar betekent 28 850 bijkomende douchekoppen per jaar. Tabel 14: Bijkomende spaardouchekoppen in het BAU scenario. Bijkomende spaardouchekoppen in het BAU scenario 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 144 250 144 250 144 250 144 250

Uit het woningpark 2000 worden het aantal woningen per type gehaald die nog niet beschikken over een spaardouchekop. De verdeling van de spaardouchekoppen zal gebeuren aan de hand van deze aantallen. 1.4.3

Vervanging van oude stookolie – en aardgasketels

In het CO2/REG-plan staat vermeld dat tegen 2010 322 600 oude ketels autonoom vervangen worden. In deze studie wordt aangenomen dat er tot 2020 per jaar 32 260 oude ketels vervangen worden in het BAU scenario. De verdeling stookolie-/aardgasketels wordt bepaald aan de hand van de ouderdom van deze ketels. De oudste ketels worden eerst vervangen. In Tabel 15 wordt weergegeven wat de aannames zijn van het aantal oude ketels dat vervangen wordt in deze studie. Tabel 15: Vervanging oude ketels in het BAU scenario.

Stookolie Aardgas

2001 - 2005 115.637 45.663

Vervanging oude ketels 2006 - 2010 2011 - 2015 115.637 93.512 45.663 67.788

2016 - 2020 69.517 91.783

De verdeling over woningtype gebeurt aan de hand van het aantal ‘oudste’ ketels in 2000. ® Aardgas Voor aardgas worden er naast het type ketel uit de jaren ’90 ook nog een modulerende en condenserende aardgasketel in rekening gebracht. De modulerende ketels worden in rekening gebracht in het BAU(min) scenario en de condenserende ketels in het BAU(max) scenario. Zoals reeds eerder vermeld mag een aardgasketel type jaren ’90 na 2005 niet meer op de markt worden gebracht. Het aandeel aardgasketels type jaren ’90 wordt tot 2005 gelijk genomen aan 25% (aannames KVBG) en voor de andere jaren gelijk aan 0% (enkel

24

modulerende ketels in het BAU(min) scenario en enkel condenserende ketels in het BAU(max) scenario). ® Stookolie De oude stookolieketels worden telkens vervangen door stookolieketels met een rendement gelijk aan dit van een stookolieketel type ‘90. Het aandeel stookolieketels type jaren ’90 wordt tot 2005 gelijk genomen aan 25% (zelfde aannames als voor aardgas) en voor de andere jaren gelijk aan 0% (enkel nog ketels die voldoen aan de wetgeving). 1.4.4

Energieverbruiken en emissies van fijn stof in het BAU scenario

Het energieverbruik voor Vlaanderen voor de verschillende jaren wordt bepaald aan de hand van de aangenomen woningparken in het BAU scenario. Met behulp van emissiefactoren (zie DEEL 1) worden de emissies van fijn stof voor de jaren 2005, 2010, 2015 en 2020 berekend. ® BAU(min) scenario In Tabel 16 worden de energieverbruiken en de fijn stofemissies voor de verschillende jaren in het BAU(min) scenario weergegeven.

25

Tabel 16: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het BAU(min) scenario. Huishoudelijke verwarming BAU(min) scenario

Verbruik totaal

TSP

PM10

PM2,5

Jaar 2000 Kolen Gas- en dieselolie LPG Aardgas Andere brandstoffen totaal

PJ 2,647 100,341 2,811 83,103 4,388

ton 158,8 501,7 0,6 16,6 592,4 1270,1

ton 79,4 501,7 0,6 16,6 562,7 1161,0

ton 39,7 501,7 0,6 16,6 533,1 1091,7


PJ 2,720 105,273 2,956 91,118 4,771

ton 163,2 526,4 0,6 18,2 644,0 1352,4

ton 81,6 526,4 0,6 18,2 611,8 1238,6

ton 40,8 526,4 0,6 18,2 579,6 1165,6


PJ 2,510 98,473 2,868 88,049 4,697

ton 150,6 492,4 0,6 17,6 634,1 1295,3

ton 75,3 492,4 0,6 17,6 602,4 1188,3

ton 37,7 492,4 0,6 17,6 570,7 1118,9


PJ 2,300 93,259 2,780 84,149 4,624

ton 138,0 466,3 0,6 16,8 624,2 1245,8

ton 69,0 466,3 0,6 16,8 593,0 1145,6

ton 34,5 466,3 0,6 16,8 561,8 1079,9


PJ 2,089 89,508 2,692 78,996 4,550

ton 125,4 447,5 0,5 15,8 614,2 1203,5

ton 62,7 447,5 0,5 15,8 583,5 1110,1

ton 31,3 447,5 0,5 15,8 552,8 1048,0

26

® BAU(max) scenario In Tabel 17 worden de energieverbruiken en de fijn stofemissies voor de verschillende jaren in het BAU(max) scenario weergegeven. Tabel 17: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het BAU(max) scenario. Huishoudelijke verwarming BAU(max) scenario

Verbruik totaal

TSP

PM10

PM2,5


PJ 2,647 100,341 2,811 83,103 4,388

ton 158,8 501,7 0,6 16,6 592,4 1270,1

ton 79,4 501,7 0,6 16,6 562,7 1161,0

ton 39,7 501,7 0,6 16,6 533,1 1091,7


PJ 2,720 105,273 2,956 90,427 4,771

ton 163,2 526,4 0,6 18,1 644,0 1352,3

ton 81,6 526,4 0,6 18,1 611,8 1238,5

ton 40,8 526,4 0,6 18,1 579,6 1165,5


PJ 2,478 97,435 2,855 85,072 4,686

ton 148,7 487,2 0,6 17,0 632,6 1286,0

ton 74,3 487,2 0,6 17,0 601,0 1180,0

ton 37,2 487,2 0,6 17,0 569,3 1111,2


PJ 2,235 91,271 2,754 78,923 4,601

ton 134,1 456,4 0,6 15,8 621,1 1227,9

ton 67,1 456,4 0,6 15,8 590,1 1129,8

ton 33,5 456,4 0,6 15,8 559,0 1065,2


PJ 1,993 86,901 2,652 72,125 4,516

ton 119,6 434,5 0,5 14,4 609,7 1178,7

ton 59,8 434,5 0,5 14,4 579,2 1088,4

ton 29,9 434,5 0,5 14,4 548,7 1028,0

27

® Vergelijking tussen het BAU(min) en BAU(max) scenario In Grafiek 1 worden de fijn stof emissies van het BAU(min) en BAU(max) scenario met elkaar vergeleken. Huishoudelij ke ver warming: Vergelij king BAU scenar io' s 350

st of emissies (t on)

300 250 200

> PM10 PM10-PM2,5

150

PM2,5

100 50 0 min max

min max

min max

min max

min max

2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 1: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in BAU(min) en BAU(max) scenario.

1.4.5

Vergelijking energievoorspellingen BAU scenario’s met PRIMES.

DG TREN heeft nationale energiescenario’s doorgerekend met het PRIMES-model. M.b.v. de Belgische groeifactoren van het scenario zonder Kyoto werden voor deze studie de Vlaamse energieprognoses berekend, hierbij werd het percentage elektriciteit t.o.v. het totale energieverbruik voor de verschillende zichtjaren constant verondersteld (gelijk genomen aan het percentage in het jaar 2000). In Tabel 18 zijn deze energieprognoses voor Vlaanderen weergegeven, samen met deze uit de twee BAU scenario’s. In Grafiek 2 is de vergelijking tussen de verschillende energiescenario’s grafisch voorgesteld. Tabel 18: Vergelijking energieprognoses BAU scenario’s en PRIMES.

2000

Groeifactoren PRIMES NCP BAU(min) BAU(max)

193,3 193,3 193,3

PJ brandstoffen (excl. elektriciteit) 2005 2010 2015 193,8 206,8 206,1

190,6 196,6 192,5

188,7 187,1 179,8

2020 183,5 177,8 168,2

28

Huishoudelij ke verwarming: Vergelij king BAU met PRI MES 250,0

200,0

150,0

PRIMES

PJ

BAU(min) BAU(max)

100,0

50,0

0,0

2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 2: Vergelijking energiescenario’s PRIMES met BAU scenario’s.

1.5 Emissiereductiescenario Voor het emissiereductiescenario (ER scenario) zullen, zoals reeds eerder vermeld, volgende voorspellingen gemaakt moeten worden: § § § §

Voorspelling van bijkomende besparende maatregelen t.o.v. BAU scenario. Vervanging van oude stookolie- en aardgasketels t.o.v. het BAU scenario. Vervanging van verwarmingsinstallaties op elektriciteit door aardgasinstallaties. Vervanging van kolenkachels door aardgaskachels.

Op basis van de voorspellingen kan voor de jaren 2005, 2010, 2015 en 2020 een woningpark bepaald worden waaruit dan de energieverbruiken en de fijn stofemissies kunnen berekend worden. Net zoals bij het BAU scenario, zullen voor het emissiereductiescenario twee scenario’s genomen worden, nl. ER(min) en ER(max) scenario. In het ER(min) scenario wordt er rekening gehouden met de minimaal technisch realiseerbare isolatie, in het ER(max) met de maximaal technisch realiseerbare isolatie. Het ER(min) en ER(max) scenario bouwt dan ook verder op het respectievelijk BAU(min) en BAU(max) scenario.

29

1.5.1

Voorspelling van bijkomende maatregelen t.o.v. BAU scenario

® Dakisolatie In het ‘Voortgangsrapport 2003 van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ wordt uitgegaan van een verdubbeling van het aantal eigenaars van een bestaande woning dat dakisolatie plaatst t.o.v. het BAU scenario. “Er wordt uitgegaan van een verdubbeling van het aantal eigenaars van een bestaande woning dat dakisolatie plaatst t.o.v. een BAU-scenario (extra 20.000). Dakisolatie komt slechts in aanmerking voor fiscale aftrek indien het wordt aangebracht door een geregistreerde aannemer. Een aantal elektriciteitsnetbeheerders in Vlaanderen voorzien premies in hun REG-actieplan 2003, ook voor doe-het-zelvers. Het Vlaamse Gewest doet belangrijke inspanningen om de burger te sensibiliseren omtrent dakisolatie. Er wordt van uitgegaan dat de emissiereductie door dakisolatie t.o.v. BAU voor 50% kan worden toegeschreven aan de acties gevoerd door het Vlaamse Gewest.” Per jaar worden er dus een extra 20 000 dakisolaties geplaatst. In deze studie wordt aangenomen dat er in een periode van vijf jaar telkens 100 000 dakisolaties extra geplaatst worden (Tabel 19). Tabel 19: Aantal bijkomende dakisolaties in ER scenario. Bijkomende dakisolaties in ER scenario 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 100 000 100 000 100 000 100 000

Uit het woningpark 2020 van het BAU scenario wordt het aantal woningen per type gehaald die nog niet beschikken over dakisolatie. De verdeling van de bijkomende dakisolaties gebeurt procentueel aan de hand van deze aantallen. Net zoals in het BAU scenario wordt de k-waarde voor dakisolatie horende bij de huidige wetgeving (K55 norm), nl. 0,60 W/m2K, gehanteerd tot en met 2005. Vanaf 2006 wordt er weer een onderscheid gemaakt in twee scenario’s, nl. ER(min) waarin de isolatie minimaal technisch realiseerbaar is en ER(max) waarin de isolatie maximaal technisch realiseerbaar is. Voor ER(min) wordt 0,50 W/m2K als k-waarde gehanteerd en voor ER(max) 0,20 W/m2K. De bekomen reductie voor fijn stof met deze maatregel worden in Tabel 20 weergegeven.

30

Tabel 20: Emissiereducties fijn stof: Dakisolatie. Dakisolatie ER(min)

Dakisolatie ER(max)

TSP (ton) Gas- en dieselolie Hout Steenkool Aardgas LPG Totaal

2005 6,468 5,638 0,208 0,269 0,010 12,593

2010 13,637 11,805 0,436 0,564 0,021 26,462

2015 20,787 17,955 0,663 0,857 0,032 40,294

2020 27,858 24,037 0,888 1,148 0,043 53,974

2005 6,468 5,638 0,208 0,269 0,010 12,593

2010 15,505 13,354 0,495 0,639 0,024 30,017

2015 24,528 21,057 0,782 1,008 0,037 47,413

2020 33,462 28,683 1,067 1,374 0,051 64,636

PM10 (ton) Gas- en dieselolie Hout Steenkool Aardgas LPG Totaal

2005 6,468 5,356 0,104 0,269 0,010 12,207

2010 13,645 11,221 0,218 0,564 0,021 25,669

2015 20,815 17,081 0,332 0,859 0,032 39,119

2020 27,934 22,898 0,445 1,151 0,043 52,471

2005 6,468 5,356 0,104 0,269 0,010 12,207

2010 15,518 12,696 0,248 0,639 0,024 29,125

2015 24,567 20,035 0,392 1,010 0,037 46,041

2020 33,560 27,329 0,535 1,378 0,051 62,854

PM2,5 (ton) Gas- en dieselolie Hout Steenkool Aardgas LPG Totaal

2005 6,468 5,074 0,052 0,269 0,010 11,873

2010 13,653 10,636 0,109 0,564 0,021 24,983

2015 20,839 16,200 0,166 0,859 0,032 38,097

2020 27,995 21,740 0,223 1,154 0,043 51,154

2005 6,468 5,074 0,052 0,269 0,010 11,873

2010 15,528 12,036 0,124 0,640 0,024 28,352

2015 24,597 19,004 0,196 1,011 0,038 44,845

2020 33,633 25,947 0,268 1,381 0,051 61,280

® Hoogrendementsglas In het ‘Voortgangsrapport 2003 van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ wordt uitgegaan van een verdubbeling van het aantal woningen waarin hoogrendementsglas geplaatst wordt. “Wat de vervanging van enkel door dubbel glas in de bestaande woningen betreft, wordt in de voorbereidende teksten over de fiscale aftrek uitgegaan van 16.000 aanvragen per jaar (stel 58% of 9.280 in Vlaanderen). Dit is een verdubbeling van het jaarlijks aantal vervangingen in een BAU-scenario. De terugverdientijd van deze maatregel ligt hoger dan 30 jaar3. De fiscale aftrek (40%) zal niet volstaan om een opmerkelijke toename van de vervangingen te bewerkstelligen. D.m.v. de energieprestatieregelgeving voor vergunde renovaties, een bijkomende tegemoetkoming in het kader van de REG-acties van de netbeheerders of brandstofleveranciers of in het kader van marktstimuleringsprogramma’s (REGdecreet) aangevuld met sensibilisering, kunnen de ingeschatte vervangingen wellicht wel bereikt worden. Een aantal elektriciteitsnetbeheerders voorzien in hun REGactieplannen voor 2003 reeds premies voor superisolerende beglazing. Er wordt vanuit gegaan dat 50% van de emissiereductie t.o.v BAU kan worden toegerekend aan de acties van het Vlaams Gewest.” Dit komt neer op een extra 4 640 vervangingen door hoogrendementsglas per jaar (Tabel 21).

3

CO2/REG-beleidsplan 1999

31

Tabel 21: Aantal bijkomende woningen met hoogrendementsglas in het ER scenario. Bijkomende woningen met hoogrendementsglas in ER scenario 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 23 200 23 200 23 200 23 200

Uit het woningpark 2020 van het BAU scenario wordt het aantal woningen per type gehaald die nog beschikken over enkel glas. De verdeling van de bijkomende woningen met hoogrendementsglas gebeurt procentueel aan de hand van deze aantallen. Net zoals in het BAU scenario is de gehanteerde k-waarde voor hoogrendementsglas die in deze studie gebruikt wordt gelijk aan 1,1 W/ m2K. De bekomen reductie voor fijn stof met deze maatregel worden in Tabel 22 weergegeven. Tabel 22: Emissiereducties fijn stof: Hoogrendementsglas. Hoogrendementsglas ER(min)

Hoogrendementsglas ER(max)


2005 2,035 2,258 0,067 0,071 0,004 4,436

2010 4,076 4,523 0,134 0,143 0,008 8,883

2015 6,111 6,781 0,201 0,214 0,012 13,319

2020 8,124 9,015 0,267 0,285 0,016 17,706

2005 2,035 2,258 0,067 0,071 0,004 4,436

2010 4,078 4,525 0,134 0,143 0,008 8,888

2015 6,118 6,789 0,201 0,214 0,012 13,334

2020 8,137 9,030 0,267 0,285 0,016 17,735


2005 2,035 2,146 0,033 0,071 0,004 4,290

2010 4,078 4,299 0,067 0,143 0,008 8,595

2015 6,119 6,451 0,100 0,215 0,012 12,897

2020 8,146 8,587 0,134 0,286 0,016 17,168

2005 2,035 2,146 0,033 0,071 0,004 4,290

2010 4,081 4,302 0,067 0,143 0,008 8,601

2015 6,127 6,458 0,101 0,215 0,012 12,912

2020 8,160 8,602 0,134 0,286 0,016 17,197


2005 2,035 2,033 0,017 0,071 0,004 4,160

2010 4,080 4,075 0,033 0,143 0,008 8,340

2015 6,126 6,118 0,050 0,215 0,012 12,521

2020 8,163 8,152 0,067 0,286 0,016 16,685

2005 2,035 2,033 0,017 0,071 0,004 4,160

2010 4,083 4,078 0,033 0,143 0,008 8,346

2015 6,133 6,125 0,050 0,215 0,012 12,536

2020 8,176 8,165 0,067 0,287 0,016 16,711

® Muurisolatie In het ‘Voortgangsrapport 2003 van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ kan het volgende terug gevonden worden: “Er wordt verondersteld dat het actieplan in staat moet zijn om de eigenaars met renovatieplannen (gemiddeld 17.0004) te overtuigen om muurisolatie en vloerisolatie aan te brengen. Naast de energieprestatieregelgeving voor vergunde renovaties en 4

Volgens het NIS ligt het aantal afgeleverde vergunningen in 1999op 17.103 en in 2000 op 17.801.

32

sensibilisering, kan financiële steun gegeven worden door de netbeheerders of de brandstofleveranciers of kunnen premies voorzien worden in uitvoering van het REGdecreet. Een aantal elektriciteitsnetbeheerders voorzien reeds premies voor muurisolatie in hun REG-actieplannen voor 2003. Bij de berekening van de emissiereductie wordt voor muurisolatie de helft van de woningen in rekening gebracht. Terwijl bij renovatie gemakkelijker alle ramen worden vervangen en de vloeren worden uitgebroken, ligt de toepasbaarheid van muurisolatie lager. Voor de besparingscijfers wordt het CO2/REG-plan 1999 als bron gebruikt.” In deze studie wordt aangenomen dat het aantal muurisolaties per jaar gelijk is aan 8 500. In Tabel 23 wordt weergegeven hoeveel bijkomende muurisolaties in deze studie in het ER scenario in rekening worden gebracht. Tabel 23: Aantal bijkomende muurisolaties in ER scenario. Bijkomende muurisolaties in ER scenario 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 42 500 42 500 42 500 42 500

Uit het woningpark 2020 van het BAU scenario wordt het aantal woningen per type gehaald die nog niet beschikken over muurisolatie. De verdeling van de bijkomende muurisolaties gebeurt procentueel aan de hand van deze aantallen. Net zoals in het BAU scenario wordt de k-waarde voor muurisolatie horende bij de huidige wetgeving (K55 norm), nl. 0,60 W/m2K, gehanteerd tot en met 2005. Vanaf 2006 wordt er weer een onderscheid gemaakt in twee scenario’s, nl. ER(min) waarin de isolatie minimaal technisch realiseerbaar is en ER(max) waarin de isolatie maximaal technisch realiseerbaar is. Voor ER(min) wordt 0,40 W/m2K als k-waarde gehanteerd en voor ER(max) 0,25 W/m2K. De bekomen reductie voor fijn stof met deze maatregel worden in Tabel 24 weergegeven.

33

Tabel 24: Emissiereducties fijn stof: Muurisolatie. Muurisolatie ER(min)

Muurisolatie ER(max)


2005 0,824 0,806 0,025 0,031 0,001 1,687

2010 2,652 2,527 0,079 0,099 0,004 5,362

2015 4,476 4,244 0,134 0,166 0,007 9,027

2020 6,279 5,942 0,187 0,233 0,010 12,652

2005 0,824 0,806 0,025 0,031 0,001 1,687

2010 3,470 3,246 0,103 0,132 0,006 6,957

2015 6,113 5,682 0,182 0,232 0,010 12,219

2020 8,729 8,094 0,260 0,332 0,014 17,428


2005 0,824 0,765 0,012 0,031 0,001 1,634

2010 2,654 2,403 0,040 0,099 0,004 5,200

2015 4,483 4,038 0,067 0,166 0,007 8,762

2020 6,299 5,662 0,094 0,234 0,011 12,299

2005 0,824 0,765 0,012 0,031 0,001 1,634

2010 3,474 3,087 0,052 0,132 0,006 6,750

2015 6,124 5,408 0,091 0,233 0,010 11,865

2020 8,758 7,715 0,130 0,333 0,014 16,950


2005 0,824 0,725 0,006 0,031 0,001 1,588

2010 2,656 2,278 0,020 0,099 0,004 5,057

2015 4,489 3,831 0,033 0,167 0,008 8,528

2020 6,314 5,378 0,047 0,234 0,011 11,984

2005 0,824 0,725 0,006 0,031 0,001 1,588

2010 3,477 2,927 0,026 0,132 0,006 6,567

2015 6,133 5,131 0,046 0,233 0,010 11,552

2020 8,779 7,326 0,065 0,334 0,014 16,518

® Vloerisolatie In het ‘Voortgangsrapport 2003 van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ wordt vermeld dat voor de besparingscijfers van vloerisolatie het CO2/REG-plan 1999 wordt gevolgd. Deze denkpiste werd echter verlapten5. Het aantal bijomende vloerisolaties werd voor de berekeningen in het klimaatplan gelijk genomen aan 17 000 per jaar. De gegevens die in deze studie gehanteerd worden zijn weergegeven in Tabel 25. Tabel 25: Aantal bijkomende vloerisolaties in ER scenario. Bijkomende vloerisolaties in ER scenario 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 85 000 85 000 85 000 85 000

Uit het woningpark 2020 van het BAU scenario wordt het aantal woningen per type gehaald die nog niet beschikken over vloerisolatie. De verdeling van de bijkomende vloerisolaties gebeurt procentueel aan de hand van deze aantallen. Net zoals in het BAU scenario wordt de k-waarde voor vloerisolatie horende bij de huidige wetgeving (K55 norm), nl. 1,20 W/m2K, gehanteerd tot en met 2005. Vanaf 2006 wordt er weer een onderscheid gemaakt in twee scenario’s, nl. ER(min) waarin de isolatie minimaal technisch realiseerbaar is en ER(max) waarin de isolatie maximaal technisch realiseerbaar 5

Schriftelijk contact met Nadine Dufait (ANRE)

34

is. Voor ER(min) wordt 1,00 W/m2K als k-waarde gehanteerd en voor ER(max) 0,35 W/m2K. De bekomen reductie voor fijn stof met deze maatregel worden in Tabel 26 weergegeven. Tabel 26: Emissiereducties fijn stof: Vloerisolatie. Vloerisolatie ER(min)

Vloerisolatie ER(max)


2005 0,657 0,569 0,020 0,032 0,001 1,280

2010 1,640 1,423 0,051 0,080 0,002 3,195

2015 2,619 2,274 0,081 0,128 0,003 5,105

2020 3,588 3,116 0,111 0,175 0,004 6,994

2005 0,657 0,569 0,020 0,032 0,001 1,280

2010 2,719 2,360 0,084 0,133 0,003 5,299

2015 4,778 4,148 0,148 0,234 0,005 9,312

2020 6,816 5,918 0,211 0,334 0,008 13,286


2005 0,657 0,540 0,010 0,032 0,001 1,241

2010 1,641 1,352 0,025 0,080 0,002 3,101

2015 2,623 2,164 0,040 0,128 0,003 4,958

2020 3,599 2,969 0,055 0,176 0,004 6,803

2005 0,657 0,540 0,010 0,032 0,001 1,241

2010 2,722 2,244 0,042 0,133 0,003 5,145

2015 4,787 3,947 0,074 0,235 0,005 9,048

2020 6,839 5,640 0,106 0,335 0,008 12,927


2005 0,657 0,512 0,005 0,032 0,001 1,207

2010 1,642 1,282 0,013 0,080 0,002 3,019

2015 2,627 2,052 0,020 0,128 0,003 4,830

2020 3,607 2,819 0,028 0,176 0,004 6,634

2005 0,657 0,512 0,005 0,032 0,001 1,207

2010 2,725 2,128 0,021 0,133 0,003 5,010

2015 4,794 3,745 0,037 0,235 0,005 8,816

2020 6,855 5,357 0,053 0,336 0,008 12,608

® Verlaging van de temperatuur ‘s nachts In het ‘Voortgangsrapport 2003 van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ staat het volgende vermeld over de verlaging van de temperatuur ’s nachts: “De voorbereidende teksten over de fiscale aftrek schatten dat 15.000 personen (stel 58% of 8.700 in Vlaanderen) belastingvermindering zullen aanvragen voor regeling van de C.V.-installatie. Uitgaande van een brandstofbesparing van 2,8%6 betekent de temperatuursregeling een emissiereductie van jaarlijks 11 kton CO2-eq in Vlaanderen. Een aantal elektriciteitsnetbeheerders hebben een premie voor thermostaatkranen opgenomen in hun REG-actieplan 2003. Er wordt verondersteld dat 30% van de emissiereductie kan worden toegeschreven aan acties in het Vlaams Gewest.” In deze studie wordt aangenomen dat er 8 700 woningen per jaar voorzien worden van een regeling van de centrale verwarming. In Tabel 27 wordt weergegeven wat de aannames zijn in deze studie voor deze besparende maatregel.

6

‘Energiegebruik en energiebesparingspotentieel in de woningen in Vlaanderen, VITO, dec. 2000, Vlietbisproject.

35

Tabel 27: Verlaging van de temperatuur ’s nachts in het ER scenario. Verlaging temperatuur ‘s nachts in ER scenario 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 43 500 43 500 43 500 43 500

Uit het woningpark 2020 van het BAU scenario (centrale verwarming) worden het aantal woningen per type gehaald die nog niet beschikken over een regeling van de centrale verwarming. De verdeling van de woningen die een regeling van centrale verwarmingsinstallatie toegewezen krijgen, gebeurt procentueel aan de hand van deze aantallen. De bekomen reductie voor fijn stof met deze maatregel worden in Tabel 28 weergegeven. Tabel 28: Emissiereducties fijn stof: Verlaging van de temperatuur ’s nachts. Verlaging van de temperatuur 's nachts TSP (ton) Gas- en dieselolie Hout Steenkool Aardgas LPG Totaal

2005 1,658 0,244 0,057 0,070 0,001 2,030

2010 3,321 0,489 0,115 0,140 0,001 4,066

2015 4,979 0,733 0,172 0,210 0,002 6,096

2020 6,618 0,974 0,229 0,279 0,003 8,104


2005 1,658 0,232 0,029 0,070 0,001 1,989

2010 3,322 0,464 0,058 0,140 0,001 3,986

2015 4,985 0,697 0,086 0,210 0,002 5,981

2020 6,636 0,928 0,115 0,280 0,003 7,962


2005 1,658 0,220 0,014 0,070 0,001 1,963

2010 3,324 0,440 0,029 0,140 0,001 3,935

2015 4,991 0,661 0,043 0,211 0,002 5,908

2020 6,650 0,881 0,058 0,281 0,003 7,872

® Spaardouchekoppen In het ‘Voortgangsrapport van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ wordt het volgende vermeld over spaardouchekoppen: “Ter uitvoering van de resolutie van het Vlaams Parlement van 27 februari 2003 (zie ontwerp van besluit van de Vlaamse regering tot wijziging van het besluit van 29 maart inzake de openbaredienstverplichtingen ter bevordering van REG), krijgt elk gezinshoofd in de periode 2004-2005 een gratis bon die ingeruild kan worden voor een spaarlamp, een spaardouchekop of een energiemeter. In de periode 2006-2007

36

krijgt elk overig gezinslid een bon voor een spaarlamp. Men gaat uit van een algemene respons van 50% (5.952.552 Vlamingen en 2.415.601 huishoudens volgens NIS) en een keuzeverdeling door het gezinshoofd van 75% voor spaarlampen, 15% voor spaardouchekoppen en 10% voor energiemeters. Dit betekent dat tegen 2005 905.850 Vlamingen een spaarlamp krijgen, 181.170 Vlamingen een spaardouchekop en 120.780 Vlamingen een energiemeter. Dit geeft een CO2-reductie van respectievelijk 46, 61 en 4 kton. We nemen aan dat een energiemeter jaarlijks gemiddeld 100 kWh primaire energie bespaart. Tegen 2007 krijgen 3.536.951 overige gezinsleden een spaarlamp met een bijkomende CO2-reductie van 90 kton tot gevolg.” Er is dus voorzien dat 181 170 Vlamingen in de periode 2004-2005 een gratis bon gaan krijgen voor een spaardouchekop. Uit het woningpark 2020 van het BAU scenario worden het aantal woningen per type gehaald die nog niet beschikken over een spaardouchekop. De verdeling van de spaardouchekoppen zal gebeuren aan de hand van deze aantallen. De bekomen reductie voor fijn stof met deze maatregel worden in Tabel 29 weergegeven. Tabel 29: Emissiereducties fijn stof: Spaardouchekoppen. Spaardouchekop 2005 Gas- en dieselolie Hout Steenkool Aardgas LPG Totaal

TSP (ton) 1,871 1,629 0,056 0,114 0,002 3,673

PM10 (ton) 1,871 1,548 0,028 0,114 0,002 3,564

PM2,5 (ton) 1,871 1,466 0,014 0,114 0,002 3,468

® Zonneboilers In het CO2/REG-plan is terug te vinden dat tegen 2010 5% van de bestaande woningen wordt voorzien van een zonneboiler. In Tabel 30 wordt weergegeven welke aannames worden gemaakt in deze studie. De percentages slaan telkens terug op het hele woningpark. Tabel 30: Installatie van zonneboilers in het ER scenario. Totaal aantal woningen voorzien van een zonneboiler 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 2,5% 5% 7,5% 10%

Deze percentages worden in deze studie voor elk woningtype gehanteerd. De bekomen reductie voor fijn stof met deze maatregel worden in Tabel 31 weergegeven.

37

Tabel 31: Emissiereducties fijn stof: Zonneboilers. Zonneboilers

1.5.2


2005 0,621 0,397 0,380 0,033 0,001 1,432

2010 1,316 0,949 0,535 0,075 0,002 2,876

2015 2,026 1,500 0,636 0,122 0,002 4,287

2020 2,727 2,049 0,990 0,173 0,003 5,941


2005 0,621 0,377 0,190 0,033 0,001 1,222

2010 1,317 0,902 0,268 0,075 0,002 2,563

2015 2,029 1,427 0,318 0,122 0,002 3,899

2020 2,734 1,952 0,496 0,173 0,003 5,359


2005 0,621 0,357 0,095 0,033 0,001 1,107

2010 1,318 0,855 0,134 0,075 0,002 2,383

2015 2,031 1,354 0,159 0,122 0,002 3,669

2020 2,740 1,853 0,249 0,174 0,003 5,019

Vervanging van oude stookolie – en aardgasketels

In het ‘Voortgangsrapport van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ is het volgende terug te vinden over de vervanging van oude stookolie- en aardgasketels: “De uitgaven voor de vervanging van verwarmingketels komen voor 15% in aanmerking voor fiscale aftrek in de personenbelasting. In de voorbereidende teksten rond de fiscale aftrekregeling wordt voorzien dat jaarlijks 73.000 huishoudens beroep zullen doen op de fiscale aftrekmogelijkheid, dit is 10% van de ketels op stookolie en aardgas met een ouderdom van meer dan 20 jaar. Dit komt neer op 42.340 vervangingen in Vlaanderen (58%). De fiscale aftrek is toepasselijk op laagtemperatuurketels (slechts van 2003 t.e.m. 2006) en condensatieketels. 15% is wellicht onvoldoende om een belangrijke vervanging te stimuleren. Bijkomende premies kunnen overwogen worden door de elektriciteits- of aardgasnetbeheerders of door het Vlaamse Gewest in uitvoering van het REG-decreet. Een aantal elektriciteitsnetbeheerders hebben steun voor de vervanging van oude ketels door HRketels reeds opgenomen in hun REG-actieplan 2003. 50% van de emissiereductie door vervanging van ketels wordt toegeschreven aan het Vlaams Gewest.” Dit komt neer op een jaarlijkse vervanging van 42 340 oude ketels in Vlaanderen. De verdeling stookolie-/aardgasketels wordt bepaald aan de hand van de ouderdom van deze ketels (aantal overblijvende oude ketels in 2020). De meest oude ketels worden eerst vervangen. In Tabel 32 wordt weergegeven wat de aannames zijn van het aantal oude ketels dat vervangen wordt in deze studie.

38

Tabel 32: Vervanging oude ketels in ER scenario.

Stookolie Aardgas

2001 - 2005 91.239 120.461

Vervanging oude ketels in ER scenario 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 87.542 86.922 86.922 124.158 124.778 124.778

De verdeling over woningtype gebeurt aan de hand van het aantal ‘oudste’ ketels in 2020 in het BAU scenario. ® Aardgas Voor aardgas worden er naast het type ketel uit de jaren ’90 ook nog een modulerende en condenserende aardgasketel in rekening gebracht. De modulerende ketels worden naar analogie met het BAU scenario in rekening gebracht in het ER(min) scenario en de condenserende ketels in het ER(max) scenario. Zoals reeds vermeld in het BAU scenario mag een aardgasketel type jaren ’90 na 2005 niet meer op de markt worden gebracht. Het aandeel aardgasketels type jaren ’90 wordt tot 2005 gelijk genomen aan 25% (aannames KVBG) en voor de andere jaren gelijk aan 0% (enkel modulerende ketels in het ER(min) scenario en enkel condenserende ketels in het ER(max) scenario). ® Stookolie De oude stookolieketels worden telkens vervangen door stookolieketels met een rendement gelijk aan dit van een stookolieketel type ‘90. Het aandeel stookolieketels type jaren ’90 wordt tot 2005 gelijk genomen aan 25% (zelfde aannames als voor aardgas) en voor de andere jaren gelijk aan 0% (enkel nog ketels die voldoen aan de wetgeving). De bekomen reductie voor fijn stof met deze maatregel worden in Tabel 33 weergegeven.

39

Tabel 33: Emissiereducties fijn stof: Vervanging van oude stookolie- en aardgasketels. Ketelswitch ER(min)

Ketelswitch ER(max)

TSP (ton) Gas- en dieselolie Aardgas Totaal

2005 10,309 0,907 11,216

2010 11,794 1,139 12,933

2015 11,794 1,264 13,058

2020 11,794 1,388 13,181

2005 10,309 0,959 11,268

2010 11,795 1,325 13,120

2015 11,795 1,574 13,369

2020 11,795 1,821 13,616

PM10 (ton) Gas- en dieselolie Aardgas Totaal

2005 10,309 0,907 11,216

2010 11,795 1,139 12,934

2015 11,795 1,265 13,060

2020 11,795 1,389 13,184

2005 10,309 0,959 11,268

2010 11,797 1,326 13,123

2015 11,797 1,575 13,373

2020 11,797 1,824 13,621

PM2,5 (ton) Gas- en dieselolie Aardgas Totaal

2005 10,309 0,907 11,216

2010 11,797 1,140 12,936

2015 11,797 1,265 13,062

2020 11,797 1,390 13,187

2005 10,309 0,959 11,268

2010 11,799 1,326 13,125

2015 11,799 1,576 13,375

2020 11,799 1,826 13,625

1.5.3

Brandstofswitch

® Vervanging van verwarmingsinstallaties op elektriciteit door aardgasinstallaties In het ‘Voortgangsrapport van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ is het volgende terug te vinden over de vervanging van verwarmingsinstallaties op elektriciteit door aardgasinstallaties. “Hiervoor wordt de doelstelling uit het CO2/REG-plan 1999 behouden. Deze doelstelling houdt in dat tegen 2010 de helft van de bestaande woningen die elektriciteit gebruiken om te verwarmen, overschakelt op aardgas door acties van de aardgasleveranciers, in het kader van marktstimuleringsprogramma’s (REG-decreet) of door subsidiëring door het bevoegdheidsdomein woonbeleid (zie fiche N2bis). Er wordt tevens van uitgegaan dat begeleidende promotie voor het aanbrengen van aluminiumfolie achter de radiatoren wordt gevoerd.” In Tabel 34 wordt weergegeven welke aannames gemaakt worden voor deze maatregel in deze studie (zowel voor centrale als decentrale verwarming). De percentages worden berekend op het aantal woningen in 2020 met verwarming op elektriciteit in het BAU scenario. Tabel 34: Vervanging verwarming op elektriciteit in het ER scenario. Vervanging verwarming op elektriciteit 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 +25% +25% +25% +25%

Centrale verwarming op elektriciteit wordt vervangen door centrale verwarming op aardgas. Voor het type aardgasketel worden dezelfde aannames gemaakt zoals bij nieuwbouw, renovatie en vervanging van aardgasketels. Tot 2005 worden er 25 % aardgasketels type

40

jaren ’90 in rekening gebracht, voor de andere jaren wordt dit percentage gelijk genomen aan 0 %. In het ER(min) scenario worden verder modulerende aardgasketels in rekening gebracht, voor het ER(max) zijn dat condenserende aardgasketels. Decentrale kachels op elektriciteit worden vervangen door nieuwe decentrale kachels op aardgas. De oudste kachels worden eerst vervangen. De besparende maatregelen van woningen die op elektriciteit verwarmen, moeten dan in rekening gebracht worden bij aardgas (en in mindering gebracht worden bij elektriciteit). De woningen die omschakelen naar aardgas komen immers bij dit type woning terecht. Voor de 4 tijdsperioden worden telkens 25 % van de besparende maatregelen (BAU 2020) bij aardgas in rekening gebracht (en in mindering gebracht bij elektriciteit). ® Vervanging van kolenkachels door aardgaskachels In het ‘Voortgangsrapport van het Vlaams klimaatbeleidsplan’ is het volgende terug te vinden over de vervanging van kolenkachels door aardgaskachels: “Hiervoor wordt de doelstelling uit het CO2/REG-plan 1999 behouden. Deze doelstelling houdt in dat door acties van de netbeheerders of in het kader van het REG-decreet tegen 2010 de helft van de kolenkachels wordt vervangen door aardgasinstallaties.” Dezelfde aannames worden gemaakt als bij vervanging van elektriciteit door aardgas (Tabel 35). De percentages worden berekend op het aantal woningen in 2020 met decentrale verwarming op steenkool in het BAU scenario. Tabel 35: Vervanging decentrale verwarming op steenkool in het ER scenario. Vervanging decentrale verwarming op steenkool 2001 - 2005 2006 - 2010 2011 - 2015 2016 - 2020 +25% +25% +25% +25%

Vervanging van de kolenkachels door aardgaskachels gebeurt op dezelfde manier als de vervanging van decentrale verwarming op elektriciteit door decentrale verwarming op aardgas. De oudste kolenkachels worden telkens eerst vervangen. En de besparende maatregelen worden op dezelfde manier in rekening gebracht bij aardgas en in mindering gebracht bij steenkool, nl. 25 % per tijdsperiode (BAU 2020). De bekomen reductie voor fijn stof met deze maatregel worden in Tabel 36 weergegeven.

41

Tabel 36: Emissiereducties fijn stof: Brandstofswitch. Brandstofswitch ER(min)

Brandstofwitch ER(max)

TSP (ton) Steenkool Aardgas Totaal

2005 45,348 -0,999 44,350

2010 82,836 -1,946 80,890

2015 102,374 -2,890 99,485

2020 121,792 -3,824 117,967

2005 45,348 -0,979 44,370

2010 80,994 -1,888 79,106

2015 98,692 -2,794 95,898

2020 116,311 -3,693 112,618

PM10 (ton) Steenkool Aardgas Totaal

2005 22,674 -0,999 21,675

2010 41,439 -1,947 39,493

2015 51,236 -2,893 48,343

2020 61,011 -3,834 57,177

2005 22,674 -0,979 21,695

2010 40,521 -1,889 38,632

2015 49,396 -2,798 46,598

2020 58,265 -3,703 54,562

PM2,5 (ton) Steenkool Aardgas Totaal

2005 11,337 -0,999 10,338

2010 20,730 -1,948 18,782

2015 25,639 -2,896 22,743

2020 30,552 -3,842 26,709

2005 11,337 -0,979 10,358

2010 20,271 -1,890 18,381

2015 24,718 -2,801 21,917

2020 29,174 -3,711 25,463

1.5.4

Energieverbruiken en emissies van fijn stof in het emissiereductiescenario

® ER(min) scenario In Tabel 37 worden de energieverbruiken en de fijn stofemissies voor de verschillende jaren in het ER(min) scenario weergegeven.

42

Tabel 37: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het ER(min) scenario. Huishoudelijke verwarming ER(min) scenario

Verbruik totaal

TSP

PM10

PM2,5


PJ 1,951 100,384 2,855 88,475 4,685

ton 117,1 501,9 0,6 17,7 632,5 1269,7

ton 58,5 501,9 0,6 17,7 600,9 1179,6

ton 29,3 501,9 0,6 17,7 569,3 1118,7


PJ 1,108 90,420 2,664 85,138 4,524

ton 66,5 452,1 0,5 17,0 610,8 1146,9

ton 33,2 452,1 0,5 17,0 580,3 1083,2

ton 16,6 452,1 0,5 17,0 549,7 1036,0


PJ 0,566 82,335 2,473 81,323 4,364

ton 34,0 411,7 0,5 16,3 589,1 1051,5

ton 17,0 411,7 0,5 16,3 559,6 1005,1

ton 8,5 411,7 0,5 16,3 530,2 967,1


PJ 0,027 75,713 2,282 76,245 4,203

ton 1,6 378,6 0,5 15,2 567,4 963,3

ton 0,8 378,6 0,5 15,2 539,0 934,1

ton 0,4 378,6 0,5 15,2 510,6 905,3

® ER(max) scenario In Tabel 38 worden de energieverbruiken en de fijn stofemissies voor de verschillende jaren in het ER(max) scenario weergegeven.

43

Tabel 38: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het ER(max) scenario. Huishoudelijke verwarming ER(max) scenario

Verbruik totaal

TSP

PM10

PM2,5


PJ 1,951 100,384 2,855 87,423 4,685

ton 117,1 501,9 0,6 17,5 632,5 1269,5

ton 58,5 501,9 0,6 17,5 600,9 1179,4

ton 29,3 501,9 0,6 17,5 569,3 1118,5


PJ 1,105 88,634 2,626 79,672 4,490

ton 66,3 443,2 0,5 15,9 606,1 1132,0

ton 33,1 443,2 0,5 15,9 575,8 1068,6

ton 16,6 443,2 0,5 15,9 545,5 1021,7


PJ 0,560 78,851 2,397 71,453 4,294

ton 33,6 394,3 0,5 14,3 579,7 1022,3

ton 16,8 394,3 0,5 14,3 550,7 976,5

ton 8,4 394,3 0,5 14,3 521,7 939,1


PJ 0,019 70,862 2,168 62,571 4,098

ton 1,1 354,3 0,4 12,5 553,2 921,6

ton 0,6 354,3 0,4 12,5 525,6 893,4

ton 0,3 354,3 0,4 12,5 497,9 865,5

44

® Vergelijking tussen ER(min) en ER(max) In Grafiek 3 worden de fijn stofemissies van het ER(min) en ER(max) scenario met elkaar vergeleken. Huishoudelij ke verwarming: Ver gelij king ER scenario' s 350


300 250 200

> PM10 PM10-PM2,5

150

PM2,5

100 50 0 min max

min max

min max

min max

min max

2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 3: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in ER(min) en ER(max) scenario.

® Overzichtstabel emissiereducties In Tabel 39 wordt een overzicht gegeven van de emissiereducties voor fijn stof per maatregel.

45

Tabel 39: Overzicht emissiereducties fijn stof huishoudens.

TSP (ton) Ketelswitch Brandstofswitch Dakisolatie Hoogrendementsglas Muurisolatie Vloerisolatie Verl. temp. 's nachts Spaardouchekop Zonneboiler Totaal

2005 11,216 44,350 12,593 4,436 1,687 1,280 2,030 3,673 1,432 82,695

PM10 (ton) Ketelswitch Brandstofswitch Dakisolatie Hoogrendementsglas Muurisolatie Vloerisolatie Verl. temp. 's nachts Spaardouchekop Zonneboiler Totaal

2005 11,216 21,675 12,207 4,290 1,634 1,241 1,989 3,564 1,222 59,037

ER(min) 2010 2015 12,933 13,058 80,890 99,485 26,462 40,294 8,883 13,319 5,362 9,027 3,195 5,105 4,066 6,096 2,876 144,667

4,287 190,671

ER(min) 2010 2015 12,934 13,060 39,493 48,343 25,669 39,119 8,595 12,897 5,200 8,762 3,101 4,958 3,986 5,981 2,563 101,540

3,899 137,020

2020 13,181 117,967 53,974 17,706 12,652 6,994 8,104 5,941 236,520 2020 13,184 57,177 52,471 17,168 12,299 6,803 7,962 5,359 172,424

2005 11,268 44,370 12,593 4,436 1,687 1,280 2,030 3,673 1,432 82,767 2005 11,268 21,695 12,207 4,290 1,634 1,241 1,989 3,564 1,222 59,109

ER(max) 2010 2015 13,120 13,369 79,106 95,898 30,017 47,413 8,888 13,334 6,957 12,219 5,299 9,312 4,066 6,096 2,876 150,329

4,287 201,927

ER(max) 2010 2015 13,123 13,373 38,632 46,598 29,125 46,041 8,601 12,912 6,750 11,865 5,145 9,048 3,986 5,981 2,563 107,924

3,899 149,717

2020 13,616 112,618 64,636 17,735 17,428 13,286 8,104 5,941 253,364 2020 13,621 54,562 62,854 17,197 16,950 12,927 7,962 5,359 191,431

,

PM2,5 (ton) Ketelswitch Brandstofswitch Dakisolatie Hoogrendementsglas Muurisolatie Vloerisolatie Verl. temp. 's nachts Spaardouchekop Zonneboiler Totaal

2005 11,216 10,338 11,873 4,160 1,588 1,207 1,963 3,468 1,107 46,919

ER(min) 2010 2015 12,936 13,062 18,782 22,743 24,983 38,097 8,340 12,521 5,057 8,528 3,019 4,830 3,935 5,908 2,383 79,435

3,669 109,358

2020 13,187 26,709 51,154 16,685 11,984 6,634 7,872 5,019 139,245

2005 11,268 10,358 11,873 4,160 1,588 1,207 1,963 3,468 1,107 46,992

ER(max) 2010 2015 13,125 13,375 18,381 21,917 28,352 44,845 8,346 12,536 6,567 11,552 5,010 8,816 3,935 5,908 2,383 86,099

3,669 122,617

2020 13,625 25,463 61,280 16,711 16,518 12,608 7,872 5,019 159,097

46

1.5.5

Vergelijking van BAU scenario’s en emissiereductiescenario’s

® Vergelijking BAU(min) en ER(min) In Grafiek 4 worden de fijn stof emissies van het BAU(min) en ER(min) scenario met elkaar vergeleken. Huishoudelij ke verwarming: Vergelij king BAU(min) en ER(min) 1600 1400

St of uit st oot (t on)

1200 1000

> PM10 PM10-PM2,5 PM2,5 TSP MAX

800 600 400 200 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 4: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in BAU(min) en ER(min) scenario.

47

® Vergelijking BAU(max) en ER(max) In Grafiek 5 worden de fijn stof emissies van het BAU(max) en ER(max) scenario met elkaar vergeleken. Huishoudelij ke verwarming: Vergelij king BAU(max) en ER(max) 1600 1400


1200 1000

> PM10 PM10-PM2,5 PM2,5 TSP MIN

800 600 400 200 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 5: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in BAU(max) en ER(max) scenario.

1.5.6

Kosten

De maatregelen die in deze studie aangenomen worden zijn maatregelen die uit het Klimaatplan Vlaanderen komen. Deze maatregelen worden dus in de eerste plaats genomen om de broeikasgasemissies te reduceren, de bijhorende kosten mogen dus niet aan de fijn stofemissies toegekend worden. De kosten worden in deze studie dan ook niet verder bekeken.

48

2

VERWARMING IN DE TERTIAIRE SECTOR

In Tabel 40 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de subsector ‘verwarming in de tertiaire sector’ voor fijn stofemissies t.o.v. de emissies bij de sector ‘bevolking’ en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 40: Aandeel fijn stofemissies: Verwarming in de tertiaire sector. t.o.v. bevolking Verwarming in de tertiaire sector


TSP

PM10

PM2,5

TSP

PM10

PM2,5

9,1%

9,7%

9,8%

0,1%

0,3%

0,7%

Bij het bepalen van het reductiepotentieel van fijn stof in de tertiaire sector wordt enkel de stofuitstoot ten gevolge van de verwarming van de gebouwen in rekening gebracht. De Vito heeft een model ontwikkeld om emissiereductiescenario’s door te rekenen voor de tertiaire sector [E. Cornelis et al., 2003]. Dit model heeft betrekking op reducties van de CO2emissies en hebben een tijdsvenster van 2000 t.e.m. 2015. Ten behoeve van dit project wordt het model aangepast om scenario’s te kunnen doorrekenen met betrekking tot stofemissies en met een tijdsvenster t.e.m. 2020. Elektriciteit wordt in de tertiaire sector voornamelijk gebruikt voor andere toepassingen dan verwarming, nl. verlichting, computers, …

2.1 Beschrijving sector [K. Aernouts et al., 2002(bis)] en [E. Cornelis et al, 2003] Het model deelt de tertiaire sector onder in subsectoren, onderstaande tabel geeft aan met welke NACE-BEL codes ze overeenstemmen: Subsector Handel Horeca Kantoren en administratie Onderwijs Gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening Andere

NACE-BEL codes 50,51 en 52 55 65-67 en 70-75 80 83

® Handel Het verhandelen van goederen, zowel in het groot als in het klein: § Kleinhandel § Groothandel en supermarkten § Andere

49

® Horeca De sector van slaap-, eet- en drinkgelegenheden: § Hotels § Restaurants en cafés Het aantal hotels en aantal kamers in 1999 in Vlaanderen wordt weergegeven in Tabel 41. Tabel 41: Aantal hotels en aantal kamers in Vlaanderen (1999). Aantal

Hotels Kamers

5*

4*

3*

2*

1*

-

Totaal

3 585

145 7 209

395 10 240

171 2 520

258 3 542

48 744

1 020 24 840

® Kantoren en administratie Het geheel van de dienstverlenende sector, zowel privaat als van de overheid: § Financiële instellingen § Onroerende goederen, verhuur, diensten aan bedrijven § Openbare besturen ® Onderwijs De onderwijzende sector, gaande van peutertuinen tot en met middelbare scholen: § Onderwijs In Vlaanderen waren er voor het schooljaar 1999-2000 5 670 scholen in kleuter-, basis- en secundair onderwijs. Er waren officieel 213 206 kleuters, 433 569 leerlingen in het basisonderwijs en 432 769 leerlingen in het secundair onderwijs (totaal 1 079 544). 15 % hiervan zat in een school van het gemeenschapsonderwijs, 69 % in het vrij gesubsidieerd onderwijs en 17 % in het officieel gesubsidieerd onderwijs (gemeentescholen, provinciescholen e.d.). ® Gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening Het geheel van de zorgverlenende sector: § Hospitalen § Rusthuizen § Andere, zoals medische centra, tandheelkundige laboratoria, … In Tabel 42 worden het aantal bedden en instellingen in Vlaanderen weergegeven voor het jaar 2000.

50

Tabel 42: Aantal bedden en instellingen in Vlaanderen.

Acute algemene ziekenhuizen Psychiatrische ziekenhuizen Rusthuizen

Aantal Instellingen 74 40 769

Bedden 30 200 10 959 58 837

® Andere Het geheel van instellingen die zich moeilijk laten inbrengen onder bovenstaande sectoren: § Vervoer, opslag en communcicatie § Sport en cultuur § Andere, zoals universitieten, ambassades e.d.

2.2 Wetgeving ® Normen De stookinstallaties in de tertiaire sector zijn voornamelijk kleine stookinstallaties (< 2 MW) . In Art.5.43.4.1 en Art.5.43.5.1 van VLAREM II zijn de voorwaarden voor respectievelijk nieuwe kleine en bestaande kleine stookinstallaties terug te vinden. In Tabel 43 worden de voorwaarden voor emissies van stof samengevat. Tevens is de emissieconcentratienorm ook omgerekend naar een maximale emissiefactor (TSP) met behulp van het volume rookgassen en de verbrandingswaarden van de verschillende brandstoffen. De theoretische waarden voor de volume rookgassen van de verschillende brandstoffen die gehanteerd werden bij de omrekening worden weergegeven in Tabel 44. Tabel 43: Emissiegrenswaarden kleine stookinstallaties en maximale emissiefactoren (TSP). Bestaande stookinstallaties (voor 1 januari 1993)

Vaste brandstoffen Zware stookolie Licht vloeibaar LPG Aardgas

Norm mg/Nm3 200 200 200

EF (norm) ton/PJ 72 86 67

Nieuwe stookinstallaties (na 1 januari 1993)


Norm mg/Nm3 150 150 150 5 5

Norm mg/Nm3 100 150 150 5 5

EF (norm) ton/PJ 67 64 46 1 2

EF (norm) ton/PJ 36 64 50 2 2

51

Tabel 44: Volume rookgassen van de verschillende brandstoffen.


Volume rookgassen 10,6 Nm3/kg 13,0 Nm3/kg 14,2 Nm3/kg 15,3 Nm3/kg 12,6 Nm3/Nm3

In de grote ziekenhuizen staan er ook middelgrote stookinstallaties die voornamelijk aardgas gebruiken als brandstof. Voor aardgas zijn de emissiegrenswaarden voor middelgrote stookinstallaties gelijk aan deze voor kleine stookinstallaties. In het kader van de Vlaamse NEC-reductiestrategie met betrekking tot SO2 en NOX ligt momenteel een ontwerpreglementering stookinstallaties en motoren ter goedkeuring bij de regering. Deze ontwerpreglementering heeft echter weinig effect op de stofemissies voor de verschillende scenario’s in deze studie. ® Emissiegegevens De gehanteerde emissiefactoren (TSP) in het jaar 2000 liggen onder de maximale emissiefactoren. De huidige stookinstallaties in de tertiaire sector voldoen dus aan de normen. Voor de toekomstige emissiefactoren (TSP) moet er gekeken worden naar de normen die vooropgesteld zijn in VLAREM II voor nieuwe stookinstallaties. In Tabel 45 worden de toekomstige emissiefactoren (TSP) weergegeven die in deze studie gehanteerd zullen worden indien de levensduur van de stookinstallaties gelijk wordt genomen aan 30 jaar, in Tabel 46 worden de toekomstige emissiesfactoren (TSP) weergegeven indien de levensduur van de stookinstallaties gelijk wordt genomen aan 20 jaar. De fracties PM10 en PM2,5 worden voor de verschillende jaren constant gehouden. Tabel 45: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor kleine verbrandingsinstallaties (levensduur 30 jaar).


EF (2000) ton/PJ 60 60 5 0,2 0,2

EF (2005) ton/PJ 51 60 5 0,2 0,2

EF (2010) ton/PJ 45 60 5 0,2 0,2

EF (2015) ton/PJ 41 60 5 0,2 0,2

EF (2020) ton/PJ 38 60 5 0,2 0,2

52

Tabel 46: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor kleine verbrandingsinstallaties (levensduur 20 jaar).


EF (2000) ton/PJ 60 60 5 0,2 0,2

EF (2005) ton/PJ 48 60 5 0,2 0,2

EF (2010) ton/PJ 41 60 5 0,2 0,2

EF (2015) ton/PJ 36 60 5 0,2 0,2

EF (2020) ton/PJ 36 60 5 0,2 0,2

Voor de middelgrote stookinstallaties op aardgas in de grote ziekenhuizen gelden dezelfde emissiefactoren als voor de kleine stookinstallaties.

2.3 BAU scenario 2.3.1

BAU scenario (worst case)

In het BAU scenario worst case wordt angenomen dat de gemiddelde levensduur van een stookinstallatie gelijk is aan 30 jaar. Het federaal Planbureau [Gusbin D., 2001] heeft voor België energievoorspellingen (20002020) gedaan voor de tertiaire sector m.b.v. het Primes-model. Het basisscenario van deze studie wordt verkregen in de veronderstelling dat de wetgeving en het energiebeleid onveranderd blijven. Verder worden de meest waarschijnlijke ontwikkelingen voor het verloop van de energieprijzen op de internationale markten, groei van de economische activiteit, ontwikkeling en selectie van technologieën, bevolkingsgroei, … opgenomen. De ontmanteling van de kerncentrales zit erin vervat. Gelet op het feit dat het Kyoto-protocol momenteel nog niet van kracht is en de uitwerking ervan een verandering van de wetgeving en de ontwikkeling van nieuwe beleidsinstrumenten vereist, worden er in het basisscenario geen verplichtingen opgenomen in verband met de vermindering van de broeikasgasemissies. De verbruiksvoorspellingen van het federaal Planbureau hebben betrekking op België. Hieruit zijn energieprognoses voor de tertiaire sector in Vlaanderen afgeleid, door eerst de procentuele toename/afname (t.o.v. het jaar 2000) van de verschillende brandstofsoorten voor de jaren 2005, 2010, 2015 en 2020 te berekenen uit de cijfers voor België. Deze werden vervolgens toegepast op de verbruiken opgenomen in de Energiebalans Vlaanderen, weliswaar na ze eerst te hebben genormaliseerd naar 1922 (15/15)7 graaddagen voor 65 % van de energieverbruiken, om zo Vlaamse energievoorspellingen te bekomen.

7

15/15 betekent dat de gemiddelde basisbinnentemperatuur en het aanslaan van de verwarming bepaald zijn op 15 °C.

53

æ graaddagen genormaliseerd ö ÷ verbruik genormaliseerd = verbruik vastgesteld ´ ç 0,35 + 0,65 ÷ ç graaddagen vastgesteld ø è

De klimaatomstandigheden zijn immers een belangrijke determinant voor het energieverbruik in de tertiaire sector. Het aantal graaddagen vormt een goede indicator om tegelijk het belang van de koude en de behoefte aan verwarming weer te geven in de loop van een periode. Het is gelijk aan de som van de verschillen tussen de binnentemperaturen (gemiddelde verwarmingstemperatuur van de ruimtes) en de buitentemperaturen van elke dag van de periode voor zover de buitentemperatuuren lager zijn dan de grens waarop de verwarming aanslaat. Hoe hoger het aantal graaddagen in de loop van een periode, hoe groter de verwarminsgbehoeften zijn (lage temperaturen). Het aantal graaddagen van een normaal jaar wordt gelijk genomen aan 1922. Voor deze studie worden deze Vlaamse energievoorspellingen nog verder aangepast om de toekomst van de Vlaamse situatie zo goed mogelijk in kaart te brengen. Voor de hoeveelheid kolen worden de voorspellingen van het Primes-model (lichte daling) niet gevolgd, maar wordt aangenomen dat een lineaire daling tot 0 PJ in het jaar 2020 meer realistisch is. Volgens het Primes-model is de hoeveelheid LPG in 2005 reeds gelijk aan 0 PJ. In deze studie wordt echter aangenomen dat de hoeveelheid LPG constant blijft van 2000 tot 2020. Zowel gasen dieselolie als aardgas kennen een grote stijging volgens het Primes-model. In deze studie wordt echter geopteerd om de stijging voor gasen dieselolie volgens het Primes-model bij aardgas in rekening te brengen en de hoeveelheid gasen dieselolie constant te houden in de toekomst. De som van de hoeveelheid aardgas en gasen dieselolie is in deze studie voor alle jaren gelijk een dezelfde som in het Primes-model. De resultaten hiervan worden in Tabel 47 weergegeven. Tabel 47: Energievooruitzichten tertiaire sector in het BAU scenario. PJ

2005

2010

2015

2020

Steenkool LPG Gas- en dieselolie Zware stookolie Aardgas

0,0 0,4 22,3 0,7 44,5

0,0 0,4 22,3 0,6 48,8

0,0 0,4 22,3 0,6 48,2

0,0 0,4 22,3 0,5 48,7

Met behulp van de toekomstige emissiefactoren (Tabel 45, levensduur stookinstallaties gelijk aan 30 jaar) worden de emissies van fijn stof voor de jaren 2005, 2010, 2015 en 2020 berekend (Tabel 48). In Grafiek 6 worden de fijn stofemissies in het BAU scenario worst case voor de tertiaire sector grafisch weergegeven.

54

Tabel 48: Emissies fijn stof bij de tertiaire sector in BAU scenario worst case. Tertiaire sector BAU scenario worst case

Verbruik totaal

TSP

PM10

PM2,5

Jaar 2000 Kolen Zware stookolie Gas- en dieselolie LPG Aardgas totaal

PJ 0,0 0,6 20,7 0,4 33,2

ton 0,8 38,3 103,5 0,1 6,6 149,3

ton 0,4 31,8 103,5 0,1 6,6 142,4

ton 0,2 25,7 103,5 0,1 6,6 136,1


PJ 0,0 0,7 22,3 0,4 44,5

ton 0,6 41,1 111,7 0,1 8,9 162,3

ton 0,3 34,1 111,7 0,1 8,9 155,0

ton 0,1 27,5 111,7 0,1 8,9 148,3


PJ 0,0 0,6 22,3 0,4 48,8

ton 0,3 38,9 111,7 0,1 9,8 160,7

ton 0,2 32,3 111,7 0,1 9,8 153,9

ton 0,1 26,1 111,7 0,1 9,8 147,6


PJ 0,0 0,6 22,3 0,4 48,2

ton 0,2 34,9 111,7 0,1 9,6 156,5

ton 0,1 29,0 111,7 0,1 9,6 150,4

ton 0,0 23,4 111,7 0,1 9,6 144,8


PJ 0,0 0,5 22,3 0,4 48,7

ton 0,0 31,2 111,7 0,1 9,7 152,7

ton 0,0 25,9 111,7 0,1 9,7 147,4

ton 0,0 20,9 111,7 0,1 9,7 142,4

55

Emissies t ert iair BAU scenario worst case 180 160

st of uit st oot (t on)

140 120 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

100 80 60 40 20 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 6: Fijn stofemissies BAU scenario worst case in de tertiaire sector.

2.3.2

BAU scenario (best case)

In het BAU scenario best case wordt aangenomen dat de gemiddelde levensduur van een stookinstallatie gelijk is aan 20 jaar. Hier worden dezelfde energievoorspellingen gebruikt als in het BAU scenario worst case (Tabel 47). Met behulp van de toekomstige emissiefactoren (Tabel 46, levensduur stookinstallaties gelijk aan 20 jaar) worden de emissies van fijn stof voor de jaren 2005, 2010, 2015 en 2020 berekend (Tabel 49). In Grafiek 7 worden de fijn stofemissies in het BAU scenario best case voor de tertiaire sector grafisch weergegeven.

56

Tabel 49: Emissies fijn stof bij de tertiaire sector in BAU scenario best case. Tertiaire sector BAU scenario best case

Verbruik totaal

TSP

PM10

PM2,5


PJ 0,0 0,6 20,7 0,4 33,2

ton 0,8 38,3 103,5 0,1 6,6 149,3

ton 0,4 31,8 103,5 0,1 6,6 142,4

ton 0,2 25,7 103,5 0,1 6,6 136,1


PJ 0,0 0,7 22,3 0,4 44,5

ton 0,5 41,1 111,7 0,1 8,9 162,3

ton 0,3 34,1 111,7 0,1 8,9 155,0

ton 0,1 27,5 111,7 0,1 8,9 148,3


PJ 0,0 0,6 22,3 0,4 48,8

ton 0,3 38,9 111,7 0,1 9,8 160,7

ton 0,2 32,3 111,7 0,1 9,8 153,9

ton 0,1 26,1 111,7 0,1 9,8 147,6


PJ 0,0 0,6 22,3 0,4 48,2

ton 0,1 34,9 111,7 0,1 9,6 156,4

ton 0,1 29,0 111,7 0,1 9,6 150,4

ton 0,0 23,4 111,7 0,1 9,6 144,8


PJ 0,0 0,5 22,3 0,4 48,7

ton 0,0 31,2 111,7 0,1 9,7 152,7

ton 0,0 25,9 111,7 0,1 9,7 147,4

ton 0,0 20,9 111,7 0,1 9,7 142,4

57

Emissies t ert iair BAU scenario best case 180 160


140 120 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

100 80 60 40 20 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 7: Fijn stofemissies BAU scenario best case in de tertiaire sector.

2.3.3

Vergelijking BAU scenario’s

Het zeer minieme verschil tussen BAU scenario worst case en BAU sceanrio best case is te danken aan het volgende: o enkel voor vaste brandstoffen vershcillende de emissiefactoren voor fijn stof in beide scenario’s. o de hoeveelheid vaste brandstoffen zijn in 2000 reeds zeer gering en in 2020 nihil.

2.4 Emissiereductiescenario Volgende maatregelen zullen doorgerekend worden in het emissiereductiescenario (ER scenario): o Betere isolatie van gebouwen o Energieconversie, vervanging van verwarmingsketels door ketels die werken op emissiearme brandstoffen. o Technologieconversie, vervanging van verwarmingsketels door ketels met een hoger rendement of WKK. o Betere comfortregeling.

58

In het emissiereductiescenario wordt aangenomen dat de levensduur van de stookinstallaties gelijk is aan 20 jaar. Emissiereducties worden telkens bepaald tussen het BAU scenario best case en het desbetreffende emissiereductiescenario. 2.4.1

Betere isolatie van gebouwen

Deze maatregel gaat uit van het beter isoleren van daken, gevels en vensters. Door deze maatregel daalt de netto-energiebehoefte van het gebouw, met minder brandstofverbruik en minder stofemissies tot gevolg. De maatregel voorziet in het reduceren van de K-factor naar de toekomst toe. Aan de hand van 42 enquêtes van verzorgingsinstellingen die uitgevoerd werden voor de studie “Energieverbruik en energiebesparingspotentieel in de verzorgingsinstellingen in Vlaanderen” [J. Desmedt et al., 2000(bis)], kon een beeld gevormd worden van de huidige isolatietoestand van de gebouwen (Tabel 50). Tabel 50: Huidige isolatietoestand van gebouwen in de tertiaire sector (2000). Bouwjaar 1946-1973 1974-1992 1993-2002 Gemiddeld

k-waarden (W/m2K) muren 0,9 1,0 0,9 0,9

vloeren 1,9 1,7 1,5 1,7

daken 0,9 1,0 0,7 0,9

K-peil

beglazing 3,9 4,3 3,4 3,8

88

Verder wordt er aangenomen dat geleidelijk aan tegen 2020 (in het BAU scenario) alle gebouwen voor 1993 een betere dakisolatie en betere beglazing hebben geplaatst (k-waarde voor isolatie die aan de norm voldoet). Hierdoor verandert de gemiddelde k-waarde van deze maatregelen voor de toekomst (Tabel 51), de k-waarden voor muren en vloeren worden constant gehouden. Tabel 51: Toekomstige k-waarden voor beglazing en dakisolatie (BAU scenario).

2005 2010 2015 2020

Gemiddelde k-waarden (W/m2K) daken beglazing 0,8 3,7 0,7 3,3 0,6 2,8 0,5 2,3

K-peil 85 78 69 60

In het ER scenario zal een geleidelijke verbetering van het isolatiepeil van muren en vloeren doorgerekend worden voor gebouwen ouder dan 1993 (k-waarde voor isolatie die aan de norm voldoet). De gemiddelde k-waarden voor deze maatregelen in de toekomst worden weergegeven in Tabel 52, de k-waarden voor de daken en beglazing worden overgenomen uit het BAU scenario.

59

Tabel 52: Toekomstige k-waarden vloer en muren in het ER scenario.

2005 2010 2015 2020

Gemiddelde kwaarden (W/m2K) vloer muren 1,6 0,9 1,4 0,8 1,2 0,7 1,1 0,6

K-peil 84 75 65 54

Deze verbeteringen in K-peil tussen BAU en ER scenario worden doorgerekend met het Vito-model. De emissiereducties die bekomen worden met een verbetering van de isolatie (t.o.v. BAU best case) worden weergegeven in Tabel 53. Tabel 53: Emissiereducties fijn stof verbetering isolatiepeil. Emissiereductie verbetering isolatiepeil in ER scenario 2005 2010 2015 2020 1,2 4,4 8,6 13,8 1,2 4,2 8,2 13,3 1,1 4,0 7,9 12,8

TSP PM10 PM2,5

2.4.2

Energieconversie

Het scenario ‘energieconversie’ gaat ervan uit dat aardgas de andere brandstoffen sneller vervangt dan in het referentiescenario het geval zou zijn. We laten in dit sceanrio het aandeel aardgas dubbel zo snel stijgen t.o.v. de aandeel aardgas in het BAU scenario, zie Tabel 54. Tabel 54: Aandeel aardgas binnen brandstofverbruik door tertiaire sector. % aardgas BAU ER

2005 65% 70%

2010 68% 75%

2015 67% 74%

2020 68% 75%

Deze aandelen hebben betrekking op het aandeel aardgas binnen het brandstofverbruik van de hele tertiaire sector in België. Het Vito-model maakt echter een onderscheid tussen verschillende subsectoren, waar de penetratiegraad erg kan verschillen. Het model houdt rekening met deze verschillen bij het aanpassen van het aandeel aardgas voor de globale tertiaire sector. Voor een gedetailleerde uitleg over de rekenwijze, wordt verwezen naar [E. Cornelis et al., 2003]. Het model herberekent ook het aandeel van zware stookolie, gasen dieselolie, LPG en steenkool.

60

Op basis van de nieuwe aandelen voor aardgas, zware stookolie, gasen dieselolie, LPG en steenkool wordt het brandstofverbruik voor elke subsector herverdeeld over deze energievectoren. In Tabel 55 worden de energieverbuiken voor de verschillende brandstofvectoren voor het scenario energieconversie weergegeven. Tabel 55: Energieverbruiken voor scenario energieconversie. PJ


2005

2010

2015

2020

0,0 0,4 19,1 0,6 47,9

0,0 0,3 17,4 0,5 54,0

0,0 0,3 17,6 0,5 53,1

0,0 0,3 17,4 0,4 53,8

Deze maatregel geeft bijgevolg geen aanleiding tot een energiebesparing, maar wel tot een reductie van fijn stofemissies, aangezien de brandstofspecifieke emissiefactor van aardgas lager ligt dan deze van de andere brandstoffen. De emissiereducties die bekomen worden met deze energieconversie (t.o.v. BAU best case) worden weergegeven in Tabel 56. Tabel 56: Emissiereducties fijn stof energieconversie.

TSP PM10 PM2,5

2.4.3

Emissiereductie energieconversie in ER scenario 2005 2010 2015 2020 19,4 28,5 26,7 27,2 18,4 27,1 25,5 26,1 17,5 25,8 24,4 25,0

Technologieconversie

Het Vito-model laat toe om binnen eenzelfde energievector het aandeel van de verschillende soorten verwarmingsinstallaties werkend op deze energievector aan te passen. Op basis van enquêtes in de tertiaire sector was het mogelijk de procentuele verdeling van deze types installaties per subsector in te schatten. Vanaf 2005 is de verkoop van conventionele ketels niet meer toegelaten omwille van het Koninklijk Besluit tot regelgeving van NOx- en COemissieniveaus voor ketels < 300 kW. In het ER scenario zullen er geen conventionele ketels bijkomen. Er worden hier drie verschillende technologieconversie scenario’s vooropgesteld. In het eerste scenario wordt er een omschakeling naar hoogrendementsketels doorgevoerd, in het het tweede scenario een omschakeling naar condenserende ketels en in het derde scenario een omschakeling naar WKK. In het Vito-model wordt met verwarmingssystemen gerekend:

volgende

rendementen

voor

de

verschillende

61

Tabel 57: Rendementen verwarmingssystemen tertiaire sector. Rendement verwarmingsinstallatie Aardgas

Conventionele ketel Hoogrendementsketel Condenserende ketel Warmtekrachtkoppeling

72% 77% 85% 38%

Zware stookolie 72%

Gas- en dieselolie 72% 77% 83% 38%

LPG

Steenkool 72%

77%

® Scenario 1: Hoogrendementsketels Er wordt verondersteld dat het procentueel aantal vervangingen van ketels door hoogrendementsketels gelijk is aan het procentueel aantal gebouwen die in het ER scenario isolatiepeil in rekening werden gebracht. In Tabel 58 wordt voor de verschillende jaren aangegeven in welke mate de verschillende verwarmingsinstallaties voorkomen. Tabel 58: Aandeel verwarmingsinstallaties in scenario 1. Conventioneel

2000 2005 2010 2015 2020

54,1% 42,9% 31,9% 15,3% 0,9%

Hoogrendements 32,5% 43,3% 54,0% 70,6% 85,0%

Condenserend 12,8% 13,6% 13,6% 13,6% 13,6%

WKK 0,5% 0,5% 0,5% 0,5% 0,5%

De emissiereducties die bekomen worden met scenario 1: technologieconversie met hoogrendementsketels (t.o.v. BAU best case) wordt weergegeven in Tabel 59. Tabel 59: Emissiereducties fijn stof technologieconversie hoogrendementsketels.

TSP PM10 PM2,5

Emissiereductie technologieconversie hoogrendementsketels in ER scenario 2005 2010 2015 2020 0,7 1,5 2,7 4,2 0,7 1,5 2,7 4,2 0,7 1,5 2,7 4,2

® Scenario 2: Condenserende ketels Net zoals bij scenario 1 (hoogrendementsketels) wordt er verondersteld dat het procentueel aantal vervangingen van ketels door hoogrendementsketels gelijk is aan het procentueel aantal gebouwen die in het ER scenario isolatiepeil in rekening werden gebracht. In Tabel 60 wordt voor de verschillende jaren aangegeven in welke mate de verschillende verwarmingsinstallaties voorkomen.

62

Tabel 60: Aandeel verwarmingsinstallaties in scenario 2. Conventioneel

2000 2005 2010 2015 2020

Hoogrendements

54,1% 42,7% 31,6% 14,9% 0,9%

32,5% 33,3% 33,7% 33,7% 31,1%

Condenserend 12,8% 23,5% 34,2% 50,9% 67,5%

WKK 0,5% 0,5% 0,5% 0,5% 0,5%

De emissiereducties die bekomen worden met scenario 2: technologieconversie met condenserende ketels (t.o.v. BAU best case) wordt weergegeven in Tabel 61. Tabel 61: Emissiereducties fijn stof technologieconversie condenserende ketels.

TSP PM10 PM2,5

Emissiereductie technolgieconversie condenserende ketels in ER scenario 2005 2010 2015 2020 1,7 3,4 6,0 8,7 1,7 3,4 6,0 8,7 1,7 3,4 6,0 8,7

® Scenario 3: WKK Eerst en vooral dient er een onderscheid gemaakt te worden tussen WKK’s in eigen beheer (tertiaire sector) en WKK’s in samenwerking met een intercommunale (elektriciteitssector). De WKK’s in samenwerking met een intercommunale worden in deze studie niet bij de tertiaire sector gerekend. Voor het jaar 2000 worden de verschillende verbruiken weergegeven in Tabel 62. Tabel 62: Brandstofverbruiken WKK’s in 2000.

In eigen beheer? Ja Neen

PJ (2000) Aardgas Diesel 0,154 0,080 0,272 -

PJ (genormaliseerd 2000) Aardgas Diesel 0,166 0,086 0,293 -

Er wordt aangenomen dat in de toekomst het aandeel WKK in de tertiaire sector in eigen beheer constant blijft en dit in samenwerking met een intercommunale verder zal groeien8. In [Martens et al., 1997] is terug te vinden dat het energetisch potentieel WKK in Vlaanderen 8,191 PJ is. In het scenario technologieconversie WKK wordt aangenomen dat dit energetisch potentieel gelijdelijk aan tegen 2020 zal gerealiseerd zijn. In Tabel 63 worden de hoeveelheden aardgas aangegeven welke voor WKK bestemd zijn.

8

Mondeling contact met expert Johan Liekens (Vito).

63

Tabel 63: Hoeveelheden aardgas bestemd voor WKK in scenario 3. In eigen beheer Aardgas (PJ) Diesel (PJ) 0,166 0,086 0,166 0,086 0,166 0,086 0,166 0,086 0,166 0,086

2000 2005 2010 2015 2020

Intercommunale Aardgas (PJ) 7,938 1,795 3,843 5,891 7,938

Zoals reeds eerder vermeld worden de WKK’s in samenwerking met een intercommunale in deze studie niet bij de tertiaire sector gerekend. De energieverbruiken in het scenario technologieconversie WKK (aardgas) dalen dus in vergelijking met het BAU scenario. De nieuwe energieverbruiken voor de tertiaire sector worden weergegeven in Tabel 64. Tabel 64: Energieverbruiken tertiaire sector scenario 3. PJ


2005

2010

2015

2020

0,0 0,4 22,3 0,7 43,0

0,0 0,4 22,3 0,6 44,7

0,0 0,4 22,3 0,6 42,6

0,0 0,4 22,3 0,5 41,0

De emissiereducties die bekomen worden door het technologiescenario WKK (t.o.v. BAU best case) worden weergegeven in Tabel 65. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat een deel van deze emissiereductie te wijten is aan het vervangen van ketels door WKK’s in samenwerking met een intercommunale en dat de emissies van deze WKK’s hier niet meegerekend worden. Tabel 65: Emissireducties fijn stof technolgieconversie WKK.

TSP PM10 PM2,5

2.4.4

Emissiereductie technolgieconversie WKK in ER scenario 2005 2010 2015 2020 0,2 0,5 0,9 1,2 0,2 0,5 0,9 1,2 0,2 0,5 0,9 1,2

Betere comfortregeling

Deze maatregel beoogt een energiebesparing door de middelen, die zorgen voor een comfortabel klimaat, efficiënter in te zetten. Dit kan enerzijds verwezenlijkt worden door het aanstellen van een energieverantwoordelijke in de instelling, die als taak heeft de energieverbruiken op te volgen en energiebesparende maatregelen uit te voeren, zonder dat aan comfort ingeboet moet worden. Anderzijds, of parallel ermee, kan deze maatregel neerkomen op het installeren van extra intelligentie, die op basis van een aantal gemeten

64

parameters systemen aanstuurt. De comfortregeling beperkt zich hierbj niet tot het sturen van het verwarmingssysteem, maar het bekijkt het geheel van verwarming, ventilatie en koeling. De gemeten parameters zijn dan in de eerste plaats de temperatuur van een of meer lokalen, maar ook de buitentemperatuur, zodat het verwarmingssysteem reeds kan anticiperen, het CO2-gehalte in de lokalen ter sturing van het ventilatiesysteem, het opvolgen van de stand van de zon voor het instellen van de zonnewering, e.a.. Het niveau van geïnstalleerde intelligentie varieert van implementatie tot implementatie, de huidige stand van zaken voorziet modules om de weersomstandigheden buiten te voorspellen om zo optimaal mogelijk te kunnen profiteren van de elementen om aan de comforteisen te voldoen. Deze maatregel heeft een positief effect op het energieverbruik voor verwarming, ventilatie, koeling (airconditioning) van gebouwen. Echter, omdat het Vito-model berekeningen uitvoert voor de ganse tertiaire sector en niet voor gebouwen individueel, is het besparingspotentieel van deze maatregel toegewezen aan de energiebehoefte voor de verwarming alleen. De maatregel gaat er bijgevolg van uit dat ze na implementatie leidt tot een verhoging van het rendement van het verwarmingssystemen. Het model gaat uit van een verhoging van 25% van het rendement [E. Cornelis et al., 2003]. In het BAU-scenario is betere comfortregeling totaal afwezig, de penetratiegraad is voor alle jaren gelijk aan nul. Voor het scenario ‘betere comfortregeling’ vraagt het model op te geven in hoeveel procent van de gebouwen betere comfortregeling geïmplementeerd zal worden voor de jaren 2005, 2010, 2015 en 2020. Deze procenten worden in deze studie gelijk genomen met het aandeel gebouwen die in het ER scenario isolatiepeil in rekening gebracht werden (Tabel 66). Tabel 66: Procentueel aandeel comfortregeling in de toekomst. % aandeel comfortregeling 2000 0%

2005 11%

2010 22%

2015 39%

2020 56%

In Tabel 67 worden de bekomen emissiereducties van fijn stof door comfortregeling (t.o.v. BAU best case) weergegeven. Tabel 67: Emissiereducties fijn stof door comfortregeling.

TSP PM10 PM2,5

2005 2,6 2,4 2,3

Emissiereductie comfortregeling in ER scenario 2010 2015 2020 5,1 8,8 12,3 4,9 8,4 11,8 4,6 8,1 11,4

65

2.4.5

Gecombineerd scenario

In Tabel 68 worden de emissies van fijn stof weergegeven voor het gecombineerd scenario: verbetering isolatiepeil gebouwen, energieconversie, technologieconversie (condenserende ketels + WKK) en comfortregeling. In Tabel 69 worden de emissiereducties voor fijn stof (t.o.v. BAU best case) weergegeven. Tabel 68: Emissies fijn stof in de tertiaire sector voor het gecombineerd ER scenario. Tertiaire sector ER scenario

Verbruik totaal


TSP

PM10

PM2,5

PJ 0,0 0,6 18,8 0,4 46,0

ton 0,5 34,6 93,9 0,1 8,9 138,0

ton 0,2 28,7 93,9 0,1 8,9 131,8

ton 0,1 23,2 93,9 0,1 8,9 126,2


PJ 0,0 0,5 16,6 0,3 49,4

ton 0,3 29,1 83,1 0,1 9,2 121,7

ton 0,1 24,1 83,1 0,1 9,2 116,6

ton 0,1 19,5 83,1 0,1 9,2 111,9


PJ 0,0 0,4 15,6 0,3 45,6

ton 0,1 24,9 78,0 0,1 8,0 111,1

ton 0,1 20,7 78,0 0,1 8,0 106,8

ton 0,0 16,7 78,0 0,1 8,0 102,8


PJ 0,0 0,3 14,2 0,3 43,3

ton 0,0 20,6 71,2 0,1 7,1 99,1

ton 0,0 17,1 71,2 0,1 7,1 95,5

ton 0,0 13,8 71,2 0,1 7,1 92,2

Tabel 69: Emissiereducties fijn stof voor het gecombineerd ER scenario.

TSP PM10 PM2,5

2005 24,3 23,2 22,1

Emissiereductie gecombineerd ER scenario 2010 2015 39,0 45,3 37,3 43,6 35,7 42,0

2020 53,7 51,9 50,2

In Grafiek 8 worden de fijn stofemissies voor het gecombineerd emissiereductiescenario weergegeven.

66

Emissies t ert iair ER scenario 160 140


120 100 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

80 60 40 20 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 8: Fijn stofemissies gecombineerd ER scenario in de tertiaire sector.

2.4.6

Vergelijking BAU scenario best case met gecombineerd ER scenario

In Grafiek 9 worden de fijn stofemissies van het BAU scenario best case vergeleken met deze van het gecombineerd ER scenario.

67

Tert iaire sect or: Vergelij king BAU best case en ER 180 160


140 120 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

100 80 60 40 20 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 9: Vergelijking fijn stofemissies BAU best case en ER scenario in de tertiaire sector.

2.4.7 Kosten De maatregelen die doorgerekend werden voor de verschillende emissireductiescenario’s worden in de eerste plaats genomen om de broeikasgasemissies te reduceren, de bijhorende kosten mogen dus niet aan de fijn stofemissies toegekend worden. De kosten worden in deze studie dan ook niet verder bekeken.

68

3

AFVALVERBRANDING IN OPEN LUCHT

In Tabel 70 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de subsector ‘afvalverbranding in open lucht’ voor fijn stofemissies t.o.v. de emissies bij de sector ‘bevolking’ en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 70: Aandeel fijn stofemissies: Afvalverbranding in open lucht. t.o.v. bevolking Vuilverwerking


TSP

PM10

PM2,5

TSP

PM10

PM2,5

13,3%

11,2%

11,8%

0,1%

0,4%

0,9%

De nieuwe regelgeving over de verbranding van afval in open lucht is nog niet goedgekeurd. In het voorstel voor deze nieuwe regelgeving staan veel uitzonderingen vermeld. De ontwerpwijziging van de wetgeving moet eerder gezien worden als een verduidelijking van de wetgeving i.p.v. een verstrenging. Sensibilisering en bewustwording kunnen er echter toe leiden dat deze activiteit afneemt. Sensibilisering en bewustwording is moeilijk kwantificeerbaar, waardoor afvalverbranding in open lucht niet verder onderzocht wordt in deze studie.

69

4

INDUSTRIËLE VERBRANDINGSPROCESSEN

In Tabel 71 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de te behandelen industriële subsectoren voor fijn stofemissies t.o.v. de emissies bij de sector ‘industriële verbrandingsprocessen’ en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 71: Aandeel fijn stofemissies: Industriële verbrandingsprocessen. t.o.v. verbrandingsprocessen Voeding, dranken en tabak Papier en uitgeverijen Minerale niet-metaalproducten Metaalverwerkende nijverheid Textiel, leder en kleding Andere industrieën TOTAAL


TSP

PM10

PM2,5

TSP

PM10

PM2,5

27,3% 1,2% 8,5% 1,6% 3,0% 14,7% 56,3%

25,1% 1,0% 7,7% 1,5% 3,0% 16,2% 54,5%

23,4% 0,8% 6,9% 1,4% 3,1% 17,4% 53,0%

0,2% 0,0% 0,1% 0,0% 0,0% 0,1% 0,4%

0,8% 0,0% 0,3% 0,1% 0,1% 0,5% 1,8%

1,5% 0,1% 0,5% 0,1% 0,2% 1,2% 3,5%

Het reductiepotentieel van fijn stofemissies dient bepaald te worden voor de verbrandingsinstallaties van de volgende sectoren: ijzer- en staalindustrie (exclusief de primaire siderurgische bedrijven Sidmar en ALZ), de vervaardiging van voedings- en genotsmiddelen, de papierindustrie en uitgeverijen, de minerale niet-metaalproducten industrie, de metaalverwerkende nijverheid, de textiel-, leder- en kledingindustrie, en andere industrieën. Tabel 72: Te behandelen industriële sectoren. Industriële sector

NACE-BEL code

IJzer- en staalindustrie (excl. Sidmar en ALZ) Vervaardiging van voedings- en genotsmiddelen Papier en uitgeverijen Minerale niet-metaalproducten Metaalverwerkende nijverheid Textiel, leder en kleding Andere industrieën

27.1; 27.2; 27.3; 27.51; 27.52 15; 16 21; 22 26 28; 29; 30; 31; 32; 33; 34; 35 17; 18; 19 20; 25; 36; 37; 45

In deze studie worden volgende onderdelen afzonderlijk bekeken: o Verbrandingsprocessen (exclusief verbranding van hout) o Verbranding van hout: Spaanplaatproductie o Verbranding van hout: Houtindustrie (exclusief spaanplaten)

70

Mogelijke maatregelen om de fijn stofemissies te reduceren zijn: o Overschakelen van emissierijke brandstoffen (vaste en zware vloeibare brandstoffen) naar emissiearme brandstoffen (lichte vloeibare en gasvormige brandstoffen). o Installatie van een nageschakelde techniek (spaanplaatproductie, verbranding van hout) De installatie van nageschakelde technieken op verbrandingsinstallaties die stoken op vloeibare of gasvormige brandstoffen wordt in de praktijk niet toegepast. Een specifiek onderhoud van een ketel voor de reductie van fijn stofemissies is niet gebruikelijk.

4.1 Verbrandingsprocessen (exclusief verbranding van hout) 4.1.1

Beschrijving sector

In de sector voeding, dranken en tabak zijn er vier grote stookinstallaties terug te vinden. Ze worden samengevat in Tabel 73. In de overige sectoren, die in deze studie moeten bekeken worden, zijn er geen grote stookinstallaties aanwezig. Tabel 73: Grote stookinstallaties. Bedrijf Tiense Suikerraffinaderij Tiense Suikerraffinaderij Suikergroep Moerbeke Interbrew Leuven

Vermogen (MW) 93 93 88 147

Brandstof steenkool aardgas residuele olie aardgas

De verdeling en het aantal kleine-middelgrote stookinstallaties is echter niet gekend. Er werd een inschatting gemaakt van de procentuele verbruiken voor beide groepen stookinstallaties9. Er wordt aangenomen dat 75 % van de brandstofhoeveelheden wordt verbruikt door middelgrote stookinstallaties en 25 % door kleine stookinstallaties. 4.1.2

Wetgeving

® Normen In Art.5.43.2.1, Art.5.43.3.1, Art.5.43.4.1 en Art.5.43.5.1 van VLAREM II zijn de voorwaarden voor respectievelijk nieuwe grote, nieuwe middelgrote, nieuwe kleine en bestaande grote, middelgrote en kleine stookinstallaties terug te vinden. In Tabel 74 worden de voorwaarden voor stof samengevat. Tevens is de emissie-concentratienorm ook omgerekend naar een maximale emissiefactor (TSP) met behulp van het volume rookgassen en de verbrandingswaarden van de verschillende brandstoffen. De theoretische waarden 9

Inschatting gemaakt door Peter Meulepas (AMINAL sectie lucht)

71

voor de volume rookgassen van de verschillende brandstoffen die gehanteerd werden bij de omrekening worden weergegeven in Tabel 75. Tabel 74: Emissiegrenswaarden stookinstallaties en maximale emissiefactoren (TSP).

GROTE Vaste brandstoffen Zware stookolie Licht vloeibaar LPG Aardgas MIDDELGROTE Vaste brandstoffen Zware stookolie Licht vloeibaar LPG Aardgas KLEINE Vaste brandstoffen Zware stookolie Licht vloeibaar LPG Aardgas

Bestaande stookinstallaties

Nieuwe stookinstallaties


EF (norm) Norm ton/PJ mg/Nm3 (voor 1 juli 1987) 150 54 150 64 150 50

Norm EF (norm) mg/Nm3 ton/PJ (na 1 juli 1987) 50 18 50 21 50 17 5 2 5 2 (na 1 januari 1993) 50 18 50 21 50 17 5 2 5 2 (na 1 januari 1993) 150 54 150 64 150 50 5 2 5 2

Norm EF (norm) mg/Nm3 ton/PJ (na 1 januari 1996) 50 18 50 21 50 17 5 2 5 2 (na 1 januari 1996) 50 18 50 21 50 17 5 2 5 2 (na 1 januari 1996) 100 36 150 64 150 50 5 2 5 2

(voor 1 januari 1993) 200 72 200 86 200 67

(voor 1 januari 1993) 200 72 200 86 200 67




In het kader van de Vlaamse NEC-reductiestrategie met betrekking tot SO2 en NOX ligt momenteel een ontwerpreglementering stookinstallaties en motoren ter goedkeuring bij de regering. Deze ontwerpreglementering heeft echter weinig effect op de stofemissies voor de verschillende scenario’s in deze studie. ® Emissiegegevens Enkel voor de verbranding van vaste brandstoffen en zware stookolie (grote stookinstallaties) ligt de gehanteerde emissiefactor (TSP) in [L. Schrooten et al. 2002], nl. 100 ton/PJ, hoger dan de maximale emissiefactor volgens de norm. Dit wil echter niet zeggen dat die verbrandingsinstallaties niet voldoen aan de normen uit VLAREM II. De

72

gehanteerde emissiefactor houdt niet enkel rekening met de normale werking van de installaties, maar ook met onregelmatigheden zoals o.a. opstart, shut down, … Voor de toekomstige emissiefactoren (TSP) moet er gekeken worden naar de normen die vooropgesteld zijn in VLAREM II voor nieuwe stookinstallaties. In Tabel 76 worden de toekomstige emissiefactoren (TSP) weergegeven die in deze studie gehanteerd zullen worden indien de levensduur van de stookinstallaties gelijk wordt genomen aan 30 jaar, in Tabel 77 worden de toekomstige emissiesfactoren (TSP) weergegeven indien de levensduur van de stookinstallaties gelijk wordt genomen aan 20 jaar. De fracties PM10 en PM2,5 worden voor de verschillende jaren constant gehouden. Tabel 76: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor stookinstallaties (levensduur 30 jaar).


EF (2000) ton/PJ

EF (2005) ton/PJ

EF (2010) ton/PJ

EF (2015) ton/PJ

EF (2020) ton/PJ

100 60 5 0,2 0,2

65 66 5 0,2 0,2

44 46 5 0,2 0,2

29 32 5 0,2 0,2

18 21 5 0,2 0,2

100 60 5 0,2 0,2

68 45 5 0,2 0,2

50 36 5 0,2 0,2

37 30 5 0,2 0,2

26 25 5 0 0

100 60 5 0,2 0,2

75 60 5 0,2 0,2

61 60 5 0,2 0,2

50 60 5 0,2 0,2

43 60 5 0,2 0,2

73

Tabel 77: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor stookinstallaties (levensduur 20 jaar).


EF (2000) ton/PJ

EF (2005) ton/PJ

EF (2010) ton/PJ

EF (2015) ton/PJ

EF (2020) ton/PJ

100 60 5 0,2 0,2

48 50 5 0,2 0,2

18 21 5 0,2 0,2

18 21 5 0,2 0,2

18 21 5 0,2 0,2

100 60 5 0,2 0,2

59 40 5 0,2 0,2

35 29 5 0,2 0,2

18 21 5 0,2 0,2

18 21 5 0 0

100 60 5 0,2 0,2

68 60 5 0,2 0,2

49 60 5 0,2 0,2

36 60 5 0,2 0,2

36 60 5 0,2 0,2

Voor de berekening van de emissies van fijn stof worden de energieverbruiken van de vier grote stookinstallaties vermenigvuldigd met de overeenkomstige emissiefactoren voor de grote stookinstallaties. Van de resterende energieverbruiken wordt 75 % vermenigvuldigd met de overeenkomstige emissiefactoren voor middelgrote stookinstallaties en 25 % met de overeenkomstige emissiefactoren voor kleine stookinstallaties. Voor de sector papier en uitgeverijen worden de emissiefactoren voor fijn stof voor de verbranding van steenkool uit [L Schrooten et al., 2002] behouden voor de verschillende jaren. Deze emissiefactoren zijn verschillend met de algemene emissiefactoren aangezien het hier slechts om één bedrijf gaat dat deze emissies rapporteert in zijn emissiejaarverslag. 4.1.3

BAU scenario

® BAU scenario worst case In het BAU scenario worst case wordt er aangenomen dat de gemiddelde levensduur van een stookinstallatie gelijk is aan 30 jaar. In het BAU scenario worst case verondersteld dat er geen extra reducerende maatregelen geïmplementeerd worden. De energieprognoses werden bepaald aan de hand van procentuele toenames en afnames per sector, voor de verschillende zichtjaren (2005-20102015-2020), van de volgende drie energievectoren: o Vaste brandstoffen (exclusief hout) o Vloeibare brandstoffen o Gasvormige brandstoffen

74

Deze gegevens zijn afkomstig van het Federaal Planbureau en worden gehanteerd in een aangepaste versie van de studie “Energievooruitzichten 2000-2020” [Gusbin et al., 2001] die eind 2003 gepubliceerd zal worden. Het gaat hier om Belgische voorspellingen (procentuele toenames/afnames) die in deze studie ook voor Vlaanderen worden gehanteerd. De procentuele toenames/afnames voor de verschillende zichtjaren worden toegepast op de Energiebalans Vlaanderen 2000 [K. Aernouts et al., 2002]. Voor steenkool en cokes worden in deze studie de procentuele toenames/afnames van de vaste brandstoffen gehanteerd, voor zware stookolie, gasen dieselolie en LPG deze van de vloeibare brandstoffen en voor aardgas deze van de gasvormige brandstoffen. In Grafiek 10 worden per sector het totale energieverbruik (exclusief hout) van 2000-2020 getoond.

Energieprognoses indust riële sect oren 25

20 IJzer- en staal Voeding, dranken en tabak

15

Papier en uitgeverijen

PJ

Minerale niet-metaalproducten Metaalverwerkende nijverheid

10

Textiel, leder en kleding Andere industrieën

5

0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 10: Totaal energieverbruik (exclusief hout) in de verschillende industriële sectoren Vlaanderen in BAU scenario.

75

Tabel 78: Energieprognoses (exclusief hout) industriële sectoren Vlaanderen in BAU scenario. PJ

2000

2005

2010

2015

2020

Steenkool Cokes LPG Gas- en dieselolie Zware stookolie Aardgas

0,0 0,0

0,0 0,0

0,0 0,0

0,0 0,0

0,0 0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1,2 0,2 1,1 5,5 14,3 0,0

1,1

1,1

1,1

1,0

Voeding, dranken en tabak


1,0 5,2 14,7 0,0

1,0 5,0 15,2 0,0

1,0 5,0 15,4 0,0

1,0 5,0 15,4 0,0

1,4

1,3

1,2

1,2

0,7



0,1 0,1 4,5 0,0

0,1 0,1 4,6 0,0

0,1 0,1 4,7 0,0

0,1 0,1 4,8 0,0

0,1 0,1 4,8 0,0

Minerale nietmetaalproducten


0,5 0,0 0,4 1,5 10,4 0,0

0,5 0,0 0,3 1,4 10,6 0,0

0,5 0,0 0,3 1,3 10,7 0,0

0,5 0,0 0,3 1,3 10,8 0,0

0,5 0,0 0,3 1,3 10,9 0,0

Metaalverwerkende nijverheid


0,1 1,1 0,2 8,5 0,0

0,1 1,0 0,2 8,9 0,0

0,1 0,9 0,2 9,0 0,0

0,1 0,9 0,2 9,2 0,0

0,1 0,9 0,2 9,3 0,0

Textiel, leder en kleding


0,5 0,8 8,7 0,0

0,4 0,8 8,9 0,0

0,4 0,7 9,1 0,0

0,4 0,6 9,2 0,0

0,4 0,6 9,1 0,0

Andere industrieën


1,8 1,9 9,2 0,0

1,8 1,9 9,6 0,0

1,8 1,9 9,8 0,0

1,8 1,9 10,0 0,0

1,8 1,9 10,1 0,0

IJzer- en staal

De emissies van fijn stof worden bepaald door de energieverbruiken te vermenigvuldigen met de overeenkomstige toekomstige emissiefactoren (Tabel 76, levensduur stookinstallaties gelijk aan 30 jaar). De toekomstige emissies volgens het BAU scenario worst case worden weergegeven in Tabel 79.

76

Tabel 79: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen (exclusief hout) Vlaanderen in het BAU scenario worst case. Ton

TSP

PM10

PM2,5

IJzer- en staal

2000 2005 2010 2015 2020

1,3 0,8 0,8 0,8 0,8

1,3 0,8 0,8 0,8 0,8

1,3 0,8 0,8 0,8 0,8


2000 2005 2010 2015 2020

475,6 349,2 275,8 236,8 201,9

354,6 266,9 216,0 190,1 165,3

287,3 218,6 178,2 158,3 139,4


2000 2005 2010 2015 2020

20,5 18,1 16,9 16,1 11,3

13,9 12,2 11,4 10,8 7,8

9,9 8,6 8,0 7,5 5,7


2000 2005 2010 2015 2020

148,3 107,7 87,8 74,7 63,4

108,3 79,3 65,3 56,2 48,4

85,5 63,3 52,6 46,0 40,1


2000 2005 2010 2015 2020

63,5 22,0 18,0 16,1 14,6

50,9 17,5 14,7 13,4 12,4

44,6 14,9 12,8 11,9 11,2


2000 2005 2010 2015 2020

52,5 40,6 32,0 27,5 25,1

42,8 33,3 26,4 22,7 20,8

38,0 29,6 23,5 20,3 18,7

Andere industrieën

2000 2005 2010 2015 2020

256,0 101,0 88,7 81,5 74,1

228,0 82,9 73,1 67,4 61,5

214,0 73,9 65,3 60,3 55,1

In Grafiek 11 worden de verbrandingsemissies van fijn stof (exclusief hout) tussen 2000 en 2020 grafisch voorgesteld voor het BAU scenario worst case.

77

Ver br andingsprocessen indust r ie BAU worst case (exclusief hout ) 1200


1000

800 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

600

400

200

0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 11: Verbrandingsemissies fijn stof (exclusief hout) Vlaanderen in BAU scenario worst case. ® BAU scenario worst case In het BAU scenario best case wordt er aangenomen dat de gemiddelde levensduur van een stookinstallatie gelijk is aan 20 jaar. Hier worden dezelfde energievoorspellingen gebruikt als in het BAU scenario worst case (Tabel 78). De emissies van fijn stof worden bepaald door de energieverbruiken te vermenigvuldigen met de overeenkomstige toekomstige emissiefactoren (Tabel 77, levensduur stookinstallaties gelijk aan 20 jaar). De toekomstige emissies volgens het BAU scenario best case worden weergegeven in Tabel 80.

78

Tabel 80: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen (exclusief hout) Vlaanderen in het BAU scenario best case. Ton

TSP

PM10

PM2,5

IJzer- en staal

2000 2005 2010 2015 2020

1,3 0,8 0,8 0,8 0,8

1,3 0,8 0,8 0,8 0,8

1,3 0,8 0,8 0,8 0,8


2000 2005 2010 2015 2020

475,6 309,8 219,1 187,1 185,0

354,6 244,5 184,1 149,2 147,7

287,3 201,0 153,5 126,5 125,6


2000 2005 2010 2015 2020

20,5 17,8 16,6 15,6 11,1

13,9 12,0 11,1 10,4 7,7

9,9 8,4 7,7 7,2 5,6


2000 2005 2010 2015 2020

148,3 98,0 73,2 56,4 55,5

108,3 72,5 55,2 43,5 42,9

85,5 58,1 45,1 36,4 36,0


2000 2005 2010 2015 2020

63,5 20,5 15,8 13,4 13,4

50,9 16,5 13,2 11,6 11,6

44,6 14,2 11,7 10,6 10,6


2000 2005 2010 2015 2020

52,5 37,8 28,5 23,2 23,2

42,8 31,0 23,5 19,3 19,3

38,0 27,6 21,1 17,3 17,3

Andere industrieën

2000 2005 2010 2015 2020

256,0 94,1 79,0 68,8 68,5

228,0 77,4 65,3 57,2 57,0

214,0 69,0 58,5 51,4 51,2

In Grafiek 12 worden de verbrandingsemissies van fijn stof (exclusief hout) tussen 2000 en 2020 grafisch voorgesteld voor het BAU scenario best case.

79

Verbr andingsprocessen indust r ie BAU best case (exclusief hout ) 1200


1000

800 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

600

400

200

0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 12: Verbrandingsemissies fijn stof (exclusief hout) Vlaanderen in BAU scenario best case.

® Vergelijking BAU scenario’s In Tabel 81 worden de verschillen in emissies van fijn stof weergegeven tussen BAU worst case en BAU best case scenario. Tabel 81: Verschillen in emissies fijn stof tussen BAU worst case en BAU best case. ton 2005 2010 2015 2020

TSP 60,6 87,2 88,2 33,7

PM10 38,2 54,5 69,4 30,0

PM2,5 30,6 42,9 54,8 23,9

Aangezien de hoeveelheid zware stookolie (95 %) groter is dan de hoeveelheid vaste brandstoffen (5 %), is het verschil tussen het BAU scenario worst case en het BAU scenario best case voornamelijk te danken aan het verschil in emissiesfactoren voor fijn stof voor zware stookolie in beide scenario’s.

80

4.1.4

Emissiereductiescenario

In deze studie wordt volgende maatregelen voor redcutie van fijn stof in rekening gebracht: o De overschakeling van emissierijke brandstoffen (cokes, steenkool en stookolie) naar een emissiearme brandstof (aardgas). In deze studie zullen drie scenario’s berekend worden. Telkens zal per zichtjaar een procentuele vervanging van cokes, steenkool en zware stookolie door aardgas in rekening gebracht worden. De aannames voor de 3 scenario’s worden in Tabel 82 samengevat. Tabel 82: Aanames scenario’s overschakeling op emissiearme brandstoffen. % overschakeling op emissiearme brandstoffen Scenario Brandstofswitch 1 Brandstofswitch 2 Brandstofswitch 3

2005 8% 17% 25%

2010 17% 33% 50%

2015 25% 50% 75%

2020 33% 67% 100%

In het emissiereductiescenario wordt er aangenomen dat de gemiddelde levensduur van een stookinstallatie gelijk is aan 20 jaar. De emissies van fijn stof worden voor de drie emissiereductiescenario’s op dezelfde manier bepaald als in het BAU scenario best case. Emissiereducties worden telkens bepaald tussen het BAU scenario best case en het desbetreffende emissiereductiescenario. De emissies en emissiereducties voor de verschillende scenario’s zijn terug te vinden in Tabel 83 en Tabel 84.

Tabel 83: Fijn stofemissies ER scenario’ s brandstofswitch. Emissies (ton) Brandstofswitch 1 TSP PM10 PM2,5

Emissies (ton) Brandstofswitch 2 TSP PM10 PM2,5

Emissies (ton) Brandstofswitch 3 TSP PM10 PM2,5

IJzer- en staal

2005 2010 2015 2020

0,8 0,8 0,8 0,8

0,8 0,8 0,8 0,8

0,8 0,8 0,8 0,8

0,8 0,8 0,8 0,8

0,8 0,8 0,8 0,8

0,8 0,8 0,8 0,8

0,8 0,8 0,8 0,8

0,8 0,8 0,8 0,8

0,8 0,8 0,8 0,8


2005 2010 2015 2020

284,8 184,1 142,6 126,4

224,9 155,0 114,3 101,6

185,1 129,4 97,2 86,9

259,8 149,1 98,2 67,9

205,3 125,8 79,3 55,5

169,1 105,4 68,0 48,1

234,7 114,2 53,8 9,3

185,8 96,7 44,3 9,3

153,1 81,4 38,7 9,3


2005 2010 2015 2020

16,4 14,1 12,2 7,9

11,1 9,5 8,3 5,7

7,9 6,7 5,8 4,3

15,1 11,6 8,7 4,8

10,3 8,0 6,1 3,7

7,3 5,7 4,5 3,0

13,8 9,2 5,2 1,7

9,4 6,4 3,9 1,7

6,8 4,7 3,1 1,7


2005 2010 2015 2020

90,2 61,7 43,3 38,4

66,8 46,7 33,7 30,0

53,6 38,3 28,4 25,4

82,4 50,2 30,3 21,3

61,1 38,2 23,8 17,1

49,1 31,5 20,3 14,8

74,5 38,7 17,2 4,2

55,4 29,7 14,0 4,2

44,6 24,6 12,3 4,2


2005 2010 2015 2020

19,4 14,3 11,7 11,2

15,7 12,1 10,4 10,0

13,6 10,9 9,6 9,3

18,2 12,7 10,0 8,9

14,9 11,0 9,1 8,3

13,0 10,0 8,6 8,0

17,1 11,2 8,3 6,6

14,1 9,9 7,9 6,6

12,4 9,2 7,6 6,6


2005 2010 2015 2020

35,0 24,4 18,4 16,7

28,8 20,3 15,4 14,1

25,7 18,2 14,0 12,8

32,2 20,3 13,5 10,3

26,5 17,0 11,6 9,0

23,7 15,4 10,6 8,3

29,4 16,2 8,7 3,8

24,3 13,7 7,7 3,8

21,8 12,5 7,2 3,8

Andere industrieën

2005 2010 2015 2020

87,1 67,7 54,4 49,4

71,9 56,3 45,7 41,7

64,2 50,6 41,4 37,9

80,2 56,4 40,0 30,3

66,3 47,3 34,2 26,5

59,4 42,7 31,3 24,6

73,3 45,1 25,7 11,3

60,8 38,2 22,8 11,3

54,5 34,8 21,3 11,3

81

82

Tabel 84: Emissiereducties fijn stof ER scenario’s brandstofswitch. Reductie (ton) Brandstofswitch 1 TSP PM10 PM2,5

Reductie (ton) Brandstofswitch 2 TSP PM10 PM2,5

Reductie (ton) Brandstofswitch 3 TSP PM10 PM2,5

IJzer- en staal

2005 2010 2015 2020

0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0

0,0 0,0 0,0 0,0


2005 2010 2015 2020

25,0 35,0 44,4 58,5

19,6 29,1 35,0 46,1

16,0 24,0 29,3 38,8

50,1 69,9 88,8 117,1

39,2 58,3 69,9 92,3

31,9 48,1 58,6 77,5

75,1 104,9 133,3 175,6

58,8 87,4 104,9 138,4

47,9 72,1 87,9 116,3


2005 2010 2015 2020

1,3 2,5 3,5 3,1

0,8 1,6 2,2 2,0

0,6 1,0 1,4 1,3

2,7 4,9 6,9 6,3

1,7 3,1 4,3 4,0

1,1 2,0 2,7 2,6

4,0 7,4 10,4 9,4

2,5 4,7 6,5 6,0

1,7 3,0 4,1 3,9

Minerale niet-metaalproducten

2005 2010 2015 2020

7,8 11,5 13,0 17,1

5,7 8,5 9,8 12,9

4,5 6,8 8,1 10,6

15,6 23,0 26,1 34,2

11,4 17,0 19,6 25,8

9,0 13,6 16,1 21,2

23,4 34,5 39,1 51,4

17,1 25,5 29,5 38,7

13,5 20,5 24,2 31,8


2005 2010 2015 2020

1,1 1,5 1,7 2,3

0,8 1,1 1,2 1,7

0,6 0,9 1,0 1,3

2,3 3,1 3,4 4,5

1,6 2,2 2,5 3,3

1,2 1,7 2,0 2,7

3,4 4,6 5,1 6,8

2,4 3,3 3,7 5,0

1,8 2,6 3,0 4,0


2005 2010 2015 2020

2,8 4,1 4,8 6,5

2,2 3,3 3,9 5,2

2,0 2,9 3,4 4,5

5,6 8,2 9,7 12,9

4,5 6,5 7,7 10,3

3,9 5,7 6,8 9,0

8,4 12,3 14,5 19,4

6,7 9,8 11,6 15,5

5,9 8,6 10,1 13,5

Andere industrieën

2005 2010 2015 2020

6,9 11,3 14,4 19,1

5,5 9,0 11,5 15,2

4,8 7,9 10,0 13,3

13,8 22,6 28,8 38,1

11,1 18,1 23,0 30,5

9,7 15,8 20,1 26,6

20,8 33,9 43,1 57,2

16,6 27,1 34,4 45,7

14,5 23,7 30,1 39,9

83

Voor scenario brandstofswitch 3 (maximale brandstofswitch) worden in de totale emissiereducties voor alle sectoren voorgesteld (t.o.v. het BAU scenario best case). Tabel 85: Emissiereducties scenario maximale brandstofswitch voor alle sectoren. Emissiereductie (ton) maximale brandstofswitch TSP PM10 PM2,5

2005

2010

2015

2020

135,1 104,1 85,2

197,6 157,8 130,4

245,5 190,7 159,4

319,8 249,3 209,5

In Grafiek 13 worden de verbrandingsemissies van fijn stof (exclusief hout) tussen 2000 en 2020 grafisch voorgesteld voor het scenario brandstofswitch 3 (maximale brandstofswtich). Verbrandingsprocessen ER 3 (exclusief Hout ) 1200,0

1000,0

t on

800,0 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

600,0

400,0

200,0

0,0 2000

2005

2010

2015

2020

j aart al

Grafiek 13: Verbrandingsemissies fijn stof (exclusief hout) Vlaanderen in scenario brandstofswitch 3 (maximale brandstofswitch). De overschakeling op aardgas gebeurt echter niet in de eerste plaats voor fijn stofemissies, maar wel voor de emissies van CO2, NOX en SOX te reduceren. De kosten die gepaard gaan bij deze overschakeling worden dus best niet aan fijn stof toegeschreven. In deze studie zullen er dan ook geen kosten in rekening gebracht worden voor de overschakeling van cokes, steenkool en stookolie op aardgas.

84

4.1.5

Vergelijking BAU best case en ER scenario voor verbrandingsprocessen in de industrie.

In Grafiek 18 wordt de vergelijking gemaakt tussen het BAU scenario best case en het ER scenario voor de fijn stofemissies afkomstig van de verbrandingsprocessen (exculsief hout) in de industrie.

Verbrandingsprocessen: Vergelij king BAU best case en ER 1200


1000

800 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

600

400

200

0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 14 Vergelijking BAU best case en ER scenario voor de verbrandingsprocessen (exclusief hout) in de industrie.

4.2 Verbranding van hout: Spaanplaatproductie 4.2.1

Beschrijving sector

Volgende activiteiten horen tot de spaanplatenindustrie: ® NACE-BEL code 20: Houtindustrie en vervaardiging van artikelen van hout en van kurk, exclusief meubelen, vervaardiging van artikelen van riet en van vlechtwerk. o 20.2 Vervaardiging van fineer, vervaardiging van duplex-, triplex-, en multiplex hout, meubelplaat, spaanplaat, vezelplaat en andere panelen en platen. In Vlaanderen zijn er momenteel (2003) nog 6 spaanplaatbedrijven. In 2002 is het spaanplatenbedrijf Agglo afdeling Interlin gesloten. De tewerkstelling in deze bedrijven voor het jaar 2000 wordt weergegeven in Tabel 86.

85

Tabel 86: Tewerkstelling spaanplaatbedrijvenin het jaar 2000. Spaanplaatbedrijven Linopan Spano Unilin afdeling Bospan Unilin afdeling Ooigem Unilin afdeling Wielsbeke Agglo Genk Agglo afdeling Interlin

Provincie

Tewerkstelling (2000)

West-Vlaanderen West-Vlaanderen West-Vlaanderen West-Vlaanderen West-Vlaanderen Limburg West-Vlaanderen

161 356 170 95 195 147 112

De gerapporteerde emissies van TSP uit de emissiejaarverslagen 2000 worden weergegeven in Tabel 87, samen met de concentratie- en massastroom en de reductiemaatregel die reeds aanwezig is. Tabel 87: Gegevens fijn stofemissiebronnen bij de spaanplaatbedrijven. TSP (2000) Linopan Spano

Unilin afdeling Bospan

Unilin afdeling Ooigem Unilin afdeling Wielsbeke

Agglo Genk

Agglo afdeling Interlin

Stoomketel VYNCKE Droger TEXPAN Droger 3 Droger 5 EMK1 EMK2 EMK3 EMK4 Afzuigingen (proces) Ketel BABCOCK Afzuigingen (proces) EMK1 EMK2 Afzuigingen (proces) Voordroger BSH Nadroger - duplex A/B Nadroger - simplex B Nadroger - simplex C Filter PSKM Voordroger Nadrogers - DL Nadrogers - midden Schuurlijn Houtverbrandingsinstallatie

mg/Nm3 9,35 84,20 70,66 70,10 169,33 290,73 15,97 38,34 5,00 137,38 5,00 40,26 15,02 5,00 72,61 131,34 5,33 82,51 0,89 31,79 75,28 35,31 3,18 21,41

kg/uur 0,01 6,11 3,38 3,29 5,30 9,10 0,50 1,20 2,25 4,30 1,03 1,26 0,47 4,10 4,22 1,20 0,04 0,48 0,02 0,68 0,63 0,64 0,24 0,43

ton/jaar 0,06 50,27 23,63 23,00 32,60 66,70 2,60 7,60 16,60 16,70 7,60 9,60 3,60 31,30 29,20 3,35 0,30 8,31 0,17 4,13 3,87 3,92 1,46 2,65

Maatregel Multicycloon Multicycloon Multicycloon Multicycloon Multicycloon Multicycloon Multicycloon Multicycloon Mouwenfilter Multicycloon Mouwenfilter Multicycloon Multicycloon Mouwenfilter Multicycloon Multicycloon Multicycloon Multicycloon Mouwenfilter Multicycloon Multicycloon Multicycloon Mouwenfilter Multicycloon

86

4.2.2

Wetgeving

® Huidige normen In Art. 5.19.1.4. van VLAREM II zijn volgende sectorale normen vooropgesteld voor houtverwerkende bedrijven, en bijgevolg eveneens voor de exploitatie van spaanplaatbedrijven. §1. De afvalgassen dienen op de plaats waar ze ontstaan opgevangen en, na de eventueel noodzakelijke zuivering ter naleving van de van toepassing zijnde emissieen immissievoorschriften, in de omgevingslucht geloosd via een schoorsteen of afvoerkanaal. Deze schoorsteen of afvoerkanaal dient voldoende hoog te zijn met het oog op een vanuit milieu-oogpunt en voor de volksgezondheid voldoende spreiding van de geloosde stoffen. §2. Tenzij anders vermeld in de milieuvergunning en in afwijking van de algemene emissiegrenswaarden bepaald in hoofdstuk 4.4. zijn de hierna genoemde emissiegrenswaarden, uitgedrukt in mg/Nm3 en die betrekking hebben op de volgende omstandigheden: temperatuur 0° C, druk 101,3 kPa, droog gas, van toepassing op de geloosde afvalgassen. De luchthoeveelheden die naar een onderdeel van de installatie worden toegevoerd om het afvalgas te verdunnen of af te koelen, blijven bij de bepaling van de emissiewaarden buiten beschouwing. Tabel 88: Emissiegrenswaarden volgens Art. 5.19.1.4 van VLAREM II voor de spaanplaten.

1°

2°

parameter emissiegrenswaarde stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) < 500 g/u 150,0 mg/Nm3; b) > 500 g/u: - in het afvalgas van slijpmachines 10,0 mg/Nm3; - in het afvalgas van droogovens 50 mg/Nm3 (nat gas) - in de overige afvalgassen 50,0 mg/Nm3; stofdeeltjes totaal in direct gestookte spaandrogers met een vermogen van: a) minder dan 50 MW: 50 mg/Nm3 (17 % O2); b) 50 MW of meer: 50 mg/Nm3 (17 % O2);

voor bestaande inrichtingen geldt een overgangsperiode die eindigt op 31 december 2004; voor deze bestaande inrichtingen geldt tot deze datum een emissiegrenswaarde van 150 mg stof/Nm3 gemeten bij 17 % O2;

® Voorstel nieuwe normen Reeds enige tijd wordt er gewerkt aan een verfijning van de wetgeving wat betreft de luchtemissies van direct gestookte spaandrogers. In dit voorstel worden ook nieuwe normen voor stofemissies opgenomen afkomstig van de verbranding van biomassa en niet verontreinigd behandeld houtafval. In Tabel 89 wordt dit voorstel voor nieuwe normering van stofemissies samengevat. Dit nieuwe voorstel zal meer dan waarschijnlijk voor eind 2004 van kracht zijn.

87

Tabel 89: Voorstel nieuwe normen fijn stof voor direct gestookte spaandrogers. Emissiegrenswaarde mg/Nm3 > 5 MW t.e.m. 5MW Stofdeeltjes totaal: Voor nieuwe inrichtingen (bij 17% O2) Voor bestaande inrichtingen (overgangsperiode eindigt op 31/12/2004 (bij 17% O2)

50

150

150

200

® Emissiegegevens In de spaanplatenindustrie zijn er voornamelijk direct gestookte spaandrogers aanwezig. Voor ontstoffing van deze afvalgassen zijn bij bestaande indstallties meestal alleen cyclonen voorzien, waarmee echter niet aan de huidige (en toekomstige) emissiegrenswaarden kan voldaan worden. 4.2.3

BAU scenario

Bij de spaanplaatbedrijven zal in de toekomst (tegen 2004) geïnvesteerd worden in een rookgasreinigingstechniek, nl. een natte elektrostatische precipitator (WESP), voor de reductie van fijn stof bij drogers om aan de huidige (en toekomstige) regelgeving te voldoen. In de BBT-studie over de productie van spaanplaten [A. Jacobs et al., 1998] wordt de WESP-rookgasbehandeling weerhouden als BBT voor de spaanplatenindustrie. Omwille van het feit dat de rookgassen van direct gestookte spaandrogers gekenmerkt worden door een hoog waterdampgehalte en een lage uitgangstemperatuur, is deze techniek voor directe spaandrogers zeer aangewezen. Met een WESP kunnen stofconcentraties van minder dan 20 mg/Nm3 (droog gas) bekomen worden. Er wordt verder gerekend met een gemiddelde restconcentratie van 10 mg/Nm3 voor een WESP. In het BAU scenario zal per installatie gekeken worden naar de toekomstige emissies, met behulp van groeifactoren voor andere industrieën, en als bijkomende reductiemaatregel een WESP op installaties met een concentratie > 10 mg/Nm3. Als groeifactoren worden de voorspellingen van de groei van de bruto toegevoegde waarde uit [Gusbin et al., 2001] gehanteerd. Deze voorspellingen van het federaal Planbureau zijn voorspellingen voor België, en worden in deze studie ook voor Vlaanderen toegepast. De gehanteerde groeifactoren voor de toekomst worden weergegeven in Tabel 90. Tabel 90: Groeifactoren voor de emissies bij de spaanplaatbedrijven. Groeifactoren (% t.o.v. totaal)

05//00 2,4%

10//05 2,3%

20//10 1,7%

88

De fracties PM10 en PM2,5 van installaties zonder WESP (reeds < 10mg/Nm3) worden gelijk genomen aan deze uit [L. Schrooten et al, 2002] (literatuurgegevens). De fracties PM10 en PM2,5 voor installaties met een mouwenfilter worden gelijk genomen aan de fracties die terug te vinden zijn in de literatuur voor mouwenfilters (zie DEEL 1) en deze voor een installaties met een WESP worden gelijk genomen aan respectievelijk 99 % en 98 %. Een natte elektrostatische precipitator heeft immers een grotere verwijderingsefficiëntie dan een droge elektrostatische precipitator (zie DEEL 1), zeker voor de kleinste deeltjes. In Tabel 91 worden de verschillende gegevens op een rijtje weergegeven. Tabel 91: Fracties PM10 en PM2,5 (houtverbranding).

Houtverbranding

Mouwenfilter WESP

TSP 100% > PM10 100% 100%

Fracties fijn stof PM10 96% Reductie PM10 - PM2,5 98,5% 99%

PM2,5 94% PM2,5 96,5% 98%

De berekende toekomstige emissies TSP, PM10 en PM2,5 worden getoond in respectievelijk Tabel 92, Tabel 93 en Tabel 94. Tabel 92: Toekomstige totaal stof emissies bij de spaanplaatbedrijven. TSP (ton) Linopan Spano



Agglo Genk

Stoomketel VYNCKE Droger TEXPAN Droger 3 Droger 5 EMK1 EMK2 EMK3 EMK4 Afzuigingen (proces) Ketel BABCOCK Afzuigingen (proces) EMK1 EMK2 Afzuigingen (proces) Voordroger BSH Nadroger - duplex A/B Nadroger - simplex B Nadroger - simplex C Filter PSKM

2005

2010

2015

2020

0,1 6,7 4,6 3,6 2,2

0,1 7,2 4,9 3,8 2,3

0,1 7,6 5,2 4,1 2,5

0,1 8,1 5,5 4,3 2,6

2,6 1,8 2,2 18,7 1,4 8,6 2,7 2,7 35,2 6,4 0,4 0,3 1,4 0,2

2,8 2,0 2,4 20,0 1,5 9,2 2,9 2,9 37,8 6,9 0,4 0,4 1,5 0,2

2,9 2,1 2,5 21,3 1,6 9,7 3,1 3,1 40,1 7,3 0,4 0,4 1,6 0,2

3,1 2,2 2,7 22,6 1,7 10,3 3,2 3,3 42,6 7,8 0,5 0,4 1,7 0,2

89

Tabel 93: Toekomstige emissies PM10 bij de spaanplaatbedrijven. PM10 (ton) Linopan Spano



Agglo Genk


2005

2010

2015

2020

0,1 6,7 4,5 3,5 2,1 2,6 1,8 2,2 18,4 1,4 8,4 2,7 2,7 34,7 6,4 0,4 0,3 1,4 0,2

0,1 7,1 4,8 3,8 2,3 2,7 1,9 2,4 19,7 1,5 9,0 2,8 2,9 37,2 6,8 0,4 0,3 1,5 0,2

0,1 7,6 5,1 4,0 2,4 2,9 2,1 2,5 20,9 1,5 9,6 3,0 3,0 39,5 7,2 0,4 0,4 1,6 0,2

0,1 8,0 5,4 4,3 2,6 3,1 2,2 2,7 22,2 1,6 10,2 3,2 3,2 41,9 7,7 0,5 0,4 1,7 0,2

Tabel 94: Toekomstige emissies PM2,5 bij de spaanplaatbedrijven. PM2,5 (ton) Linopan Spano



Agglo Genk


2005

2010

2015

2020

0,1 6,6 4,5 3,5 2,1 2,5 1,8 2,2 18,0 1,3 8,3 2,6 2,6 34,0 6,3 0,4 0,3 1,4 0,2

0,1 7,1 4,8 3,8 2,3 2,7 1,9 2,3 19,3 1,4 8,9 2,8 2,8 36,5 6,8 0,4 0,3 1,5 0,2

0,1 7,5 5,1 4,0 2,4 2,9 2,0 2,5 20,5 1,5 9,4 3,0 3,0 38,7 7,2 0,4 0,4 1,6 0,2

0,1 8,0 5,4 4,2 2,6 3,1 2,2 2,6 21,8 1,6 10,0 3,2 3,2 41,1 7,6 0,5 0,4 1,7 0,2

De totale toekomstige emissies TSP, PM10 en PM2,5 voor de spaanplaatbedrijven in het BAU scenario worden weergegeven in Tabel 95 en grafisch voorgesteld in Grafiek 15.

90

Tabel 95: Emissies fijn stof spaanplaatbedrijven in het BAU scenario. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 349,2 336,7 329,7

2005 101,7 100,4 98,7

2010 109,0 107,6 105,8

2015 115,8 114,2 112,3

2020 122,9 121,2 119,3

Spaanplaat product ie emisises BAU 400 350


300 250 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

200 150 100 50 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 15: Emissies fijn stof spaanplaatbedrijven in het BAU scenario. Verdere reductie van fijn stof wordt niet in rekening gebracht.

4.3 Verbranding van hout: Houtindustrie (exclusief spaanplaten) 4.3.1

Beschrijving sector

Volgende activiteiten horen tot de houtindustrie (exclusief spaanplaatproductie): ® NACE-BEL code 20: Houtindustrie en vervaardiging van artikelen van hout en van kurk, exclusief meubelen, vervaardiging van artikelen van riet en van vlechtwerk. o 20.1 Zagen en schaven van hout, impregneren van hout. o 20.3 Vervaardiging van schrijn- en timmerwerk. o 20.4 Vervaardiging van houten emballage (verpakkingen). - Productie van kisten en laadborden.

91

o 20.5 Vervaardiging van overige artikelen van hout, vervaardiging van artikelen van kurk en riet en van vlechtwerk. - 20.51 Vervaardiging van overige artikelen van hout. ® NACE-BEL code 36: Vervaardiging van meubelen, overige industrie. o 36.1 Vervaardiging van meubelen (exclusief meubelen in metaal). - 36.11 Vervaardiging van stoelen, en zitmeubelen. - 36.12 Vervaardiging van overige kantoor- en winkelmeubelen. - 36.13 Vervaardiging van overige keukenmeubelen. - 36.14 Vervaardiging van overige meubelen. o 36.6 Diverse industrie, n.e.g. - 36.62 Borstels en penselen. ® NACE-BEL code 45: Bouwnijverheid. o 45.4 Afwerking van gebouwen. - 45.42 Schrijnwerk. In het ‘Ontwerp Uitvoeringsplan Houtafval’ van OVAM wordt een inschatting gemaakt van de totale hoeveelheid hout die in de houtindustrie verbrand wordt: Houtverwerkende industrie: “Betrouwbare schattingen van een grote constructeur van industriële verbrandingsinstallaties voor houtafval geven aan dat er in Vlaanderen jaarlijks circa 400 000 ton houtafval wordt verbrand. Ongeveer de helft hiervan wordt verbrand bij de spaanplaatbedrijven10. De andere houtverwerkende industrie verbrandt om en bij de 200 000 ton houtafval per jaar. Dit komt neer op 3 PJ hout per jaar. Het gaat hier hoofdzakelijk om biomassa en niet-verontreinigd behandeld houtafval. Er werd een ruwe inschatting gemaakt van de totale hoeveelheid hout die verbrand wordt in installaties met een nominaal thermische vermogen van kleiner dan 5 MW en groter dan 5 MW. Deze twee categorieën verbranden samen, zoals reeds eerder vemeld, ongeveer 3 PJ hout per jaar. Er werd tevens een inschatting gemaakt van het aantal installaties in deze twee categorieën. Hiervoor werd er gerekend met een referentie-installatie van 1,5 MW en 8 MW. Tabel 96: Aantal houtverbrandingsinstallaties en hoeveelheid hout.

Vermogen

< 5 MW 5 - 50 MW

10

Totaal verbruik hout (PJ)

Totaal verbruik hout (ton)

Referentieinstallatie

Verbruik hout (ton/uur)

aantal uur

Aantal installaties11

1,5 1,5

100000 100000

1,5 MW 8 MW

0,3 1,6

1500 4000

222 16

Mondeling contact met expert Paul Vanderstraeten (Vito). Er zijn 240 kleine en middelgrote stookinstallaties vergund voor de verbranding van onbehandeld en behandeld niet-gevaarlijk afval (OVAM).

11

92

4.3.2

Wetgeving

® Huidige normen In Art. 5.43.3.1., Art. 5.43.4.1. en Art. 5.43.5.1. van VLAREM II zijn de voorwaarden met betrekking tot respectievelijke de nieuwe middelgrote, de nieuwe kleine en de bestaande middelgrote en kleine stookinstallaties opgenomen. De emissiegrenswaarden (bij 11 % O2) voor houtverbrandingsinstallaties worden samengevat in Tabel 97. Tabel 97: Huidige emissiegrenswaarden voor houtverbrandingsinstallaties.

Middelgroot (> 2 - 5 MW) Middelgroot (> 5 - 30 MW) Middelgroot (> 30 - 50 MW) Klein (< 2 MW)

Bestaande stookinstallaties


Norm mg/Nm3

Norm mg/Nm3

250 250 250 250

175 100 50 200

® Voorstel nieuwe normen Door OVAM werd er een nieuwe normering voor verbranding van houtafval opgemaakt om te voldoen aan de Europese richtlijnen. Deze nieuwe normering zal nog voor het eind van het jaar (voor begin 2004) in VLAREM II opgenomen worden, met terugwerkende kracht (invoege vanaf 28/12/2002). De klassieke houtverbranding is momenteel nog opgenomen onder twee afdelingen in VLAREM II, nl. Afdeling 5.2 en Afdeling 5.43. Voor het eind van dit jaar zullen voor de klassieke houtverbranding alle normeringen terug te vinden zijn onder Afdeling 5.2 van VLAREM II. Het voorstel voor de nieuwe Vlaamse emissieregelgeving voor verbranding van biomassa (Art. 5.2.3bis.4.9) en niet verontreinigd behandeld hout (Art. 5.2.3bis.4.15)wordt in Tabel 98 samengevat. Tabel 98: Voorstel nieuwe emissiegrenswaarden verbranding houtafval. Emissiegrenswaarden mg/Nm3 Stofdeeltjes in functie van het nominaal thermisch vermogen bij 11 % O2 1) tot en met 5 MW 150 2) meer dan 5 MW tot 50 MW 30 3) 50 MW en meer 10

® Emissiegegevens Het overgrote deel van de houtverbrandingsinstallaties waren in het verleden voorzien van een multicycloon. Met deze reductiemaatregel kunnen concentraties van 150 mg/Nm3

93

gehaald worden. Voor de installaties met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW wordt daardoor de norm gehaald. Voor de installaties met een nominaal thermisch vermogen van meer dan 5 MW (tot 50 MW) werden de huidige normen echter niet gehaald. Recent is de toestand echter verbeterd waardoor deze installaties voorzien zijn van een elektrostatische precipitator of een doekenfilter. Met deze reductiemaatregelen kunnen zelfs de nieuwe voorgestelde normen gehaald worden (30 mg/Nm3). 4.3.3

BAU scenario

De emissiefactor (2000) voor de emissies van totaal stof bij houtverbrandingsinstallaties [L. Schrooten et al., 2002], werd berekend uit metingen die uitgevoerd werden op houtverbrandingsinstallaties [P. Vanderstraeten, 2001] in opdracht van Aminal, uitgevoerd in de periode 1994-1998. Hierbij werden in totaal meer dan 400 veldmetingen verricht bij ca. 105 installaties, waarvan ca. 90 installaties voor verbranding van onbehandeld hout en ca. 15 voor behandeld hout. De fracties PM10 en PM2,5 worden ook uit [L. Schrooten et al., 2002] overgenomen, nl. respectievelijk 96 % en 94 %. Voor installaties met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW blijft deze emissiefactor voor de toekomst geldig. De emissiefactor voor installaties met een nominaal thermisch vermogen van meer dan 5 MW (tot 50 MW) moet echter aangepast worden om aan de nieuwe normen te voldoen. Vanaf 2005 wordt voor deze installaties een emissiefactor gehanteerd waarmee emissienormen van 30 mg/Nm3 haalbaar zijn, op het overgrote deel van de installaties is immers een elektrostatische precipitator of doekenfilter aanwezig (gemiddelde restconcentratie van 10 mg/Nm3). Deze emissiefactor wordt berekend aan de hand van het volume rookgasdebiet (13 Nm3/kg) en de verbrandingswaarde van hout (15 MJ/kg). De emissiefactor die voor installaties met een thermisch vermogen van meer dan 5 MW (tot 50 MW) vanaf 2005 zal gehanteerd worden is 8,67 ton/PJ. De fracties PM10 en PM2,5 worden gelijk genomen aan respectievelijk 98 % en 97 % (gemiddelde fractie doekenfilter en elektrostatische precipitator). In Tabel 99 worden de emissiefactoren die in deze studie gehanteerd worden samengevat. Tabel 99: Emissiefactoren houtverbranding in de toekomst.

2000 Vanaf 2005

< 5 MW 5 - 50 MW

TSP 146 146 8,67

EF (ton/PJ) PM10 PM2,5 140 137 140 137 8,49 8,41

In het Duurzaamheidsscenario van het ‘Ontwerp Uitvoeringsplan Houtafval’ van OVAM wordt ervan uitgegaan dat de grotere energievraag door de economische groei gecompenseerd wordt door een stijging van het energetisch rendement van de houtverbrandingsinstallaties. M.a.w. de totale hoeveelheid verbrand hout in de toekomst

94

blijft constant. Dat Duurzaamheidsscenario houdt rekening met de effecten die veroorzaakt worden door de uitvoering van de acties en maatregelen van het ‘Ontwerp Uitvoeringsplan Houtafval’. In deze studie zal de totale hoeveelheid verbrand hout in de toekomst constant worden gehouden op 3 PJ. In Tabel 100 worden de emissies van fijn stof weergegeven voor het BAU scenario en deze emissies worden grafisch voorgesteld in Grafiek 16. Tabel 100: Emissies fijn stof verbranding van hout in BAU scenario. Houtverbranding BAU scenario

Hout

TSP

PM10

PM2,5

Jaar 2000 < 5 MW 5 - 50 MW totaal

PJ 1,5 1,5

ton 219,0 219,0 438,0

ton 210,2 210,2 420,5

ton 205,9 205,9 411,7


PJ 1,5 1,5

ton 219,0 13,0 232,0

ton 210,2 12,7 223,0

ton 205,9 12,6 218,5


PJ 1,5 1,5

ton 219,0 13,0 232,0

ton 210,2 12,7 223,0

ton 205,9 12,6 218,5


PJ 1,5 1,5

ton 219,0 13,0 232,0

ton 210,2 12,7 223,0

ton 205,9 12,6 218,5


PJ 1,5 1,5

ton 219,0 13,0 232,0

ton 210,2 12,7 223,0

ton 205,9 12,6 218,5

95

Verbrandingspr ocessen hout BAU 500 450


400 350 300

> PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

250 200 150 100 50 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 16: Emissies fijn stof verbranding van hout in BAU scenario.

4.3.4

Emissiereductiescenario

In deze studie worden bijkomende maatregelen voorgesteld voor de reductie van fijn stofemissies afkomstig van houtverbrandingsinstallaties met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW. Voor de andere houtverbrandingsinstallaties zijn er reeds degelijke stofreductiemaatregelen aanwezig. Mogelijke reductiemaatregelen zijn: o Nageschakelde techniek voorzien (doekenfilter). o Houtverbrandingsinstallatievervangen door een aardgasverbrandingsinstallatie. In Tabel 101 wordt de referentie-installatie beschreven die voor de verdere berekeningen zal gehanteerd worden. Bij de verbranding van hout (11 % O2) komt er gemiddeld 8 Nm3 rookgas vrij. Tabel 101: Gegevens referentie-installatie. Referentie-installatie Vermogen 1,5 MW Houtverbruik 0,3 ton/uur Debiet 2400 Nm3/uur

96

Als scenario wordt in deze studie aangenomen dat de helft van de installaties voorzien worden van een doekenfilter en de andere houtverbrandingsinstallaties vervangen worden door een stookinstallatie op aardgas. ® Doekenfilter De emissiefactor voor houtverbrandingsinstallaties met een doekenfilter werd reeds eerder berekend met behulp van het volume rookgassen (13 Nm3/kg), de verbrandingswaarde (15 MJ/kg) en de concentratie (10 mg/Nm3). De gehanteerde emissiefactoren met en zonder doekenfilter worden in Tabel 102 weergegeven. Tabel 102: Emissiefactoren houtverbranding in de toekomst.

Zonder doekenfilter Met doekenfilter

TSP 146 8,67

EF (ton/PJ) PM10 PM2,5 140 137 8,49 8,41

In Tabel 103 wordt aangegeven op welk percentage van de houtverbrandingsinstallaties met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW een doekenfilter geplaatst wordt. De bekomen reductie worden in Tabel 104 weergegeven. Tabel 103: Procentuele installatie van doekenfilters (< 5 MW).

2000 0,0%

% aantal doekenfilters 2005 2010 2015 12,5% 25,0% 37,5%

2020 50,0%

Tabel 104: Emissiereductie van fijn stof in het ER scenario door het plaatsen van de doekenfilters. Emissiereductie doekenfilter ER (ton) TSP PM10 PM2,5

2000 0,0 0,0 0,0

2005 25,7 24,7 24,2

2010 51,5 49,4 48,3

2015 77,2 74,1 72,5

2020 103,0 98,8 96,6

De kosten van een doekenfilter zijn afhankelijk van het debiet (zie DEEL 1, maximale kost genomen omwille van kleine installaties). De kosten voor een doekenfilter op de gedefinieerde referentie-installaties worden weergegeven in Tabel 105. De marginale reductiekosten (privaat en maatschappelijk) worden weergegeven in Tabel 106.

97

Tabel 105: Kosten doekenfilter voor één referentie-installatie houtverbranding (< 5 MW). Investeringskost (Euro)

Werkingskost (Euro/jaar)

60000

3600

Private jaarlijkse kost (Euro/jaar) 11488

Maatschappelijke jaarlijkse kost (Euro/jaar) 9381

Tabel 106: Marginale reductiekosten voor de installatie van een doekenfilter. Reductie (ton) per installatie TSP PM10 PM2,5

0,9 0,9 0,9

Private marginale kost (Euro/ton) 12381 12913 13198

Maatschappelijke marginale kost (Euro/ton) 10109 10544 10776

® Houtverbrandingsinstallatie vervangen door een stookinstallatie op aardgas. De reducties van stof worden hier bekomen door het vervangen van hout door aardgas. In Tabel 107 wordt aangegeven welk percentage van de houtverbrandingsinstallatiesmet een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW vervangen wordt door een aardgasinstallatie. De bekomen reductie worden in Tabel 108 weergegeven. Tabel 107: Procentuele vervanging van referentie-instalalties (< 5 MW).

2000 0,0%

% aantal doekenfilters 2005 2010 2015 12,5% 25,0% 37,5%

2020 50,0%

Tabel 108: Emissiereductie van fijn stof in het ER scenario door het vervangen van referentie-installaties. Emissiereductie vervangingen ER (ton) TSP PM10 PM2,5

2000 0,0 0,0 0,0

2005 27,3 26,2 25,7

2010 54,7 52,5 51,4

2015 82,0 78,7 77,1

2020 109,4 105,0 102,8

De kosten voor het vervangen van een houtverbrandingsinstallatie door een installatie op aardgas, kunnen opgesplitst worden in investeringskosten en werkingskosten. Als investeringskost wordt het verschil in kostprijs tussen een aadgasinstallatie en een houtverbrandingsinstallatie in rekening gebracht. Hierdoor wordt ervan uitgegaan dat een vervanging enkel zal plaatsnemen als de levensduur van de houtverbrandingsinstallatie overschreden is. De kostprijs van een referentie-aardgasinstallatie wordt gelijk genomen aan 75 000 Euro (50 Euro/kWh, bron: berekeningen ANRE ecologiesteun). De kostprijs

98

voor een referentie-houtverbrandingsinstallatie wordt gelijk genomen aan 239 600 Euro (lineaire interpolatie tussen kostprijzen voor een houtverbrandingsinstallatie van 1 MW en 5 MW [P. Vanderstraeten et al., 2003]). De brandstofkosten worden als werkingskosten in rekening gebracht, nl. 0,018 Euro/kWh aardgas [P. Vanderstraeten et al, 2003]. De hoeveelheid hout die ze hierdoor overhouden gaat naar de elektriciteitscentrales (emissies fijn stof zullen hier licht stijgen) of andere afnemers. Een aantal bedrijven zullen hiervoor nog een kleine som geld krijgen, andere zullen moeten betalen om hun hout kwijt te geraken. Algemeen wordt deze kost/opbrengst gelijk genomen aan nul. De kosten voor een vervanging van een houtverbrandingsinstallatie (referentie-installatie) door een installatie op aardgas worden weergegeven in Tabel 109. De marginale reductiekosten (privaat en maatschappelijk) worden weergegeven in Tabel 110. Tabel 109: Kosten voor vervanging van één referentie-instalaltie (< 5 MW). Investeringskost (Euro)

Werkingskost (Euro/jaar)

-164600

33750

Private jaarlijkse kost (Euro/jaar) 14416

Maatschappelijke jaarlijkse kost (Euro/jaar) 20542

Tabel 110: Marginale reductiekosten voor de vervanging van een referentie-installatie. Reductie (ton) Per installatie TSP PM10 PM2,5

1,0 0,9 0,9

Private marginale kost (Euro/ton) 14634 15244 15569

Maatschappelijke marginale kost (Euro/ton) 20852 21722 22185

® ER scenario (doekenfilter + aardgas) In Tabel 111 worden de emissies van fijn stof weergegeven voor het ER scenario en deze emissies worden grafisch voorgesteld in Grafiek 17.

99

Tabel 111: Emissies fijn stof verbranding van hout in ER scenario. Houtverbranding ER scenario

Hout + Aardgas

TSP

PM10

PM2,5


PJ 1,5 1,5

ton 165,9 13,0 178,9

ton 159,3 12,7 172,0

ton 156,0 12,6 168,6


PJ 1,5 1,5

ton 112,8 13,0 125,8

ton 108,4 12,7 121,1

ton 106,2 12,6 118,8


PJ 1,5 1,5

ton 59,7 13,0 72,7

ton 57,4 12,7 70,2

ton 56,3 12,6 68,9


PJ 1,5 1,5

ton 6,7 13,0 19,7

ton 6,5 12,7 19,3

ton 6,5 12,6 19,1

Verbrandingsprocessen hout ER 500 450


400 350 300

> PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

250 200 150 100 50 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 17: Emissies fijn stof verbranding van hout in het ER scenario. Bemerking: Vanuit het standpunt van de promotie van hernieuwbare energie is dit laatste emissiereductiescenario (de vervanging van stookinstallaties op hout door aardgasinstallaties), niet optimaal. Hout, als hernieuwbare brandstof, wordt beschouwd als

100

CO2-neutraal en kan een belangrijke bijdrage leveren tot het verminderen van de CO2uitstoot, zeker aangezien hout met bijna dezelfde energetische efficiëntie kan gebruikt worden voor warmte-opwekking dan een aardgasinstallatie. 4.3.5

Vergelijking BAU en ER scenario voor verbranding van hout.

In Grafiek 18 wordt de vergelijking gemaakt tussen het BAU scenario en het ER scenario voor de fijn stofemissies afkomstig van de verbranding van hout in de industrie.

Verbranding hout : Vergelij king BAU en ER 500 450


400 350 300

> PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

250 200 150 100 50 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 18 Vergelijking BAU en ER scenario voor de verbranding van hout.

4.4 Kostencurve verbrandingsprocessen Hier worden de marginale kostencurven (private en maatschappalijke) voor de verschillende fracties stof weergegeven voor de industriële verbrandingsprocessen voor het jaar 2020. Deze curven werden opgesteld aan de hand van het marginaal reductiepotentieel en de marginale kost van de verschillende maatregelen: o o o o

Brandstofswitch 1 (zie paragraaf 4.1.4). Brandstofswitch 2 (zie paragraaf 4.1.4). Brandstofswitch 3 (zie paragraaf 4.1.4). Plaatsen van een doekenfilter op houtverbrandingsinstallaties met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW (zie paragraaf 4.3.4).

101

o Vervangen van een houtverbrandingsinstallatie met een nominaal thermisch vermogen van minde dan 5 MW door een aardgasinstallatie (zie paragraaf 4.3.4). De resultaten van de verschillende kostencurven worden zowel in tabelvorm (Tabel 112, Tabel 113, Tabel 114, Tabel 115, Tabel 116 en Tabel 117) als grafisch (Grafiek 19, Grafiek 20, Grafiek 21, Grafiek 22, Grafiek 23 en Grafiek 24) getoond. Tabel 112: Inputgegevens private marginale kostencurve TSP voor de verbrandingsprocessen in de industrie. Marginaal reductiepotentieel (ton)

TSP

Brandstofswitch 1 Brandstofswitch 2 Brandstofswitch 3 Doekenfilter Vervanging door aardgas

Private marginale kost (Euro/ton)

106,6 106,6 106,6 103,0 109,4

Emissies (ton)

12 381 14 634

605,7 499,2 392,6 289,6 180,2

Privat e mar ginale kost encurve Verbr andingsprocessen indust r ie

Privat e marginale kost (Euro/ kg)

16000

Vervanging door aardgas

14000 Doekenfilter

12000 10000 8000 6000 4000 2000 Brandstofswitch 3 Brandstofswitch 2 Brandstofswitch 1

0 0,0

100,0

200,0

300,0

400,0

500,0

600,0

700,0

800,0

TSP (t on)

Grafiek 19: Private marginale kostencurve TSP verbrandingsprocessen industrie.

102

Tabel 113: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve TSP voor de verbrandingsprocessen in de industrie. Marginaal reductiepotentieel (ton)

TSP


Maatschappelijke marginale kost (Euro/ton)

106,6 106,6 106,6 103,0 109,4

Emissies (ton)

10 109 20 852

605,7 499,2 392,6 289,6 180,2

Maat schappelij ke marginale kost encurve Verbrandingsprocessen indust rie


20000

(Euro/ kg)

Maat schappelij ke marginale kost

25000

15000 Doekenfilter

10000

5000 Brandstofswitch 3 Brandstofswitch 2

0 0,0

100,0

200,0

300,0

400,0

500,0

600,0

Brandstofswitch 1

700,0

800,0

TSP (t on)

Grafiek 20: Maatschappelijke marginale kostencurve TSP verbrandingsprocessen industrie.

103

Tabel 114: Inputgegevens private marginale kostencurve PM10 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. Marginaal reductiepotentieel (ton)

PM10



83,1 83,1 83,1 98,8 105,0

Emissies (ton)

12 913 15 244

548,1 465,0 381,9 283,2 178,2



18000 16000


14000

Doekenfilter


0 0,0

100,0

200,0

300,0

400,0

500,0

600,0

700,0

PM 10 (t on)

Grafiek 21: Private marginale kostencurve PM10 verbrandingsprocessen industrie.

104

Tabel 115: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM10 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. Marginaal reductiepotentieel (ton)

PM10



83,1 83,1 83,1 98,8 105,0

Emissies (ton)

10 544 21 722

548,1 465,0 381,9 283,2 178,2

Maat schappelij ke marginale kost encurve Verbrandingsprocessen indust rie 25000

20000

(Euro/ kg)



15000 Doekenfilter

10000

5000 Brandstofswitch 3 Brandstofswitch 2 Brandstofswitch 1

0 0,0

100,0

200,0

300,0

400,0

500,0

600,0

700,0

PM 10 (t on)

Grafiek 22: Maatschappelijke marginale kostencurve PM10 verbrandingsprocessen industrie.

105

Tabel 116: Inputgegevens private marginale kostencurve PM2,5 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. Marginaal reductiepotentieel (ton)

PM2,5



69,8 69,8 69,8 96,6 102,8

Emissies (ton)

13198 15569

515,1 445,3 375,4 278,8 176,0



18000 Vervanging door aardgas

16000 14000

Doekenfilter


0 0,0

100,0

200,0

300,0

400,0

500,0

600,0

700,0

PM 2, 5 (t on)

Grafiek 23: Private marginale kostencurve PM2,5 verbrandingsprocessen industrie.

106

Tabel 117: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM2,5 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. Marginaal reductiepotentieel (ton)

PM2,5



69,8 69,8 69,8 96,6 102,8

Emissies (ton)

10 776 22 185

515,1 445,3 375,4 278,8 176,0

Maat schappelij ke marginale kost encurve Verbrandingsprocessen indust rie 25000

20000

(Euro/ kg)



15000 Doekenfilter

10000

5000 Brandstofswitch 3 Brandstofswitch 2 Brandstofswitch 1

0 0,0

100,0

200,0

300,0

400,0

500,0

600,0

700,0

PM 2, 5 (t on)

Grafiek 24: Maatschappelijke marginale kostencurve PM2,5 verbrandingsprocessen industrie. De marginale kosten voor de emissiereductiemaatregelen brandstofswitch 1, brandstofswitch 2 en brandstofswitch 3 zijn nul aangezien deze maatregelen niet in de eerste plaats voor de reductie van fijn stofemissies worden genomen. In alle curven komt naar voor dat het plaatsen van een doekenfilter op een houtverbrandingsinstallatie met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW kostenefficiënter is dan deze installatie te vervangen door een aardgasinstallaties. Het verschil in marginale kostprijs is groter indien met de maatschappelijke discontovoet van 5 % wordt gerekend i.p.v. met de private discontovoet van 10 %, omwille van de negatieve investeringskost bij vervanging van een houtverbrandingsinstallatie door een aardgasinstallatie.

107

5

HUISVUILVERBRANDINGSINSTALLATIES

In Tabel 118 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de sector ‘huisvuilverbrandingsinstallaties’ voor fijn stofemissies t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 118: Aandeel fijn stofemissies: Huisvuilverbrandingsinstallaties. t.o.v. totaal Vlaanderen Afvalverbrandingsinstallaties

TSP

PM10

PM2,5

0,0%

0,0%

0,0%

Hieronder wordt een overzicht gegeven welke inspanningen er reeds geleverd werden (tot het jaar 2000) bij de verschillende bedrijven, onder meer om de stofemissies te reduceren. Maatregelen die als doel hebben om primair in te grijpen op andere polluenten dan stof hebben in vele gevallen eveneens een gunstige invloed op de stofemissies. Deze informatie werd uit volgende bronnen gehaald: 1. Emissiejaarverslagen van de respectievelijke bedrijven, 2. Het Uitvoeringsplan Huishoudelijke Afvalstoffen 2003-2007 (OVAM), 3. Inventarisatie van de afvalverbrandingssector in Vlaanderen. Studie uitgevoerd i.o.v. OVAM. I. Vanderreyt, Vito, maart 2001.

5.1 Algemeen In 2000 waren in Vlaanderen 12 huisvuilverbrandingsinstallaties actief met volgende capaciteiten (zie Tabel 119). Tevens zijn hierin de prognoses van de capaciteiten in 2007 vermeld12.

12

Uitvoeringsplan Huishoudelijke Afvalstoffen 2003-2007. OVAM.

108

Tabel 119: Capaciteit van de roosterovens voor de thermische eindverwerking van huishoudelijk en bedrijfsafval in 2000 en 2007 (bron: OVAM) Verbrandingsinstallatie

Capaciteit (ton/jaar)

jaar I.M.O.G. I.V.B.O. I.V.M.O. I.V.O.O. I.V.R.O. Knokke-Heist IVAGO I.V.M. Mi-Wa ISVAG Regionale Milieuzorg Indaver RVI 1+2 + Indaver RVI 3 TOTAAL

2000

2007

75 000 195 000 60 000 73 000 57 000 30 000 94 000 90 000 55 000 149 000 78 000 212 000

71 000 186 000 60 000 69 000 54 000 29 000 90 000 86 000 0* - 140 000 75 000 212 000 171 000

1 168 000

1 103 000 – 1 243 000

* scenario sluiting ISVAG in 2005

Een algemeen overzicht van de geïnstalleerde rookgasreiniging voor elk van de Vlaamse bedrijven (situatie 31/01/2000) wordt in Tabel 120 gegeven. Tabel 120: Algemeen overzicht geïnstalleerde rookgasreiniging. Geïnstalleerde rookgasreiniging

Provincie

1 2 3* 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Antwerpen Limburg O-Vlaanderen O-Vlaanderen O-Vlaanderen O-Vlaanderen W-Vlaanderen W-Vlaanderen W-Vlaanderen W-Vlaanderen W-Vlaanderen W-Vlaanderen

Elektrofilter

Mouwenfilter

X X X X X X X X

X

X X

X X X X X (2) X X X X (2) X

Injectie van actieve kool

Droge gaswassing (injectie van kalk)

X X

Halfnatte gaswassing Natte (injectie gaswassing van kalkmelk)

De-NOxinstallatie

X X

X

SNCR SCR

X X X

X X X

SNCR

X (1) X X X

SCR

X X X X X X (1)

X X X

X X X

SCR

(1) injectie van sorbaliet (mengsel van kalk en actieve kool) i.p.v. kalk (2) mouwenfilter met katalytische mouwen ter vervanging van de actieve koolinjectie * bedrijf werd definitief stilgelegd vanaf 01/01/2003

Per installatie werd een beschrijving van de rookgasreiniging uit het Vito-rapport gehaald dat in opdracht van OVAM werd opgemaakt (zie eerder vermelde referentie 3), in enkele gevallen aangevuld met de beschrijving uit de respectievelijke emissiejaarverslagen.

109

5.2 Dalkia (Knokke-Heist) De rookgasreiniging is van het semi-droge principe met een nageschakelde mouwenfilter. Hierdoor bestaat de mogelijkheid om actief kool te injecteren om de dioxine-emissies te verminderen. In de sproeireactor wordt kalkmelk in de rookgassen geïnjecteerd. Het water verdampt en koelt zo de rookgassen. De kalk reageert met HCl, HF en SO2 tot de desbetreffende zouten. Tussen de sproeireactor en de mouwenfilter wordt actief kool gelijkmatig geïnjecteerd in de rookgasstroom. Het actief kool vormt samen met de vliegassen, de gevormde zouten en de ongereageerde kalk een laag vast residu op de mouwen van de mouwenfilter, waarin nareactie van de rookgassen met de niet-gereageerde producten kan plaatsvinden. Door perslucht in te blazen wordt de stoflaag regelmatig verwijderd.

5.3 Indaver Beveren De rookgasreiniging is een halfnatte reiniging, waarbij geen afvalwater ontstaat. rookgasreiniging bestaat uit:

De

o Een sproeireactor waarin een overmaat kalkmelk en koelwater versproeid worden. Het water verdampt volledig en de kalk verwijdert HCl, HF en SO2 uit de rookgassen waarbij de corresponderende calciumzouten gevormd worden. De zouten worden samen met de overmaat kalk en met vliegassen grotendeels onderaan de sproeireactor afgescheiden en afgevoerd naar silo’s. o Een injectie van actieve kool om dioxinen te verwijderen. o Een mouwfilter, die restanten vliegassen, zouten, kalk en actieve kool verwijdert uit de rookgassen. De stoflaag op de filter die nog ongereageerde kalk bevat scheidt tevens zware metalen en in het bijzonder kwik af. De zware metalen en kwik worden dus ook uit de gasstroom verwijderd. De afgescheiden vaste residu’s worden regelmatig verwijderd en samen met de residu’s van de sproeireactor in silo’s verzameld. o Een SNCR (selectieve niet-katalytische reductie) voor het reduceren van de NOxemissies. De rookgassen worden vervolgens via een schouw geloosd.

5.4 IMOG Harelbeke Na de koeling stromen de rookgassen door een overdekte elektrofilter die het stof (vliegas) eruit verwijderd. Door een intense menging met water worden ze dan verder gekoeld tot 60 °C in een quench, waarna in een zure en een basische waskolom respectievelijk HCl en HF met water en SO2 met water en NaOH worden uitgewassen. Tot slot is er een dioxinefilter onder de vorm van een injectie van actieve kool gevolgd door een

110

mouwenfilter. Er is tevens een SCR (katalytische de-NOx) geïnstalleerd. De gezuiverde gassen worden via de schouw geloosd.

5.5 ISVAG Wilrijk In eerste instantie wordt net buiten de vuurhaard ureum in de rookgassen geïnjecteerd voor de reductie van stikstofoxides. Bij deze hoge temperaturen reageert het ureum met de stikstofoxides tot stikstof en water. Vervolgens worden de rookgassen na koeling in de stoomketels ontstoft in een elektrofilter met twee velden. Na de elektrofilter ondergaan de rookgassen een verdere zuivering in de reactor en de mouwenfilter. In de reactor wordt proces-water en kalk onder de vorm van een mengsel kalk-water geïnjecteerd in de ontstofte rookgassen. Tussen de reactor en de mouwenfilter wordt actieve kool geïnjecteerd in de rookgasstroom. In de mouwenfilter vindt een nareactie plaats tussen de kalk die niet gereageerd heeft en de overblijvende zuren en grijpt ook een captatie van dioxines en kwik plaats op de niet verzadigde actieve kool. De volledige stofbelasting samen met de reactieproducten en de overmaat aan kalk wordt afgevoerd via een opvangtrechter onderaan in de mouwenfilter. Vervolgens worden de rookgassen nog gezuiverd in een natte gaswasser. Deze bestaat op zijn beurt uit drie delen: -

Koeling

Voor de koeling is een leeg vat voorzien waarin een hoeveelheid water wordt ingespoten en gerecirculeerd. De geïnstalleerde sproeiers verstuiven het water zeer fijn waardoor een intens contact ontstaat tussen het water en de gasstroom. De rookgassen worden zo gekoeld tot 65 à 70 °C. -

Zure trap

De zure trap bestaat uit een gepakte kolom waar water ingespoten wordt. Het water vormt op het vulmateriaal een fijne film. Door het grote oppervlak wordt een intens contact gerealiseerd tussen het water en de rookgassen. Het water dat in de zure trap wordt rondgepompt, wordt op een pH tussen 0 en 0,5 gehouden waardoor niet alleen de wateroplosbare zure componenten HCl en HF, maar ook de nog eventueel aanwezige zware metalen Hg, Cd, Ni, As, Pb, Cr, Cu en Mn uit de rookgassen worden verwijderd. In de koeler en de zure trap wordt tevens het fijne stof dat nog aanwezig is gevangen in het water. -

Basische trap

De uitvoering van de basiche trap is gelijkaardig aan deze van de zure trap; het rondgepompte water wordt echter op een pH van 2 à 3 gehouden door toevoeging van NaOH. Hierdoor wordt het nog aanwezige SO2 uit de rookgassen gewassen en geneutraliseerd. De gezuiverde, met water verzadigde rookgassen worden in de atmosfeer geloosd via een schouw van 60 meter hoogte.

111

5.6 IVAGO Gent De elektrostatische filter vangt het grootste deel van de stofdeeltjes, afkomstig van de vliegassen, op. De rookgassen worden in de ‘halfnatte wassing’ behandeld met een oplossing van kalkmelk om de zure elementen te binden. Injectie van actiefkool om dioxinen en furanen te ‘vangen’. In de mouwenfilter worden de rookgassen verder ontstoft. In de natte waskolom vindt een extra zuivering van de rookgassen plaats (eenvoudig uitgedrukt: de rookgassen worden door water gestuwd). De oude schouw wordt gebruikt bij onderbrekingen in de deNOx-installatie. De rookgassen worden opgewarmd en ammoniak ingebracht. In het katalysatorbed vinden verschillende chemische reacties plaats (reductie van stikstofoxides tot stikstof en water, afbraak van dioxines). De warme rookgassen worden in een warmtewisselaar afgekoeld. Met die warmte worden de rookgassen die de deNOx-installatie binnenkomen opgewarmd. Meetinstrumenten zorgen voor een permanente controle van de rookgassen. In de controlekamer kan de operator de processen voortdurend volgen en bijsturen. De gezuiverde rookgassen worden door de schouw in de atmosfeer gestuwd. Na het verbrandingsproces blijft er nog zo'n 26 % van het tonnage als restproducten over. Daarvan wordt nog de helft gerecupereerd of gerecycleerd. Het schroot (9%) gaat terug naar de staalindustrie om er in de hoogovens gesmolten te worden. En 41 % zijn bodemassen die gerecycleerd worden en dienen als secundaire grondstof, ondermeer in de bouwsector. Schrootafval is goed voor 9 % en gaat terug naar de staalindustrie. Eind juni 2000 werd de nieuwe deNOx-installatie in gebruik genomen. Die is erop gericht de uitstoot van NOx (stikstof-oxiden) tegen te gaan en bestaat uit een SCR (selectieve katalytische reductie). De uitstoot van NOx werd teruggebracht van 361 mg/Nm³ in '99 tot amper 28 mg/Nm³ in 2000. Dergelijke installatie heeft als bijkomend effect dat de uitstoot van dioxines praktisch tot nul herleid wordt.

5.7 IVBO Brugge De rookgassen die vrijkomen bij de verbranding van afvalstoffen worden in 3 fasen gereinigd. Tijdens de eerste fase van het zuiveringsproces worden de rookgassen intens gewassen met een overmaat aan water. Zo worden een reeks zware metalen en een aantal zure componenten zoals HCl en HF en deels ook SO2 opgelost in het water en geïsoleerd uit de rookgassen. Vervolgens worden de rookgassen door een vernauwd rookgaskanaal gestuurd met een zeer intense waterinjectie. Door deze mechanische interactie bekomt men een verwijdering van stofdeeltjes. Deze deeltjes worden neergeslagen in het waswater. Het water voor dit proces is gezuiverd rioolwater afkomstig van de naburige waterzuiveringsinstallatie van Aquafin. Het zuur geworden waswater wordt geneutraliseerd met kalkmelk en natronloog en wordt hergebruikt na zuivering in de waterzuiveringsinstallatie van IVBO.

112

Tijdens de tweede fase van het wasproces worden de rookgassen behandeld met neutraal tot licht basisch waswater, voornamelijk voor de captatie van de resterende zwaveldioxide. De zuurtegraad wordt constant gehouden door toevoeging van natronloog. De rookgassen worden van onder naar boven doorheen de basische wasser gestuwd door een pakking van kunststof vulringetjes die van bovenaf bevloeid worden met het waswater. Vóór en na de tweede wastrap is een druppelafscheider voorzien. De eerste druppelafscheider zorgt ervoor dat het waswater van de eerste wastrap niet vermengd wordt met het waswater van de basische wastrap. De tweede druppelafscheider, een fijne filamentstructuur die in de basische wastoren zit, verhindert dat de gezuiverde rookgassen gecontamineerd worden met waterdruppels waarin diverse schadelijke componenten werden gevangen. Na de natte zuiveringstrappen (bij lage temperatuur voor een optimaal zuiveringsrendement) worden de rookgassen terug opgewarmd. De opwarming gebeurt in fasen van 65 °C tot 120 °C met behulp van lagedrukreststoom afkomstig van de energierecuperatie en van 120 °C tot 140 °C door gebruik te maken van een aardgaskanaalbrander. Vervolgens wordt in de rookgassen een mengsel van actief kool en kalksteen gedoseerd. Actief kool dient voor de adsorptie van dioxines en residuaire zware metalen. Het kalksteen vermijdt zelfontbranding in het proces. (Het actief kool wordt meermaals hergebruikt zodat het totale verbruik tot een minimum beperkt kan worden.) Op het einde van de zuiveringslijn is dan een mouwenfilter geïnstalleerd. Alle stof en nog resterende deeltjes blijven er in achter. Alle dampvormige schadelijke stoffen worden tegengehouden door de laag actief kool die zich op de mouwen neerzet. Via een 60 meter hoge schouw met drie pijpen, één per overlijn, worden de rookgassen dan in de omgeving geloosd.

5.8 IVM Eeklo In de elektrofilter worden de rookgassen ontstoft. Daarna worden ze door een warmtewisselaar gestuurd waarin de warmte wordt gerecupereerd om de primaire verbrandingslucht op te warmen en de gebouwen en sanitaire installaties te verwarmen. Bij de halfnatte rookgaswassing worden dan in een sproeireactor kalkmelk en koelwater ingespoten waardoor enerzijds de temperatuur aan de uitgang van de reactor daalt tot 150 °C, terwijl anderzijds een deel van de polluenten met de onder stofvorm vrijgekomen kalk kan reageren. In het rookgaskanaal na de reactor wordt aktief kool ingespoten om de emissies van dioxines en zware metalen te reduceren. De gevormde stofvormige producten worden vervolgens in een mouwenfilter uit de rookgassen gehaald. De niet-gereageerde producten zetten zich ook op de mouwen af waardoor er alsnog een reactie kan plaatsvinden met de rookgassen die door deze laag

113

passeren. Zouten, vliegas, kalk en aktief kool worden via perslucht regelmatig afgeblazen en afgevoerd naar containers. Het ontstofte en grotendeels gezuiverde rookgas wordt daarna in een natte reactor intensief in contact gebracht met water, dat naargelang de vereisten (afhankelijk van de nog aanwezige polluenten) zuur of basisch (door toevoeging van NaOH) kan zijn. Hierdoor daalt de rookgastemperatuur tot 75 °C. Het waswater wordt in de reactor zelf in circulatie gehouden maar om een constante pH te behouden zal een klein debiet moeten gespuid worden. Dit spuidebiet wordt in de waswaterbehandeling geneutraliseerd en in de halfnatte reactor ingespoten als koelwater en verdampt volledig. Op deze manier worden de in de natte reactor gevangen polluenten in stofvormige fase in de mouwenfilter opgevangen en is er geen afvalwaterlozing.

5.9 IVMO Menen Na de olieketel komen de rookgassen in de quench-reactor, waar de gassen door middel van verneveling van kalkmelk en water worden gekoeld. De kalkmelk zorgt voor de neutralisatie van de zuren in de rookgassen (voornamelijk HCl en SO2). De dosering van kalkmelk wordt geregeld in functie van de emissie van HCl. Aan de uitgang van de reactor wordt de temperatuur van de rookgassen op 150 °C geregeld. In het rookgaskanaal tussen de reactor en de mouwenfilter wordt er bruinkool geïnjecteerd. Deze wordt gebruikt voor de vangst van dioxines en zware metalen. Het laatste onderdeel van de rookgaszuivering is de mouwenfilter. Hier worden alle vaste deeltjes (vliegas, kalkdeeltjes, bruinkool,…) uit de rookgassen gefilterd. De temperatuur in de filter bedraagt 150 °C. Na de mouwenfilter worden de rookgassen via de schouw naar de omgeving geleid.

5.10 IVOO Oostende De rookgaszuivering gebeurt in 3 fasen: -

Ontstoffing in een elektrofilter

Er staat één elektrofilter per oven tussen de ketel en de sproeitoren van de half-natte wassing. De rookgassen stromen tussen metalen platen, die op een hoge spanning gebracht worden. Het stof (vliegas) wordt aangetrokken op de platen en door schudden verwijderd. De afvoer gebeurt in gesloten containers naar een immobilisatie-eenheid en vervolgens naar een klasse-I stort. -

Half-natte gaswassing

Deze wassing omvat hoofdzakelijk een sproeitoren en een mouwfilter. In de sproeitoren wordt een oplossing van kalkmelk ingespoten. Deze oplossing reageert met de verschillende onzuiverheden in de rookgassen. Samen met de kalkmelk wordt water ingespoten, dit om de gassen af te koelen om de condensatie van zware metalen mogelijk

114

te maken. Na deze reactor komen de gassen in een mouwfilter terecht. In het begin van de leiding tussen de sproeitoren en de mouwfilter (nog in de sproeitoren) gebeurt de injectie van actief kool. Het actief kool controleert de emissie van dioxines. De mouwfilter is onderverdeeld in 6 compartimenten. Het stof dat hier afgescheiden wordt bestaat uit vliegassen, reactieproducten van kalkmelk en actief kool. Dit stof wordt opgevangen en via gesloten containers afgevoerd naar een immobilisatie-eenheid en vervolgens naar een klasse I-stort. -

Natte gaswassing

De tweede wassing van de rookgassen gebeurt in een waskamer die ingeplant is op het gemeenschappelijk rookgaskanaal, juist vóór de schouw. Als waswater wordt effluentwater gebruikt van de nabijgelegen waterzuiveringsinstallatie. In een eerste deel van de waskamer - de quench - wordt water ingespoten voor de koeling van de rookgassen tot ± 65°C. Tegelijk wordt het stof gevangen. In het tweede deel worden HCl en HF verwijderd. Deze worden opgenomen in waswater dat langs verticale draden loopt. Daartoe zijn er Amazone kaders opgesteld: kaders met een groot aantal (± 16.500 per m2) kunststofdraden. In het derde deel wordt SO2 verwijderd. Langs de draden van de Amazone kaders loopt ditmaal waswater waaraan chemicaliën zijn toegevoegd. De gezuiverde rookgassen worden geloosd langs de schouw. Het sterk verontreinigde proceswater wordt gedeeltelijk gezuiverd in een fysisch-chemische waterbehandelingsinstallatie. Het slib wordt afgescheiden in een bezinkingseenheid en ontwaterd in een filterpers. De filterkoeken worden afgevoerd naar een immobilisatie-eenheid en vervolgens naar een klasse I stortplaats. Van het gedeeltelijk gezuiverde water wordt een deel hergebruikt in de halfnatte wasser, de rest wordt geloosd in de riolering en afgevoerd naar de nabijgelegen waterzuiveringsinstallatie.

5.11 IVRO Roeselare Bij een temperatuur van 250 °C wordt het vliegas uit de rookgassen verwijderd met een elektrofilter. De zure bestanddelen worden vervolgens behandeld door de injectie van droge, gebluste kalk in een reactietoren. De zure elementen binden zich zo tot diverse zouten. De reactieproducten van dit procédé en de ongereageerde kalk worden tenslotte door een mouwenfilter afgevangen. Een gedeelte van het afgevangen product in de mouwenfilter wordt opnieuw in de reactietoren geïnjecteerd, omdat bij een droge rookgaswassing een overmaat aan kalk nodig is en omdat groot deel van de kalk niet gereageerd heeft met de rookgassen omwille van de korte contacttijd. Een ander deel wordt systematisch afgevoerd en vervangen door verse kalk. In 1998 zijn de mouwen van de mouwenfilter vervangen door katalytische voor de vernietiging van dioxines. Er wordt een actief kool doseer installatie stand-by gehouden mocht er iets verkeerd gaan met de katalysator.

115

5.12 MIWA Sint- Niklaas Alvorens de rookgassen via de schouw geloosd worden in de omgeving, worden ze grondig gezuiverd in de rookgasreiniging. Eerst gebeurt er een ontstoffing in een elektrofilter. Na de elektrofilter (één per oven) worden de rookgassen afgekoeld tot 140°C door inspuiting van het afvalwater uit de waterzuiveringsinstallatie. Voordat ze in de mouwenfilter komen wordt er nog een mengsel van actief kool en kalk (sorbaliet) in de kanalen gespoten waardoor de vervuilende stoffen (chloor, zwavel, zware metalen, …) en dioxines gebonden worden tot verwijderbare stofdeeltjes. De mouwenfilter heeft als taak om alle nog resterende polluenten tegen te houden. De vliegassen worden in twee fracties afgevoerd : - de vliegassen uit de elektrofilter worden gemengd met het afvalwater en als steekvaste massa (een soort beton) afgevoerd naar een categorie-I-stort; - de vervuilde sorbaliet uit de mouwenfilter wordt eerst bewerkt in een gespecialiseerde fabriek en dan eveneens gestort op een categorie-I-stort. De gezuiverde gassen komen vervolgens via de 50 meter hoge schouw in de omgeving terecht. De activiteiten van MI-WA werden echter definitief stilgelegd vanaf 1 januari 2003.

5.13 Regionale Milieuzorg Houthalen ® Aktief-kool-injectie Vlak voor de gaswassing wordt aktief-kool geïnjecteerd. Dit is een poederkool dat dioxines en zware metalen uit de rookgassen vangt. ® Kalkmelkinjectie De rookgassen, die uit de ketels komen, worden gezuiverd in een gaswassingsinstallatie alvorens ze via de schouw in de atmosfeer worden gebracht. Kalkmelk wordt met perslucht verstoven in een reactor. De kalk vangt de zuren en schadelijke deeltjes. In een cycloon wordt het kalkpoeder terug afgescheiden (het water uit de kalkmelk is reeds verdampt). De gewassen rookgassen gaan verder naar de filters. ® Elektrofilters In de 3-veld elektrofilters wordt het stof uit de rookgassen gehaald. De volledig gezuiverde rookgassen worden met ventilatoren in de schouw geblazen en in de omgeving gebracht. ® Selectieve katalytische reductie van NOx Recent werd een SCR geïnstalleerd voor de reductie van de emissies van NOx.

116

5.14 Emissies van stof door huisvuilverbranding Door alle reducerende maatregelen die reeds getroffen werden voor de beperking van de emissies in de sector huisvuilverbranding zijn de emissies van stof heden reeds laag. De gemiddelde emissieconcentratie per installatie bedraagt minder dan 10 mg stof per Nm³ en voor 11 van de 12 bedrijven is de gemiddelde concentratie zelfs minder dan 5 mg/Nm³. De huidige situatie op het vlak van emissiereductie in deze sector en het resultaat op het vlak van stofemissies betekent alleszins dat het geen zin heeft om verdere emissiereductiemaatregelen voor stof voor te stellen.

117

6

INDUSTRIËLE PROCESSEN

In Tabel 121 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de te behandelen industriële subsectoren voor fijn stofemissies t.o.v. de emissies bij de sector ‘industriële processen’ en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 121: Aandeel fijn stofemissies: Industriële processen. t.o.v. industriële processen Voeding, dranken en tabak Minerale niet-metaalproducten Metaalverwerkende nijverheid TOTAAL


TSP

PM10

PM2,5

TSP

PM10

PM2,5

4,4% 37,4% 5,1% 47,0%

1,7% 39,7% 1,8% 43,3%

0,7% 49,0% 0,4% 50,1%

0,1% 0,6% 0,1% 0,8%

0,1% 3,2% 0,1% 3,5%

0,1% 7,2% 0,1% 7,3%

In de emissie-inventaris fijn stof voor Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002] werden de volgende industriële processen geïnventariseerd. o o o o o o o o o

Productie van zetmeel Productie van olie Kleiverwerkende nijverheid Glasindustrie Glasvezelproductie Gipskartonplaten Betonmortelcentrales Asfaltmenginstallaties Gieterijen

Naast deze emissies worden in deze studie ook de mogelijke emissiereducties bij de houtindustrie en bij open overslag bekeken.

6.1 Productie van zetmeel 6.1.1

Beschrijving sector

In Vlaanderen zijn er drie bedrijven die zetmeel produceren: o Amylum te Aalst o Remy Industries te Wijgmaal o Raisio te Veurne De zetmeelproducten worden gebruikt in de voedingsnijverheid, voor de vervaardiging van veevoeders en in een enkel geval voor de productie van bouwen industrielijmen.

118

De zetmeelproducenten worden onder volgende NACE-BEL code ondergebracht: ® NACE-BEL code 15: Vervaardiging van voedings- en genotsmiddelen. o 15.6 Vervaardiging van maalderijproducten, zetmeel en zetmeelproducten. - 15.62 Vervaardiging van zetmeel en zetmeelproducten. ® Amylum In het jaar 2000 waren er 638 mensen tewerkgesteld bij Amylum in Aalst. Informatie over dit bedrijf werd bekomen door het bestuderen van het emissiejaarverslag en door telefonisch contact met de mlieucoördinator13. In Tabel 122 worden de geleide emissiebronnen van Amylum met hun stofemissies weergegeven. Het bedrijf merkt op dat de emissies in normale omstandigheden gunstig zijn en in elk geval voldoen aan de geldende emissienormen. Wat echter belangrijk is voor een dergelijk bedrijf, en in het geval van Amylum zeker gezien haar ligging quasi in volle stadcentrum, is een permanente controle op de goede werking van de ontstoffingsapparatuur. Een storing in de apparatuur wordt immers niet gedetecteerd door enkele jaarlijkse puntmetingen uit te voeren, maar deze storingen kunnen zware gevolgen hebben op het vlak van stofhinder in de buurt. De recente maatregelen die Amylum genomen heeft houden daarmee verband. Het bedrijf is bezig met een programma om permanent stofemissies - op elk van hun geleide emissiebronnen - te monitoren door middel van tribo-elektrische systemen. Deze geven een indicatie en een alarm wanneer zich een probleem begint voor te doen (bijvoorbeeld bij het opblokken van de afvoer van stof uit een multicycloon) waardoor het euvel tijdig opgespoord kan worden en de installatie stilgelegd wordt vooraleer er sprake is van een incident. Tabel 122: Bronnen van stofemissies bij Amylum in 2000. Installatie Amyfeed Rosin I & II Niro I & II Flash I

Concentratie (mg/Nm³) 14,63 2,99 39,58 40,22

Massastroom (kg/h) 0,83 0,276 0,86 1,41

Emissie (ton/jaar) 6,69 2,21 6,42 10,43

Reductiemaatregel Multicycloon Mouwfilter Multicycloon + scrubber Multicycloon

Rosin I & II werd prioritair uitgerust met het stofdetectiesysteem omdat de emissies daar bestaan uit gluten die in contact met water verharden en daardoor schade kunnen veroorzaken, bijvoorbeeld aan autocarrosserieën. Flash I is eveneens reeds uitgerust met meetapparatuur, waardoor deze bron nu ook (permanent) goed onder controle is. Voor de twee overige emissiebronnen, met name de Niro I & II en de Amyfeed, zal deze apparatuur de eerstkomende maanden geplaatst worden. In juni 2000 werd de scrubber van de Niro nog 13

Milieucoördinator Amylum in Aalst: de heer Paternot.

119

verbeterd wat de stofemissies met de helft verminderde. Eveneens in 2000 werd de Flash I droger continu in gebruik genomen, wat de stofemissies tot 40,2 mg/Nm³ deed toenemen. Amylum haalt aan dat in 2001 het luchtbehandelingssysteem van de Flash I geoptimaliseerd werd, zodat de stofuitstoot beperkt werd tot 25,1 mg/Nm³. Het effect van deze reductiemaatregelen op de totale emissies is niet te kwantificeren omdat emissiegegevens ten tijde van incidenten ontbreken. De emissiegegevens van het emissiejaarverslag zijn afkomstig van twee of vier emissiemetingen per jaar, uitgevoerd door een erkend laboratorium, waarbij uiteraard geen rekening gehouden wordt met korte perioden van incidenten. De diffuse emissies van Amylum werden beperkt door het plaatsen van mouwfilters op de silo’s. De belading van silowagens met zetmeel gebeurt afgesloten van de atmosfeer, dit om eventuele contaminatie van de voedingsstoffen te vermijden en om aan de kwaliteitseisen te voldoen. Tegelijkertijd draagt deze maatregel bij tot een vermindering van de stofemissies. De belading van veevoeders gebeurt in open wagens, maar in een afgesloten gebouw zodat ook hier de stofemissies beperkt worden. We mogen dus besluiten dat de diffuse emissies onder controle zijn. ® Remy Industries en Raisio Beide bedrijven werden gecontacteerd om na te gaan over welke reductiemaatregelen ze reeds beschikken voor de vermindering van de fijn stofemissies. Remy Industries haalt aan een cycloon te gebruiken die gevolgd wordt door een mouwenfilter (concentratie < 10 mg/Nm3). Raisio gebruikt een vacuümsysteem voor de productie van zetmeel (hier geen emissies). Het zetmeel gaat vanuit dit systeem rechtstreeks naar de silo’s die voorzien zijn van doekenfilters (concentratie < 10 mg/Nm3). Ook hier zijn de stofemissies bijgevolg onder controle en lager dan de emissiegrenswaarden van VLAREM II. 6.1.2

Wetgeving

® Normen geleide emissiebronnen De emissies van stof die ontstaan bij de productie van zetmeel zijn geregeld via de algemene voorwaarden (zie Tabel 123). De grenswaarde is afhankelijk van de massastroom (gram per uur). Tabel 123: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. Emissiegrenswaarde mg/Nm3 Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u 150 b) > 500 g/u 50 Parameter

120

® Normen diffuse emissiebronnen Normen voor diffuse emissiebronnen zijn voor deze sector niet opgenomen in VLAREM II. In de vernieuwde TA-Luft van 24/07/2002 staat een beschrijving van maatregelen die kunnen genomen worden om diffuse stofemissies te beperken bij het bewerken van vaste stoffen. Deze maatregelen zijn dus niet specifiek voor de productie van zetmeel, maar komen hier wel voor in aanmerking. o Machines, apparaten voor het bewerken van vaste stoffen (breken, malen, zeven, mengen, pelletiseren, briketteren, verwarmen, drogen, afkoelen) kunnen ingekapseld worden. o Stofhoudende lucht dient door een ontstoffinginstallatie te gaan of kan bevochtigd worden. Dit afvalwater moet nabehandeld worden. ® Emissiegegevens Alle installaties van Amylum Aalst voldoen aan deze emissiegrenswaarde (zie beschrijving sector). De emissies van Remy Industries en Raisio zijn verwaarloosbaar. De in de TA-Luft vermelde maatregelen om de diffuse stofemissies te beperken worden door Amylum toegepast. 6.1.3

BAU scenario

In het BAU scenario wordt gekeken naar de toekomstige emissies van de zetmeelproducent Amylum, met behulp van groeifactoren voor deze sector, zonder bijkomende reductiemaatregelen. Als groeifactoren worden de voorspellingen van de groei van de bruto toegevoegde waarde uit [Gusbin et al., 2001] gehanteerd. Deze voorspellingen van het federaal Planbureau zijn voorspellingen voor België, en worden in deze studie ook voor Vlaanderen toegepast. De gehanteerde groeifactoren en de geschatte productiehoeveelheden voor de toekomst worden weergegeven in Tabel 124. Tabel 124: Groeifactoren en productiehoeveelheden Amylum. Groeifactoren (% t.o.v. totaal) Productiehoeveelheden (ton)

05//00 10//05 2,4% 2,3% 2000 2005 2010 794672 894721 1002457

20//10 1,7% 2015 1090613

2020 1186521

Met behulp van emissiefactoren kunnen de fijn stofemissies voor het BAU scenario bepaald worden. De emissiefactoren uit [L Schrooten et al., 2002] voor het jaar 2000 worden aangepast omwille van de verbeteringen die werden doorgevoerd bij de Niro I & II en de

121

Flash I. De nieuwe emissiefactoren, die voor berekening van de toekomstige emissies worden gehanteerd, zijn terug te vinden in Tabel 125. Tabel 125: Emissiefactoren productie zetmeel (Amylum). Emissiefactoren (g/ton) TSP PM10 PM2,5 34,3 25,7 17,2 23,4 17,6 11,7

Oude emissiefactor Nieuwe emissiefacotor

Tabel 126: Fijn stofemissies Amylum in BAU scenario. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 27,3 20,4 13,6

2005 21,0 15,7 10,5

2010 23,5 17,6 11,7

2015 25,5 19,2 12,8

2020 27,8 20,8 13,9

De concentratie van fijn stof voor de verschillende installaties bij Amylum ligt onder de 25 mg/Nm3. Bijkomende maatregelen worden niet voorgesteld in deze studie.

6.2 Extractie van olie uit zaden 6.2.1

Beschrijving sector

In Vlaanderen zijn er twee bedrijven die olie produceren uit oliehoudende zaden, nl. Cargill Antwerpen en Cargill Gent. Deze bedrijven voeren de primaire stappen in het productieproces van plantaardige oliën uit, namelijk het ‘crushen’ en verder het drogen van de zaden. Hierbij kunnen stofemissies vrijkomen. Het aantal werknemers dat tewerkgesteld was in 2000 in beide vestigingen is respectievelijk 377 en 82. Beide bedrijven worden onder volgende NACE-BEL code ondergebracht: ® NACE-BEL code 15: Vervaardiging van voedings- en genotsmiddelen. o 15.4 Vervaardiging van plantaardige en dierlijke oliën en vetten. - 15.41 Vervaardiging van ruwe oliën en vetten Als diffuse emissiebronnen dienen vooral de vrachtwagen- en de scheepsbelading vermeld te worden. De vrachtwagenbelading gebeurde tot in 1997 door middel van open laadtunnels met stortpijpen14. Sindsdien werden in de beide vestigingen van Cargill de volgende wijzigingen aangebracht om de diffuse stofemissies te beperken:

14

Contact met de heer Borremans van Cargill Gent en de heer Baert van Cargill Antwerpen.

122

o De belading gebeurt met een reddler (transportketting) met 10 uitvalopeningen. o De vrachtwagen worden afgedekt tijdens het vullen en er is afzuiging voorzien. o De afgezogen luchtstroom wordt ontstoft in twee doekfilters, waarbij het stof gerecupereerd wordt. o De laadtunnels zijn nu afgesloten met poorten. De kostprijs van bovenstaande maatregelen bedroeg 500 000 Euro, terwijl hiermee een reductie van ongeveer 90 % kan gehaald worden. Ook de belading van de lichters werd aangepast om stofemissies te beperken. De transportslurf werd vernieuwd en er is afzuiging met filtering voorzien. In Cargill Antwerpen is de afdekking van de vrachtwagens nog in een beginfase. De stofemissies van de scheepsbelading waren in 1997 reeds veel kleiner dan deze van de vrachtwagenbelading. Ook hier werden echter maatregelen getroffen om de emissies nog verder in te perken, namelijk door middel van een telescopische belading en afzuiging met filtering op het overstortpunt. De diffuse stofemissies zijn bijgevolg tot een verwaarloosbaar niveau gereduceerd. De geleide stofemissies kunnen vooral worden teruggevonden in de droogzones, maar ook hier wordt de afgezogen lucht door cyclonen of stofkasten geleid. 6.2.2

Wetgeving

® Normen geleide emissiebronnen De geleide emissies van stof die ontstaan bij de productie van olie zijn geregeld via de algemene voorwaarden (zie Tabel 127). De grenswaarde is afhankelijk van de massastroom (gram per uur). Tabel 127: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. Emissiegrenswaarde mg/Nm3 Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u 150 b) > 500 g/u 50 Parameter

® Normen diffuse emissiebronnen Normen voor diffuse emissiebronnen zijn voor deze sector in VLAREM II. Eventueel kan gekeken worden naar de maatregelen vermeld in de TA-Luft (zie 6.1.2).

123

® Emissiegegevens Alle geleide emissiebronnen van Cargill Antwerpen en Cargill Gent voldoen aan deze emissiegrenswaarde. De maatregelen vernoemd in de TA-Luft werden getroffen om de diffuse stofemissies van Cargill Antwerpen en Cargill Gent te beperken. 6.2.3

BAU scenario

Voor de productie van olie werden in de emissie-inventaris diffuse emissies opgenomen voor Cargill Antwerpen en Cargill Gent. Deze diffuse emissies zijn afkomstig van het laden/lossen, opslag en transport van de grondstoffen. In het BAU scenario zullen, met behulp van groeifactoren voor deze sector, de toekomstige diffuse emissies berekend worden. Als groeifactoren worden de voorspellingen van de groei van de bruto toegevoegde waarde uit [Gusbin et al., 2001] gehanteerd. Deze voorspellingen van het federaal Planbureau zijn voorspellingen voor België, en worden in deze studie ook voor Vlaanderen toegepast. De gehanteerde groeifactoren en de geschatte productiehoeveelheden voor de toekomst worden weergegeven in Tabel 128. Tabel 128: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van olie. Groeifactoren (% t.o.v. totaal) Productiehoeveelheden (ton) Cargill Antwerpen Cargill Gent

05//00 10//05 2,4% 2,3% 2000 2005 2010 619950 698002 782050 939261 1057514 1184852

20//10 1,7% 2015 850823 1289048

2020 925644 1402406

Tegen 2005 zijn de maatregelen voor het voorkomen van de diffuse emissies in beide bedrijven reeds enige tijd van kracht waardoor de emissies met ongeveer 90 % dalen. Vanaf 2005 worden de fijn stofemissies dan ook berekend met nieuwe emissiefactoren voor fijn stof die slechts een tiende zijn van deze gehanteerd in [L Schrooten et al., 2002] (zie Tabel 129). Tabel 129: Gehanteerde emissiefactoren voor de extractie van olie uit zaden.


Emissiefactoren (g/ton) TSP PM10 PM2,5 100 25 4 10 2,5 0,4

De resultaten voor Cargill Antwerpen weergegeven in Tabel 130 en voor Cargill Gent in Tabel 131.

124

Tabel 130: Fijn stofemissies BAU scenario Cargill Antwerpen. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 62,0 15,5 2,5

2005 7,0 1,7 0,3

2010 7,8 2,0 0,3

2015 8,5 2,1 0,3

2020 9,3 2,3 0,4

Tabel 131: Fijn stofemissies BAU scenario Cargill Gent. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 93,9 23,5 3,8

2005 10,6 2,6 0,4

2010 11,8 3,0 0,5

2015 12,9 3,2 0,5

2020 14,0 3,5 0,6

Alle mogelijke maatregelen voor de reductie van de diffuse emissies van fijn stof zijn reeds genomen. Deze sector wordt verder niet behandeld in deze studie.

6.3 Kleiverwerkende nijverheid 6.3.1

Beschrijving sector [E. Meynaerts et al, 2003]

De kleiverwerkende nijverheid omvat alle inrichtingen voor de fabricage van keramische producten door middel van verhitting van kleien en lemen. De sector kan onderverdeeld worden in de grofkeramische en de fijnkeramische industrie. De grofkeramische industrie omvat de productie van keramische producten voor de bouw en wordt daarom ook bouwkeramische industrie genoemd. Tot de grofkeramische industrie behoren ondermeer steenbakkerijen, dakpanfabrikanten en producenten van gresbuizen en geëxpandeerde kleikorrels. De fijnkeramische industrie omvat een uitgebreid productengamma van ondermeer vuurvaste producten, aardewerk, tegels, sanitiar en (elektrisch) porselein. Het is de grofkeramische industrie die hier verder besproken wordt. De grofkeramische sector wordt volgens volgende NACE-BEL codes ingedeeld: ® NACE-BEL code 26: Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten. o 26.2 Vervaardiging van niet-vuurvaste keramische producten, exclusief die voor de bouw; vervaardiging van vuurvaste keramische producten. - 26.23 Vervaardiging van isolatoren en isolatiemateriaal van keramische stoffen. (Argex)

125

o 26.4 Vervaardiging van bakstenen, tegels en producten voor de bouw, van gebakken klei. - 26.40 Vervaardiging van bakstenen, tegels en producten voor de bouw, van gebakken klei. In Tabel 132 is het aantal producenten in de verschillende segmenten van de grofkeramische industrie aangegegeven. Het aantal (operationele) ovens in 2000 wordt door de Belgische Baksteenfederatie op 62 geschat. Tabel 132: Aantal producenten grofkeramische nijverheid in Vlaanderen (2000). Producent

Aantal

Bakstenen Dakpannen Gresbuizen Geëxpandeerde kleikorrels

28 2 1 1

Bedrijven

Pottelburg, Littoral Keramo Argex

In de BBT-studie voor de kleiverwerkende nijverheid [D. Huybrechts et al, 1999] is terug te vinden dat de gemiddelde stofemissies voor het bakproces (drogen en bakken) in de Vlaamse kleiverwerkende nijverheid 95 mg/Nm3 bedraagt indien er geen rookgasreinigingstechniek voor SOX aanwezig is, en 1 mg/Nm3 indien er wel een rookgasreinigingstechniek voor SOX aanwezig is. Het gemiddelde debiet van een oven in de kleiverwerkende nijverheid bedraagt 30 000 Nm3/u. In Tabel 133 worden deze emissiegegevens samengevat. Tabel 133: Emissiegegevens van een gemiddelde oven in de kleiverwerkende nijverheid. Reductiemaatregel SOX aanwezig? Neen Ja

Concentratie mg/Nm³

Massastroom g/u

Debiet Nm3/u

95 1

> 500 > 500

30 000 30 000

Volgens de BBT-studie voor de kleiverwerkende nijverheid [D. Huybrechts et al, 1999] kunnen diffuse stofemissies optreden, vooral in drogere perioden, tijdens de opslag van de grondstoffen en tijdens het transport van de opslag naar de fabriek. Indien de klei tijdens de voorbewerking droog gemengd en gemalen wordt ontstaan hier stofemissies. Meestal gebeurt deze stap met vochtig materiaal zodat de diffuse emissies beperkt zijn. Tijdens de vormgeving van de klei kan stofontwikkeling optreden bij het met zand bestrooien van de mallen.

126

6.3.2

Wetgeving

® Normen geleide emissiesbronnen Voor 1 augustus 2003 werden de emissies van fijn stof afkomstig van processen in de kleiverwerkende nijverheid geregeld via de algemene voorwaarden (zie Tabel 134). De grenswaarde was afhankelijk van de massastroom (gram per uur). Tabel 134: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. Emissiegrenswaarde mg/Nm³ Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u 150 b) > 500 g/u 50 Parameter

Voor bestaande inrichtingen gelde volgende overgangsregeling tot 31 december 2002: Art. 5.30.1.3 2b In afwijking van de algemene emissiegrenswaarden bepaald in afdeling 4.4.3, gelden de volgende emissiegrenswaarden voor de rookgassen afkomstig van verhittingsinstallaties: Tabel 135: Emissiegrenswaarde totaal stof voor verhittingsinstallaties voor de sector bouwmaterialen en minerale producten. Parameter Stof

Rookgasemissiegrenswaarde 400 mg/Nm³

In VLAREM II zijn sinds 1 augustus 2003 sectorale milieuvoorwaarden voor de uitstoot van totaal stof bij inrichting voor de fabricage van keramische producten opgenomen: Art. 5.30.1.3 2b In afwijking van de algemene emissiegrenswaarden bepaald in afdeling 4.4.3, gelden de volgende emissiegrenswaarden voor de rookgassen afkomstig van verhittingsinstallaties: Tabel 136: Nieuwe emissiegrenswaarde totaal stof voor verhittingsinstallaties voor de sector bouwmaterialen en minerale producten. Parameter Stof


127

Artikel 5.30.1.3 2b is in werking getreden op 11 augustus 2003, of 10 dagen na verschijnen in het Belgisch Staatsblad. Voor bestaande inrichtingen geldt volgende overgangsregeling tot 31 december 2003: Art. 5.30.1.4 §1.2 In afwijking van de algemene emissiegrenswaarden bepaald in afdeling 4.4.3, gelden de volgende emissiegrenswaarden voor de rookgassen afkomstig van verhittingsinstallaties: Tabel 137: Nieuwe emissiegrenswaarde totaal stof voor verhittingsinstallaties voor de sector bouwmaterialen en minerale producten (overgangsregeling). Parameter Stof


® Normen diffuse emissiesbronnen Artikels 5.30.0.3 t.e.m. 5.30.0.5 van VLAREM II behandelen diverse maatregelen die inrichtingen uit rubriek 30 moeten nemen om stofhoudende emissies te beperken. - Bij het laden en lossen van stuivende minerale stoffen: § moeten afzuig- en stofverwijderingsinrichtingen worden gebruikt bij: o de vast opgestelde toevoer-, overdrachts- en afvoerplaatsen van grijpers, motorlaadschoppen en andere manutentietoestellen. o de valbuisuitmondingen en stortgoten van laad- of losinrichtingen. § voor zover opvangen van stofhoudende emissies niet mogelijk is moet: o bij afworpplaatsen de afworphoogte, zo mogelijk automatisch, aan de wisselende storthoogte worden aangepast. o bij valbuizen de uittreedsnelheid van het getransporteerde materiaal, bv. door slingerkleppen, zo laag mogelijk worden gehouden. - De nodige maatregelen dienen getroffen om de emissies van stof afkomstig van diffuse bronnen maximaal te beperken. Indien het gebruik van wegen stofimmissies kan doen ontstaan, dienen de wegen op het terrein van de inrichting verhard en afhankelijk van de mate van vervuiling schoongemaakt. Zo nodig dient een sproeiinstallatie voorzien die de wegen, opslagplaatsen voor minerale stoffen en andere plaatsen in open lucht waar stofemissies op het terrein van de inrichting kunnen ontstaan, permanent nat houdt. - De exploitant waakt er over dat de vervuiling van openbare wegen door voertuigen, die het terrein van de inrichting verlaten, wordt vermeden of verholpen. Zo nodig wordt hiertoe een bandenwasinstallatie voorzien. - De bulkopslagplaatsen van stuivende minerale stoffen in open lucht dienen volledig omringd door een passende beschutting, ommuring of omringing van opgaande begroeiing. In deze omringing mag enkel de voor de laad- en losoperaties noodzakelijke opening worden vrij gehouden.

128

- Machines, manutentietoestellen of andere apparaten voor het mechanisch behandelen of verwerken van stuivende minerale stoffen, moeten worden ingekapseld. Voor zover een stofdichte uitvoering, inzonderheid bij de toevoer-, afvoer- en overdrachtsplaatsen niet mogelijk is, moeten stofhoudende afvalgassen worden opgevangen en naar een inrichting voor stofverwijdering worden geleid. - Voor het transport in de inrichting van stuivende minerale stoffen moeten gesloten inrichtingen, zoals transportbanden, elevatoren of trogkettingtransporteurs worden gebruikt. Voor zover het in § 1 voorgeschreven inkapselen niet of slechts ten dele mogelijk is, moet het stofhoudende afvalgas worden opgevangen en naar een inrichting voor stofverwijdering worden geleid. ® Emissiegegevens Tot en met december 2003 dienen bestaande inrichtingen te voldoen aan de overgangsnorm van 400 mg/Nm³, maar vanaf 2004 is ook voor deze bedrijven de norm van 50 mg/Nm³ van kracht. Met behulp van een reductiemaatregel voor SOX, die geplaatst moet worden naar aanleiding van Art. 4 B.Vl.R. 21 maart 2003, voldoen de ovens van de kleiverwerkende nijverheid aan de nieuwe normen voor fijn stof. De apparaten voor het malen van de klei moeten worden ingekapseld of de met stof beladen lucht moet worden afgezogen. Het stof, afkomstig van de vormgeving, kan worden afgezogen en in een stoffilter worden afgescheiden. Indien wordt voldaan aan de voorwaarden voor de diffuse stofemissies van VLAREM II zullen de diffuse fijn stofemissies bij opslag en transport, malen en vormgeving tot een minimum beperkt zijn. 6.3.3

BAU scenario

In de kleiverwerkende nijverheid zal in de toekomst geïnvesteerd worden in rookgasreinigingstechnieken voor de reductie van SOX. In [E. Meynaerts et al., 2003] worden 5 mogelijke reductiemaatregelen vermeld die kunnen geïnstalleerd worden bij de kleiverwerkende nijverheid: § § § § §

Cascade tegenstroom adsorptie-installatie met CaCO3 als adsorbens Cascade tegenstroom adsorptie-installatie met Wülfragran als adsorbens Natte rookgasreiniging met Ca(OH)2 (Half)natte rookgasreiniging met CaCO3 Droge rookgasreiniging met Ca(OH)2 + filter

In deze studie wordt ook aangegeven dat het rendement voor de verwijdering van fijn stof voor alle vijf de reductietechnieken gelijk is aan 99 %. Deze reductie zal in rekening gebracht worden in het BAU scenario vanaf 2004. In [E. Meynaerts et al., 2003] wordt aangenomen dat de productie in de kleiverwerkende nijverheid in de toekomst constant blijft. Deze aannames werden genomen na overleg met leden van deze sector. In deze

129

studie zullen de productiehoeveelheden voor 2005, 2010, 2015 en 2020 gelijk genomen worden aan de productiehoeveelheden van 2000. De emissies in het BAU scenario worden bepaald aan de hand van productiecijfers en emissiefactoren (zie DEEL 1) voor de kleiverwerkende nijverheid. De emissies worden weergegeven in Tabel 138. Tabel 138: Fijn stofemissies BAU scenario kleiverwerkende nijverheid. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 1342,7 1340,0 1313,1

2005 13,4 13,4 13,1

2010 13,4 13,4 13,1

2015 13,4 13,4 13,1

2020 13,4 13,4 13,1

Verdere reductie van fijn stof wordt niet in rekening gebracht. De maatregelen die verplicht geplaatst moeten worden voor de reductie van SOX zorgen immers reeds voor een zeer sterke vermindering van fijn stofemissies (99 %).

6.4 Glasproductie 6.4.1

Beschrijving sector

In Vlaanderen zijn er 2 bedrijven die glas produceren, nl. Glaverbel en Emgo. Glaverbel stelde 211 werknemers tewerk in het jaar 2000, Emgo stelde 636 werkenemers tewerk. De glasproducenten worden volgens volgende NACE-BEL codes ingedeeld: ® NACE-BEL code 26: Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten. o 26.1 Vervaardiging van glas en glaswerk. - 26.11 Vervaardiging van vlakglas. (Glaverbel) - 26.15 Vervaardiging en bewerking van overig glas (inclusief technisch glaswerk). (Emgo) Deze glasproducenten hebben reeds allen in het verleden elektrostatische precipitatoren op hun ovens geïnstalleerd. Emissiegegevens en gegevens over de elektrostatische precipitatoren werden bekomen door het bestuderen van de emissiejaarverslagen van Glaverbel en Emgo en door contact met de milieucoördinatoren15 van beide bedrijven. De gegevens worden samengevat in Tabel 139.

15

Milieucoördinator Glaverbel: mevrouw Pascale Dumont Milieucoördinator Emgo: de heer Jef Nevelsteen

130

Tabel 139: Emissiegegevens (2000) en elektrostatische precipitatoren bij glasproducenten. Elektrostatische precipitator

Emgo Ballonfabriek Emgo Buizenfabriek Glaverbel

Oven 1 Oven 2 Oven 1 Oven 2

Massastroom (g/u) < 500 < 500 < 500 < 500 > 500

Concentratie (mg/Nm3) 20 21 3 2 26

Jaartal

Kostprijs (Euro)

1998 1999

1 250 000

1985

-

1991

-

In 2001 werd de oude glasoven (250 ton smelt per dag) bij Glaverbel vervangen door een nieuwe oven (420 ton smelt per dag). De oude elektrofilter werd aangepast aan het debiet van de nieuwe oven. De gemiddelde concentratie voor emissies van stof voor deze nieuwe oven ligt rond de 3 mg/Nm3. Tijdens de omschakeling van de oude naar de nieuwe oven bij Glaverbel werden er ook metingen uitgevoerd zonder elektrostatische precipitator. De gemiddelde concentratie bedroeg hier rond de 100 mg/Nm3. De diffuse stofemissies van Glaverbel situeren zich enerzijds bij het lossen van zand uit de vrachtwagens op de transportband en anderzijds bij het lossen van het zand van de transportband in de silo’s. Ongeveer 10 jaar geleden werden de silo’s aangepast zodat het laden sindsdien onder perslucht gebeurt wat de emissies sterk beperkt. Het lossen op de transportband gebeurt weliswaar overdekt, opdat de grondstoffen niet nat zouden worden, maar niet in een volledig afgesloten hal. Aangezien het hier om het lossen van zand gaat spreken we van grove stofemissies (> PM10) die geen gevaar inhouden. Bij Emgo worden met uitzondering van het zand alle vrachtwagens met grondstoffen via een gesloten systeem pneumatisch gelost zodat diffuse stofemissies niet kunnen optreden. Bij andere behandelingen waarbij stof vrijkomt, is er afzuiging met filterinstallatie (klopfilter, cycloonfilter,...) aanwezig. De afblaaslucht komt ofwel in de hal ofwel buiten terecht. 6.4.2

Wetgeving

® Normen geleide emissiebronnen In VLAREM II zijn geen sectorale milieuvoorwaarden voor de uitstoot van totaal stof bij bouwmaterialen en minerale producten (glas) opgenomen. De algemene voorwaarden gelden hier (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°). De grenswaarde is afhankelijk van de massastroom (gram per uur).

131

Tabel 140: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. Emissiegrenswaarde mg/Nm3 Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u 150 b) > 500 g/u 50 Parameter

® Normen diffuse emissiebronnen De maatregelen die kunnen getroffen worden voor de diffuse emissiebronnen van glasproducerende bedrijven kunnen net als voor de kleiverwerkende nijverheid teruggevonden worden onder Artikels 5.30.0.3 t.e.m. 5.30.0.5 van VLAREM II. Rubriek 30 van VLAREM II bevat de minerale producten, bouwmaterialen en soortgelijke materialen. De maatregelen voor de diffuse emissies kunnen teruggevonden worden in paragraaf 6.3.2. ® Emissiegegevens Alle geleide emissiebronnen voldoen aan de normen (zie beschrijving sector). Diffuse stofemissies komen bij Glaverbel en Emgo nog voor bij het lossen van zand uit de vrachtwagens. Aangezien het hier gaat om grove emissies (> PM10) houden deze weinig gevaar in voor verspreiding buiten het bedrijf. 6.4.3

BAU scenario

Voor de productie van glas werden in de emissie-inventaris geleide emissies opgenomen voor Glaverbel en Emgo. In het BAU scenario zullen, met behulp van groeifactoren voor deze sector, de toekomstige emissies berekend worden. Als groeifactoren worden de voorspellingen van de groei van de bruto toegevoegde waarde uit [Gusbin et al., 2001] gehanteerd. Deze voorspellingen van het federaal Planbureau zijn voorspellingen voor België, en worden in deze studie ook voor Vlaanderen toegepast. De gehanteerde groeifactoren en de geschatte productiehoeveelheden voor de toekomst worden weergegeven in Tabel 141. Tabel 141: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van glas. Groeifactoren (% t.o.v. totaal) Productiehoeveelheden (ton) Glaverbel Emgo Buizenfabriek Emgo Ballonfabriek

05//00 10//05 08% 0,9% 2000 2005 2010 43719 135193 141388 34142 35530 37158 258545 269054 281381

20//10 0,9% 2015 147866 38860 294273

2020 154640 40641 307756

132

Door de installatie van een nieuwe oven bij Glaverbel zal de emissiefactor voor fijn stof uit [L Schrooten et al., 2002] aangepast worden om de fijn stofemissies van Glaverbel vanaf 2002 te berekenen. De oude en nieuwe emissiefactoren voor fijn stof wordt weergegeven in Tabel 142. Voor Emgo worden de emissiefactoren uit [L Schrooten et al., 2002] voor het jaar 2000 overgenomen voor de berekening van de emissies van fijn stof in de toekomst (zie DEEL 1). Tabel 142: Gehanteerde emissiefactoren bij Glaverbel. Emissiefactoren (g/ton) TSP PM10 PM2,5 139 125,1 111,2 14,6 13,2 11,7


De resultaten van de emissies van fijn stof voor Glaverbel worden weergegeven in Tabel 143 en voor Emgo in Tabel 144. Tabel 143: Fijn stofemissies BAU scenario Glaverbel. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 6,1 5,5 4,9

2005 2,0 1,8 1,6

2010 2,1 1,9 1,7

2015 2,2 1,9 1,7

2020 2,3 2,0 1,8

Tabel 144: Fijn stofemissies BAU scenario Emgo. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 7,4 6,6 5,9

2005 7,7 6,9 6,1

2010 8,0 7,2 6,4

2015 8,4 7,5 6,7

2020 8,8 7,9 7,0

Alle mogelijke maatregelen voor de reductie van emissies van fijn stof zijn reeds genomen. Deze sector wordt verder niet behandeld in deze studie.

6.5 Glasschuimproductie 6.5.1

Beschrijving sector

De enige glasschuimproducent in Vlaanderen, Pittsburg Corning Europe, heeft alle installaties reeds voorzien van doekenfilters. In het jaar 2000 stelde dit bedrijf 400 werknemers tewerk. Hier worden isolatiematerialen gemaakt op basis van grotendeels gerecycleerd glas dat tezamen met koolstof tot poeder wordt vermalen. Dit poeder vormt

133

onder hoge temperatuur ‘foamglas’, of glas met daarin gesloten CO2 gasbelletjes. De foamglasblokken worden na afkoeling in de gewenste diktes gezaagd en geslepen. Pittsburg Corning Europe wordt als glasschuimproducent ondergebracht in volgende NACE-BEL code: ® NACE-BEL code 26: Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten. o 26.1 Vervaardiging van glas en glaswerk. - 26.14 Vervaardiging van glasvezel. De fijn stof-emissies treden op bij het vermalen van koolstof en glas tot een fijn poeder en bij het verzagen en slijpen van de foamglasplaten. Deze emissies worden allen afgezogen en via doekfilters gereinigd, vanwege de kostprijs van deze grondstof. Zowel de stofemissies van het maalproces als deze van de afwerking worden gerecupereerd en herbruikt. In Tabel 145 worden de fijn stofemissies van de 2 ovens bij Pittsburg Corning Europe weergegeven. Tabel 145: Emissiegegevens (2000) en stoffilters bij glasschuimproductie. Stoffilters

Pittsburg Corning Europe

Oven 1 Oven 2

Massastroom (g/u) < 500 < 500

Concnetratie (mg/Nm3) 36 <3

Jaartal

Kostprijs (Euro)

1999 1999

750 954

Diffuse stofemissies komen niet voor aangezien op elke installatie afzuiging en doekfilters zijn voorzien. 6.5.2

Wetgeving

® Normen geleide emissiebronnen In VLAREM II zijn geen sectorale milieuvoorwaarden voor de uitstoot van totaal stof bij bouwmaterialen en minerale producten (glasvezel) opgenomen. De algemene voorwaarden gelden hier (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°). De grenswaarde is afhankelijk van de massastroom (gram per uur).

134


® Normen diffuse emissies Net zoals bij de kleiverwerkende nijverheid en de glasproducenten worden voor de diffuse emissiebronnen van fijn stof maatregelen teruggevonden onder Artikels 5.30.0.3 t.e.m. 5.30.0.5 van VLAREM II. Deze maatregelen werden reeds beschreven in paragraaf 6.3.2. ® Emissiegegevens Alle geleide emissiebronnen voldoen aan de normen (zie beschrijving sector). Diffuse stofemissies komen niet voor, alle bronnen worden afgezogen en zijn voorzien van doekfilters. 6.5.3

BAU scenario

Voor de productie van glasvezel werden in de emissie-inventaris geleide emissies opgenomen voor Pittsburg Corning Europe. In het BAU scenario zullen, met behulp van groeifactoren voor deze sector, de toekomstige emissies berekend worden. Als groeifactoren worden de voorspellingen van de groei van de bruto toegevoegde waarde uit [Gusbin et al., 2001] gehanteerd. Deze voorspellingen van het federaal Planbureau zijn voorspellingen voor België, en worden in deze studie ook voor Vlaanderen toegepast. De gehanteerde groeifactoren en de geschatte productiehoeveelheden voor de toekomst worden weergegeven in Tabel 147. Tabel 147: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van glasvezel. Groeifactoren (% t.o.v. totaal) Productiehoeveelheden (ton) Pittsburg Corning Europe

05//00 10//05 0,8% 0,9% 2000 2005 2010 69350 72169 75475

20//10 0,9% 2015 78933

2020 82550

De emissiefactoren uit [L Schrooten et al., 2002] voor het jaar 2000 worden overgenomen voor de berekening van de emissies van fijn stof in de toekomst (zie DEEL 1). De resultaten van de emissies van fijn stof voor Pittsburg Corning worden weergegeven in Tabel 148.

135

Tabel 148: Fijn stofemissies BAU scenario Pittsburg Corning Europe. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 1,1 0,9 0,7

2005 1,1 1,0 0,8

2010 1,1 1,0 0,8

2015 1,2 1,1 0,8

2020 1,3 1,1 0,9


6.6 Gipskartonplaten 6.6.1

Beschrijving sector

In Vlaanderen is er 1 bedrijf dat gipskartonplaten produceert, nl. Gyproc. In het jaar 2000 werden er 272 mensen tewerkgesteld bij Gyproc in twee vestigingen, met name in Wijnegem en in Kallo. Gyproc wordt als gipskartonplaten-producent ondergebracht in volgende NACE-BEL code: ® NACE-BEL code 26: Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten. o 26.6 Vervaardiging van artikelen van beton, gips en cement - 26.62 Vervaardiging van artikelen van gips voor de bouw. Gyproc heeft een afdeling in Wijnegem en een nieuwe afdeling in Kallo (3 jaar oud). In Wijnegem (deze afdeling gaat sluiten) zijn alle installaties waarbij stofemissies van belang zijn, voorzien van een mouwenfilter. Deze mouwen worden zwaar belast door het grote debiet en de grote hoeveelheid stof die er door moet. In Kallo zijn alle installaties voorzien van een mouwenfilter, voorafgegaan door een cycloon. Door de voorafgaande zuivering in de cycloon worden de mouwen minder belast en gebeurt de stofverwijdering dus efficiënter.

136

Tabel 149: Geleide emissies Gyproc (2000). Afdeling Wijnegem (2000) Concentratie Massastroom mg/Nm3 g/u BOP 3 10 Calcinator 12 67 Droger1 34 1019 Droger2 28 1044 Exfoliator 9 31 Expander 4 28 Ketel3 22 268 Ketel4 3 8 Ketel5 52 359 Ketel6 10 212 Litho 6 44 MM1 6 151 Platenmachine1 3 39 Platenmachine2 25 418 Special platen 5 19 Holzma 3 42 Fawema 2 11 Special poeders 3 44 Stucco 21 36

Calcinatie Recyclage voorbereiding

Afdeling Kallo (2000) Concentratie Massastroom mg/Nm3 g/u 11,8 1418 0,8 49 8 347

Er zijn reeds verschillende maatregelen getroffen voor de reductie van diffuse stofemissies. Bij de opslag van het gips vormt er zich al vrij snel een korst aan het oppervlak waardoor diffuse stofemissies beperkt blijven. Vers gips heeft een vochtgehalte in open lucht van 8 %, waardoor de stofemissies tijdens het lossen ook beperkt zijn. De opslagplaats is voorzien van sproeiers in het geval er te veel stofemissies zouden voorkomen. Deze sproeier is slechts zelden gebruikt moeten worden. De stockagehal is volledig afgesloten en volledig geautomatiseerd. Er wordt gebruik gemaakt van morsvrije grijpers en de transportbanden zijn volledig omkast. De toegangsweg tot de opslagplaats zorgt echter wel voor stofemissies o.a. afkomstig van gips op de banden van de vrachtwagens. Deze toegangswegen worden dan ook regelmatig gekuist. Tabel 150: Niet-geleide emissies (los- en opslaginstallaties) Gyproc.

Lossen Stockage buiten Stockagehal

Maatregelen Morsvrije grijpers Kuisbeurt na elke lossing Transportbanden: volledige winddichte behuizing Sproei-installatie Stofvrije korst Volledig afgesloten en stofdicht Volledig geautomatiseerd

Meerkost (Euro) 750 000

1 500 000

137

6.6.2

Wetgeving

® Normen geleide emissiebronnen In VLAREM II zijn geen sectorale milieuvoorwaarden voor de uitstoot van totaal stof bij bouwmaterialen en minerale producten (gipskartonplaten) opgenomen. De algemene voorwaarden gelden hier (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°). De grenswaarde is afhankelijk van de massastroom (gram per uur). Tabel 151: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. Emissiegrenswaarde mg/Nm3 Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u 150 b) > 500 g/u 50 Parameter

® Normen diffuse emissiebronnen Ook de maatregelen die kunnen getroffen worden bij de productie van gipskartonplaten worden gevonden in de Artikels 5.30.0.3 t.e.m. 5.30.0.5 van VLAREM II. Deze werden reeds weergegeven in paragraaf 6.3.2. ® Emissiegegevens De combinatie van cycloon met mouwenfilter (die zeer ruim bemeten zijn) laat toe om tot geleide emissies te komen van bijvoorbeeld enkele mg/Nm³, daar waar de milieuvergunning 50 mg/Nm3 toelaat. De diffuse emissies werden met de in VLAREM II beschreven maatregelen beperkt. 6.6.3

BAU scenario

Voor de productie van gipskartonplaten werden in de emissie-inventaris geleide emissies opgenomen voor Gyproc. In het BAU scenario zullen, met behulp van groeifactoren voor deze sector, de toekomstige emissies berekend worden. Als groeifactoren worden de voorspellingen van de groei van de bruto toegevoegde waarde uit [Gusbin et al., 2001] gehanteerd. Deze voorspellingen van het federaal Planbureau zijn voorspellingen voor België, en worden in deze studie ook voor Vlaanderen toegepast. De gehanteerde groeifactoren en de geschatte productiehoeveelheden voor de toekomst worden weergegeven in Tabel 152.

138

Tabel 152: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van gipskartonplaten. Groeifactoren (% t.o.v. totaal) Productiehoeveelheden (ton) Gyproc

05//00 10//05 0,8% 0,9% 2000 2005 2010 414163 430997 450744

20//10 0,9% 2015 471396

2020 492994

De afdeling in Wijnegem wordt geleidelijk afgebouwd. Voor de toekomst zullen enkel de emissies van de afdeling in Kallo in rekening gebracht worden. De emissiefactoren uit [L Schrooten et al., 2002] worden aangepast zodat een emissiefactor bekomen wordt die overeenstemt met de emissies van fijn stof afkomstig van de installaties in de afdeling in Kallo. De nieuwe emissiefactoren worden weergegeven in Tabel 153. Tabel 153: Gehanteerde emissiefactoren bij Gyproc. Emissiefactoren (g/ton) TSP PM10 PM2,5 46,0 23,0 4,60 12,6 6,28 1,26


De resultaten van de emissies van fijn stof voor Gyproc worden weergegeven in Tabel 154. Tabel 154: Fijn stofemissies BAU scenario Gyproc. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 19,1 9,5 1,9

2005 5,3 2,7 0,5

2010 5,6 2,8 0,6

2015 5,8 2,9 0,6

2020 6,1 3,0 0,6


6.7 Betonmortelcentrales 6.7.1

Beschrijving sector [A. Jacobs et al., 2001]

De productie van stortklaar beton of afgeleide producten voor de toepassing op een bouwplaats, gebeurt in betonmortelcentrales of betoncentrales voor stortklaar beton. Via mengwagens wordt het beton aangeleverd op de bouwplaatsen. Een aantal betoncentrales hebben een ruim aanbod en produceren naast de klassieke betonsoorten ook andere betonproducten zoals gestabiliseerd zand, mager beton, schuimbeton, vezelbeton, waterdicht beton, gekleurd beton, hoge sterkte beton, …

139

Het grootste deel van de productie gebeurt op betoncentrales in een vaste inrichting. Afhankelijk van de bouwplaats en de betonbehoefte worden ook tijdelijke betoncentrales opgezet nabij de bouwplaats. Slechts een zeer kleine hoeveelheid wordt nog op de bouwplaats zelf geproduceerd in een klassieke betonmolen. Deze productie is dan meestal gekoppeld aan kleine, traditionele bouwplaatsen en bij de aanmaak van kleine hoeveelheden beton voor lintelen en balken. Deze laatste worden echter verder niet bekeken. Betoncentrales zijn ingedeeld volgens volgende NACE-BEL code: ® NACE-BEL code 26: Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten. o 26.6 Vervaardiging van artikelen van beton, gips en cement. - 26.63 Vervaardigen van stortklare beton. In Tabel 155 wordt de verdeling van de RSZ vestigingen per grootteklasse per provincie getoont. Tabel 155: Verdeling van de RSZ verstigingen per grootteklasse per provincie (1998). 1998 Provincie

Antwerpen Limburg Oost-Vlaanderen Vlaams-Brabant West-Vlaanderen

Werkgevers

inrichtingen

1-4

5-9

10 15 11 5 15

15 20 16 10 18

2 6 1 4 1

3 6 5 2 8

grootteklasse inrichtingen 10 - 19 20 - 49 50 - 99 6 5 6 2 8

4 2 3 1 1

100 - 199

1 1 1

Nagenoeg alle bedrijven zijn uitgerust met stoffilters zodat er geen cement verloren gaat. Het is economisch immers niet verantwoord om grote hoeveelheden dure grondstof (cement) te verliezen. Deze stoffilters zorgen ervoor dat de emissies van PM10 en PM2,5 sterk gereduceerd worden. De grove emissies (> PM10) bij de betonmortelcentrales zijn voornamelijk diffuse emissies van zand en dus niet gevaarlijk. Diffuse stofemissies treden op bij de aanvoer, opslag en het intern transport van de grondstoffen. 6.7.2

Wetgeving

® Normen geleide emissiebronnen In VLAREM II zijn geen sectorale milieuvoorwaarden voor de uitstoot van totaal stof bij bouwmaterialen en minerale producten (betonmortel) opgenomen. De algemene voorwaarden gelden hier (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°). De grenswaarde is afhankelijk van de massastroom (gram per uur).

140


® Normen diffuse emissiebronnen Ook voor betonmortelcentrales dienen de maatregelen vermeld in de Artikels 5.30.0.3 t.e.m. 5.30.0.5 van VLAREM II gehanteerd te worden. Deze werden besproken in paragraaf. 6.3.2. ® Emissiegegevens Aangezien nagenoeg alle bedrijven over een stoffilter beschikken en een stoffilter een maximale stofdoorlaat heeft van 20 mg/Nm3, voldoen de betonmortelcentrales aan de norm. De diffuse grove zandemissies zijn niet gevaarlijk. 6.7.3

BAU scenario

Voor de betonmortelcentrales zullen in het BAU scenario, met behulp van groeifactoren voor deze sector, de toekomstige emissies berekend worden. Als groeifactoren worden de voorspellingen van de groei van de bruto toegevoegde waarde uit [Gusbin et al., 2001] gehanteerd. Deze voorspellingen van het federaal Planbureau zijn voorspellingen voor België, en worden in deze studie ook voor Vlaanderen toegepast. De gehanteerde groeifactoren en de geschatte productiehoeveelheden voor de toekomst worden weergegeven in Tabel 157. Tabel 157: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de betonmortelcentrales. Groeifactoren (% t.o.v. totaal) Productiehoeveelheden (ton) Betonmortelcentrales

05//00 10//05 0,8% 0,9% 2000 2005 2010 13520000 14069522 14714150

20//10 0,9% 2015 15388313

2020 16093364

De emissiefactoren uit [L Schrooten et al., 2002] voor het jaar 2000 worden overgenomen voor de berekening van de emissies van fijn stof in de toekomst (zie DEEL 1). De resultaten van de emissies van fijn stof voor de betonmortencentrales worden weergegeven in Tabel 158.

141

Tabel 158: Fijn stofemissies BAU scenario betonmortelcentrales. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 148,7 4,5 4,5

2005 154,8 4,6 4,6

2010 161,9 4,9 4,9

2015 169,3 5,1 5,1

2020 177,0 5,3 5,3

De bijdrage van de betonmortelcentrales aan de fijn stofemissies in Vlaanderen is verwaarloosbaar en de nodige maatregelen voor de reductie van fijn stof werden reeds genomen. Deze sector wordt dus verder niet behandeld in deze studie.

6.8 Asfaltmenginstallaties 6.8.1

Beschrijving sector [A. Jacobs et al., 2002]

Een asfaltcentrale is een industriële installatie voor de productie van “asfalt”. Alsfalt is een mengsel van minerale bestanddelen (stenen, zand en vulstof) met een bitumineus bindmiddel. Het wordt gebruikt in de wegenbouw, als verhardingslaag voor wegen, parkings, vliegveldpistes, e.d.. De handelsactiviteit van asfaltcentrales is het produceren en verkopen van asfalt. Bij veel asfaltproducenten opereert de asfaltinstallatie echter niet autonoom, maar vormt de asfaltcentrale een onderdeel binnen de overkoepelende activiteit van wegenbouwaannemerij. Sommige centrales behoren tot dezelfde wegenbouwmaatschappij, maar zijn verspreid over het land. Voor asfaltmenginstallaties bestaat geen specifieke subrubriek bij de NACE-BEL code: ® NACE-BEL code 26: Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten. o 26.8 Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale producten. - 26.82 Vervaardigen van niet-metaalhoudende minerale producten, n.e.g. Sedert begin van de jaren zeventig neemt het aantal asfaltmenginstallaties voortdurend af, doordat veel verouderde installaties stoppen en weinig nieuwe installaties opgestart worden. In Vlaanderen waren er 21 asfaltcentrales actief (16 bedrijven) in het jaar 2000. Van deze 21 installaties behoren er 3 installaties tot een bedrijf dat deel uitmaakt van een internationale groep, 4 installaties behoren tot een nationaal niet-KMO bedrijf, en de andere 12 centrales behoren tot KMO-bedrijven. Per installatie zijn 4 à 7 personen (bedienden + arbeiders) betrokken, onder meer afhankelijk van de werkelijke productie, laboratorium voorzieningen, installatie al of niet geïntegreerd in de hoofdactiviteit. Het globale aantal personeelsleden betrokken bij de asfaltproductie over het Vlaamse Gewest kan geraamd worden op ongeveer 115 man op jaarbasis.

142

De overgrote meerderheid van de asfaltmenginstallaties is momenteel reeds uitgerust met stoffilter. Deze maatregelen vereisen een continue controle en opvolging. In de toekomst zullen de asfaltmenginstallaties, door strengere normering, betere stofreductietechnieken plaatsen. Hierdoor worden de fijn stofemissies sterk gereduceerd. Uit metingen op een asfaltmenginstallatie met een voorafscheider (cycloon) en een doekenfilter kon een emissiefactor van 0,5 g/ton voor totaal stof berekend worden en de fracties PM10 en PM2,5 bedragen respectievelijk 89 % en 64 %. De concentratie aan stof bedraagt gemiddeld 3,8 mg/Nm3. De voornaamste bronnen van diffuse stofemissie zijn het verwaaien van zand en stof dat ligt opgeslagen op het terrein van de installaties, de open overslagoperaties en het behandelen van de grondstoffen. De diffuse emissies zijn moeilijk in te schatten. Volgens een Duitse studie zouden deze ongeveer van dezelfde grootteorde zijn als de emissies afkomstig van de droogtrommel. Het opwaaien van zand zorgt echter wel voor grove stofemissies (> PM10) zodat deze niet gevaarlijk zijn voor de gezondheid. 6.8.2

Wetgeving

® Normen geleide emissiebronnen In VLAREM IIzijn sectorale milieuvoorwaarden voor de uitstoot van totaal stof bij bouwmaterialen en minerale producten (asfalt) opgenomen. De algemene voorwaarden gelden hier (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°). De grenswaarde is afhankelijk van de massastroom (gram per uur). Tabel 159: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. Emissiegrenswaarde mg/Nm3 Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u 150 b) > 500 g/u 50 Parameter

Er wordt momenteel voorgesteld om een strengere normering, nl. 20 mg/Nm3, in VLAREM II op te nemen. ® Normen diffuse emissiebronnen Onder rubriek 30.4 vinden we in VLAREM I-Bijlagen de asfaltbetoncentrales terug. De maatregelen beschreven in de Artikels 5.30.0.3 t.e.m. 5.30.0.5 van VLAREM II zijn dus ook van toepassing op deze industriële activiteit. Deze werden reeds besproken in paragraaf. 6.3.2.

143

® Emissiegegevens Aangezien nagenoeg alle bedrijven over een cycloon in combinatie met een doekenfilter beschikken, waarmee stofconcentraties van minder dan 10 mg/Nm3 kunnen gehaald worden, voldoen de asfaltmenginstallaties aan de norm. De diffuse grove zandemissies zijn niet gevaarlijk. 6.8.3

BAU scenario

Voor de betonmortelcentrales zullen in het BAU scenario, met behulp van groeifactoren voor deze sector, de toekomstige emissies berekend worden. Als groeifactoren worden de voorspellingen van de groei van de bruto toegevoegde waarde uit [Gusbin et al., 2001] gehanteerd. Deze voorspellingen van het federaal Planbureau zijn voorspellingen voor België, en worden in deze studie ook voor Vlaanderen toegepast. De gehanteerde groeifactoren en de geschatte productiehoeveelheden voor de toekomst worden weergegeven in Tabel 160. Tabel 160: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor asfaltmenginstallaties. Groeifactoren (% t.o.v. totaal) Productiehoeveelheden (ton) Asfaltmenginstallaties

05//00 10//05 0,8% 0,9% 2000 2005 2010 2700000 2809742 2938477

20//10 0,9% 2015 3073110

2020 3213912

Zoals reeds eerder vermeld zullen de asfaltmenginstallaties in de toekosmt beter uitgerust zijn voor de reductie van fijn stof (cycloon gevolgd door doekenfilter), waardoor de fijn stofemissies sterk gereduceerd zijn. Uit metingen op een asfaltmenginstallatie konden nieuwe emissiefactoren berekend worden, deze worden weergegeven in Tabel 161. Tabel 161: Gehanteerde emissiefactoren bij asfaltmenginstallaties.


Emissiefactoren (g/ton) TSP PM10 PM2,5 6,00 0,420 0,420 0,500 0,445 0,320

De resultaten van de emissies van fijn stof voor de asfaltmenginstallaties worden weergegeven in Tabel 162.

144

Tabel 162: Fijn stofemissies BAU scenario asfaltmenginstallaties. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 16,2 1,1 1,1

2005 1,4 1,3 0,9

2010 1,5 1,3 0,9

2015 1,5 1,4 1,0

2020 1,6 1,4 1,0


6.9 Gieterijen 6.9.1

Beschrijving sector [L. Goovaerts et al., 2001]

Gieterijen zijn bedrijven die metalen producten vervaardigen door wat men noemt “vloeibare vormgeving”. Karakteristiek voor deze activiteit is dat het metaal eerst wordt gesmolten (‘tweede smelt’) in een smeltoven en na de nodige behandelingen (zuivering, samenstellingscorrecties) in een gietvorm gegoten. Daar stolt het in een geometrie die het afgewerkte eindproduct heel dicht benadert. Na afkoeling van het metaal wordt de gietvorm verwijderd en het bekomen gietstuk gereinigd en afgewerkt volgens de klantspecificaties. Deze productiemethode staat tegenover de “vaste vormgeving” waarbij de eindgeometrie bekomen wordt d.m.v. materiaalafname (verspanen, …) of vervorming (smeden, plooien, …) Gieterijen worden hoofdzakelijk ingedeeld naar de metaallegering die zij produceren. Men onderscheidt staal-gieterijen, gietijzer-gieterijen en non-ferro gieterijen (Al, Sn, Mg, Cu, Ti, Zn, Pb, …). In Vlaanderen is deze laatste categorie hoofdzakelijk beperkt tot de aluminiumgieterijen. De indeling volgens de NACE-BEL code vermeldt de gieterijen onder: ® NACE-BEL code 27: Vervaardigen van metalen in primaire vorm. o 27.5 Gieten van metalen. - 27.51 Gieten van ijzer. - 27.52 Gieten van staal. - 27.53 Gieten van lichte metalen. - 27.54 Gieten van overige non-ferro metalen. In Vlaanderen waren er in 1998 92 gieterijen actief. 7 van deze bedrijven vallen onder de Europese IPPC richtlijn (Integrated Pollution Prevention and Control 96/61/EG). De tewerkstelling (1998) in de gieterijen kan bepaald worden aan de hand van een extrapolatie van gegevens van Agoria en het WTCM.

145

Tabel 163: Tewerkstelling in de gieterijen in Vlaanderen (1998). Vlaanderen personeelsleden

Niet IPPC-bedrijven IPPC bedrijven Totaal Vlaanderen

1451 1690 3141

bedrijven 85 7 92

In Tabel 164 is een onderverdeling van deze bedrijven naar het aantal tewerkgestelden weergegeven. Tabel 164: Indeling van de Vlaamse gieterijen naar aantal tewerkgestelden (1998). Vlaanderen Aantal tewerkgestelden

Aantal bedrijven

1-5 5 - 10 10 - 20 20 - 50 50 - 100 100 - 200 200 - 500 > 500 Totaal

39 14 9 17 7 3 2 1 92

De emissiefactor voor totaal stof voor de geleide emissies van de smeltovens is slechts 0,2 % van de totale emissies. Het zijn voornamelijk de koepelovens die voor deze geringe stofemissies van smeltovens zorgen. Vlaanderen beschikt slechts over 5 koepelovens (2 koude wind koepelovens en 3 warme wind koepelovens), welke voorzien zijn van een doekenfilter. Tabel 165: Geleide emissies koepelovens.

Capaciteit (ton/u) Stof (mg/Nm3)

KW koepeloven

WW koepeloven

WW koepeloven

6 1,5

15 2,7

18-24 1

Bij de gieterijen gaat het voornamelijk om geleide emissies van totaal stof afkomstig van het volledige proces van het gieten (gaande van de zandbereiding, vormen kernmakerij, het koelen en uitbreken tot de eindafwerking). Slechts enkele van deze productiestappen gaan gepaard met een (belangrijke) stofontwikkeling. De belangrijkste emissies treden op in de triltrommels (uitbreken van gietstukken uit de vorm). In nagenoeg alle gieterijen is er een afzuiging voorzien voor het uitbreken van de gietstukken, waardoor een in prinicpe nietgeleide emissiebron omgevormd werd naar een geleide. De emissiegrenswaarde van

146

20 mg/Nm³ wordt door middel van natte gaswassers veelal niet gehaald. Vandaar werden deze, daar waar ze in gebruik waren, vervangen door droge doekfilters. Tabel 166: Geleide emissies vormgeving.

Zandbereiding en vormen kernmakerij Uitbreken Afwerking

TSP (kg/ton) 0,76 Met filter Zonder filter 0,15 - 0,7 4-7 0,1 - 2 5 - 50

Diffuse stofemissies komen nauwelijks voor bij de productie van de gietvormen. Deze worden vervaardigd uit een mengsel van speciale zanden of bentoniet en harsen, soms met toevoeging van koolstof als antikleefmiddel. Bij de aanmaak van gietvormen wordt het zand met hars voor meer dan 95 % herbruikt. Grote brokken van de vormen worden in de triltrommels gegranuleerd (gebroken tot op de afzonderlijke korrels). Dit gebeurt doorgaans in een gesloten circuit dat goed onder controle is wat emissies betreft. Het geregenereerde zand wordt daarna vermengd met water, bentoniet en zuiver kwartszand, zodat een vochtige dispersie ontstaat die niet kan bijdragen tot diffuse stofvorming. Ook de hierop volgende mengprocessen dragen niet bij tot stofemissies. 6.9.2

Wetgeving

® Normen geleide emissiebronnen Voor de gieterijen zijn sectorale milieuvoorwaarden in VLAREM II opgenomen: Art. 5.29.0.6. Emissiegrenswaarden lucht. Deze sectorale milieuvoorwaarden zijn specifieke voorschriften die van toepassing zijn op welbepaalde inrichtingen. Ze kunnen afwijken in strengere of minder strenge zin van de algemene milieuvoorwaarden, waarop ze voorrang hebben. §1. Algemene bepalingen. 1.

Stof en afvalgassen dienen op de plaats waar ze ontstaan opgevangen en, na de eventueel noodzakelijke zuivering, in de omgevingslucht geloosd derwijze dat de van toepassing zijnde emissieen immissievoorschriften zijn nageleefd. Wanneer de afvalgassen voor verdere verdunning in de atmosfeer via een schoorsteen worden geloosd, dient deze schoorsteen voldoende hoog te zijn met het oog op een vanuit milieu-oogpunt en voor de volksgezondheid voldoende spreiding van de geloosde stoffen.

§2. Emissievoorschriften voor bepaalde inrichtingen uit de metaalsector. Tenzij anders in de milieuvergunning in functie van de luchtkwaliteitsdoelstellingen voorgeschreven en in afwijking van de algemene emissiegrenswaarden bepaald in

147

hoofdstuk 4.4., zijn de hierna genoemde emissiegrenswaarden, uitgedrukt in mg/Nm3 en die betrekking hebben op de volgende omstandigheden: temperatuur 0° C, druk 101,3 kPa, droog gas, van toepassing op de geloosde afvalgassen van hieronder vermelde installaties. De luchthoeveelheden die naar een onderdeel van de installatie worden toegevoerd om het afvalgas te verdunnen of af te koelen, blijven bij de bepaling van de emissiewaarden buiten beschouwing. 5.

Installaties voor de produktie van staal in converters, elektrovlamboogovens en vacuümsmeltinstallaties alsmede installaties voor het smelten van staal of gietijzer: a. stof: i. de stofhoudende afvalgassen moeten zoveel mogelijk worden opgevangen en naar een ontstoffingsinrichting worden geleid; ii. · elektrovlamboogovens inductie-ovens of koepelovens met bovenmondafzuiging: 20 mg/Nm3 · koepelovens met ondermondafzuiging: 50 mg/Nm3

7.

Smeltinstallaties voor aluminium: a. stof: stofhoudende afvalgassen moeten worden opgevangen en naar een ontstoffingsinrichting geleid; bij een massastroom van 0,5 kg/u of meer: 20 mg/Nm3;

8.

Smeltinstallaties met inbegrip van installaties voor de raffinage van non-ferro metalen en legeringen ervan, met uitzondering van aluminium: a. stof: stofhoudende afvalgassen moeten worden opgevangen en naar een ontstoffingsinrichting geleid; · smelt- of raffinage-installaties voor lood of legeringen ervan bij een massastroom van 0,2 kg/u: 10 mg/Nm3 · andere smelt- of raffinageinstallaties bij een massastroom van 0,2 kg/u: 20 mg/Nm3

10

IJzer-, temper- en staalgieterijen alsmede gieterijen voor non-ferro metalen: a. stof: i. de stofhoudende afvalgassen moeten zoveel mogelijk worden opgevangen en naar een ontstoffingsinrichting geleid; ii. Bij de toepassing van filtrerende ontstoffingsinrichtingen mogen de stofvormige emissies in het afvalgas bij een massastroom van 0,5 kg/u of meer 20 mg/m3 niet overschrijden;

De algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2. 1°) gelden voor de inrichtingen waarvoor geen sectorale voorwaarden opgenomen zijn in VLAREM.

148

Tabel 167: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2. 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. Emissiegrenswaarde mg/Nm3 Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u 150 b) > 500 g/u 50 Parameter

® Normen diffuse emissiebronnen Aangezien voor de productie van de gietstukken met minerale grondstoffen (zand) wordt gewerkt, kunnen ook hier de maatregelen worden toegepast die staan beschreven in de Artikels 5.30.0.3 t.e.m. 5.30.0.5 van VLAREM II. Deze werden reeds besproken in paragraaf 6.3.2. ® Emissiegegevens In Vlaanderen zijn enkel doekfilters in gebruik bij de koepelovens omdat deze als enige de voorgeschreven emissiegrenswaarde van 20 mg/Nm3 op betrouwbare wijze kunnen realiseren. Voor de goede werking van de doekfilter dienen de nodige maatregelen genomen te worden zoals koeling van de rookgassen, vonkafscheiding (met cycloon of sedimentatie kamer), naverbranding van de rookgassen vanwege het brandgevaar bij afzetting van organisch materiaal in de filter. Zowel de KW koepelovens als de WW koepelovens voldoen aan de vereiste normen (zie beschrijving sector). Doekfilters worden eveneens gebruikt als maatregel voor de emissies van het koelen en het uitbreken van de vormen (deze laatste als belangrijkste stofemissiebron). Diffuse stofemissies werden geleid gemaakt bij de productie van de gietstukken. ® Voorstel BBT in BREF gieterijen In de BREF voor de gieterijen, waarvan begin 2004 de finale versie verwacht wordt, worden volgende voorstellen als BBT gegeven: - het koelen en uitbreken van gietstukken dient steeds voorzien te zijn van een afzuiging en een ontstoffing; - een BBT voorstel bestaat uit het plaatsen van deuren rond het uitbreekrooster; - de voorgestelde grenswaarde voor stof is 5 tot 20 mg/Nm³ (5 mg/Nm³ is haalbaar met een doekfilter en 20 mg/Nm³ is haalbaar met een natte filter, type scrubber; deze laatste zou beter scoren voor dioxines en roestemissies); - voor de vermindering van diffuse emissies van open overslag van grondstoffen (zand) wordt een lijst met mogelijke maatregelen opgenomen (compartimentering, windschermen, bevochtiging, …) - door het feit dat nogal wat gebruik gemaakt wordt van carbon black (als antikleefmiddel) in de vormen bestaan diffuse emissies bij het uitbreken ook uit

149

koolstofschilfers; er wordt aangeraden de ruimte (vooral de vloer) zuiver te houden d.m.v. een stofzuigsysteem om te vermijden dat diffuse emissies vanuit het gebouw ontstaan; - emissies uit de oven zelf tijdens het openen, bij het laden, bij het ontslakken en bij het gieten dienen afgezogen te worden en nabehandeld; daarvoor stelt men in de BREF een prioriteitenlijst, bestaande uit 1. een afzuiging aan de bron + ontstoffing, 2. het inkapselen van de oven, of pas op de derde plaats 3. een dakventilatie. 6.9.3

BAU scenario

In het BAU scenario zal gekeken worden naar de toekomstige emissies, met behulp van groeifactoren voor andere industrieën, zonder bijkomende reductiemaatregelen. Als groeifactoren worden de voorspellingen van de groei van de bruto toegevoegde waarde uit [Gusbin et al., 2001] gehanteerd. Deze voorspellingen van het federaal Planbureau zijn voorspellingen voor België, en worden in deze studie ook voor Vlaanderen toegepast. De gehanteerde groeifactoren voor de toekomst worden weergegeven in Tabel 168. Tabel 168: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor gieterijen. Groeifactoren (% t.o.v. totaal) Productiehoeveelheden (ton) Gieterijen

05//00 10//05 2,4% 1,4% 2000 2005 2010 105000 118219 126730

20//10 1,2% 2015 134518

2020 142785

De emissiefactoren voor fijn stof uit [L. Schrooten et al., 2002] voor het jaar 2000 worden overgenomen voor de berekening van de emissies in de toekomst. De totale toekomstige emissies TSP, PM10 en PM2,5 voor de gieterijen in het BAU scenario worden weergegeven in Tabel 169. Tabel 169: Fijn stofemissies BAU scenario gieterijen. Emissies (ton) BAU scenario TSP PM10 PM2,5

2000 210,0 63,0 10,5

2005 236,4 70,9 11,8

2010 253,5 76,0 12,7

2015 269,0 80,7 13,5

2020 285,6 85,7 14,3

Voor de verschillende emissiebronnen bij de gieterijen werden reeds efficiënte maatregelen getroffen voor de reductie van fijn stof, nl. plaatsing van doekenfilters. Deze sector wordt verder niet behandeld in deze studie.

150

6.10 Houtindustrie [A. Jacobs et al., 2003] 6.10.1 Beschrijving sector Volgende activiteiten horen tot de houtindustrie: ® NACE-BEL code 20: Houtindustrie en vervaardiging van artikelen van hout en van kurk, exclusief meubelen, vervaardiging van artikelen van riet en van vlechtwerk. o 20.1 Zagen en schaven van hout, impregneren van hout. o 20.2 Vervaardiging van fineer, vervaardiging van duplex-, triplex-, en multiplex hout, meubelplaat, spaanplaat, vezelplaat en andere panelen en platen. o 20.3 Vervaardiging van scrijn- en timmerwerk. o 20.4 Vervaardiging van houten emballage (verpakkingen). - Productie van kisten en laadborden. o 20.5 Vervaardiging van overige artikelen van hout, vervaardiging van artikelen van kurk en riet en van vlechtwerk. - 20.51 Vervaardiging van overige artikelen van hout. ® NACE-BEL code 36: Vervaardiging van meubelen, overige industrie. o 36.1 Vervaardiging van meubelen (exclusief meubelen in metaal). - 36.11 Vervaardiging van stoele, en zitmeubelen. - 36.12 Vervaardiging van overige kantoor- en winkelmeubelen. - 36.13 Vervaardiging van overige keukenmeubelen. - 36.14 Vervaardiging van overige meubelen. o 36.6 Diverse industrie, n.e.g. - 36.62 Borstels en penselen. ® NACE-BEL code 45: Bouwnijverheid. o 45.4 Afwerking van gebouwen. - 45.42 Schrijnwerk. De Vlaamse houten meubelindustrie (NACE-BEL code 20 en 36) is een typische KMO sector. Van de 1543 ondernemingen die in 2000 door de RSZ werden geregistreerd, is er geen enkele die meer dan 500 werknemers tewerkstelt. 94 % van de ondernemingen telt minder dan 50 werknemers en beantwoord dus aan de Europese definitie van “kleine onderneming”. 48,9 % van de ondernemingen situeert zich zelfs in de grootteklasse van minder dan 5 werknemers. Deze categorie vertegenwoordigt daarentegen slechts 6,5 % van de tewerkstelling. Het zwaartepunt van de tewerkstelling situeert zich in de grootteklasse van 20 tot 49 werknemers.

151

Tabel 170: Aantal ondernemingen en twerkstelling per grootteklasse (2000) in de Vlaamse houten meubelindustrie. Grootteklasse + 200 100 - 199 50 - 99 20 - 49 10 - 19 5-9 -5 Totaal Vlaanderen

Aantal ondernemingen

Tewerkstelling

12 24 57 189 218 289 754 1 543

4 125 3 036 3 590 5 700 2 596 1 704 1 437 22 188

De sector van de schrijnwerkerijen (NACE-BEL code 45) is zelfs nog meer uitgesproken KMO intensief. 73,3 % van de ondernemingen (1999) telt minder dan 5 werknemers. Tabel 171: Aantal ondernemingen en twerkstelling per grootteklasse (1999) in de Vlaamse schrijnwerkerijen. Grootteklasse 100 - 199 50 - 99 20 - 49 10 - 19 5-9 -5 Totaal Vlaanderen

Aantal ondernemingen

Tewerkstelling

1 13 78 170 417 1862 2541

140 869 2252 2293 2669 3365 11588

Binnen België is de houtindustrie hoofdzakelijk gesitueerd in Vlaanderen. 68,2 % van de ondernemingen zijn in Vlaanderen gevestigd. Zij staan echter in voor 83,3 % van de tewerkstelling. Dit betekent dat de gemiddelde bedrijfsgrootte in Vlaanderen hoger ligt dan het nationaal gemiddelde. Ook binnen Vlaanderen zijn er subregionale concentraties. De provincie West-Vlaanderen spant de kroon met 37,4 % van de tewerkstelling, gevolgd door de procincies Antwerpen (13,7 %), Oost- Vlaanderen (13,6 %) en Limburg (13,0 %). Bedrijven met een hoog risico voor blootstelling aan stof zijn: houtzagerijen, schrijnwerkerijen en meubelmakerijen, restauratiewerken, sculpteurs, paletten- en kistenmakerijen, parketterie, houtvezelbedrijven en borstelindustrie. Houtbewerkingen zorgen intern voor een gezondheids- en veiligheidsprobleem voor de arbeiders doordat er inadembaar houtstof vrijkomt. Om aan de ARAB-norm (maximaal 3 mg houtstof/m³ lucht) te voldoen, wordt het stof afgezogen, de afgezogen lucht wordt ontstoft in een stoffilter of (multi)cycloon. Naar schatting worden 70 % van de

152

afzuiginstallaties gevolgd door een cycloon, de andere 30 % door een filter16. Verder dient opgemerkt dat het stof van beuken- en eikenhout erkend is als kankerverwekkend (KB 15/5/99). De verspreiding van de hoeveelheid stof die na de ontstoffing nog geëmitteerd wordt, is voornamelijk lokaal. Enkel voor zeer fijn houtstof (bv. afkomstig van slijpen – in VLAREM II Art. 5.19.1.4 aangeduid als stof afkomstig van mechanisch slijpen, dit is droog ontvezelen) is er een ruimere verspreiding. Volgens [Kimmel, 2000] leveren de houten meubelindustrie naast sectoren als de bouwnijverheid, bouwmaterialenindustrie, de papierindustrie en de basismetaalindustrie, de grootste bijdrage in diffuse emissies van fijn stof. 6.10.2 Wetgeving ® Normen geleide emissies houtstof De emissies van stof die ontstaan bij (de afzuiging van machines voor) houtbewerking zijn geregeld via de algemene voorwaarde (zie Tabel 172) en de sectorale voorwaarden (zie Tabel 173). De grenswaarde is afhankelijk van de massastroom (gram per uur). Tabel 172: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1°) voor emissiegrenswaarde van stof. Emissiegrenswaarde mg/Nm3 Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u 150 b) > 500 g/u 50 Parameter

Tabel 173: Emissiegrenswaarde voor stof zoals vermeld in Art. 5.19.1.4. Parameter Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u b) > 500 g/u - in het afvalgas van slijpmachines - in het afvalgas van droogmachines - in de overige afvalgassen

Emissiegrenswaarde mg/Nm3 150 50 10 50 (nat gas) 50

Enkel voor het fijn stof van slijpmachines wijkt de sectorale voorwaarde (in strengere zin) af van de algemene voorwaarden.

16

Inschatting door Febelhout (Koen Ponseele).

153

® Normen lakdeeltjes bij spuiten Stofdeeltjes ontstaan voornamelijk bij het aanbrengen van lak door spuiten. De emissiegrenswaarden zijn ook hier afhankelijk van de massastroom (VLAREM II, Bijlage 4.4.2 1° en ART. 5.4.3.4 §2 3°) en komen overeen met de algemene emissiegrenswaarde. Tabel 174: Emissiegrenswaarde voor lakdeeltjes bij spuiten. Emissiegrenswaarde mg/Nm3 Stofdeeltjes totaal bij een massastroom van: a) £ 500 g/u 150 b) > 500 g/u 50 Parameter

We stellen ons de vraag of deze emissiegrenswaarde niet onrealistisch hoog is. Ter vergelijking wordt in de TALuft (5.4.5.1) voor lakdeeltjes een emissiegrenswaarde van 3 mg/Nm³ vooropgesteld. ® Normen diffuse emissies ARAB, het Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming, stelde de grenswaarde voor houtstof (inhaleerbare fractie) in op 3 mg/m³ lucht. ® Emissiegegevens Er zijn geen emissiegegevens beschikbaar voor de procesemissies in de houtindustrie. In de emissiejaarverslagen worden deze emissies niet vermeld, waaruit besloten wordt dat de emissies voor stof voldoen aan de normen die in VLAREM zijn terug te vinden. Met een mouwenfilter kan een norm van 20 mg/Nm3 gehaald worden, met een cycloon kan een norm van 50 mg/Nm3 gehaald worden. In [A. Jacobs et al., 2003] wordt een inschatting gemaakt van de diffuse emissies voor de houten meubelindustrie op basis van de Nederlandse emissiegegevens ([Kimmel, 2000]) en Vlaamse bedrijfsaantallen. Dit geeft als resultaat 122,3 ton stof. De Nederlandse emissiegegevens zijn gebaseerd op stationaire metingen van totaal stof. Deze metingen variëren van 0,6 tot 3,5 mg/m3. Verder werd gerekend met een gemiddelde stofconcentratie van 1,5 mg/m3. Deze stofconcentratie ligt onder de ARAB-norm.

154

6.11 Op- en overslag 6.11.1 Algemeen Een aantal industriële activiteiten omvatten handelingen met stuifgevoelige materialen. Deze handelingen kunnen gaan van laad- en losactiviteiten, open overslag, transport, opwerking tot eigenlijke productieactiviteiten. Per definitie zijn diffuse of niet-geleide emissies17 niet normeerbaar zoals geleide emissies en dienen er andere methoden voor de beheersing ervan voorgesteld te worden. Niettemin dienen maatregelen getroffen te worden om ervoor te zorgen dat (belangrijke) diffuse emissies zoveel mogelijk omgevormd worden tot geleide emissies door bijvoorbeeld afzuigingen te voorzien. Op dat ogenblik kunnen dan vanzelfsprekend normen onder de vorm van maximale emissieconcentraties voor (fijn) stof vooropgesteld worden. Deze paragraaf gaat echter uitsluitend over installaties en emissieoorzaken die niet of slechts in zeer gelimiteerde omstandigheden kunnen omgevormd worden tot geleide bronnen en waar bijgevolg alternatieve beheersingsmaatregelen dienen voorgeschreven te worden. 6.11.2 Activiteiten en maatregelen ® Op- en overslagbedrijven van kolen en ertsen In Vlaanderen zijn er meerdere bedrijven, gelokaliseerd in havengebieden, die als enige activiteit hebben het opslaan van kolen, ertsen en in mindere mate ook van petcoke. Deze materialen worden vanuit zeeschepen aangevoerd, worden gelost vanuit deze schepen en vervolgens via een transportbandensysteem vervoerd naar opslagplaatsen op een uitgestrekt bedrijfsterrein waar ze opgestapeld worden op hopen die tot meer dan 10 meter hoog kunnen zijn. Vervolgens worden de materialen weer afgegraven en getransporteerd via transportband naar lichters, naar vrachtwagens of spoorwagons via dewelke ze naar klanten gebracht worden. Er zijn slechts beperkte bewerkingen van materialen zoals breken en zeven van materialen. De meeste van de genoemde activiteiten veroorzaken in enige mate diffuse emissies die dan nog afhankelijk zijn van zeer diverse invloedsfactoren, zoals: - de aard en eigenschappen van de materialen (stuifgevoeligheid, korrelgrootte, vochtgehalte, bevochtigbaarheid, …) - de aard van de open overslagapparatuur (kraan, transportband, …) - de gebruikswijze van de apparatuur (sluiten van de grijper, valhoogte, inkapselen van valpunten, …) - de meteorologische omstandigheden (regen of droogte, windsterkte) 17

zie definitie in Vlarem II art. 1.1.2. van een geleide emissie: “is een bron (uitlaat, schoorsteen) waarvoor welbepaalde fysische kenmerken bestaan (ligging, hoogte, diameter) én een principe meetbare volumestroom (debiet)”

155

Er zijn ook preventieve en/of organisatorische maatregelen om emissies tegen te gaan. Voorbeelden daarvan zijn bevochtiging of fixeren van opslaghopen, het beperken van de valhoogte, niet lossen van schepen bij droogte en sterke wind, …). Daarnaast zijn er mogelijkheden om de effecten van de emissies op de omgeving te milderen. Een voorbeeld daarvan is het aanleggen van een begroeide berm om stofemissies zoveel mogelijk te capteren. In de vernieuwde TA-Luft van 24/07/2002 staan volgende maatregelen vermeld voor los- en laadactiviteiten: 1.

Maatregelen betrokken op de overslagactiviteiten

- minimaliseren van de storthoogte in storttrechters - automatische aanpassing van de werphoogte bij het stapelen op hopen - aanpassen van de apparatuur in functie van het stortgoed (geen overbelading van grijpers bij stuifgevoelig materiaal) - langzamere bewegingen van gevulde grijpers - terugvoeren van lege grijpers in gesloten toestand - automatisering van overslagactiviteiten 2. 3. -

Maatregelen betrokken op de overslaginstallaties regelmatig onderhoud van de installaties zo volledig mogelijk gesloten grijpers minimaliseren van aanklevingen (vb. bij grijpers) gebruik van stortbuis met laadkop en afzuiging reduceren van de uitlaatsnelheid van valbuizen gebruik van wielladers enkel toelaten voor bevochtigde of niet stuivende goederen Maatregelen betrokken op de overslag zelf zoveel mogelijk gesloten inrichtingen voor het laden van voertuigen afzuiging van valtrechters, valpunten en dergelijke verbetering van de werking van afzuigingen (door vb. geleidingen aan te brengen) gebruik van trechters (vb. met lamellensluiting, …) gebruik van waterverneveling in valtrechters windbescherming bij laad- en losactiviteiten in open lucht langere verblijftijd van grijpers na de uitworp in storttrechters overslagbeperkingen bij hoge windsnelheden planning van de ligging en oriëntering van stortgoederen op het bedrijfsterrein

156

4.

Maatregelen betrokken op de stoffen

-

verhogen van het vochtgehalte van het materiaal inzetten van fixeermiddelen pelletisering eenvormig maken van de korrelgrootteverdeling (vermijden van fijne fracties in het materiaal) - vermijden van stremmende verontreinigingen in het materiaal - reductie van de overslagprocessen Bij het transport van stuifgevoelige goederen zouden zoveel mogelijk gesloten transportmiddelen moeten aangewend worden (silovoertuigen, containers of afgedekte voertuigen). Transportwegen op het terrein dienen zoveel mogelijk verhard te zijn, goed onderhouden en zuiver gehouden te worden. Vervuiling aan het voertuig zelf dient vermeden te worden en desnoods dient het voertuig gereinigd te worden. Daarvoor zijn vb. bandenwasinstallaties te voorzien. Installaties waar bewerkingen van materiaal uitgevoerd worden, zoals breken, malen, zeven, mengen, pelletiseren, drogen, opwarmen of afkoelen) dienen in gesloten gebouwen ondergebracht te worden of minstens voorzien te worden van gelijkwaardige emissiereducerende technieken. Wat de opslag betreft dient zoveel mogelijk gebruik gemaakt te worden van gesloten voorzieningen zoals silo’s, bunkers, pakhuizen, hallen en containers. Er dienen voorzieningen te zijn tegen het overvullen aanwezig te zijn. Indien de opslag in niet volledig gesloten inrichtingen plaatsgrijpt, dienen mogelijke stofemissies door middel van afzuiging en gepaste nabehandeling zoveel mogelijk vermeden te worden. Bij de opslag in open lucht kunnen volgende maatregel getroffen worden: -

afdekken van de oppervlakte, vb. met matten begroeiing van de oppervlakte besproeien met stoffixerende middelen compacteren van de oppervlakken bevochtiging (in die mate dat verdere bewerkingen daardoor niet in het gedrang komen) afschermingsbermen aan één of meerdere zijden van de opslagplaatsen beplanting als beschutting tegen de wind in de hoogte regelbare transportbanden oriënteren van de lengteas van de opslaghopen in de overheersende windrichting begrenzing van de maximale opslaghoogte beperking van activiteiten bij meteorologische omstandigheden die emissies veroorzaken.

Tot slot kan vermeld worden dat de kolen- en ertsen overslagbedrijven in Vlaanderen opgevolgd worden via een specifiek immissiemeetsysteem waarmee de ‘emissies’ van het bedrijf in kaart kunnen gebracht worden. Het meetsysteem is op punt gesteld door de UGent en bestaat uit het plaatsen van drie gevaselineerde microscoopplaatjes op een meetpaal. De meetpalen zijn doorgaans gesitueerd in de buurt van de terreingrenzen en aanpalend aan

157

mogelijke gehinderde woningen of buurbedrijven. Het eerste meetplaatje is met zijn gevaselineerd oppervlak georiënteerd naar boven (meting van neervallend stof), een tweede naar de emissiebron of het bedrijf (meting van de horizontale component) en een derde met het oppervlak naar onder (meting van opwaaiend stof, vb. naast wegen). Na een bepaalde blootstellingstijd (doorgaans één week) worden de microscoopplaatjes vervangen door verse plaatjes en wordt overgegaan tot analyse. Deze analyse bestaat uit het tellen van het aantal stofdeeltjes onder de microscoop via een geijkt roosterveld en het bepalen van de gemiddelde deeltjesgrootte. Daaruit kan vervolgens afgeleid worden wat de hoeveelheid stof is die op de elk van de plaatjes terechtgekomen is per eenheid oppervlak en tijd en kan bijgevolg een toetsing uitgevoerd worden van de milieukwaliteitsnormen voor neergeslagen (neervallend) stof van bijlage 2.5.2. van VLAREM II. Deze bepaalt voor niet-gevaarlijk stof een grenswaarde van 650 mg/m².dag en als richtwaarde 350 mg/m².dag, telkens als maandgemiddelde. Deze waarden zijn afgeleid uit de TA-Luft versie 1986. De TA-Luft 2002 geeft als grenswaarde 350 mg/m².dag, echter te interpreteren als jaargemiddelde. Bij de Antwerpse open overslagbedrijven staan 7 van dergelijke meetpalen opgesteld, in de haven van Gent zijn dit 18 palen, maar in de nabije toekomst zal dit worden teruggebracht tot 4 meetpalen. De voorbije jaren werden, volgens de heren Cornelis en Verschoore van de UGent die de metingen verrichten, reeds alle mogelijke maatregelen getroffen om de stofemissies te beperken. Indien er toch problemen zouden zijn dan is dit te wijten aan het feit dat een werknemer zich niet aan de procedures heeft gehouden. Daarnaast is het onmogelijk om bij hoge windsnelheden het opwaaien van stof volledig te beletten, maar de activiteiten waarbij veel stofontwikkeling kan plaatsvinden worden dan grotendeels gestaakt. Het begroten van de totale emissies is op basis van de huidige kennis niet doenbaar. Men zou iets dergelijks bij wijze van onderzoek kunnen uitvoeren door helemaal rondom het terrein van een open overslagbedrijf gedurende lange tijd een dicht net van meetpalen te installeren en te monitoren. Iets dergelijks is echter nog nooit gebeurd. Door TNO werd in de CEPMEIP databank gebruik gemaakt van een algemene emissiefactor van 150 g/ton TSP voor storage and handling van kolen. Deze emissiefactor is uiterst betwistbaar. In de AP-42 18 van EPA wordt voor Aggregate Handling and Storage Piles een overzicht gegeven van de parameters die de emissies van opslag beïnvloeden en worden formules gegeven waarmee een momentane emissie (een massastroom) kan berekend worden voor opslaghopen met welbepaalde kenmerken en onder welbepaalde meteorologische omstandigheden. Om dit te kunnen berekenen zijn bijgevolg al heel wat details nodig over de samenstelling van de opslaghopen, de korrelgrootteverdeling, het vochtgehalte ed meer. De emissies van alle bewerkingen die plaatsgrijpen (lossen van zeeschepen, transport op het terrein, transportbanden, payloaders, bulldozers, laden van vrachtwagens, treinwagons en lichters, …) zijn daar evenwel nog niet bij inbegrepen en dienen afzonderlijk berekend te worden.

18

Compilation of Air Pollutant Emission Factors.

158

® Overige activiteiten Nogal wat industriële (productie)activiteiten brengen diffuse emissies van stof met zich mee. Deze situeren zich dan voornamelijk bij gelijkaardige activiteiten als deze van de open overslagbedrijven, maar hebben veelal betrekking op een grotere variëteit van materialen. Een aantal in Vlaanderen gekende voorbeelden van dergelijke activiteiten met diffuse emissies: - voedingsbedrijven met open overslag van stuifgevoelige producten (vb. olieextractiebedrijven op basis van soja, koolzaad, …) - metallurgische bedrijven met open overslag van kolen en ertsen - elektrische centrales met open overslag van kolen De maatregelen die getroffen kunnen worden zijn vergelijkbaar met deze die reeds vermeld werden in de voorgaande paragrafen over de specifieke open overslagbedrijven van kolen en ertsen. Het is echter niet doenbaar om voor alle bedrijven in Vlaanderen de open overslag emissies te kwantificeren en op basis van maatregelen een inschatting te maken van de reductiemogelijkheden. Op het niveau van reglementering kunnen de Nederlandse Emissierichtlijnen (NeR) vermeld worden, die voor stuifgevoelige stoffen specifieke richtlijnen vooropstellen. De maatregelen die voorgesteld worden zijn afhankelijk van de mate van stuifgevoeligheid van de stoffen in kwestie en de NeR geeft een uitgebreide lijst van stoffen in een bijlage weer met daaraan gekoppeld de klasse van stuifgevoeligheid in vijf klassen, als volgt: -

S1 S2 S3 S4 S5

sterk stuifgevoelig, niet bevochtigbaar stuifgevoelig, wel bevochtigbaar licht stuifgevoelig, niet bevochtigbaar licht stuifgevoelig, wel bevochtigbaar nauwelijks of niet stuifgevoelig

159

7

WEGVERVOER: UITLAAT EMISSIES

In Tabel 175 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de verschillende voertuigklassen voor fijn stofemissies t.o.v. de emissies bij de sector ‘uitlaat emissies wegverkeer’ en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 175: Aandeel fijn stofemissies: Uitlaat emissies wegverkeer. t.o.v. wegverkeer (uitlaat) Motorrijwielen Personenwagens Minibussen Lichte vrachtwagens Zware vrachtwagens Bussen Coaches TOTAAL


TSP

PM10

PM2,5

TSP

PM10

PM2,5

2,9% 48,6% 2,9% 16,8% 25,7% 2,6% 0,6% 100,0%

2,9% 48,6% 2,9% 16,8% 25,7% 2,6% 0,6% 100,0%

2,9% 48,6% 2,9% 16,8% 25,7% 2,6% 0,6% 100,0%

0,1% 1,2% 0,1% 0,4% 0,6% 0,1% 0,0% 2,5%

0,4% 6,8% 0,4% 2,4% 3,6% 0,4% 0,1% 14,0%

0,9% 15,7% 0,9% 5,4% 8,3% 0,8% 0,2% 32,3%

Vooraleer te starten met de scenariodoorrekeningen voor het wegverkeer, wordt een toelichting gegeven bij de modellen die zullen gebruikt worden. Vervolgens wordt het Business-As-Usual (BAU) scenario vastgelegd. Verder worden de mogelijke maatregelen ter reductie van de fijn stofuitstoot door het wegverkeer schematisch weergegeven. De meeste aandacht gaat evenwel naar het selecteren van reductiemaatregelen en het definiëren van deze scenario’s.

7.1 Modelkeuze Voor de doorrekeningen zal Vito gebruik maken van de modellen MIMOSA en TEMAT. Om de PM-emissies geografisch te kunnen weergeven, worden de eigenlijke emissieberekeningen uitgevoerd met MIMOSA. De invulling van het voertuigenpark zal gebeuren met het TEMAT-model. 7.1.1

TEMAT

Om het voertuigenpark voor het wegverkeer te berekenen, wordt gebruik gemaakt van het TEMAT-model (Transport Emission Model to Analyse (non-) Technological measures). Het TEMAT-model geeft zowel het historische voertuigenpark als prognoses t.e.m. 2010 (eind januari 2004 uitbreiding tot 2020). Voorspellingen gebeuren op basis van het historische park, de overlevingscurven en jaarkilometrage per voertuigcategorie, en de toekomstige mobiliteitsvraag. Het model berekent tevens historische en toekomstige emissies onder verschillende beleidsmaatregelen. De berekening is gebaseerd op de basisformule:

160

Emissie [g/j]

=

aantal voertuigen [aantallen]

x

activiteit [km/voert/j]

x

emissiefactor [g/km]

De combinatie van gedetailleerde gegevens over het voertuigenpark, jaaractiviteiten en emissiefactoren resulteert in de globale uitstoot van verschillende polluenten (CO2, CO, NOx, VOS, PM, SO2, Pb) ([Cornu, 2000] en [De Vlieger et al., 2000]). Het brandstofverbruik wordt afgeleid uit de berekende CO2-uitstoot, rekeninghoudend met de onderste verbrandingswaarde (calorische waarde of energie-inhoud) van de verschillende brandstoffen (benzine, diesel, LPG, …). De doorrekening van een maatregel of een combinatie van maatregelen wordt binnen TEMAT gedefinieerd als een scenario. Men stelt een scenario samen door een combinatie van inputtabellen te kiezen. Men heeft een keuzemenu voor de verschillende tabellen zoals: o o o o o o o o

De tijdsperiode van berekening; Het aantal voertuigen van een bepaald type; De opdeling van dit aantal over de verschillende emissienormen; De leeftijdsdistributie van die verschillende voertuigen; Hun specifieke jaarkilometrage; De mobiliteitsvraag (in voertuigkilometer); De verdeling van afgelegde kilometers over verschillende wegtypes; ….

De invulling van die tabellen laat toe het voertuigenpark en de afgelegde kilometers per jaar te specificeren naar jaartal, brandstof, de leeftijd van het voertuig, de emissienorm of technologie, het wegtype, de verkeerssituatie, de cilinderinhoud of de tonnage. Bij de berekening combineert TEMAT deze inputtabellen met tabellen met emissiefuncties. Deze functies geven de uitstoot van een bepaalde polluent in functie van de snelheid. Ter illustratie wordt de emissiefunctie voor CO van pre-Euro 1 dieselwagens gegeven: CO-uitstoot (g/km) = 5,41 x snelheid-0,57 Deze functies worden bekomen uit de Europese studie [MEET, 1999]. Voor sommige polluenten zijn enkel constante factoren beschikbaar. De emissiefactoren variëren met het jaartal, de brandstof, de leeftijd van het voertuig, de emissienorm, het wegtype, de verkeerssituatie, de cilinderinhoud of de tonnage. Er zijn aparte emissiefactoren voor de warme emissies, koude start emissies en VOS-verdampingsemissies. De functies voor deze emissiefactoren worden ingevuld rekeninghoudend met de Vlaamse situatie, bijvoorbeeld inzake de gemiddelde snelheden per voertuigcategorie, het aantal koude starts per dag per voertuigcategorie, en de klimatologische omstandigheden ([De Keukeleere et al., 2001], [De Vlieger et al., 2001a] en [Colles et al., 2001]. TEMAT laat ook toe extra emissies, zijnde emissies die vrijkomen bij de productie en het transport van brandstoffen, te berekenen. TEMAT laat geen geografische opdeling van de emissies toe, vandaar wordt in voorliggende studie enkel de voertuigenparkmodule van TEMAT gebruikt, die toelaat om tot op het

161

niveau van euronorm of technologie (inclusief alternatieve motorbrandstoffen) de samenstelling van het voertuigenpark te voorspellen 7.1.2

MIMOSA

Het MIMOSA model is een milieu-impactmodule die de emissies van zestien luchtverontreinigende stoffen afkomstig van het verkeer simuleert ([Lewyckyj et al., 2002] en [Lefebre et al, 2003]). Het model werd ontwikkeld in opdracht van de Vlaamse overheid (AMINAL en VMM). Het model maakt gebruik van de meest recente gegevens betreffende de voertuigkarakteristieken (b.v. voertuigtype) en de definitie van het wagenpark en berekent geografisch en temporeel opgesplitste emissies op basis van verkeersstromen beschreven door het aantal voertuigen per tijdseenheid en hun snelheden. De gebruikte mobiliteitsgegevens zijn afkomstig van het Vlaamse intermodale verkeersmodel TRIPS/32. Emissies worden berekend voor de zestien luchtverontreinigende stoffen die in de Europees richtlijnen zijn gereglementeerd zoals CO, NOx, fijn stof, SO2, CO2, N2O, CH4, NH3 en de zware metalen Pb, Cu, Cr, Ni, Se, Zn et Cd. In het kader van deze studie zijn enkel de fijn stof emissies berekend aan de hand van de MEET (MEET, 1999) fijn stof emissiefactoren in overeenstemming met de gebruikte emissiefactoren binnen het TEMAT model. In het model wordt onderscheid gemaakt tussen drie soorten emissies: emissies t.g.v. koude start, warme emissies en verdampingsemissies (‘diurnal losses’, …). De voertuigen in het model worden onderverdeeld in vijf voertuigklassen (personenwagens, lichte en zware vrachtwagens, motorfietsen en bromfietsen). De vijf klassen worden verder opgesplitst tot in totaal 105 klassen op basis van brandstoftype, leeftijd van de voertuigen, cilinderinhoud en voertuiggewicht (voor de zware vrachtwagens en bussen). Deze opsplitsing is gelijkaardig aan de verdeling volgens de internationaal aanvaarde MEET/Copert-III methodologie. Vier soorten brandstof (benzine, diesel, LPG en 2-takt benzine) worden in rekening gebracht. De gebruikte wagenparkdefinities werden berekend met TEMAT. Het model maakt gebruik van een wegennetwerk waarin de verschillende lijnstukken (wegen of delen van wegen) met Lambert coördinaten worden weergegeven. Voor elk van de lijnstukken moet het aantal voertuigen en de gemiddelde snelheid van die voertuigen tijdens het spitsuur (tussen 17u00 en 18u00) op een gemiddelde werkdag gekend zijn. Per lijnstuk wordt een specifieke voertuigverdeling gebruikt in functie van het wegtype (autosnelweg, nationale weg, hoofdweg buiten de stad, hoofdweg binnen de stad, secundaire weg, stadsweg en havenweg). Deze netwerken bevatten geen secundaire wegen en stadswegen. Het MIMOSA model vertrekt van de uurgemiddelde snelheden voor de verschillende voertuigcategorieën. De dynamische verdeling in de tijd van de verschillende voertuigen op de wegen is gebaseerd op tijdsfactoren die de variaties van het verkeer tijdens de dag ( per uur van de dag), de week (per dag van de week) en het jaar (per maand van het jaar) uitdrukken. Daarmee kan voor specifieke tijdstippen (op uurbasis) een simulatie worden

162

uitgevoerd. Door te integreren over alle uren in een jaar (of andere periodes) kunnen jaargemiddelde emissies worden bekomen. De outputparameters van MIMOSA worden in Tabel 176 voorgesteld. Tabel 176: Outputopdeling voor emissies in MIMOSA Personenwagens totaal Benzine, <1,4l Benzine, 1,4-2,0l Benzine, >2,0l Diesel, <1,4l Diesel, 1,4-2,0l Diesel, >2,0l LPG Light Duty vehicles Benzine Diesel LPG Heavy Duty vehicles Benzine Diesel, 3,5-7,5 ton Diesel, 7,5-16 ton Diesel,16-32 ton Diesel, >32 ton LPG Stadsbussen Reisbussen Bromfietsen Motorfietsen 2-stroke (tweetakt) 4-stroke (benzine)

Voor de berekeningen in onderhavig rapport wordt gebruik gemaakt van het Vlaamse verkeersnetwerk en niet van de som van de vier provinciale netwerken. Verder worden de snelheden uit TRIPS aangewend, deze resulteren in iets lagere PM-emissies dan de gemiddelde snelheden zoals gebruikt in het TEMAT-model. 7.1.3

Afstemming met de emissie-inventaris VMM

De fijn stofemissies uit MIMOSA komen niet overeen met de fijn stofemissies uit de emissie-inventaris fijn stof van Vito (TEMAT). Voor het jaar 2000 berekent MIMOSA 3 432 ton fijn stof, terwijl in de emissie-inventaris 6 827 ton geëmitteerd fijn stof terug te vinden is. MIMOSA resulteert in slechts 50% van het emissieniveau gerapporteerd door de VMM in de emissie-inventaris. Deze afwijking is voornamelijk te wijten aan het kleinere verkeersvolume (Vlaams verkeernetwerk) en andere snelheden in MIMOSA dat zijn input krijgt via TRIPS. Vandaar worden de PM-emissieniveaus bekomen met MIMOSA opgeschaald met de factor 1,99 (verhouding PM emissies VMM tot MIMOSA voor het jaar 2000), zodat er zeker geen onderschatting van de PM-uitstoot door wegverkeer gebeurt. Deze factor wordt tevens gebruikt voor het jaar 2010 en dat voor alle scenario’s, omdat er geen aanwijzingen zijn waarom dit sterk zou veranderen.

163

7.2 Scenario 1: Business-as-usual-scenario Het business-as-usual (BAU) scenario doet dienst als referentiescenario, waaraan de overige scenario’s worden vergeleken. Dit houdt in dat in de overige scenario’s van dezelfde mobiliteitscijfers wordt vertrokken. Het BAU scenario vertrekt van het Trendscenario uit de S-mer studie. In de volgende paragraaf wordt dit Trendscenario kort toegelicht. Vervolgens wordt gekeken of er bijstellingen nodig zijn. 7.2.1

Trendscenario uit de S-mer

Het Trendscenario in de S-mer is gebaseerd op mobiliteitsgegevens uit het ontwerp Mobiliteitsplan Vlaanderen [OMV, 2001] waarbij geen bijkomende maatregelen inzake modale shift en afremmen van de voertuigkilometers werden opgenomen. In concreto betekent dit voor onderhavige studie dat beroep wordt gedaan op de mobiliteitscijfers (TRIPS-gegevens) beschikbaar voor het jaar 2010 onder het trendscenario. Verder worden de gegevens van 1998 gebruikt als input voor het jaar 2000, omdat voor dit jaar geen TRIPS-gegevens beschikbaar zijn in MIMOSA-compatibel formaat. 7.2.2

Bijstellingen

® Voertuigenpark Er wordt vertrokken van het voertuigenpark zoals berekend met TEMAT in de S-mer. Er is evenwel een actualisatie gebeurd van de statistische jaren 1999, 2000, 2001 en 2002. Hierdoor is de onderschatting van het aantal dieselvoertuigen de laatste vier jaar weggewerkt. Op basis van deze evolutie werd tevens de verdieselijking tot 2010 bijgesteld. Het aandeel van diesel in de mobiliteitsvraag bij personenwagens voor 2000 en 2010 wordt weergeven in Tabel 177. In de S-mer is er een duidelijke onderschatting van de dieselauto’s. Tabel 177: Aandeel diesel in de mobiliteitsvraag ingevuld door personenwagens S-mer versus onderhavige studie Bron

S-mer Actualisatie

Aandeel diesel in totale km door personenauto’s [%] 2000 2010 51,8 63,3 56,5 73,8

Het BAU-scenario houdt tevens rekening met de recente initiatieven van de vervoersmaatschappij De Lijn, die in 2000 gestart is met het uitrusten van bussen met een roetfilter. Het betreft alle bussen die aan de euro 2 emissienorm voldoen. Deze operatie zal

164

in 2005 afgerond zijn en maakt dat dan 765 van hun bussen met een roetfilter zullen uitgerust zijn. ® Introductie van laagzwavelige brandstoffen Vanaf januari 2009 zal de brandstofmarkt voor wegvoertuigen volledig moeten overgeschakeld zijn naar maximaal 10 ppm zwavel, zowel voor diesel als alle soorten benzines. Verder moeten de lidstaten er over waken dat deze laagzwavelige brandstoffen zo snel mogelijk, maar ten laatste in januari 2005, op een ‘geografisch evenwichtige’ manier verkrijgbaar zijn (Europese Directieve 2003/17/EG). Het is goed mogelijk dat vanaf 2005 reeds wordt overgegaan naar maximaal 10 ppm zwavel in brandstoffen voor wegvervoer. Dit is een nieuw gegeven t.o.v. de S-mer studie. Deze laagzwavelige brandstoffen zijn noodzakelijk voor de nieuwe uitlaatnabehandelingssystemen. Toch wel interessant om na te gaan of deze brandstoffen voor het huidige voertuigenpark naast de verlaging van SO2emissies en daaruit gevormde secundaire aërosolen, ook een effect hebben op andere emissies. Een tussentijds rapport van het ARTEMIS (Assessment and Reliability of Transport Emission Models and Inventory Systems) project leert, dat bij zware dieselvrachtwagens zonder uitlaatnabehandeling, laagzwavelige diesel geen significante impact heeft op gasvormige emissies. De PM-uitstoot zou daarentegen stijgen met 4,5 % als het zwavelgehalte stijgt van 0 naar 500 ppm [Zvirin et al, 2002]. In de VS werden metingen uitgevoerd op lichte vrachtwagens met een basis brandstof met zwavelgehalte 48 ppm en zwavelarme brandstof (13 tot 26 ppm). Diesel met een laag gehalte aan aromaten en laag zwavelgehalte reduceren de emissies, maar in veel beperktere mate dan uitlaatgasnabehandeling. Voor PM resulteerde de laagzwavelige diesel in een reductie van 2 tot 17% [Durbin et al., 2003]. Om het effect van de brandstof op de emissies te bepalen kan gebruik gemaakt worden van het EPEFE19 model (Europa) voor het effect op CO en PM. Voor het effect op HC en NOx kan beter het New EPA model (VS) gebruikt worden. De percentages emissiereducties bekomen met deze modellen kunnen vervolgens opgenomen worden in het hoofdmodel [Zviron et al., 2002]. Deze aanpak valt evenwel buiten de scope van onderhavige studie. Resultaten van de EPEFE onderzoeksprogramma en het laatste CONCAWE20 onderzoek uitgevoerd aan enkele Euro 3 motoren voor zwaar vervoer leren dat de spreiding van de emissiewaarden door verandering in brandstofspecificaties beduidend kleiner is dan deze verkregen met verschillende motoren op dezelfde brandstof. Vito stelt voor om vanaf 2005 maximaal 10 ppm zwavel in het BAU-scenario op te nemen. Er worden geen effecten op de PM-emissie in rekening gebracht voor zwavelarme brandstoffen bij voertuigen zonder uitlaatgasnabehandeling. Wel worden de berekeningen 19 20

EPEFE: European Programme on Emissions, Fuels and Engine Technologies CONWACE: the oil companies’ european organization for environment, health and safety

165

van de SO2-uitstoot bijgesteld, wat tevens het emissieniveau van secundaire sulfaataërosolen zal beïnvloeden (verlagen).

7.3 Selectie van scenario’s In Figuur 1 worden schematisch de verschillende types van maatregelen voorgesteld. Het is onmogelijk om in deze studie alle mogelijke opties om de fijn stofuitstoot door het wegverkeer te reduceren, door te rekenen omwille van enerzijds het voorbereidende werk voor de kwantitatieve scenario definiëring en anderzijds de lange doorrekeningstijden met MIMOSA. Er wordt gekozen om per type maatregel een scenario uit te werken. In Tabel 178 worden de verschillende scenario’s opgelijst. Figuur 1: Overzicht groepen van maatregelen wegverkeer.

Reductiemaatregelen fijn t f Retrof it

Nageschakel detechniek en

Brandstofkwali t it

Omschakeli ngbrandst of

Vervanging

Verschuiv ing convention ele technologi eën

enpar k

Nieuw e technologi eën

Tabel 178: Geselecteerde scenario’s.

Nr. Scenario Scenario Scenario Scenario Scenario Scenario

1 2 3 4 5 6

Beschrijving BAU of referentiescenario Deeltjesfilter 5 % biodiesel Afzwakking verdieselijking Hybride voertuigen Bundeling scenario’s 2 t.e.m. 5

Vanuit de stuurgroep werd gevraagd om de optie bijmenging van water in diesel te bekijken. Volgens [Johnson, 2002] zijn er mogelijkheden voor deze brandstofemulsie om het reduceren van PM en NOx. In deze publicatie worden reductiepercentages voor PM en NOx van respectievelijk 70 % en 60 % vermeld voor scheepsmotoren. Momenteel loopt in Nederland een proefproject op een schip met een motor uit 1961, waarbij waterinjectie als voorgeschakelde techniek wordt gebruikt en een SCR (Selective Catalityc Reduction) als nageschakelde techniek. Het doel in dit project is het reduceren van de NOxuitstoot[Scheepvaartkrant, 2003]. Het integreren van de optie waterinjectie bij wegverkeer

166

vraagt bijkomend onderzoeksopdracht.

studiewerk,

dit

is

onmogelijk

binnen

de

voorliggende

In de volgende paragrafen volgt een korte beschrijving van de vijf alternatieve scenario’s. Daar het implementatieniveau van de maatregelen in 2005 verwaarloosbaar of nihil is worden de berekeningen enkel voor 2010 uitgevoerd.

7.4 Scenario 2: deeltjesfilter 7.4.1

Nageschakelde technieken

Op basis van het rapport opgesteld door Van Poppel (2002) werden initieel volgende uitlaatnabehandelingssystemen geselecteerd: Continuous Regenerating Trap (CRT) en een gecombineerd systeem Selective Catalityc Reduction en Continuous Regeneration Trap (SCRT). Een Non-Thermal Plasma (NTP) wordt niet opgenomen omdat zijn reducerend vermogen voor PM en NOx lager liggen dan voor een SCRT. Het voordeel van een NTP is evenwel dat er geen bijkomende eisen gesteld worden aan het zwavelgehalte in de diesel. Een NTP bevindt zich nog in de ontwikkelingsfase en werd enkel nog maar gedemonstreerd in laboratoria. Daar het doel van deze studie in eerste instantie het verminderen van de PM-uitstoot is en omdat de kostprijs van een SCRT (> 10 000 euro) beduidend hoger ligt dan van een CRT (ca. 6 000 euro) [Van Poppel, 2002], wordt enkel deze laatste in beschouwing genomen. In wat volgt wordt deze aangeduid met deeltjesfilter. 7.4.2

Toepasbaarheid

Over retrofit voor personenwagens en Light Duty (LD) voertuigen is in de literatuur niks te vinden. Een feit is dat deze systemen plaats vragen. Bovendien is het niet duidelijk of de werkomstandigheden (motor), te lage NOx/koolstof verhoudingen en uitlaatgastemperatuur, retrofit met CRT toelaat bij deze types van voertuigen [Johnson, 2002]. Actieve systemen zouden hier soelaas kunnen bieden. Door middel van brandstofinspuiting of het gebruik van additieven kan de uitlaattemperatuur verhoogd worden. Dit vraagt evenwel het aanbrengen van een regelsysteem, waardoor het weinig waarschijnlijk is dat dit gebeurt. Retrofit voor personenwagens en LD-voertuigen worden bijgevolg niet verder opgenomen in het retrofit scenario. Voor nieuwe personenwagens daarentegen bieden autoconstructeurs nu reeds of in de nabije toekomst bepaalde voertuigmodellen aan die uitgerust zijn met een roetfilter. De filterregeneratiesystemen worden eenvoudiger en beter geïntegreerd. Filters met katalytische regeneratie zullen waarschijnlijk de brandstofgeïnjecteerde filters en de oxidatiekatalysator op Europese dieselwagens vervangen.

167

7.4.3

Conversieniveau

Zoals in vorige paragraaf duidelijk werd zal in dit scenario enkel gekeken naar de mogelijkheden van retrofit bij zwaar vervoer of Heavy Duty (HD - bussen en vrachtwagens). Voor bussen van De Lijn wordt rekening gehouden met hun programmatie inzake invoering van de deeltjesfilter op hun vloot. Een eerste fase van retrofitting loopt in de periode 20002005, het betreft hier alle voertuigen met Euro 2 motor. Om technische en budgettaire reden voorziet De Lijn geen retrofitting van Euro 0 en Euro1 bussen. Deze eerste fase van retrofitting wordt opgenomen in het BAU-scenario, zie ook paragraaf 7.2.2. Een tweede fase zou doorgaan in de periode 2005-2008 als De Lijn de nodige budgetten krijgt. Het zou hier gaan om de conversie van 400 bussen met Euro 3 motor [Van Steenberghe, 2003]. Om het conversieniveau voor de overige bussen en de vrachtwagens in te schatten, baseren wij ons op de bevindingen van de Workshop ‘Randvoorwaarden emissiemodellering in de transportsector’ [De Vlieger et al., 2001 (Bijlage 6 blz. 13-14)]. Een 25-tal experten waren bij deze oefening betrokken. De bereidheid tot retrofit wordt op ca. 25% geschat. Enkel voertuigen waarbij het technisch en financieel haalbaar is, worden bij de scenariodoorrekening opgenomen. Daar de uitlaatgastemperatuur bij autocars en vrachtwagens hoger ligt dan bij stadsbussen, komen voertuigen uitgerust met een euro 1 motor ook in aanmerking voor conversie. Omwille van enerzijds de lage PM-uitstoot van euro 4 en euro 5 motoren, en anderzijds hun introductiedatum – respectievelijk 01/10/2006 en 01/10/2009 – zullen deze motoren niet opgenomen worden in het retrofit scenario. Om te voldoen aan de nieuwe normen inzake PM, is het mogelijk dat deze voertuigen zullen voorzien worden van een combinatie van EGR (Exhaust Gas Recircultion) en deeltjesfilter. Over de implementatiemogelijkheid voor euro 0 is er onduidelijkheid, ook kan men zich de vraag stellen of het in 2005 economisch verantwoord is een retrofit uit te voeren op deze voertuigen. Vandaar komen euro 0 HD-voertuigen niet in aanmerking voor retrofit. Voor het jaar 2005 wordt verondersteld dat het aantal autocars en zware vrachtwagens dat uitgerust is met een uitlaatnabehandelingssysteem verwaarloosbaar is. Bij de doorrekeningen wordt het aantal op nul gehouden. Voor 2010 wordt aangenomen dat van de voertuigen die aan de euronorm 1, 2 of 3 voldoen, ongeveer 25% is uitgerust met een uitlaatnabehandelingssysteem. Deze penetratiegraden veronderstellen dat de gebruiker vooraf goed geïnformeerd is over de milieu-impact van en over de financiële stimuli voor retrofit. Verder moet de constructie van de maatregelen zo zijn dat de kostprijs voor retrofit na ongeveer tweejaar terugverdiend is. Tabel 179 geeft de conversierates voor deeltjesfilters bij zwaar vervoer. Het betreft hier jaarlijkse nieuwe conversies, dus geen cumulatieve cijfers.

168

Tabel 179: Overzicht jaarlijks aantal uitgevoerde conversies bij zwaar vervoer. Categorie Bussen Autocars HDG

2005 # 133 0 0

2006 # 133 5% 5%

2007 # 134 5% 5%

2008

2009

2010

5% 5%

5% 5%

5% 5%

Het betreft hier een indicatieve doorrekening van het PM-reductiepotentieel onder realistische implementatiegraad. Mocht het beleid overwegen maatregelen uit te vaardigen ter stimulering van retrofit, dan is het aangewezen om een studie uit te voeren om de technische moeilijkheden verder te analyseren en een oplossing aan te bieden. De kostprijs per euro 2 voertuig voor deze conversie (aankoop en montage deeltjesfilter) varieert tussen de 5 500 en 7 000 Euro. Voor Euro 3 voertuigen heeft Van Steenberghe prijzen van 6 000 tot 12 000 Euro naargelang het type bus (cfr. De Lijn). Voor zwaar vervoer zijn er vooral CRT filters op de markt. Deze vragen weinig onderhoud. Volgens Eminox dient enkel het filterelement regelmatig gekeerd te worden. Motoren van zware voertuigen lopen evenwel meer kilometers dan personenwagens, waardoor vervanging van het filterelement (2 500 Euro per stuk) kan nodig zijn na 250 000 à 500 000 kilometer [Lenaers, 2003]. Naargelang de resterende levensduur van het voertuig bij conversie kunnen er 1 (Euro 2 motor) en 2 (Euro 3 motor) vervangingen nodig zijn van het filterelement. Tabel 180 geeft een overzicht van de kostprijs van een deeltjesfilter voor zwaar vervoer per euroklasse. De minimale en maximale waarde geeft de mogelijke variatie op deze kost voor retrofit en wordt gebruikt in de sensitiviteitsanalyse (zie paragraaf 7.9.3). Bij de maximale kostprijs zijn het aantal mogelijke vervangingen meegerekend. Tabel 180: Kostprijs deeltjesfilter voor zwaar vervoer per euroklasse.

Euro 1 Euro 2 Euro 3

7.4.4

KOST DEELTJESFILTER (Euro) Minimaal Gemiddeld Maximaal 5500 6250 7000 5500 7500 9500 6000 11500 17000

# vervangingen in rekening gebracht in maximumprijs 0 1 2

Effect op de PM emissiefactor

In de literatuur vond Van Poppel (2002) dat een deeltjesfilter de PM-uitstoot van een voertuig met meer dan 90% reduceert. Ook een recente Amerikaanse studie waarin metingen werden uitgevoerd aan lichte vrachtwagens, en ook gerefereerd wordt naar andere studies inzake zwaar vervoer, worden reductiepercentages van 89% of meer vastgesteld [Durbin, 2003]. Vito metingen op twee Euro 2 bussen gaven reducties van meer dan 90 % [Van Poppel, 2001]. Recente testen op euro 3 bussen tonen aan dat retrofit met deeltjesfilter ook hier tot reductiepercentages van 90 % leidt [van Ling et al., 2003]. Men kan besluiten dat een reductiepercentage van 90 % realistisch is voor zowel bussen, lichte vrachtwagens, als zware vrachtwagens. Tabel 181 toont een overzicht van de

169

emissiereductiepercentages door retrofitting met een deeltjesfilter bij voertuigen met euro 1, euro 2 en euro 3 motor. Tabel 181: Overzicht emissiereductiepercentages door retrofit met deeltjesfilter. Deeltjesfilter Euro 1 Euro 2 Euro 3

7.4.5

% PM-reductie 90 90 90

Implementatie van emissiefactoren in MIMOSA

Zoals reeds vermeld worden enkel de HD voertuigen in dit scenario opgenomen. Dit gebeurt aan de hand van een correctie van de emissiefactor voor deze dieselvoertuigen in MIMOSA. Gelet op paragraaf 7.4.3 en 7.4.4 worden de emissiefactoren (EF) voor geretrofitte autocars en zware vrachtwagens als volgt. Voor 2010 worden de emissiefactoren EFj, euro 1, 2 en 3: EFi, i = euro 1, 2 en 3: 0,25* (1-0,90) * EFi(BAU) + 0,75 EFi(BAU)

7.5 Scenario 3: 5 % biodiesel Omschakeling van benzine naar LPG wordt niet in rekening gebracht in deze studie. Deze maatregel is voor fijn stofemissies slechts zeer beperkt. Omschakeling van brandstof wordt enkel voor dieselwagens bekeken, waarbij onze aandacht naar biodiesel gaat. 7.5.1

Toepasbaarheid

Voor dieselwagens wordt een scenario 5% biodiesel (in dieselmengsel) door gerekend, omdat voldoende van deze brandstof kan geproduceerd worden om de ganse Vlaamse dieselvloot te bevoorraden. Een bijkomend voordeel is dat er ter hoogte van het voertuig en de tankinfrastructuur geen aanpassingen dienen te gebeuren. De 5% biodiesel kan dus in de ganse vloot van dieselvoertuigen worden toegepast. 7.5.2

Implementatieniveau

Er wordt verondersteld dat de introductie van biobrandstoffen zal verlopen zoals vooropgesteld binnen de Richtlijn ter bevordering van het gebruik van biobrandstoffen (2003/30/EG). Deze voorziet een graduele verhoging van het aandeel biobrandstoffen in wegverkeer van 2% op 31/12/2005 tot 5,75% op 31/12/2010. De Belgische Petroleum Federatie (BPF) is van mening dat dit niet haalbaar is en dat biobrandstoffen zeker niet vroeger dan 31/12/2005 zullen geïntroduceerd worden of er moeten ‘incentives’ komen van de overheid [Vermoes, 2003].

170

In deze studie is het uitgangspunt dat het implementatieniveau (%) van biobrandstoffen in benzine als diesel even hoog is. Daar voor benzinevoertuigen momenteel geen emissies van deeltjes worden berekend met TEMAT en MIMOSA, wordt in onderhavig rapport enkel het effect op PM van de introductie van biobrandstoffen in het dieselpark gekwantificeerd. De aannames gemaakt bij de eigenlijke emissiedoorrekening wijken dus af van deze vermeld in de bovenvermelde richtlijn. Tabel 182 geeft een overzicht van het implementatieniveau van 5% biodiesel in het dieselpark 2005-2010. Tabel 182: Implementatieniveau van mengsel 5 % biodiesel. Brandstof 5 % biodiesel

2005 0%

2006 40%

2007 55%

2008 70%

2009 85%

2010 100%

De meerkost in 2010 voor productie, vervoer en opslag, en belastingen en accijnzen ligt voor een mengsel van 5% biodiesel 2,3% hoger dan voor de gewone diesel (afgeleid van 100% biodiesel 45% hoger) [SUSATRANS, 2003]. Op Europees niveau wordt een beleid gevoerd dat het gebruik van biobrandstoffen in het verkeer moet bewerkstelligen. Dit gebeurt vanuit de noodzaak om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen en de continuïteit van de energievoorziening te vrijwaren. De introductie van biobrandstoffen gebeurt dus niet om de uitstoot van PM te reduceren. De kosten mogen hier dan ook niet op rekening van PM komen. In de kostencurve uit zich dat in een nulkost. 7.5.3

Effect op de PM emissiefactor

Voor de PM emissiefactor voor 5% biodiesel wordt gekeken naar de bevindingen in het project [SUSATRANS, 2003]. Het blijkt dat de PM emissiefactor voor 100% biodiesel 20% lager ligt dan voor de huidige dieselbrandstof en voor 5% biodiesel 1% lager ligt dan voor gewone diesel. 7.5.4

Implementatie van emissiefactoren in MIMOSA

In 2010 worden de PM emissiefactoren voor alle dieselvoertuigen: 0,99*EF(BAU diesel)

7.6 Scenario 4: afzwakking verdieselijking De laatste 10 jaar is er een sterke trend naar meer dieselvoertuigen in het personenwagenpark geweest, kortweg verdieselijking genoemd. In de onderstaande tabel wordt het aandeel dieselwagens in de nieuw verkochte personenwagens weergegeven voor

171

enkele jaren. Uit Tabel 183 kan men afleiden dat er na een periode van felle verdieselijking in de jaren ’90, er in 2002 een afzwakking van de groei is. Tabel 183: Aandeel dieselwagens in de nieuw verkochte personenwagens (Bron: NIS 1985 en 1990, DIV 2000, 2001, 2002). Jaartal Aandeel diesel (%)

1985 26

1990 34

2000 55

2001 62

2002 63

De initieel voorgestelde daling in de fractie diesel bij nieuwe personenwagens in 2010, zijnde 48 % van totaal, werd als onrealistisch beschouwd. Het marktaandeel van diesel in het segment kleine stadswagens zal in de toekomst nog gevoelig stijgen. Gezien de engagementen van de automobielindustrie inzake vermindering van CO2-emissies is dat volgens Febiac ook noodzakelijk [Peelman, 2003]. De stuurgroep heeft beslist om het aandeel diesel bij aankoop van een nieuwe auto in 2010 op het niveau van 2002 te houden, zijnde 63%. Voor dit scenario moet het personenwagenpark in TEMAT herberekend worden, dit park wordt vervolgens gebruikt als input in MIMOSA. De kostprijs voor aankoop van een benzinewagen ligt 3% lager dan bij een dieselwagen, i.e. gemiddeld 390 euro. De brandstofkost ligt evenwel een 70% hoger, zijnde 2,73 euro per 100 kilometer [SUSATRANS, 2003].

7.7 Scenario 5: hybridevoertuigen Het was initieel de bedoeling om gebruik te maken van de rangschikking van technologieën uit SUSATRANS (eerste screening). Behalve biodiesel kwamen er geen dieselmotoren bovenaan de rangschikking. Omdat in de PM-studie extra aandacht gaat naar diesel kan het toch nuttig zijn om voor dieselauto’s en LD-voertuigen, een diesel hybride als mogelijkheid te beschouwen. Een bijsturing van SUSATRANS in deze richting is gebeurd. De meerkost van een (parallel) hybride voertuig wordt op 4 410 euro geraamd. De besparing op brandstofkost wordt geschat op 0,72 euro per 100 kilometer [SUSATRANS, 2003]. Om dezelfde reden als vermeld onder biodiesel worden de kosten voor hybride voertuigen niet toegekend aan PM. 7.7.1

Implementatieniveau

De doorrekening van het scenario diesel/hybride voertuigen vraagt een herberekening van zowel het park voor personenwagens en als lichte vrachtwagens met TEMAT. Voor de bereidheid tot aankoop van een diesel hybride voertuig wordt 50% aangenomen in een tijdshorizon van 10 jaar [De Vlieger et. al., 2001]. Dit is op voorwaarde dat er nagenoeg

172

geen meerkost is voor de gebruiker en deze technologie algemeen beschikbaar is. In onderhavige studie zijn maatregelen voorzien tussen 2005 en 2010, dit is een periode van 5 jaar, waardoor er aangenomen wordt dat de bereidheid 25% is (=0,5*50%). Tabel 184 toont de introductierates voor hybride voertuigen bij nieuwe verkochte voertuigen onder scenario 5 (en 6). Tabel 184: Introductieverloop van hybride voertuigen Categorie PW-diesel LDG HDG

2005 0 0 0

2006 0 0 0

2007 5% 5% 0

2008 10 % 10 % 0

2009 17,5 % 17,5 % 0

2010 25 % 25 % 0

Voor het jaar 2015 stellen SAM & WRI (2003) dat in Europa maximaal 15% van de nieuwe personenwagens een hybride voertuig zal zijn; dit omwille van productie- en marktbeperkingen. De heer Rault (2001) meldt dat in 2010 het marktaandeel van hybride, brandstofcel, CNG en waterstof samen minder dan 10% zal bedragen. Deze marktpenetraties houden echter geen rekening met beleidsmaatregelen. In onderhavige studie hebben we dit wel gedaan, vandaar het hogere introductieniveau. 7.7.2

Effect op PM-emissiefactor

De parallel hybride voertuigen vormen een afzonderlijke klasse met hun eigen PMemissiefactor. Er wordt aangenomen dat de PM-uitstoot 50% lager ligt dan bij een gewoon dieselvoertuig [SUSATRANS, 2003]. 7.7.3

Implicatie voor MIMOSA

Voor de studie wordt binnen MIMOSA een nieuwe bijkomende voertuigtechnologie klasse voor hybride diesel personenwagens en lichte vrachtwagens gedefinieerd. Emissiefactoren berusten op bevindingen uit SUSATRANS. Er bestaat echter wel een grote onzekerheid op de emissiefactoren van alternatieve voertuigen aangezien deze heel laag zijn in vergelijking met deze van de huidige dieselvoertuigen. De fout op deze lage emissies kan heel groot zijn, zelfs tot een factor 2. Er dient evenwel vermeld te worden dat deze onzekerheid ook geldt voor de nieuwe dieselvoertuigen, nl. Euro 4 en Euro 5.

7.8 Scenario 6: bundeling van scenario 2 t.e.m. 5 In dit scenario wordt verondersteld dat de maatregelen uit de scenario’s 2 t.e.m. 5 gezamenlijk worden geïmplementeerd.

173

7.9 Resultaten doorrekening scenario’s wegverkeer 7.9.1

Emissieresultaten uit MIMOSA

Het dieselvoertuigenpark dat als input werd gebruikt voor de verschillende scenario’s wordt in Tabel 185 weergegeven. Tabel 185: Voertuigenpark(diesel) scenario’s. Voertuigcategorie

Personenwagens Personenwagens Zware vrachtwagens Bussen Lichte vrachtwagens Lichte vrachtwagens

Brandstof

Diesel Hybride Diesel Diesel Diesel Hybride

2000

2010 BAU

S2

S3

S4

S5

S6

1205675

1874915

1874915

1874915

1787612

104936 0 208511

111048 9949 277097

111048 9949 277097

111048 9949 277097

111048 9949 277097

1785510 89405 111048 9949 265762 11335

1702985 84627 111048 9949 265762 11335

De opgeschaalde emissieresultaten van de doorrekening van de verschillende scenario’s met MIMOSA worden weergegeven in Tabel 186. De geografische opsplitsing van de emissies voor scenario 1 (BAU = Business-As-Usual) in 2000 worden getoond in Figuur 2 deze voor scenario 1 in 2010 in Figuur 3 en deze voor scenario 6 (totaal maatregelenpakket) in 2010 in Figuur 4. Zowel Tabel 186 als Figuur 2 tot Figuur 4 tonen aan dat de trend in PM-uitstoot door het wegverkeer in de periode 2000-2010 wordt gezet door het BAU-scenario. De daling in PMuitstoot is het gevolg van de verstrenging van de Europese emissienormen voor nieuwe voertuigen de laatste 15 jaar, alsook de geplande voor 2010. De afzonderlijke beleidsopties (scenario 2 – 5) resulteren slechts in beperkte bijkomende PM-emissiereductie t.o.v. het BAU 2010. De minste reductie wordt verkregen met het biodiesel scenario, het hoogste met de afzwakking van de verdieselijking. T.o.v. het BAU 2010 ligt de PM-uitstoot voor het totale pakket van beleidsopties (scenario 2 t.e.m. 5) tot een reductie van 8%. Dit laatste is behoorlijk, maar nagenoeg niet zichtbaar bij de geografische opsplitsing (Figuur 4). Tabel 186: Emissies PM2,5 wegverkeer voor de verschillende scenario’s.

2000 Scenario Scenario Scenario Scenario Scenario Scenario

1, 2, 3, 4, 5, 6,

BAU filter biodiesel benzine hybride totaal

6827

2010 3857 3756 3819 3722 3796 3537

Emissies PM2,5 (ton) 2010 S / 2000 2010 S / 2010 BAU (% reducties) (% reducties) -43,51 -44,99 -2,63 -44,07 -1,00 -45,48 -3,50 -44,40 -1,59 -48,19 -8,29

2010 S / 2010 BAU Reductie 101 39 135 61 320

174

Figuur 2: Geografische opsplitsing fijn stofemissies scenario 1 (BAU) in 2000.

Figuur 3: Geografische opsplitsing fijn stofemissies scenario 1 (BAU) in 2010.

175

Figuur 4: Geografische opsplitsing fijn stofemissies scenario 6 (combinatie van alle scenario’s) in 2010.

7.9.2

Marginale kostencurven

Marginale kostencurven (private en maatschappelijke) worden opgesteld aan de hand van emissiegegevens en kosten voor maatregelen voor het jaar 2010. De berekende emissies met MIMOSA werden reeds in paragraaf 7.9.1 opgenomen. De kosten werden bij de beschrijving van de verschillende scenario’s opgenomen. De marginale kostencurven voor TSP, PM10 en PM2,5 zijn aan elkaar gelijk. De uitlaatemissies van wegverkeer bestaan uit 100 % PM2,5 emissies. Voor de berekening van de private marginale kosten wordt rekening gehouden met een discontovoet van 10 %, voor de maatschappelijke marginale kosten wordt gerekend met een discontovoet van 5 %. Voor de implementatie van een deeltjesfilter wordt er gerekend met de nog resterende levensduur van het voertuig, bij de introductie van een benzinewagen met de totale levensduur van het voertuig. De resultaten van beide kostencurven worden zowel grafisch (Grafiek 25 en Grafiek 26) als in tabelvorm (Tabel 187 en Tabel 188) getoond.

176

® Private marginale kostencurve Tabel 187: Inputgegevens private marginale kostencurve fijn stofemissies wegverkeer.

Bijkomende maatregel

Hybride + Biodiesel + Hybride + Verdieselijking + CRT + CRT + CRT + CRT + CRT + Verdieselijking + CRT

Euronorm

Voertuigklasse

Personenwagens

Euro4

Lichte vrachtwagens Personenwagens Zware vrachtwagens Zware vrachtwagens Zware vrachtwagens Stadsbussen Reisbussen Personenwagens Reisbussen

Euro4 Euro3 Euro1 Euro2 Euro3 Euro3 Euro2 Euro4 Euro3

Marginaal reductiepotentieel (ton)

Additionele private kost (Euro/jaar)

55 38 6 45 11 24 62 1 0 75 1


2080268 1001352 3931834 13996303 408630 227481 52915476 867236

45.788 88.270 160.877 225.108 378.368 662.920 709.975 842.166

Privat e mar ginale kost encurve Ver keer

Privat e marginale kost (Euro/ t on)

900000

Filter RB Euro3

800000 700000

Afzw. verd. Euro4 Filter RB Euro2

600000 500000 Filter SB Euro3

400000 300000

Filter ZV Euro3

200000

Filter ZV Euro2

100000

Afzw. verd. Euro3 Biodiesel

0 3500

Hybride LV

Filter ZV Euro1

3550

3600

3650

3700

3750

Hybride PW

3800

3850

Fij n st of emissies (t on)

Grafiek 25: Private marginale kostencurve fijn stofemissies wegverkeer.

3900

177

® Maatschappelijke marginale kostencurve Tabel 188: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve.

Bijkomende maatregel

Euronorm

Voertuigklasse

Hybride + Biodiesel + Hybride + Verdieselijking + CRT + CRT + CRT + CRT + CRT + CRT + Verdieselijking

Personenwagens

Euro4

Lichte vrachtwagens Personenwagens Zware vrachtwagens Zware vrachtwagens Zware vrachtwagens Stadsbussen Reisbussen Reisbussen Personenwagens

Euro4 Euro3 Euro1 Euro2 Euro3 Euro3 Euro2 Euro3 Euro4

Marginaal reductiepotentiee l (ton)

Additionele maatschappelijk e kost (Euro/jaar)

55 38 6 45 11 24 62 1 0 1 75

Maatschappelijk e marginale kost (Euro/ton)

2134185 842497 3074431 10103832 294987 177875 626051 53993348

46975 74267 125795 162504 273141 518359 607954 724437

Maat schappelij ke mar ginale kost encurve Verkeer 800000 700000 Filter RB Euro3

600000 Filter RB Euro2

(Euro/ t on)


Afzw. verd. Euro4

500000 400000 Filter SB Euro3

300000 200000

Filter ZV Euro3 Filter ZV Euro2 Hybride LV Filter ZV Euro1 Afzw. verd. Euro3 Biodiesel Hybride PW

100000 0 3500

3550

3600

3650

3700

3750

3800

3850

3900

Fij n st of emissies (t on)

Grafiek 26: Maatschappelijke marginale kostencurve fijn stofemissies wegverkeer.

178

® Bespreking kostencurven De introductie van biobrandstoffen en hybride voertuigen gebeurt omwille van de doelstellingen geformuleerd in het Protocol van Kyoto en het Europese beleid inzake het vrijwaren van de continuïteit van de energievoorziening. Vandaar worden geen kosten aangerekend voor PM-reductie onder deze scenario’s. Een vergelijking van de haalbare PM-reductieniveaus van deze opties, leert dat introductie hybride personenwagens de meeste PM-vermindering geeft, gevolgd door de algemene invoering van 5% biodiesel. Verder is slechts een zeer beperkte reductie mogelijk door introductie van hybride voertuigen bij lichte vrachtwagens. Voor de overige scenario’s dient op gemerkt dat de marginale reductiekosten hoog liggen. De economische haalbaarheid moet dan ook onderzocht worden, vooraleer wordt overgegaan tot uitwerking en implementatie van de maatregelen. Zowel bij de marginale als private marginale kost resulteert de afzwakking van verdieselijking van Euro 3 personenwagens tot de meest kostefficiënte maatregel (opties met nulkost niet meegerekend). Naar beleid toe is het belangrijk op te merken dat snelle actie dient ondernomen te worden om deze optie te implementeren, daar vanaf 2005 de Euro 4 norm van kracht wordt op alle personenwagens. Er moet evenwel een afweging gemaakt worden naar prioriteiten, want afzwakking van verdieselijking leidt dan wel tot een vermindering in de PM-emissies, maar de uitstoot van broeikasgassen zal wat toenemen. Om de PM-uitstoot van zware dieselvoertuigen te verminderen wordt veel verwacht van de introductie van deeltjesfilter niet enkel geïntegreerd als technologie in een nieuw voertuig, maar ook door middel van retrofit. De bovenvermelde kostencurves tonen aan dat retrofit met deeltjesfilter het meest kostefficiënt is voor Euro 1 zware vrachtwagens. Voor Euro 2 types ziet men nagenoeg een verdubbeling van de kost per ton gereduceerd. Voor Euro 3 ligt dit ca. een factor 2,5 hoger (bij gemiddelde marginale redcutiekost). Voor bussen liggen de (gemiddelde) marginale kosten voor retrofit veel hoger dan bij vrachtwagens. Een verklaring moet gezocht worden in het feit dat het jaarlijks aantal afgelegde kilometer per bus lager ligt dan bij vrachtwagens. Dit effect is meer uitgesproken bij reisbussen omwille van hun lager jaarkilometrage per voertuig. Dit resulteert in een lager reductiepotentieel per voertuig, de kost voor retrofit inclusief onderhoud is evenwel nagenoeg gelijk aan deze voor een vrachtwagen. De marginale kost stijgt als er met een verhoogde discontovoet wordt gerekend. De private marginale kosten zijn dus hoger dan de maatschappelijk marginale kosten. Dit is echter enkel waar als de investeringskost positief is. Bij afzwakking van verdieselijking, ligt de maatschappelijk marginale kost hoger dan de private, omwille van de negatieve investeringskost. Dit verklaart dat de afzwakking verdieselijking Euro 4 personenwagens het slechtste scoort in de maatschappelijke marginale kostencurve, waar bij de private marginale kosten retrofit van Euro 3 bussen het minst kostefficiënt.

179

De slechte score van afzwakking van verdieselijking bij Euro 4 personenwagens is te wijten aan het kleinere reductiepotentieel bij deze voertuigtypes. Ten opzichte van Euro 3 ligt hun PM-uitstoot per kilometer 40 % à 50 % lager is. 7.9.3

Sensitiviteitsanalyse

In deze paragraaf worden vooreerst de marginale kosten in functie van de investeringskost van een deeltjesfilter weergegeven. Vervolgens wordt er berekend wat het kostprijsverschil mag zijn tussen de brandstoffen diesel en benzine zodat de marginale kosten voor de maatregel afzwakking verdieselijking gelijk zijn aan nul. ® Marginale kosten in functie van investeringskost deeltjesfilter De berekeningen voor de private marginale kosten en de maatschappelijke marginale kosten voor zwaar vrachtverkeer werden overgedaan met de minimale kosten en de maximale kosten (zie Tabel 180). De resultaten van deze berekeningen worden getoond in Tabel 189. Met uitzondering van de Euro 3 stadsbussen, toont deze tabel aan dat de minimale marginale reductiekost voor retrofit van bussen hoger ligt dan de maximale marginale reductiekost voor retrofit van de andere voertuigtypes. Retrofit van Euro 1 zware vrachtwagens blijft de laagste marginale reductiekost hebben, als de maximale marginale reductiekost voor deze retrofit vergeleken wordt met de minimale marginale retrofitkost voor de overige voertuigtypes. Kortweg: retrofit van Euro 1 vrachtwagens moet prioritair staan in een beleid dat zich richt op de reductie van PM door retrofit met deeltjesfilter. Retrofit van reisbussen (Euro 2 en Euro 3) zou achteraan moeten komen. Tabel 189: Marginale kosten deeltjesfilters bij verschillende investeringskosten. Private marginale reductiekost (Euro/ton)

Zware vrachtwagens Stadsbussen Reisbussen

Euro 1 Euro 2 Euro 3 Euro 3 Euro 2 Euro 3

Min. 77677 117976 117448 197410 486142 439391

Gem. 88270 160877 225108 378368 662920 842166

Max. 98862 203777 332768 559327 839699 839699

Maatschappelijke marginale reductiekost (Euro/ton)

Min. 65355 92249 84785 142509 380130 317193

Gem. 74267 125795 162504 273141 518359 607954

Max. 83179 159340 240223 403774 656588 898714

® Prijsverschil diesel/benzine bij nulkost Indien de jaarlijkse investeringskost door prijsverschil benzine- en dieselwagen gelijk is aan de jaarlijkse werkingskost (brandstofverschil benzine en diesel) is de marginale reductiekost gelijk aan nul. De investeringskost voor een benzinewagen t.o.v. een dieselwagen is immers negatief, de werkingskost, prijsverschil benzine en diesel, is immer positief. In Tabel 190 worden de jaarlijkse investeringskosten gegeven (maatschappelijk en privaat) voor het verschil in aankoop tussen een benzine- en een dieselwagen.

180

Tabel 190: Jaarlijkse investeringskost (prijsverschil benzine/dieselwagen).

PW Euro 3 PW Euro 4

Private jaarlijkse investeringskost (Euro/jaar) -63,5 -63,5

Maatschappelijke jaarlijkse investeringskost (Euro/jaar) -50,5 -50,5

Verder wordt er ook berekend wat het prijsverschil nog mag zijn tussen diesel en benzine aan de pomp zodanig de jaarlijkse investeringskost gelijk is aan de jaarlijkse werkingskost Tabel 192). Dit prijsverschil wordt bepaald aan de hand van de brandstofprijzen (www.petrolfed.be), het verbruik per 100 km per brandstofsoort [SUSATRANS, 2003] en de berekende maximale verschillen in Euro/km. Deze verschillen in Euro/km worden berekend door de jaarlijkse investeringskost te delen door het totaal aantal afgelegde kilometers per jaar. Tabel 191: Brandstofgegevens.

Diesel Benzine

Euro/liter 0,782 1,063

liter/100 km 5,5 7,3

Tabel 192: Prijsverschillen diesel/benzine (marginale kost gelijk aan nul).

PW Euro 3 PW Euro 4 PW Euro 3 PW Euro 4 PW Euro 3 PW Euro 4

PRIJSVERSCHIL PRIVAAT MAATSCHAPPELIJK Euro/km 0,0031 0,0024 0,0025 0,0020 Prijs (Euro/liter) diesel stijgen 0,07 0,18 0,18 0,27 Prijs (Euro/liter) benzine dalen 0,05 0,14 0,13 0,20

In deze studie werd er met geen verschil in verbruik gerekend tussen Euro 3 en Euro 4 personenwagens. In SUSATRANS is er een vermindering in brandstofverbruik van ongeveer 3% tussen Euro3 (jaar 2000) en Euro4 (jaar 2005) personenwagens (verbruiken gebaseerd op literatuurgegevens en gegevens van motorconstructeurs). Indien rekening wordt gehouden met het verschil in verbruik bij de berekening van de marginale kosten (ongeveer 3 % verschil), is er geen verandering in volgorde naar marginale kosten. Uit de kostencurven blijkt dat enkel de afzwakking van verdieselijking voor Euro 3 personenwagens opportuun is. Tabel 192 toont aan dat het verschil in totale kosten (investerings- en werkingskosten) tussen diesel- en benzinewagens nul is, indien de

181

dieselprijs stijgt met 0,07-0,18 Euro of de benzineprijs daalt met 0,05-0,14 Euro. Hier geldt dat de afzwakking van de verdieselijking voor Euro 3 personenwagens snel werk moet gemaakt worden van de aanpassing van de brandstofprijzen. Indien gekozen wordt voor de aanpassing van de dieselprijs heeft dit negatieve gevolgen voor de totale dieselvoertuigvloot, dus ook voor de transporteurs. Een meer aanvaardbare oplossing is het verlagen van de benzineprijs aan de pomp. Aanpassing van brandstofprijzen heeft onrechtstreeks ook een afzwakking van verdieselijking van Euro 4 personenwagens tot gevolg. ® Validatie TEMAT Er dient vermeld te worden dat het emissiemodel TEMAT, dus ook de voertuigenparkmodule, enkel werden geactualiseerd met statistische gegevens voor de jaren 1999-2002. Er gebeurde evenwel nog geen validatieoefening naar het totale afgelegde aantal kilometers, noch naar het totale binnenlandse brandstofverbruik. Hierdoor kunnen er eventuele veranderingen naar marginale kosten voordoen (verhoging/verlaging), verschuivingen van eventuele maatregelen worden echter niet verwacht. De resultaten van de validatieoefening op de totale emissies door het voertuigenpark worden op een workshop voorgesteld in maart 2004.

182

8

OVERIG VERKEER EN VERVOER: UITLAAT EMISISIES

In Tabel 193 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de overige bronnen voor uitlaatemissies bij verkeer voor fijn stofemissies t.o.v. de totale emissies bij de sector ‘uitlaat emissies overig verkeer en vervoer’ en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 193: Aandeel fijn stofemissies: Overige uitlaat emissies verkeer, 2000. t.o.v. overig verkeer (uitlaat) Treinverkeer Binnenscheepvaart Luchtvaart Overige mobiele bronnen TOTAAL


TSP

PM10

PM2,5

TSP

PM10

PM2,5

22,7% 45,1% 21,2% 11,0% 100,0%

22,4% 44,6% 22,1% 10,9% 100,0%

22,1% 44,1% 23,0% 10,8% 100,0%

0,0% 0,1% 0,0% 0,0% 0,2%

0,2% 0,4% 0,2% 0,1% 1,0%

0,5% 0,9% 0,5% 0,2% 2,1%

Deze bronnen hebben slechts een geringe bijdrage tot de totale fijn stofemissies in Vlaanderen. In dit hoofdstuk zullen enkel mogelijke reductiemaatregelen in het kort besproken worden.

8.1 Treinverkeer Een trein moet verschillende weerstanden overwinnen, nl. traagheid, rol-/spannings- en aërodynamische weerstand. Reducties van deze weerstand zorgen voor een reductie in brandstofverbruik, wat dan weer voor een reductie in emissies zorgt. Hierna worden eerst de bevindingen uit [MEET, 1999] samengevat. Vervolgens worden de lopende project inzake spoor binnen Vito kort toegelicht. De traagheid van een treinstel is afhankelijk van het gewicht van het treinstel. Een gewichtsreductie kan bekomen worden door de treinstellen beter te construeren waardoor minder materiaal nodig is of door materiaal te gebruiken dat lichter is. Het is praktisch haalbaar om een gewichtsreductie van 10 tot 15 % te bekomen. De rolweerstand is afkomstig van het rollen van de wielen op de sporen en de spanningsweerstand is afkomstig van wrijving in de draagas. Ze zijn afhankelijk van het gewicht, de snelheid van de trein en het aantal draagassen. Vermindering van deze hoeveelheden zorgt voor een reductie van de weerstand. Vermindering van gewicht werd reeds hoger besproken en vermindering van snelheid zal in de toekomst hoogstwaarschijnlijk niet gerealiseerd kunnen worden. Voor personenvervoer is het mogelijk om het aantal draagassen te laten dalen, voor goederenvervoer is een daling niet zo vanzelfsprekend aangezien het aantal draagassen ook een rol speelt voor het gewicht van de goederen dat kan vervoerd worden. Spanningsweerstand kan zo goed als helemaal

183

geëlimineerd worden door het gebruik van kogelassen, maar er wordt niet verwacht dat de rolweerstand significant zal wijzigen. De aërodynamische weerstand is sterk afhankelijk van de snelheid van de trein en de dimensies en vorm van de trein. De grote van de treinen zal in de toekomst waarschijnlijk hetzelfde blijven. Grotere treinen kunnen immers niet meer onder alle bruggen door, er zouden aanpassingen nodig zijn aan de spoorlijnen zodat twee treinen nog naast elkaar kunnen passeren. Kleinere treinen zouden het dragend vermogen van de trein verminderen. De enige manier om de aërodynamische weerstand te verminderen is door de vorm van de trein te veranderen. Hoge snelheidstreinen hebben reeds een goede aërodynamische vorm. Er wordt verwacht dat bij nieuwe dieselmotoren voor treinverkeer de emissies zeer laag liggen. Het is mogelijk om de technologieën die ontwikkeld worden voor emissiereductie bij zwaar vrachtverkeer te implementeren bij reeds bestaande treinen. Alles hangt evenwel af van de wetgeving. De Europese Gemeenschap had tot voor kort geen emissierichtlijnen voor dieseltreinen, vandaar heeft de Union International de Chemin de fer (UIC) zelf emissiestandaarden opgesteld. Deze standaarden zijn bindend voor de UIC-leden, maar hebben geen juridische status. Vanaf 1 januari 2003 werd de UIC II van kracht die strengere normen voor NOx uitstoot oplegt, alsook een norm voor PM invoert. Een verdere verscherping van de norm is voorzien in 2008. Binnen het project [SUSATRANS, 2003] werkt Vito aan een stand van zaken rapport voor spoor. Hierin worden naast een overzicht van de vloot en brandstof- en emissiereglementering, technologische opties gescreend op hun effectiviteit, kost (in de mate van mogelijk) en de implementatiebarrières. Verder zal voor de jaren 1990, 2000, 2010 en 2020 een inschatting gemaakt worden van de vloot onder het BAU scenario en de gerelateerde emissies worden ingeschat rekeninghoudend met de technologische evolutie bij het rollend materieel. Binnen [MIRA, 2003] wordt een voorbereidende studie voor de ontwikkeling van emissiemodellen voor spoor en scheepvaart uitgevoerd. Deze studie moet de basis vormen voor de eigenlijke ontwikkeling van modellen, die toelaten de geografische spreiding van de emissies door spoorverkeer en scheepvaart in te schatten.

8.2 Binnenscheepvaart In de toekomst zullen de emissies van o.a. fijn stof bij de binnenscheepvaart afnemen door reglementering van motoren voor binnenschepen, door het overschakelen op andere brandstoffen, door verbeterde technologieën en door emissiereductietechnieken. In tegenstelling tot het wegtransport bestonden tot voor kort geen emissienormen voor binnenvaartschepen. Recent nam de Centrale Commissie van de Rijnvaart (CCR) het initiatief om normen op te leggen. Het betreft een amendement op de reglementering van de Rijninspectie voor schepen, dat beschreven staat in Hoofdstuk 8a van dit amendement. Deze normen gelden in de Rijnoeverstaten en België.

184

De CCR-norm voor nieuwe motoren legt limietwaarden op voor CO, HC, NOx en deeltjes. De CCR voorziet twee fasen waarvan de eerste reeds is vastgelegd en initieel van kracht zou worden vanaf 1 januari 2002. Wegens het niet klaar zijn van bepaalde motorconstructeurs werd de introductiedatum met 1 jaar verlaat. Een tweede fase zou ingevoerd worden voor 2008. Selectieve katalytische reductiesystemen (SCR) zijn reeds succesvol gebruikt aan boord van binnenschepen. Een SCR is een systeem waarmee door inspuiting van ammoniak of ureum NOX-emissies kunnen gereduceerd worden. Naast NOX zijn er nog andere polluenten die gereduceerd worden met deze techniek, o.a. fijn stof. Fijn stofemissies kunnen tot 99 % gereduceerd worden [MEET, 1999], Vito vreest voor een overschatting van dit laatste cijfers en verlaagt dit tot 90 %. Via enkele specifieke casestudies21 heeft Vito inzicht verworven in de aandachtspunten voor modale verschuiving van wegtransport naar vervoer over waterwegen. De emissiereglementering voor wegverkeer is de laatste 15 jaar in grote mate aangescherpt, waar de reglementering voor binnenvaart heel recent werd opgesteld. Dit maakt dat de milieuvoordelen van binnenvaart vandaag de dag minder groot zijn dan begin de jaren ’90. Onder bepaalde omstandigheden van bv. aandeel voor- en natransport, blijkt de binnenvaart minder goed te scoren dan wegtransport. Wat verbruik en CO2-uitstoot betreft, scoort het schip steeds beter dan de vrachtwagen. Uit deze kleinere initiatieven is er een groter project gegroeid dat gefinancierd wordt door Promotie Binnenvaart België, met name 'Groen imago binnenvaart' dat in februari 2004 afloopt. Binnen dit project werd een brandstofverbruikenquête opgesteld. Een goede kennis van het verbruik is belangrijk om een goede inschatting te kunnen maken van emissies. Naar analogie met wat voor spoor gebeurt, wordt binnen [SUSATRANS, 2003] tevens een stand van zaken rapport opgesteld voor de binnenvaart. Na afloop van het project SUSATRANS (eind 2004) moet Vito in staat zijn een vergelijking te maken tussen de verschillende transportmodi inzake verbruik en emissies (tijdshorizon 2020). Voor de haalbaarheidsstudie voor Vlaamse emissiemodellen voor spoor en scheepvaart [MIRA, 2003] wordt verwezen naar voorgaande paragraaf 8.1.

21

Casestudies inzake vervoer van enerzijds afval via de waterweg voor OVAM en LISON en anderzijds zware en ondeelbare stukken voor NV Zeekanaal en watergebondenGrondbeheer Vlaanderen. Verder werd tevens gescreend naar het CO2 reductiepotentieel van de binnenvaart in opdracht van Promotie Binnenvaart Vlaanderen (PBV).

185

8.3 Luchtvaart [MEET, 1999] Toekomstige emissies in de luchtvaart zullen afhankelijk zijn van de verbeteringen in technologie en de groei van de luchtvaart. Verbetering van de efficiëntie tijdens de verbranding zorgt voor een lager brandstofverbruik waardoor de fijn stofemissies zullen dalen. Het minimaliseren van de aërodynamische weerstand, door het ontwerpen van toestellen met een goede geometrie, zorgt naast de efficiëntie van de verbranding ook voor een vermindering van het verbruik in brandstof en dus voor een vermindering van de emissies van fijn stof. Ook het materiaal waaruit het vliegtuig is gemaakt heeft een invloed op het verbruik. Des te lichter het materiaal, des te lager het verbruik en des te lager de fijn stofemissies. Lichte composieten kunnen het gewicht van het toestel doen dalen met 30 % met behoud of zelfs verbetering van de sterkte van het toestel. Mogelijke alternatieve brandstoffen die kunnen gebruikt worden voor vliegtuigen zijn waterstof, aardgas en hernieuwbare energiebronnen zoals biodiesels. Het commerciële gebruik van deze brandstoffen is echter nog niet voor in de nabije toekomst. Significante reducties van o.a. fijn stofemissies in de luchtvaart kunnen bekomen worden door een verhoging van de operationele efficiëntie door betere communicatie, navigatie en luchtverkeer management procedures. Het centrum voor Advanced Aviation System Development (CAASD) schat dat de emissies met ongeveer 12 % kunnen dalen door verhoging van de operationele efficiëntie.

8.4 Overige mobiele bronnen De bijdrage van de uitlaatemissies van overige mobiele bronnen is slechts zeer gering. Ze wordt dan ook niet verder bekeken in deze studie.

186

9

VERKEER EN VERVOER: NIET-UITLAAT EMISSIES

In Tabel 194 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de verschillende bronnen voor niet-uitlaatemissies bij verkeer voor fijn stofemissies t.o.v. de emissies bij de sector ‘niet-uitlaatemissies bij verkeer’ en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 194: Aandeel fijn stofemissies: Niet-uitlaatemissies bij verkeer, 2000. t.o.v. verkeer (niet-uitlaat) Slijtage van Slijtage van Slijtage van Slijtage van Slijtage van Slijtage van TOTAAL

remmen banden (wielen) wegdek bovenleidingen rails bouw (overige)


TSP

PM10

PM2,5

TSP

PM10

PM2,5

5,6% 29,4% 62,8% 0,1% 1,7% 0,5% 100,0%

48,6% 15,3% 27,9% 0,5% 7,3% 0,4% 100,0%

92,2% 0,0% 0,0% 0,9% 6,9% 0,0% 100,0%

0,5% 2,4% 5,2% 0,0% 0,1% 0,0% 8,3%

2,6% 0,8% 1,5% 0,0% 0,4% 0,0% 5,3%

6,0% 0,0% 0,0% 0,1% 0,5% 0,0% 6,5%

Door de strengere normen die opgelegd worden voor de uitlaatemissies bij voertuigen, zullen de niet-uitlaatemissies bij verkeer en vervoer meer aan belang winnen. Er is echter slechts weinig geweten over mogelijke reductiemaatregelen, de reductie van fijn stof die ze teweegbrengen en de kostprijs ervan. Volgende parameters spelen een belangrijke rol in de niet-uitlaatemissies: 1. 2. 3. 4. 5.

Materiaal (banden, remmen, wegdek) Wegconstructie Rijgedrag Gewicht van de vracht Schoonmaken van wegen

In bovenstaande lijst kunnen er preventieve maatregelen getroffen worden zodat de eerste vier paramaters optimaal zijn en de emissies van fijn stof door niet-uitlaatemissies maximaal voorkomen worden. Het schoonmaken van wegen is geen preventieve maatregel, maar zorgt wel voor de verwijdering van stofdeeltjes. De voorkeur gaat uit naar het voorkomen van de fijn stofemissies, en dus de preventieve maatregelen. ® Banden Het manoeuvreren en bochtenwerk is één van de voornaamste oorzaken voor de slijtage van banden, hier zijn vanzelfsprekend de voorste banden die het grootste verlies aan materiaal hebben. Daarnaast zorgt ook de aandrijving voor slijtage van banden. Bij voorwielaandrijving zijn het de voorste banden die de grootste slijtage ondervinden, bij achterwielaandrijving zijn dat de achterste banden.

187

Gewicht sverlies van banden (mg)

In [Warner, 2002] is terug te vinden dat er een relatie is tussen de slijtage van de banden en de gemiddelde snelheid waarmee de voertuigen rijden. Des te hoger de gemiddelde snelheid, des te lager de emissies van fijn stof door slijtage van banden. De relatie wordt in Grafiek 27 weergegeven.

100 80 60 40 20 0 30

40

50

60

70

80

90

100

Gemiddele snelheid (km/ h)

Grafiek 27: Slijtage van banden versus gemiddelde snelheid voertuig

® Remmen De slijtage van de voorste remmen is groter dan deze van de achterste remmen. 77 tot bijna 100 % van de fijn stofemissies van slijtage bij remmen is afkomstig van de voorste remmen. Net zoals bij de slijtage van banden is de slijtage afhankelijk van de gemiddelde snelheid ([Warner, 2002]). De relatie wordt in Grafiek 28 getoond.

Gewicht sverlies van remmen (mg)

188

20

0 30

40

50

60

70

80

90

100

Gemiddele snelheid (km/ h)

Grafiek 28: Slijtage van remmen versus gemiddelde snelheid voertuig

® Wegdek In [Düring, 2002] is terug te vinden dat het materiaal waaruit het wegdek is opgebouwd een invloed heeft op de slijtage van het wegdek. Bij een asfalt wegdek is er een grotere slijtage van het wegdek merkbaar dan bij een betonnen wegdek. Volgende de Belgische federatie van de rubberindustrie is de slijtage van banden op een betonnen wegdek daarentegen hoger dan op een asfalt wegdek. Ook de staat van het wegdek (oud, nieuw, poreus, glad, ruw, gebroken, …) heeft een invloed op de fijn stofemissies die vrijkomen bij de slijtage van het wegdek. Omwille van de grote onzekerheid op de bestaande emissiegegevens en de ontbrekende gegevens over reducerende maatregelen, wordt deze emissiebron niet verder onderzocht in deze studie.

189

10 LAND- EN TUINBOUW, VEETEELT EN VISVANGST In Tabel 195 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de verschillende subsectoren in sector ‘landen tuinbouw, veeteelt en visvangst’ voor fijn stofemissies t.o.v. de emissies bij de sector ‘landen tuinbouw, veeteelt en visvangst’ en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 195: Aandeel fijn stofemissies: Landbouw. t.o.v. Landbouw Verbrandingsprocessen Veeteelt Verkeer (uitlaat) Verkeer (niet-uitlaat) TOTAAL


TSP

PM10

PM2,5

TSP

PM10

PM2,5

0,3% 2,8% 1,2% 95,7% 100,0%

2,2% 10,4% 9,0% 78,4% 100,0%

13,9% 20,0% 65,4% 0,7% 100,0%

0,3% 2,3% 1,0% 80,2% 83,8%

1,3% 5,9% 5,1% 44,4% 56,7%

2,4% 3,4% 11,1% 0,1% 17,0%

In deze studie zal enkel gekeken worden naar reductie van fijn stof bij de energetische processen in deze sector en de veeteelt. De emissies van landbewerkingen zijn moeilijk controleerbaar en het toekennen van kosten hiervoor is niet eenvoudig en waarschijnlijk zelfs niet mogelijk. Er heerst ook een zeer grote onzekerheid op de inschatting van deze emissies! De voertuigen die de uitlaatemissies in de landen tuinbouw veroorzaken zijn zeer divers. Meer onderzoek is nodig voor het in kaart brengen van de verschillende technologieën en mogelijke reductiemaatregelen.

10.1 Energie 10.1.1 Beschrijving sector [A. Derden et al, 2003(draft1)] In de Energiebalans Vlaanderen [K. Aernouts et al., 2002] wordt de landen tuinbouwsector opgedeeld in 7 verschillende subsectoren. Voor elk van deze sectoren zijn de energieverbruiken voor het jaar 2000 weergegeven in Tabel 196. Tabel 196: Energieverbruiken voor de landen tuinbouwsector in 2000 in Vlaanderen. TJ

Akkerbouw Graasdierhouderij Intensieve veehouderij Glastuinbouw Vollegrondstuinbouw Blijvende teelten Zeevisserij

Kolen

Petroleumproducten

Gas

867

2 330 1 308 3 518 12 428 960 188 2 236

4 445

190

Deze energiehoeveelheden worden verbruikt voor verbrandingsprocessen en voor transport. In deze paragraaf worden enkel de energiehoeveelheden voor de verbrandingsprocessen verder bekeken. In Tabel 197 worden de energiehoeveelheden weergegeven die verbruikt worden bij verbrandingsprocessen (intensieve veehouderij en glastuinbouw). De verbruikte brandstofhoeveelheden van de WKK’s in eigen beheer op aardgas en gasen dieselolie zijn opgenomen in de energiecijfers in Tabel 197. De WKK’s in samenwerking met een intercommunale worden in deze studie niet bij de landen tuinbouwsector gerekend. Tabel 197: Energiehoeveelheden voor de verbrandingsprocessen in de landen tuinbouwsector in 2000 in Vlaanderen.

Kolen LPG Gas- en dieselolie Zware stookolie Aardgas

PJ (2000) 0,867 0,005 6,141 9,799 4,445

De glastuinbouw is verruit de grootste energieverbruiker voor verwarming binnen de landen tuinbouwsector omwille van de serres (ongeveer 80 %). De glastuinbouw vormt een onderdeel van de tuinbouwsector, hetgeen op zijn beurt deel uitmaakt van de landen tuinbouwsector. Op basis van de teelten kan volgende indeling gebeuren: ·

· ·

glasgroenteteelt o gespecialiseerde glasgroenten § vruchtgroenten · warmte teelt · koude teelt § bladgroenten o overige glasgroenten glasfruitteelt o aardbeien22 o druiven glassierteelt o kasplanten § warme teelt § koude teelt o azalea’s o snijbloemen o overige bloemen

In 2000 waren er in Vlaanderen 3 700 glastuinbouwbedrijven. Het glasareaal van deze bedrijven wordt in Tabel 198 weergegeven. 22

Aardbeiteelt wordt volgens sommige bronnen ingedeeld onder de groenteteelt.

191

Tabel 198: Glasareaal in Vlaanderen in 2000.

groententeelt sierteelt fruitteelt overige totaal

ha 1 114 683 23 260 2 081

% 54% 33% 1% 13% 100%

97 % van het totaal aantal glasgroentebedrijven en 99,6 % van het totale glasgroenteareaal in België situeren zich in Vlaanderen. De voornaamste glasgroenten zijn tomaten, kropsla, komkommer en paprika. 95 % van het totaal aantal fruitteeltbedrijven onder glas in België zijn gelegen in Vlaanderen. De belangrijkste fruitsoort die onder glas wordt geteeld is de aardbei. Daarnaast worden ook druiven onder glas geteeld. 90 % van het totaal aantal sierteeltbedrijven onder glas in België zijn gelegen in Vlaanderen De voornaamste teelten zijn hier de kasplanten, de snijbloemen en de azalea’s. In Tabel 199 worden het aantal glastelers, onderverdeeld per subsector, in het jaar 2000 weergegeven. Tabel 199: Aantal glastelers in 2000 in Vlaanderen.

groententeelt sierteelt fruitteelt totaal

Aantal glastelers 1459 1388 853 3700

% 39% 38% 23% 100%

Aangezien de glastuinbouw de grootste energieverbruiker (ongeveer 80 %) is binnen de landen tuinbouwsector, zal de aandacht in dit hoofdstuk ook naar de glastuinbouw gaan. De hoeveelheid steenkool en zware stookolie in de landen tuinbouw, de meest vervuilende brandstoffen voor fijn stof, wordt ook volledig door de glastuinbouw verbruikt. 10.1.2 Wetgeving ® Normen In de glastuinbouw zijn het voornamelijk middelgrote stookinstallaties (2 MW - 50 MW) die voor de verwarming van de serres geïnstalleerd zijn. In Art.5.43.3.1 en Art.5.43.5.1 van VLAREM II zijn de voorwaarden voor respectievelijk nieuwe middelgrote en bestaande middelgrote stookinstallaties terug te vinden. In Tabel 200 worden de voorwaarden met betrekking tot stof samengevat. Tevens is de emissie-concentratienorm ook omgerekend naar een maximale emissiefactor (TSP) met behulp van het volume rookgassen en de verbrandingswaarden van de verschillende brandstoffen. De theoretische waarden voor de

192

volume rookgassen van de verschillende brandstoffen die gehanteerd werden bij de omrekening worden weergegeven in Tabel 201.

Tabel 200: Emissiegrenswaarden middelgrote stookinstallaties en maximale emissiefactoren (TSP). Bestaande stookinstallaties (voor 1 januari 1993)


Norm mg/Nm3 200 200 200

EF (norm) ton/PJ 72 86 67



Norm mg/Nm3 50 50 50 5 5

Norm mg/Nm3 50 50 50 5 5

EF (norm) ton/PJ 18 21 17 2 2

EF (norm) ton/PJ 18 21 17 2 2




In het kader van de Vlaamse NEC-reductiestrategie met betrekking tot SO2 en NOX ligt momenteel een ontwerpreglementering stookinstallaties en motoren ter goedkeuring bij de regering. Deze ontwerpreglementering heeft echter weinig effect op de stofemissies voor de verschillende scenario’s in deze studie. ® Emissiegegevens De gehanteerde emissiefactoren (TSP) in het jaar 2000 liggen onder de maximale emissiefactoren. De huidige stookinstallaties in de glastuinbouw voldoen dus aan de normen voor wat betreft de stofuitstoot. Voor de toekomstige emissiefactoren (TSP) moet er gekeken worden naar de normen die vooropgesteld zijn in VLAREM II voor nieuwe stookinstallaties. In Tabel 202 worden de toekomstige emissiefactoren (TSP) weergegeven die in deze studie gehanteerd zullen worden indien de levensduur van de stookinstallaties gelijk wordt genomen aan 30 jaar, in Tabel 203 worden de toekomstige emissiesfactoren (TSP) weergegeven indien de levensduur van de stookinstallaties gelijk wordt genomen aan 20 jaar. De fracties PM10 en PM2,5 worden voor de verschillende jaren constant gehouden.

193

Tabel 202: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor middelgrote verbrandingsinstallaties (levensduur 30 jaar).


EF (2000) ton/PJ 60 60 5 0,2 0,2

EF (2005) ton/PJ 44 45 5 0,2 0,2

EF (2010) ton/PJ 34 36 5 0,2 0,2

EF (2015) ton/PJ 28 30 5 0,2 0,2

EF (2020) ton/PJ 22 25 5 0,2 0,2

Tabel 203: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor middelgrote verbrandingsinstallaties (levensduur 20 jaar).


EF (2000) ton/PJ 60 60 5 0,2 0,2

EF (2005) ton/PJ 39 40 5 0,2 0,2

EF (2010) ton/PJ 27 29 5 0,2 0,2

EF (2015) ton/PJ 18 21 5 0,2 0,2

EF (2020) ton/PJ 18 21 5 0,2 0,2

10.1.3 BAU scenario ® BAU scenario worst case In het BAU scenario worst case wordt aangenomen dat de gemidelde levensduur van een stookinstallatie gelijk is aan 30 jaar. In [Gusbin D., 2001] worden er energievoorspellingen (2000-2020) gedaan voor de sector landen tuinbouw, veeteelt en visvangst in België. Het basisscenario van deze studie geldt in de veronderstelling dat de wetgeving en het energiebeleid onveranderd blijven. Verder worden de meest waarschijnlijke ontwikkelingen voor het verloop van de energieprijzen op de internationale markten, groei van de economische activiteit, ontwikkeling en selectie van technologieën, bevolkingsgroei, … opgenomen. De ontmanteling van de kerncentrales zit erin vervat. Gelet op het feit dat het Kyoto-protocol momenteel internationaal nog niet van kracht is en de uitwerking ervan een verandering van de wetgeving en de ontwikkeling van nieuwe beleidsinstrumenten vereist, worden er in het basisscenario geen verplichtingen opgenomen in verband met de vermindering van de broeikasgasemissies. Voor België kunnen de procentuele toename/afname (t.o.v. het jaar 2000) van de verschillende brandstofsoorten voor de jaren 2005, 2010, 2015 en 2020 berekend worden. Aan de hand van deze procentuele toenames/afnames en de Energiebalans Vlaanderen (genormaliseerd naar 1922 graaddagen) worden energieprognoses voor Vlaanderen bekomen (BAU scenario). De normalisatie naar 1922 graaddagen gebeurt voor 60 %, dit komt ongeveer overeen met de hoeveelheid energie die in de glastuinbouw in 2000 werd verbruikt.

194

Het Primes-model voorspelt een daling voor de verbruikte hoeveelheid aardgas in de toekomst. Dit is echter vrij onwaarschijnlijk. Voor deze studie worden de bekomen energieprognoses voor Vlaanderen volgens het Primes-model dan ook aangepast om de Vlaamse situatie in de toekomst zo goed mogelijk in kaart te brengen. De totale hoeveelheid brandstof die het Primes-model voorspeld, wordt in de verdere berekeningen aangehouden. Er wordt een daling van de voorspelde hoeveelheid steenkool en zware stookolie volgens het Primes-model in rekening gebracht ten voordele van aardgas. Voor aardgas wordt een lineaire stijging vanaf 2000 tot 6 PJ in 2020 aangenomen voor de hoeveelheid steenkool wordt een lineaire daling vanaf 2000 tot 0 PJ in 2015 aangenomen. De resultaten hiervan worden in Tabel 204 en Grafiek 29 weergegeven. Tabel 204: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het BAU scenario.

2000 Kolen Zware stookolie Gas- en dieselolie LPG Aardgas TOTAAL

Energie landbouw (PJ) BAU scenario 2005 2010 2015

2020

0,9 0,0 6,1 9,8 4,4

0,6 0,0 7,5 9,6 5,1

0,3 0,0 8,4 8,1 5,4

0,0 0,0 9,1 5,9 5,7

0,0 0,0 9,6 4,3 6,0

21,3

22,8

22,2

20,7

19,9

195

Energieprognoses landbouw BAU 12

10

PJ

8


6

4

2

0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 29: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het BAU scenario.

Met de emissiefactoren voor de verschillende brandstoffen (Tabel 202, levensduur gelijk aan 30 jaar), worden de emissies van fijn stof bekomen voor het BAU scenario worst case (Tabel 205). In Grafiek 30 worden deze emissies grafisch weergegeven.

196

Tabel 205: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario worst case. Landbouw BAU scenario worst case

Verbruik totaal

TSP

PM10

PM2,5


PJ 0,9 9,8 6,1 0,0 4,4

ton 52,0 588,0 30,7 0,0 0,9 671,6

ton 26,0 488,0 30,7 0,0 0,9 545,6

ton 13,0 393,9 30,7 0,0 0,9 438,5


PJ 0,6 9,6 7,5 0,0 5,1

ton 27,3 431,1 37,7 0,0 1,0 497,2

ton 13,6 357,8 37,7 0,0 1,0 410,2

ton 6,8 288,9 37,7 0,0 1,0 334,4


PJ 0,3 8,1 8,4 0,0 5,4

ton 10,5 293,0 42,0 0,0 1,1 346,6

ton 5,3 243,2 42,0 0,0 1,1 291,5

ton 2,6 196,3 42,0 0,0 1,1 242,0


PJ 0,0 5,9 9,1 0,0 5,7

ton 0,0 177,5 45,5 0,0 1,1 224,2

ton 0,0 147,4 45,5 0,0 1,1 194,0

ton 0,0 119,0 45,5 0,0 1,1 165,6


PJ 0,0 4,3 9,6 0,0 6,0

ton 0,0 107,0 47,9 0,0 1,2 156,1

ton 0,0 88,8 47,9 0,0 1,2 137,9

ton 0,0 71,7 47,9 0,0 1,2 120,8

197

Emissies landbouw BAU worst case scenario 800 700


600 500 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

400 300 200 100 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 30: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario worst case.

® BAU scenario best case In het BAU scenario best case wordt er aangenomen dat de gemiddelde levensduur van een stookinstallatie gelijk is aan 20 jaar. Hier worden de energievoorspellingen gelijk genomen aan deze bij het BAU scenario worst case (Tabel 204). Met de emissiefactoren voor de verschillende brandstoffen (Tabel 203, levensduur gelijk aan 20 jaar), worden de emissies van fijn stof bekomen voor het BAU scenario best case (Tabel 206). In Grafiek 31 worden deze emissies grafisch weergegeven.

198

Tabel 206: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario best case. Landbouw BAU scenario best case

Verbruik totaal

TSP

PM10

PM2,5


PJ 0,9 9,8 6,1 0,0 4,4

ton 52,0 588,0 30,7 0,0 0,9 671,6

ton 26,0 488,0 30,7 0,0 0,9 545,6

ton 13,0 393,9 30,7 0,0 0,9 438,5


PJ 0,6 9,6 7,5 0,0 5,1

ton 24,2 383,2 37,7 0,0 1,0 446,2

ton 12,1 318,1 37,7 0,0 1,0 368,9

ton 6,0 256,8 37,7 0,0 1,0 301,6


PJ 0,3 8,1 8,4 0,0 5,4

ton 8,4 236,1 42,0 0,0 1,1 287,5

ton 4,2 195,9 42,0 0,0 1,1 243,2

ton 2,1 158,2 42,0 0,0 1,1 203,3


PJ 0,0 5,9 9,1 0,0 5,7

ton 0,0 124,3 45,5 0,0 1,1 170,9

ton 0,0 103,2 45,5 0,0 1,1 149,8

ton 0,0 83,3 45,5 0,0 1,1 129,9


PJ 0,0 4,3 9,6 0,0 6,0

ton 0,0 89,9 47,9 0,0 1,2 139,0

ton 0,0 74,6 47,9 0,0 1,2 123,7

ton 0,0 60,2 47,9 0,0 1,2 109,3

199

Emissies landbouw BAU best case scenario 800 700


600 500 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

400 300 200 100 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 31: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario best case.

® Vergelijking BAU scenario’s In Tabel 207 worden de verschillen in emissies van fijn stof weergegeven tussen BAU worst case en BAU best case scenario. Tabel 207: Verschillen in emissies fijn stof tussen BAU worst case en BAU best case. ton 2005 2010 2015 2020

TSP 51,0 59,2 53,3 17,1

PM10 41,3 48,4 44,2 14,2

PM2,5 32,9 38,7 35,7 11,5

Aangezien de hoeveelheid zware stookolie (90 tot100 %) groter is dan de hoeveelheid vaste brandstoffen (10 tot0 %), is het verschil tussen het BAU scenario worst case en het BAU scenario best case voornamelijk te danken aan het verschil in emissiesfactoren voor fijn stof voor zware stookolie in beide scenario’s

200

10.1.4 Emissiereductiescenario De glastuinbouw (in 2000) is met ongeveer 80 % de grootste energieverbruiker voor verwarming binnen de landen tuinbouwsector [K Aernouts et al., 2002], dit als gevolg van serreverwarming. Met zijn aandeel van 80 % is het beleid in de glastuinbouwsector een belangrijk handvat om de deelsector landbouw zijn bijdrage te doen leveren in een milieuvriendelijk energiebeleid. In het ‘Actieplan: Naar een duurzamere glastuinbouw in Vlaanderen’ worden enkel reductiemaatregelen voorgesteld voor de glastuinbouwsector om het energieverbruik terug te dringen: 1. Door de bouw van nieuwe kassen, waarin eenzelfde productie kan gehaald worden met een beperkter inzet van energie. (energiebesparing) 2. Door de keuze van de juiste verwarmingsinstallaties in bestaande kassen. (energiebesparing – energieconversie) 3. Door de keuze van de juiste energiedrager in bestaande kassen. (energieconversie) In het emissiereductiescenario wordt er aangenomen dat de gemiddelde levensduur van een stookinstallatie gelijk is aan 20 jaar. Emissiereducties worden telkens bepaald tussen het BAU scenario best case en het desbetreffende emissiereductiescenario. ® Energiebesparing In het ‘Actieplan: Naar een duurzamere glastuinbouw in Vlaanderen’ is terug te vinden welke elementen ervoor zorgen dat nieuwbouw van glas voor energiebesparing zorgt: “Nieuwbouw van glas kan op energiebesparend vlak extra prestaties leveren omwille van volgende elementen: correcte keuze van lengte-breedte verhouding van de kas met beperkter geveloppervlak, keuze moderner bedekkingsmateriaal met hogere isolatiewaarde bij dezelfde lichtdoorlaatbaarheid (bijv. zigzagglas) of hogere isolatiegraad bij beperktere lichtinval waar teelttechniek mogelijk is (bijv. dubbel plastiekfolie), beperken van energieverliezen door koudebruggen (bijv. groter glasmaat, beperkter afmetingen goten, betere aansluiting constructieonderdelen) en zelfs grondwarmtewisselaars, warmtepompen of kasluchtontvochtigingssystemen, die toelaten overtollig vocht af te voeren met beperkter luchting.” In een Nederlandse studie rond het effect van vernieuwing van het kassenbestand op de energiebesparing, werden volgende cijfers geciteerd23: Indien in 2010 het kassenbestand aanwezig in 1995 zou vervangen zijn door nieuwbouw, kan dit 14,6 % energiebesparing opleveren (door verbetering van kasconstructie, nl. vermindering van de lekverliezen in het kasdek en een toenemend oppervlak waar schemering wordt geïnstalleerd). In deze studie zal deze energiebesparing doorgerekend worden voor de glastuinbouwsector. Volgende aannames worden gemaakt voor de verschillende zichtjaren (Tabel 208): 23

Contact met Inge Van Oost (ALT)

201

Tabel 208: Aannames energiebesparing kassen in de glastuinbouwsector. % energiebesparing 2010 2015 15% 15%

2005 8%

2020 15%

Er worden geen reductiepercentages toegepast op de hoeveelheid energie in de andere sectoren in de landen tuinbouwsector. De totale energieverbruiken voor de verbrandingsprocessen in de landen tuinbouw in het scenario energiebesparing worden weergegeven in Tabel 209. Tabel 209: Energiehoeveelheden voor het scenario energiebesparing in de landen tuinbouwsector. Energie landbouw (PJ) ER scenario energiebesparing 2000 2005 2010 2015 2020 Kolen Zware stookolie Gas- en dieselolie LPG Aardgas TOTAAL

0,9 0,0 6,1 9,8 4,4

0,6 0,0 7,4 8,8 4,7

0,3 0,0 8,1 6,9 4,6

0,0 0,0 8,8 5,0 4,8

0,0 0,0 9,3 3,6 5,1

21,3

21,5

19,9

18,7

18,0

In Tabel 210 worden de emissiereducties voor fijn stof weergegeven die bekomen worden in het energiebesparend scenario (t.o.v. het BAU scenario best case). Tabel 210: Emissiereducties fijn stof in de landen tuinbouwsector door energiebesparing. Emissiereducties fijn stof (ton) 2005 2010 2015 2020 Totaal stof PM10 PM2,5

33,3 27,1 21,7

38,1 31,4 25,5

20,2 17,0 14,0

15,1 12,8 10,7

® Energieconversie Olieproducten en voornamelijk extra zware stookolie blijven de belangrijkste energiebron in de sector. In het jaar 2000 maakt aardgas ongeveer 25% uit van het energieverbruik voor verwarming in de glastuinbouwsector [K. Aernouts et al., 2002]. De prijs van aardgas, die in vergelijking met de prijs van extra zware stookolie nog steeds beduidend hoger is, verhindert een vlotte overschakeling op aardgas. Een andere belangrijke remmende factor is het feit dat wat bedrijven wegens hun perifere ligging nog niet kunnen aangesloten worden op het aardgasnet, of dat dit een vrij zware kost voor het bedrijf kan betekenen

202

In het ‘Actieplan: Naar een duurzamere glastuinbouw in Vlaanderen’ zijn er maatregelen terug te vinden die ervoor kunnen zorgen dat de belemmeringen niet verhinderen dat bedrijven omschakelen naar aardgasverwarming. “Voor Vlaanderen wordt als ideaalbeeld vooropgesteld dat tegen 2010 het aandeel aardgas in de glastuinbouwsector moet gestegen zijn tot 75 %. Dit wordt mogelijk geacht aangezien op basis van artikel 18, 1°, van het Aardgasdecreet, de Vlaamse regering in een uitvoeringsbesluit de verplichtingen kan opleggen aan de aardgasnetbeheerders om welbepaalde groepen van aardgasafnemers aan te sluiten op het aardgasnet, ongeacht de kosteneffectiviteit van deze aansluiting voor de aardgasnetbeheerder. In een werkgroep, waarin alle bevoegde Vlaamse overheidsinstanties zullen vertegenwoordigd zijn, wordt nagegaan op welke manier en onder welke voorwaarden de aardgasnetbeheerders in uitvoering van een besluit aan het aardgasdecreet een actieplan dienen op te stellen om de nodige investeringen en aanpassingen te voorzien aan het distributienet zodanig dat binnen een termijn van 10 jaar het verbruik van aardgas op de glastuinbouwbedrijven kan opgetrokken worden tot 75 %. Op basis van een voor te stellen actieplan door de aardgasnetbeheerders zal in het kader van het Plan voor Plattelandsontwikkeling worden nagegaan wat de mogelijkheden voor cofinanciering zijn voor aansluitkosten op het aardgasnet. Er bestaan hieromtrent wellicht mogelijkheden in het kader van Verordening 1257/1999, Hoofdstuk IX, waarin navolgende maatregel voorzien is: ‘de ontwikkeling en verbetering van de met de ontwikkeling van de landbouw samenhangende infrastructuur’. Daarnaast kunnen telers voor investeringen in energie installaties op basis van aardgas volgens de VLIF steunregeling momenteel reeds tot 40 % tussenkomst krijgen. Tevens laat het VLIF toe hogere subsidiepercentages dan de basis 20 % toe te kennen voor investeringen in energiebesparende maatregelen. De huidige lijst voor VLIF steun is in dit opzicht niet limitatief en zal daarom regelmatig bijgestuurd worden op basis van voldoende wetenschappelijk ondersteunde bevindingen.” In het ‘Actieplan: Naar een duurzamere glastuinbouw in Vlaanderen’ is dus een doelstelling neergeschreven, nl. aandeel aardgas binnen de glastuinbouwsector moet binnen 10 jaar gelijk zijn aan 75 %, naar waar men streeft met behulp van maatregelen (steun) afkomstig van de overheid. De liberalisering van de energiemarkt is momenteel niet gunstig voor de aardgasprijs, waardoor de overschakeling naar aardgas in de glastuinbouwsector momenteel gestagneerd is. De sector zelf staat echter wel positief tegenover deze overschakeling (propere brandstof, geen tank, …), maar de prijs van aardgas houdt hen momenteel tegen. Gezien de niet al te gunstige start van de overschakeling op aardgas omwille van de hoge aardgas, is het bekomen van een aandeel van 75 % aardgas binnen 10 jaar enkel mogelijk indien er actie ondernomen wordt vanuit de overheid, bijv. prijsondersteuning voor aardgas.

203

In deze studie zullen de reducties van fijn stof doorgerekend worden voor twee scenario’s, nl. scenario 1 waarbij het aandeel aardgas 50 % is binnen 10 jaar en scenario 2 waarbij het aandeel aardgas 75 % is binnen 10 jaar. Scenario 1 stelt een emissiereductiescenario voor waarbij er onvoldoende maatregelen getroffen worden om de doelstelling in het ‘Actieplan: Naar een duurzamere glastuinbouw in Vlaanderen’ economisch mogelijk te maken (onvoldoende prijsondersteuning aardgas). Het aandeel aardgas wordt voor dit scenario geschat op 50 % binnen 10 jaar. Scenario 2 stelt het ideale scenario voor waarbij de doelstelling van het ‘Actieplan: Naar een duurzamere glastuinbouw in Vlaanderen’ gehaald wordt. De prijs van aardgas is een federale bevoegdheid. Er wordt aangenomen dat voor elke energiedrager de procentuele hoeveelheid van de glastuinbouw t.o.v. de totale landen tuinbouw voor alle jaren hetzelfde blijft. Op deze manier kan uit het BAU scenario de hoeveelheid energie in de glastuinbouw berekend worden tot 2020. Tegen 2020 is het aandeel aardgas in de glastuinbouwsector, in het BAU scenario, reeds gelijk aan 50 %. ü ER scenario energieconversie 1 In het ER scenario energieconversie 1 zal een doorrekening gebeuren van een omschakeling van zware stookolie, kolen en een deel gasen dieselolie naar aardgas zodat het aandeel aardgas in de glastuinbouwsector tegen 2010 50 % bedraagt. De aannames voor de verschillende zichtjaren worden weergegeven in Tabel 211. Tabel 211: Aannames aandeel aardgas in de glastuinbouwsector (energieconversie 1). % aandeel aardgas 2010 2015 50% 67%

2005 40%

2020 70%

De totale energiehoeveelheden voor de verbrandingsprocessen in de landen tuinbouw in het ER scenario energieconversie 1 worden in Tabel 212 weergegeven. Tabel 212: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het ER scenario ‘energieconversie 1. Energie landbouw (PJ) ER scenario energieconversie 1 2000 2005 2010 2015 2020 Kolen Zware stookolie Gas- en dieselolie LPG Aardgas TOTAAL

0,9 0,0 6,1 9,8 4,4

0,5 0,0 7,5 8,1 6,7

0,2 0,0 8,4 5,9 7,8

0,0 0,0 9,1 2,6 9,0

0,0 0,0 9,6 1,7 8,5

21,3

22,8

22,2

20,7

19,9

204

De emissies van fijn stof worden op dezelfde manier bepaald als in het BAU scenario best case. De bekomen emissiereducties voor het ER scenario energieconversie 1 (t.o.v. het BAU scenario best case) worden weergegeven in Tabel 213. Tabel 213: Emissiereducties fijn stofvoor ER scenario energieconversie 1 bij de landbouw. Emissiereducties fijn stof (ton) energieconversie 1 2005 2010 2015 2020 Totaal stof PM10 PM2,5

64,5 52,2 41,5

67,9 55,5 44,4

68,7 56,9 45,8

52,8 43,7 35,2

ü ER scenario energieconversie 2 In het ER scenario energieconversie 2 zal een doorrekening gebeuren van een omschakeling van zware stookolie, kolen en een deel gasen dieselolie naar aardgas zodat het aandeel aardgas in de glastuinbouwsector tegen 2010 75 % bedraagt. De aannames voor de verschillende zichtjaren worden weergegeven in Tabel 214. Tabel 214: Aannames aandeel aardgas in de glastuinbouwsector (energieconversie 2).

2005 50%

% aandeel aardgas 2010 2015 75% 85%

2020 90%

Een volledige overschakeling naar aardgas wordt hier niet in rekening gebracht aangezien o.a. pieken in het verbruik waarschijnlijk niet zullen opgevangen worden door het aardgasnet. De piekmomenten vragen veel van het aardgasnetwerk waardoor de prijs van aardgas voor die momenten vrij hoog zal liggen. Er zal dan eerder geopteerd worden om deze piekmomenten op te vangen met andere fossiele brandstoffen. In deze studie wordt aangenomen dat ongeveer 10 % (schatting) van het energieverbruik nog voorzien zal worden door het verbranden van een lichte stookolie (gasen dieselolie). De totale energiehoeveelheden voor de verbrandingsprocessen in de landen tuinbouw in het ER scenario energieconversie 2 worden in Tabel 215 weergegeven.

205

Tabel 215: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het ER scenario energieconversie 2. Energie landbouw (PJ) ER scenario energieconversie 2 2000 2005 2010 2015 2020 Kolen Zware stookolie Gas- en dieselolie LPG Aardgas TOTAAL

0,9 0,0 6,1 9,8 4,4

0,4 0,0 7,5 6,5 8,4

0,1 0,0 8,4 2,1 11,6

0,0 0,0 9,1 0,2 11,4

0,0 0,0 8,9 0,0 11,0

21,3

22,8

22,2

20,7

19,9

De emissies van fijn stof worden op dezelfde manier bepaald als in het BAU scenario best case. De bekomen emissiereducties voor het ER scenario energieconversie 2 (t.o.v. het BAU scenario best case) worden weergegeven in Tabel 216. Tabel 216: Emissiereducties fijn stof voor ER scenario energieconversie 2 bij de landbouw. Emissiereducties fijn stof (ton) ‘energieconversie 2 2005 2010 2015 2020 Totaal stof PM10 PM2,5

131,3 106,3 84,5

179,4 146,7 117,2

119,0 98,6 79,4

92,4 77,1 62,7

® Gecombineerd ER scenario (energiebesparing + energieconversie 2) De totale energiehoeveelheden voor de verbrandingsprocessen in de landen tuinbouw in het gecombineerd ER scenario (energiebesparing + energieconversie 2) worden weergegeven in Tabel 217. Tabel 217: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het gecombineerd ER scenario. Energie landbouw (PJ) gecombineerd ER scenario 2000 2005 2010 2015 2020 Kolen Zware stookolie Gas- en dieselolie LPG Aardgas TOTAAL

0,9 0,0 6,1 9,8 4,4

0,4 0,0 7,4 6,0 7,7

0,1 0,0 8,1 1,8 9,9

0,0 0,0 8,8 0,2 9,7

0,0 0,0 8,6 0,0 9,3

21,3

21,5

19,9

18,7

18,0

De emissies van fijn stof worden op dezelfde manier bepaald als in het BAU scenario best case ven worden weergegeven in Tabel 218. De bekomen emissiereducties voor het gecombineerd ER scenario (t.o.v. het BAU scenario best case) worden weergegeven in Tabel 219.

206

Tabel 218: Emissies fijn stof voor het gecombineerd ER scenario in de landbouw. Landbouw ER scenario

Verbruik totaal

TSP

PM10

PM2,5


PJ 0,4 6,0 7,4 0,0 7,7

ton 15,0 238,3 37,1 0,0 1,5 292,1

ton 7,5 197,8 37,1 0,0 1,5 244,0

ton 3,8 159,7 37,1 0,0 1,5 202,1


PJ 0,1 1,8 8,1 0,0 9,9

ton 1,9 52,3 40,7 0,0 2,0 96,9

ton 0,9 43,4 40,7 0,0 2,0 87,0

ton 0,5 35,1 40,7 0,0 2,0 78,2


PJ 0,0 0,2 8,8 0,0 9,7

ton 0,0 3,5 44,1 0,0 1,9 49,6

ton 0,0 2,9 44,1 0,0 1,9 49,0

ton 0,0 2,3 44,1 0,0 1,9 48,4


PJ 0,0 0,0 8,6 0,0 9,3

ton 0,0 0,0 43,1 0,0 1,9 44,9

ton 0,0 0,0 43,1 0,0 1,9 44,9

ton 0,0 0,0 43,1 0,0 1,9 44,9

Tabel 219: Emissiereducties fijn stof voor gecombineerd ER scenario bij de landbouw. Emissiereducties fijn stof (ton) gecombineerd ER scenario 2005 2010 2015 2020 Totaal stof PM10 PM2,5

154,1 124,9 99,4

190,6 156,1 125,1

121,4 100,8 81,5

94,1 78,8 64,4

In Grafiek 32 wordt de vergelijking tussen de fijn stofemissies voor de verbrandingsprocessen in de landen tuinbouw weergegeven voor het BAU best case en het gecombineerd ER scenario.

207

Energie landbouw: Vergelij king BAU best case en ER 800 700


600 500 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

400 300 200 100 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 32: Vergelijking fijn stofemissies verbrandingsprocessen BAU best case en ER in de landbouw.

10.1.5 Kosten De overschakeling op aardgas gebeurt echter niet in de eerste plaats voor fijn stofemissies, maar wel voor de emissies van CO2, NOX en SOX te reduceren. De kosten die gepaard gaan bij deze overschakeling worden dus best niet aan fijn stof toegeschreven. In deze studie zullen er dan ook geen kosten in rekening gebracht worden voor de overschakeling van zware stookolie, kolen en een deel gasen dieselolie op aardgas.

10.2 Veeteelt 10.2.1 Beschrijving sector Onderstaande gegevens (Tabel 220, Tabel 221 en Tabel 222) over de Vlaamse veeteeltbedrijven werden bekomen bij de VLM –afdeling Mestbank. Ze zijn gebaseerd op het productiejaar 2002 en zijn afkomstig uit de aangiftes van de mestbank. Er zijn 2 verschillende benaderingen voor de klassenindeling van de bedrijven : o één volgens de gemiddelde veebezetting voor 2002 o één volgens het aantal standplaatsen in 2002

208

Het begrip 'aantal bedrijven' is gebaseerd op het begrip inrichting. Dit komt overeen met het niveau van de milieuvergunning. Dat betekent dat een landbouwer met een veeteeltuitbating op 5 verschillende locaties, 5 keer wordt geteld. Omgekeerd betekent dit dat een locatie waar 2 verschillende landbouwers in uitbating zijn, maar 1 maal wordt geteld. Het overgrote deel van de landbouwers heeft 1 inrichting. Het aantal exploitaties met dieren en het aantal inrichtingen met standplaatsen is niet gelijk. Dit komt omdat bij een aantal inrichtingen de stallen leeg staan of omdat een aantal bedrijven hun standplaatsen niet hebben opgegeven. Dit laatste is enkel het geval bij heel kleine veebezettingen. Tabel 220: Bezetting en standplaatsen voor runderen in Vlaanderen (2002). RUNDVEE Bezetting klasse bezetting 1-10 11-50 51-100 101-200 201-300 > 300 Totaal

bezetting 19.302 224.468 412.390 453.812 105.566 196.264 1.411.802

aantal exploitaties 3.475 8.058 5.617 3.363 447 400 21.360

Standplaatsen gem. bezetting 6 28 73 135 236 491 66

standplaatsen 6.441 194.359 454.428 783.943 254.675 341.091 2.034.937

aantal exploitaties 963 6.194 6.001 5.512 1.056 669 20.395

gem. standplaatsen 7 31 76 142 241 510 100

Tabel 221: Bezetting en standplaatsen voor varkens in Vlaanderen (2002). VARKENS Bezetting klasse bezetting 1-50 51-500 501-1.000 1.001-2.000 > 2.000 Totaal

bezetting 19.350 926.988 1.582.388 2.385.493 1.242.982 6.157.201

aantal exploitaties 1.076 3.795 2.160 1.724 470 9.225

Standplaatsen gem. bezetting 18 244 733 1.384 2.645 667

standplaatsen 14.738 920.847 1.806.629 3.041.552 2.345.793 8.129.559

aantal exploitaties 655 3.502 2.391 2.163 832 9.543

gem. standplaatsen 23 263 756 1.406 2.819 852

209

Tabel 222: Bezetting en standplaatsen voor pluimvee in Vlaanderen (2002). PLUIMVEE Bezetting klasse bezetting 1-1.000 1.001-10.000 10.001-20.000 20.001-30.000 30.001-40.000 > 40.000 Totaal

bezetting 73.252 3.145.628 7.045.256 5.671.999 5.254.868 10.094.391 31.285.394

aantal exploitaties 783 603 487 223 154 173 2.423

Standplaatsen gem. bezetting 94 5.217 14.467 25.435 34.123 58.349 12.912

standplaatsen 55.746 3.164.839 9.177.763 3.977.928 8.725.543 19.167.762 44.269.581

aantal exploitaties 434 514 545 153 236 302 2.184

gem. standplaatsen 128 6.157 16.840 26.000 36.973 63.469 20.270

Voor de kippen- en varkensstallen werd er ook een inschatting gemaakt van het aantal dieren per ventilator en gemiddeld debiet van de ventilatoren24. De runderstallen zijn over het algemeen natuurlijk geventileerd. De inschattingen over het aantal dieren per ventilator en de debieten worden weergegeven in Tabel 223. Tabel 223: Inschatting van het aantal dieren per ventilator en debiet.

VARKENS Vleesvarkens Zeugen Kraamzeugen KIPPEN Mestkippen Kuikens Moederkippen* Moederkippen**

Aantal dieren per ventilator

Debiet ventilator (Nm3/u)

100 55 12

8000 8000 8000

1150 4285 530 2000

8000 30000 8000 30000

* 1/3 van de ventilatoren voor stallen met moederkippen. ** 2/3 van de ventilatoren voor stallen met moederkippen.

10.2.2 Wetgeving In VLAREM II zijn er geen sectorale milieuvoorwaarden met betrekking tot fijn stof opgenomen voor de stallen in de veeteelt. 10.2.3 BAU scenario De Administratie Land- en tuinbouw (ALT) heeft voorspellingen gemaakt van de veestapel tot 2010. Verder wordt er aangenomen dat vanaf 2010 tot 2020 de veestapel constant blijft. Deze voorspellingen worden weergegeven in Tabel 224.

24

Telefonisch contact met Johan Vanheulen (firma De Jaeger in Aalter)

210

Tabel 224: Voorspellingen veestapel.

2005 Runderen Varkens Kippen

Voorspelligen veestapel (aantal) 2010 2015

1 487 898 7 405 458 42 249 898

1 399 180 7 700 618 47 949 447

1 399 180 7 700 618 47 949 447

2020 1 399 180 7 700 618 47 949 447

Het zogenaamde Mid Term Review (MTR) voorstel van de Europese Commissie gaat een invloed hebben op de veestapel. In dit voorstel worden de directe belastingen niet meer gekoppeld aan dier, gewas of kilogram melk, maar wel aan het bedrijf. De invloed van dit voorstel op de veestapel is echter nog niet gekend, vandaar dat er met het Mid Term Review voorstel in deze studie geen rekening wordt gehouden. Voor het BAU scenario worden de emissies van fijn stof bij de veeteelt weergegeven in Tabel 225 en grafisch voorgesteld in Grafiek 33. Tabel 225: Emissies fijn stof veeteelt BAU scenario. Veeteelt BAU scenario

Aantal

TSP

PM10

PM2,5

Jaar 2000 Runderen Varkens Kippen Totaal

1558075 7051094 36002503

ton 613,9 3144,8 1778,5 5537,2

ton 270,1 1383,7 871,5 2525,3

ton 67,5 314,5 249,0 631,0


1487898 7405458 42249898

ton 586,2 3302,8 2087,1 5976,2

ton 257,9 1453,2 1022,7 2733,9

ton 64,5 330,3 292,2 687,0


1399180 7700618 47949447

ton 551,3 3434,5 2368,7 6354,5

ton 242,6 1511,2 1160,7 2914,4

ton 60,6 343,4 331,6 735,7


1399180 7700618 47949447

ton 551,3 3434,5 2368,7 6354,5

ton 242,6 1511,2 1160,7 2914,4

ton 60,6 343,4 331,6 735,7


1399180 7700618 47949447

ton 551,3 3434,5 2368,7 6354,5

ton 242,6 1511,2 1160,7 2914,4

ton 60,6 343,4 331,6 735,7

211

Emissies veet eelt BAU 7000 6000


5000 4000

> PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

3000 2000 1000 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 33: Emissies fijn stof veeteelt BAU scenario.

10.2.4 Emissiereductiescenario Op basis van het aantal kippen, runderen en varkens in het BAU scenario kunnen maatregelen getroffen worden om de stofemissies te verminderen. Als maatregel wordt er in deze studie gekozen voor ventilatie in combinatie met een natte wasser. Deze maatregel brengt ook een reductie van ammoniak met zich mee (95 % redcutie25). Een natte wasser is een maatregel die opgenomen is in de BREF “Intensive Rearing of Poultry and Pigs”, maar wordt niet geselecteerd als BAT voor de reductie van ammoniak. Deze maatregel kan enkel toegepast worden op stallen met mechanische ventilatie en wordt in de praktijk reeds uitgetest (Nederland) voor de reductie van ammoniakemissies. In Vlaanderen werden er reeds testen uitgevoerd met droge filters voor de reductie van fijn stof, maar deze veroorzaken onderdruk in de stallen door de te hoge belading van de filter. Volgens het CLO zijn grofweg 90 tot 100 % van de varkens- en kippenstallen mechanisch geventileerd, runderstallen daarentegen zijn meestal natuurlijk geventileerd. Voor de varkensstallen is er mogelijk wel een overschatting van het aantal mechanisch geventileerde stallen26. Het aantal stallen waarop de maatregel ‘ventilatie in combinatie met een natte wasser’ is toe te passen is zeer moeilijk in te schatten. De maatregel kan toegepast worden op stallen die over een centrale luchtafzuiging beschikken. Deze hoeveelheid wordt ingeschat op 15 %. In totaal is het mogelijk om ongeveer 50 % van de mechanisch geventileerde stallen te voorzien van een centrale luchtafzuiging27. 25

Informatie UNIFIL Nederland. Telefonisch contact met Johan Vanheulen (firma De Jaeger in Aalter). 27 Telefonisch contact met Johan Vanheulen (firma De Jaeger in Aalter). 26

212

De stofconcentratie bij kippenstallen is zeer hoog waardoor het noodzakelijk is om een voorwasser voor de eigenlijke wasser te plaatsen. Indien men de voorwasser niet plaatst wordt er een stofkoek gevormd in de eigenlijke wasser. ® Scenario 1: ER IPPC In scenario 1 worden enkel de IPPC bedrijven in rekening gebracht voor een eventuele implementatie van ventilatie in combinatie met een natte wasser. In [C. Charles, 1999] werd een omschrijving van een IPPC bedrijf terug gevonden: Installaties voor intensieve pluimvee- of varkenshouderij met meer dan: § § §

40 000 plaatsen voor pluimvee 2 000 plaatsen voor mestvarkens (van meer dan 30 kg) 750 plaatsen voor zeugen

In 2000 zijn er in Vlaanderen 631 IPPC bedrijven28. Deze vertegenwoordigen ongeveer: § § §

840 000 plaatsen voor mestvarkens 60 000 plaatsen voor zeugen 22 500 000 plaatsen voor pluimvee

Met behulp van de gegevens in 2000 (procentueel aandeel vee in IPPC bedrijven), kan een inschatting gemaakt worden van het aantal varkens en pluimvee in IPPC bedrijven in de toekomst. Deze geschatte aantallen worden in Tabel 226 weergegeven. Tabel 226: Aantal varkens en pluimvee in IPPC bedrijven.

2005 Varkens Kippen

Veestapel (aantal) in IPPC bedrijven 2010 2015 2020

943 254 26 404 351

980 967 29 966 320

980 967 29 966 320

980 967 29 966 320

In dit scenario wordt voor het emissiereductiescenario aangenomen dat geleidelijk tegen 2010 15 % (percentage stallen met centrale luchtafzuiging) van de varkens en de kippen in de IPPC bedrijven zich in een stal bevinden waar ventilatie in combinatie met een natte wasser aanwezig is en dat tegen 2020 dit percentage gelijk is aan 50 % (percentage stallen waar centrale luchtafzuiging mogelijk is). De inputgegevens voor het emissiereductiescenario worden in Tabel 227 weergegeven.

28

Contact met Annick Goossens van de Vlaamse Landmaatschappij.

213

Tabel 227: Inputgegevens veestapel emissiereductiescenario 1.

2000

Inputgegevens veestapel (aantal) ER IPPC 2005 2010 2015

2020

RUNDEREN Met wasser Zonder wasser

0 1 558 075

0 1 487 898

0 1 399 180

0 1 399 180

0 1 399 180

VARKENS Met wasser Zonder wasser

0 7 051 094

70 744 7 334 714

147 145 7 553 473

318 815 7 381 803

490 485 7 210 133

KIPPEN Met wasser Zonder wasser

0 36 002 503

1 980 327 40 269 571

4 494 948 43 454 499

9 739 054 38 210 393

14 983 161 32 966 286

Het reductiepercentage van ventilatie in combinatie met een natte wasser wordt in deze studie gelijk genomen aan 90 % (zie DEEL 1). Voor het ER scenario 1 (ER IPPC) worden de emissies van fijn stof bij de veeteelt weergegeven in Tabel 228 en grafisch voorgesteld in Grafiek 34.

214

Tabel 228: Emissies fijn stof veeteelt ER IPPC. Veeteelt ER IPPC Jaar 2005 Runderen Varkens Kippen

Aantal

TSP

PM10

PM2,5

Zonder wasser Met wasser Zonder wasser Met wasser Zonder wasser Met wasser

1487898 0 7334714 70744 40269571 1980327

ton 586,2 0,0 3271,3 3,2 1989,3 9,8 5859,8

ton 257,9 0,0 1439,4 1,4 974,8 4,8 2678,3

ton 64,5 0,0 327,1 0,3 278,5 1,4 671,8


1399180 0 7553473 147145 43454499 4494948

ton 551,3 0,0 3368,8 6,6 2146,7 22,2 6095,5

ton 242,6 0,0 1482,3 2,9 1051,9 10,9 2790,5

ton 60,6 0,0 336,9 0,7 300,5 3,1 701,8


1399180 0 7381803 318815 38210393 9739054

ton 551,3 0,0 3292,3 14,2 1887,6 48,1 5793,5

ton 242,6 0,0 1448,6 6,3 924,9 23,6 2645,9

ton 60,6 0,0 329,2 1,4 264,3 6,7 662,3


1399180 0 7210133 490485 32966286 14983161

ton 551,3 0,0 3215,7 21,9 1628,5 74,0 5491,4

ton 242,6 0,0 1414,9 9,6 798,0 36,3 2501,4

ton 60,6 0,0 321,6 2,2 228,0 10,4 622,8

Totaal Jaar 2010 Runderen Varkens Kippen Totaal Jaar 2015 Runderen Varkens Kippen Totaal Jaar 2020 Runderen Varkens Kippen Totaal

215

Emissies veet eelt ER I PPC 7000 6000


5000 4000

> PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

3000 2000 1000 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 34: Emissies fijn stof veeteelt ER IPPC. In Tabel 229 worden de emissiereducties van fijn stof bij de veeteelt (scenario 1) weergegeven. Tabel 229: Emissiereducties fijn stof bij de veeteelt: ER IPPC. Veeteelt ER IPPC Emissiereductie

TSP

PM10

PM2,5

Jaar 2005 Runderen Varkens

ton 0,0 28,4

ton 0,0 12,5

ton 0,0 2,8

Kippen

88,0

43,1

12,3

Totaal

116,4

55,6

15,2


ton 0,0 59,1 199,8 258,9

ton 0,0 26,0 97,9 123,9

ton 0,0 5,9 28,0 33,9


ton 0,0 128,0 433,0 561,0

ton 0,0 56,3 212,2 268,5

ton 0,0 12,8 60,6 73,4


ton 0,0 196,9

ton 0,0 86,6

ton 0,0 19,7

Kippen

666,2

326,4

93,3

Totaal

863,0

413,0

112,9

216

® Scenario 2: ER totaal Scenario 2 verloopt volledig analoog als scenario 1, met het verschil dat de maatregel ventilatie in combinatie met een natte wasser nu niet enkel op IPPC bedrijven wordt doorgerekend, maar voor alle bedrijven. De inputgegevens voor het emissiereductiescenario worden in Tabel 230 weergegeven. Tabel 230: Inputgegevens veestapel emissiereductiescenario 2.

2000

Inputgegevens veestapel (aantal) ER IPPC 2005 2010 2015

2020

RUNDEREN Met wasser Zonder wasser

0 1558075

0 1487898

0 1399180

0 1399180

0 1399180

VARKENS Met wasser Zonder wasser

0 7051094

555409 6850049

1155092 6545526

2502701 5197917

3850309 3850309

KIPPEN Met wasser Zonder wasser

0 36002503

3168743 39081155

7192417 40757030

15583571 32365876

23974724 23974723

Het reductiepercentage van ventilatie in combinatie met een filter wordt gelijk genomen aan 90 % (zie DEEL 1). Voor het ER scenario 2 (ER totaal) worden de emissies van fijn stof bij de veeteelt weergegeven in Tabel 231 en grafisch voorgesteld in Grafiek 35.

217

Tabel 231: Emissies fijn stof veeteelt ER totaal. Veeteelt ER totaal Jaar 2005 Runderen Varkens Kippen

Aantal

TSP

PM10

PM2,5


1487898 0 6850049 555409 39081155 3168743

ton 586,2 0,0 3055,1 24,8 1930,6 15,7 5612,4

ton 257,9 0,0 1344,3 10,9 946,0 7,7 2566,8

ton 64,5 0,0 305,5 2,5 270,3 2,2 645,0


1399180 0 6545526 1155092 40757030 7192417

ton 551,3 0,0 2919,3 51,5 2013,4 35,5 5571,0

ton 242,6 0,0 1284,5 22,7 986,6 17,4 2553,7

ton 60,6 0,0 291,9 5,2 281,9 5,0 644,6


1399180 0 5197917 2502701 32365876 15583571

ton 551,3 0,0 2318,3 111,6 1598,9 77,0 4657,0

ton 242,6 0,0 1020,0 49,1 783,4 37,7 2132,9

ton 60,6 0,0 231,8 11,2 223,8 10,8 538,2


1399180 0 3850309 3850309 23974723 23974724

ton 551,3 0,0 1717,2 171,7 1184,4 118,4 3743,0

ton 242,6 0,0 755,6 75,6 580,3 58,0 1712,1

ton 60,6 0,0 171,7 17,2 165,8 16,6 431,9

Totaal Jaar 2010 Runderen Varkens Kippen Totaal Jaar 2015 Runderen Varkens Kippen Totaal Jaar 2020 Runderen Varkens Kippen Totaal

218

Emissies veet eelt ER t ot aal 6000


5000

4000 > PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

3000

2000

1000

0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 35: Emissies fijn stof veeteelt ER totaal. In Tabel 232 worden de emissiereducties van fijn stof bij de veeteelt (scenario 2) weergegeven. Tabel 232: Emissiereducties fijn stof bij de veeteelt: ER totaal. Veeteelt ER totaal Emissiereductie Jaar 2005 Runderen Varkens

TSP

PM10

PM2,5

ton 0,0 222,9

ton 0,0 98,1

ton 0,0 22,3

Kippen

140,9

69,0

19,7

Totaal

363,8

167,1

42,0


ton 0,0 463,7 319,8 783,4

ton 0,0 204,0 156,7 360,7

ton 0,0 46,4 44,8 91,1


ton 0,0 1004,6 692,8 1697,4

ton 0,0 442,0 339,5 781,5

ton 0,0 100,5 97,0 197,5


ton 0,0 1545,5

ton 0,0 680,0

ton 0,0 154,6

Kippen

1065,9

522,3

149,2

Totaal

2611,4

1202,3

303,8

219

10.2.5 Vergelijking BAU scenario en ER scenario’s veeteelt. In Grafiek 36 wordt de vergelijking tussen de fijn stofemissies in het BAU en het ER IPPC scenario voorgesteld, in Grafiek 37 deze tussen het BAU en ER totaal scenario. In de grafieken Grafiek 38, Grafiek 39 en Grafiek 40 worden de totaal stofemissies voor runderen, varkens, kippen en de hele veeteelt in het BAU scenario vergelijken met deze uit de emissiereductiescenario’s.

Veet eelt : Vergelij king BAU en ER I PPC 7000


6000 5000 4000

> PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

3000 2000 1000 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 36: Vergelijking fijn stofemissies veeteelt BAU en ER IPPC.

220

Veet eelt : Vergelij king BAU en ER t ot aal 7000


6000 5000 4000

> PM10 PM10-PM2,5 PM2,5

3000 2000 1000 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 37: Vergelijking fijn stofemissies veeteelt BAU en ER totaal.

Tot aal st of Varkens 4000 3500


3000 2500 Varkens BAU Varkens ER IPPC Varkens ER totaal

2000 1500 1000 500 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 38: Totaal stofemissies varkens in BAU en ER scenario.

221

Tot aal st of Kippen 2500


2000

1500

Kippen BAU Kippen ER IPPC Kippen ER totaal

1000

500

0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 39: Totaal stofemissies kippen in BAU en ER scenario.

Tot aal st of Veet eelt 7000


6000 5000 4000

Veeteelt BAU Veeteelt ER IPPC Veeteelt ER totaal

3000 2000 1000 0 2000

2005

2010

2015

2020

Grafiek 40: Totaal stofemissies veeteelt in BAU en ER scenario.

222

10.2.6 Kosten De kosten voor een natte wasser worden in Tabel 233 weergegeven29. Op basis van de huidige informatie kunnen de kosten voor de voorwasser bij kippenstallen even groot zijn als deze voor de eigenlijke natte wasser. In Tabel 234 wordt weergegeven met welke kosten in deze studie voor de installatie van een natte wasser bij varkens- en kippenstallen wordt gerekend. Tabel 233: Kostprijzen natte wasser. Debiet (Nm3/u) 8000 30000

Investeringskost (Euro) 9250 22000

Werkingskost (Euro/jaar) 400 900

Tabel 234: Kosten natte wasser bij varkens- en kippenstallen. Debiet (Nm3/u)

VARKENS KIPPEN

8000 8000 30000 22650

Investeringskost (Euro) 9250 18500 44000 36000

Werkingskost (Euro/jaar) 400 800 1800 1600

10.2.7 Kostencurve veeteelt Hier worden de marginale kostencurven (private en maatschappelijke) voor de verschillende fracties stof weergegeven voor de varkens- en kippenstallen voor het jaar 2020. Deze curven worden opgesteld aan de hand van het marginaal reductiepotentieel en de marginale kost van de verschillende maatregelen. o Natte wasser bij varkensstallen (vleesvarkens, zeugen, kraamzeugen). o Voorwasser + natte wasser bij kippenstallen (mestkippen, kuikens, moederkippen). De resultaten van de verschillende kostencurven worden zowel in tabelvorm (Tabel 235, Tabel 236, Tabel 237, Tabel 238, Tabel 239 en Tabel 240) als grafisch (Grafiek 41, Grafiek 42, Grafiek 43, Grafiek 44, Grafiek 45 en Grafiek 46) getoond.

29

Informatie kostprijs INIFIL Nederland.

223

Tabel 235: Inputgegevens private marginale kostencurve TSP voor de stofemissies bij de veeteelt. Marginaal reductiepotentieel (ton)

TSP

Kuikens IPPC Kuikens totaal Vleesvarkens IPPC Vleesvarkens totaal Mestkippen IPPC Mestkippen totaal Zeugen IPPC Zeugen totaal Moederkippen IPPC Moederkippen totaal Kraamzeugen IPPC Kraamzeugen totaal


76,4 45,8 183,7 760,2 415,1 249,1 3,0 131,6 174,7 104,8 10,2 456,9

Emissies (ton)

39847 39847 40262 40262 63218 63218 73285 73285 94331 94331 335533 335533

6278,1 6232,2 6048,5 5288,4 4873,3 4624,2 4621,2 4489,6 4315,0 4210,2 4199,9 3743,0

Pr ivat e marginale kost encurve Veet eelt


400000 350000

Kraamzeugen

300000 250000 200000 150000 Moederkippen

100000

Zeugen

Mestkippen Vleesvarkens

50000

Kuikens

0 3500

4000

4500

5000

5500

6000

TSP (t on)

Grafiek 41: Private marginale kostencurve TSP veeteelt.

6500

224

Tabel 236: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve TSP voor de stofemissies bij de veeteelt. Marginaal reductiepotentieel (ton)

TSP

Kuikens IPPC Kuikens totaal Vleesvarkens IPPC Vleesvarkens totaal Mestkippen IPPC Mestkippen totaal Zeugen IPPC Zeugen totaal Moederkippen IPPC Moederkippen totaal Kraamzeugen IPPC Kraamzeugen totaal


76,4 45,8 183,7 760,2 415,1 249,1 3,0 131,6 174,7 104,8 10,2 456,9

Emissies (ton)

31726 31726 32167 32167 50506 50506 58549 58549 75493 75493 268065 268065

6278,1 6232,2 6048,5 5288,4 4873,3 4624,2 4621,2 4489,6 4315,0 4210,2 4199,9 3743,0

Maat schappelij ke mar ginale kost encurve Veet eelt 300000 250000 200000 (Euro/ kg)


Kraamzeugen

150000 100000

Moederkippen Zeugen Mestkippen

50000

Vleesvarkens

Kuikens

0 3500

4000

4500

5000

5500

6000

TSP (t on)

Grafiek 42: Maatschappelijke marginale kostencurve TSP veeteelt.

6500

225

Tabel 237: Inputgegevens private marginale kostencurve PM10 voor de stofemissies bij de veeteelt. Marginaal reductiepotentieel (ton)

PM10

Kuikens IPPC Kuikens totaal Mestkippen IPPC Mestkippen totaal Vleesvarkens IPPC Vleesvarkens totaal Moederkippen IPPC Moederkippen totaal Zeugen IPPC Zeugen totaal Kraamzeugen IPPC Kraamzeugen totaal


37,4 22,5 203,4 122,1 80,8 334,5 85,6 51,4 1,3 57,9 4,5 201,0

Emissies (ton)

195618 195618 310459 310459 363448 363448 463280 463280 724816 724816 3318523 3318523

2877,0 2854,5 2651,1 2529,0 2448,2 2113,7 2028,2 1976,8 1975,5 1917,6 1913,1 1712,1



3500000

Kraamzeugen

3000000 2500000 2000000 1500000 1000000 500000

Zeugen Moederkippen

Vleesvarkens

Mestkippen

0 1700

2700 PM 10 (t on)

Grafiek 43: Private marginale kostencurve PM10 veeteelt.

Kuikens

226

Tabel 238: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM10 voor de stofemissies bij de veeteelt. Marginaal reductiepotentieel (ton)

PM10

Kuikens IPPC Kuikens totaal Mestkippen IPPC Mestkippen totaal Vleesvarkens IPPC Vleesvarkens totaal Moederkippen IPPC Moederkippen totaal Zeugen IPPC Zeugen totaal Kraamzeugen IPPC Kraamzeugen totaal


37,4 22,5 203,4 122,1 80,8 334,5 85,6 51,4 1,3 57,9 4,5 201,0

Emissies (ton)

155751 155751 248033 248033 290367 290367 370761 370761 579073 579073 2651246 2651246

2877,0 2854,5 2651,1 2529,0 2448,2 2113,7 2028,2 1976,8 1975,5 1917,6 1913,1 1712,1



Kraamzeugen

1500000 1000000 Zeugen

500000

Moederkippen

Vleesvarkens

Mestkippen

0 1700

2700 PM 10 (t on)

Grafiek 44: Maatschappelijke marginale kostencurve PM10 veeteelt.

Kuikens

227

Tabel 239: Inputgegevens private marginale kostencurve PM2,5 voor de stofemissies bij de veeteelt. Marginaal reductiepotentieel (ton)

PM2,5

Kuikens IPPC Kuikens totaal Vleesvarkens IPPC Vleesvarkens totaal Mestkippen IPPC Mestkippen totaal Moederkippen IPPC Moederkippen totaal Zeugen IPPC Zeugen totaal Kraamzeugen IPPC Kraamzeugen totaal


10,7 6,4 18,4 76,0 58,1 34,9 24,5 14,7 0,3 13,2 1,0 45,7

Emissies (ton)

284621 284621 402625 402625 451557 451557 673792 673792 732848 732848 3355331 3355331

725,0 718,6 700,2 624,2 566,1 531,2 506,8 492,1 491,8 478,6 477,6 431,9



4000000 3500000

Kraamzeugen

3000000 2500000 2000000 1500000 1000000

Zeugen

Moederkippen Mestkippen

500000

Vleesvarkens

Kuikens

0 400

450

500

550

600

650

700

PM 2, 5 (t on)

Grafiek 45: Private marginale kostencurve PM2,5 veeteelt.

750

800

228

Tabel 240: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM2,5 voor de stofemissies bij de veeteelt. Marginaal reductiepotentieel (ton)

PM2,5

Kuikens IPPC Kuikens totaal Vleesvarkens IPPC Vleesvarkens totaal Mestkippen IPPC Mestkippen totaal Moederkippen IPPC Moederkippen totaal Zeugen IPPC Zeugen totaal Kraamzeugen IPPC Kraamzeugen totaal


10,7 6,4 18,4 76,0 58,1 34,9 24,5 14,7 0,3 13,2 1,0 45,7

Emissies (ton)

226615 226615 321666 321666 360759 360759 539234 539234 585489 585489 2680653 2680653

725,0 718,6 700,2 624,2 566,1 531,2 506,8 492,1 491,8 478,6 477,6 431,9



Kraamzeugen

1500000 1000000 Zeugen Moederkippen

500000

Mestkippen

Vleesvarkens

Kuikens

0 400

450

500

550

600

650

700

750

800

PM 2, 5 (t on)

Grafiek 46: Maatschappelijke marginale kostencurve PM2,5 veeteelt.

Omwille van het beperkt aantal kraamzeugen per ventilator ligt de marginale kost voor de reductie van fijn stof bij stallen met kraamzeugen veel hoger dan de marginale reductiekost voor fijn stofemissies bij de andere stallen.

229

11 BESLUIT In dit hoofdstuk wordt kort aangegeven wat de conclusies zijn in deze studie. Per sector zal aangegeven worden wat er kan gedaan worden (mogelijke maatregelen, voorstel tot onderzoeken, beleidsmaatregelen) om de emissies van fijn stof te reduceren (of beter in kaart te brengen).

11.1 Huishoudelijke verwarming Op basis van de huidige wetgeving of stimulansen (energiebeleid) is er reeds een daling van de fijn stofemissies in de toekomst bij de huishoudelijke verwarming. Door het stimuleren van bijkomende energiebesparende maatregelen en vervanging van kolenkachels door aardgaskachels kan er nog een bijkomende reductie van 253,4 ton totaal stof gerealiseerd worden tegen 2020. Beleidsmatig worden deze maatregelen reeds gestimuleerd door het Klimaatbeleidsplan en voor de reductie van de verzurende polluenten SO2 en NOX. Hiervoor dienen dus verder geen extra acties ondernomen te worden.

11.2 Verwarming in de tertiaire sector De tertiaire sector is momenteel sterk aan het groeien. Ondanks deze groei is er een geringe daling in fijn stofemissies in de toekomst dankzij het energiebeleid. Door het stimuleren van bijkomende energiebesparende maatregelen kan er nog een bijkomende reductie van 53,7 ton totaal stof gerealiseerd worden tegen 2020. Energiebesparende maatregelen worden reeds gestimuleerd door het Klimaatbeleidsplan en voor de reductie van de verzurende polluenten SO2 en NOX. Hiervoor dienen dus verder geen extra acties ondernomen te worden.

11.3 Afvalverbranding in open lucht Afvalverbranding in open lucht werd in deze studie niet bekeken. Sensibilisering en bewustwording gedreven door andere beleidsmaatregelen, zullen er echter wel toe leiden dat afvalverbranding in open lucht afneemt.

11.4 Industriële verbrandingsprocessen 11.4.1 Verbrandingsprocessen exclusief hout Op basis van het huidige energiebeleid is er reeds een daling van de fijn stofemissies in de toekomst bij industriële verbrandingsprocessen. Door het stimuleren van bijkomende energiebesparende maatregelen en vervanging van emissierijke brandstoffen door emissiearme brandstoffen kunnen er nog bijkomende reducties gerealiseerd worden (ongeveer 320 ton totaal stof bij een ver doorgedreven promotie van aardgas). Beleidsmatig

230

worden deze maatregelen reeds gestimuleerd door het Klimaatbeleidsplan en voor de reductie van de verzurende polluenten SO2 en NOX. Hiervoor dienen dus verder geen extra acties ondernomen te worden. 11.4.2 Verbranding van hout: Spaanplaatproductie De spaanplaatproducenten voldoen niet aan de huidige normen voor de emissies van totaal stof. Er wordt reeds enige tijd gewerkt aan een verfijning van de wetgeving wat betreft de luchtemissies van direct gestookte spaandrogers. Met behulp van een natte elektrostatische precipitator (WESP) kunnen de spaanplaatproducenten aan de huidige (en toekomstige) regelgeving voldoen. Tegen 2004 gaan de spaanplaatproducenten investeren in deze nageschakelde rookgasreinigingstechniek waardoor de emissies van fijn stof in de toekomst sterk zullen dalen. Bijkomende maatregelen om de fijn stofemissies nog verder te reduceren zijn niet nodig. 11.4.3 Verbranding van hout: Houtindustrie (exclusief spaanplaten) Het overgrote deel van de houtverbrandingsinstallaties waren in het verleden voorzien van een multicycloon. Met deze reductiemaatregel kunnen installaties met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW de norm voor fijn stof halen, de installaties met een nominaal thermisch vermogen van meer dan 5 MW echter niet. Recent zijn deze installaties (> 5MW) voorzien van een elektrostatische precipitator of een doekenfilter, waardoor de toestand sterk verbeterd is. Met deze reductiemaatregelen worden zelfs de nieuwe voorgestelde normen gehaald (30 mg/Nm3). Hier bestaat dus enkel nog de mogelijkheid om de emissies van fijn stof van de installaties met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW te reduceren. Dit kan enerzijds gebeuren door het plaatsen van een doekenfilter, of anderzijds door het vervangen van de houtverbrandingsinstallatie door een aardgasinstallatie. De private marginale kosten voor de vervanging van de houtverbrandingsinstallatie door een aardgasinstallatie liggen 18 % hoger dan deze voor het plaatsen van een doekenfilter. Indien er gekeken wordt naar de maatschappelijk marginale kost loopt dit percentage op tot meer dan 100 %. Hieruit kan besloten worden dat het economisch gunstiger is om een doekenfilter te plaatsen op de houtverbrandingsinstallaties met een thermisch vermogen van minder dan 5 MW. Ook moet opgemerkt worden dat vanuit het standpunt van de promotie van hernieuwbare energie de vervanging van een houtverbrandingsinstallatie door een aardgasinstallatie niet optimaal is. Hout, als hernieuwbare brandstof, wordt beschouwd als CO2-neutraal en kan een belangrijke bijdrage leveren tot het verminderen van de CO2-uitstoot.

11.5 Huisvuilverbrandingsinstallaties Door de huisvuilverbrandingsinstallaties werden in het verleden reeds veel inspanningen geleverd om stofemissies te reduceren. Maatregelen die als doel hebben om primair in te

231

grijpen op andere polluenten dan stof hebben in vele gevallen eveneens een gunstige invloed op de stofemissies. Door alle reducerende maatregelen die reeds getroffen werden voor de beperking van de emissies in deze sector zijn de emissies van stof heden reeds laag. De gemiddelde emissieconcentratie per installatie bedraagt minder dan 10 mg/Nm3. Bijkomende emissiereductiemaatregelen zijn dus niet nodig.

11.6 Industriële processen 11.6.1 Productie van zetmeel In het verleden werden reeds verscheidene reductiemaatregelen voor fijn stof voorzien op de geleide emissiebronnen van de producenten van zetmeel. De gemiddelde concentratie van fijn stof bedraagt minder dan 25 mg/Nm3 en in bepaalde bedrijven zelfs minder dan 10 mg/Nm3. Bijkomende emissiereductiemaatregelen zijn dus niet nodig. De diffuse emissies zijn hier ook onder controle. Contaminatie van de voedingsstoffen moet immers vermeden worden en aan de kwaliteitseisen moet voldaan worden. Hiervoor werden reeds de nodige maatregelen getroffen. 11.6.2 Extractie van olie uit zaden Om de diffuse emissies van fijn stof bij extractie van olie uit zaden te beperken is men momenteel bezig met het implementeren van maatregelen ter beperking van de fijn stofemissies. In de nabije toekomst zullen de bedrijven de maatregelen die vermeld staan in TA-Luft getroffen hebben. Met deze maatregelen kunnen reducties van ongeveer 90 % voor fijn stof gehaald worden. Bijkomende maatregelen zijn dus niet nodig. 11.6.3 Kleiverwerkende nijverheid Momenteel bedraagt de gemiddelde stofconcentratie in de Vlaamse kleiverwerkende nijverheid 95 mg/Nm3. Naar aanleiding van Art. 4 B. Vl. R. 21 maart 2003 moeten de ovens in de kleiverwerkende nijverheid voorzien worden van een reductiemaatregel voor SOX. Met deze reductiemaatregel bedraagt de gemiddelde stofconcentratie nog slechts 1 mg/Nm3. Bijkomende emissiereductiemaatregelen zijn dus niet nodig. 11.6.4 Glasproductie De twee glasproducenten in Vlaanderen hebben allen reeds elektrostatische precipitatoren op hun ovens geïnstalleerd. De stofconcentraties van deze ovens zijn gering. Bijkomende reductiemaatregelen zijn dus niet nodig. Diffuse emissies bij glasproducenten zijn grove emissies (voornamelijk zand) die weinig gevaar inhouden voor verspreiding buiten het bedrijf.

232

11.6.5 Glasschuimproductie De enige glassschuimproducent in Vlaanderen heeft alle installaties reeds een doekenfilter als ontstoffing geïnstalleerd. De stofconcentraties van deze installaties zijn gering. Bijkomende reductiemaatregelen zijn dus niet nodig. Diffuse stofemissies komen niet voor bij de productie van glasschuim. 11.6.6 Gipskartonplaten De productie-installaties zijn alle voorzien van een mouwenfilter in het recentere bedrijf, voorafgegaan door een cycloon. De stofconcentraties van deze installaties zijn gering. Bijkomende reductiemaatregelen zijn dus niet nodig. Er werden ook reeds verschillende maatregelen getroffen voor de reductie van diffuse stofemissies. Deze emissies zijn onder controle, bijkomende maatregelen zijn dus niet nodig. 11.6.7 Betonmortelcentrales Nagenoeg alle betonmortelcentrales zijn uitgerust met stoffilters zodat er geen dure grondstof (cement) verloren gaat. De stofconcentraties van deze installaties zijn gering. Bijkomende reductiemaatregelen zijn dus niet nodig. De diffuse emissies zijn voornamelijk emissies van grof zand en dus niet gevaarlijk. 11.6.8 Asfaltmenginstallaties De overgrote meerderheid van de asfaltmenginstallaties zijn momenteel reeds uitgerust met een voorafscheider (cycloon) en een doekenfilter. De stofconcentraties van deze installaties zijn gering. Bijkomende reductiemaatregelen zijn dus niet nodig. De diffuse emissies zijn voornamelijk emissies van grof zand en dus niet gevaarlijk. 11.6.9 Gieterijen De geleide emissiebronnen voor fijn stof (ovens, trommels, ….) bij de gieterijen zijn voorzien van doekfilters. De stofconcentraties van deze installaties zijn gering. Bijkomende reductiemaatregelen zijn dus niet nodig. Diffuse stofemissies bij de productie van gietstukken werden geleid gemaakt.

233

11.6.10Houtindustrie Het houtstof dat wordt afgezogen, wordt momenteel ontstoft in een stoffilter of (multi)cycloon. Naar schatting worden 70 % van de afzuiginstallaties gevolgd door een cycloon, de andere 30 % door een filter. Verder onderzoek naar een inschatting van de emissies (metingen) is nodig. Mogelijke emissiereducties kunnen bekomen worden door de verbetering van de stofreductiemaatregelen op de afzuigingen, bijv. het plaatsen van een filter i.p.v. een cycloon. Voor de beperking van de diffuse emissies is het goed gebruik van de afzuiginstallaties door de werknemers noodzakelijk. 11.6.11Op- en overslag De voorbije jaren werden reeds alle mogelijke maatregelen getroffen om de stofemissies te beperken. Belangrijk hierbij is dat de werknemers zich aan de procedures houden voor de beperking van de stofemissies.

11.7 Wegvervoer: uitlaat emissies Door vernieuwing van het voertuigenpark (en introductie van deeltjesfilters op Euro 2 bussen van De Lijn) is er reeds een reductie van 43,5 % gerealiseerd voor fijn stofemissies tussen het jaar 2000 en 2010. Bijkomende reductiemaatregelen kunnen samen nog 8,3 % van de fijn stofemissies reduceren. Introductie van biodiesel en hybride voertuigen gebeurt omwille van de doelstellingen geformuleerd in het Protocol van Kyoto en het vrijwaren van de continuïteit van de energievoorziening. Beleidsmatig kunnen deze doelstellingen mee ondersteund worden omwille van hun positief effect op de reductie van fijn stofemissies. Afzwakking van verdieselijking voor Euro 3 personenwagens is daarnaast de meest kostenefficiënte maatregel voor de reductie van fijn stof. De marginale kosten zijn echter niet gering. Beleidsmatig dient er snel actie ondernomen te worden om deze afzwakking van verdieselijking te realiseren. Ook moet opgemerkt worden dat deze maatregel leidt tot een verhoging van de uitstoot van broeikasgassen. Er zal hier dus eerst (maar snel) een afweging moeten gemaakt worden naar prioriteiten. Voor de introductie van deeltjesfilters bij zwaar vrachtverkeer zijn de marginale kosten nog hoger dan bij afzwakking van verdieselijking voor Euro 3 personenwagens. Indien beleidsmatig wordt beslist dat deze kosten haalbaar zijn, kunnen best eerst de Euro 1 zware vrachtwagens voorzien worden van een deeltjesfilter. De reisbussen daarentegen blijken het minst kostenefficiënt te zijn. Afzwakking van verdieselijking voor Euro 4 personenwagens (zeer grote marginale reductiekosten) wordt niet aangeraden. Het reductiepotentieel voor fijn stof is hier slechts

234

gering en het zou een verhoging van de uitstoot van broeikasgasemissies met zich meebrengen.

11.8 Overig verkeer en vervoer: uitlaat emissies De emissies van fijn stof en de mogelijke reductiemaatregelen voor treinverkeer, binnenscheepvaart, luchtvaart en overige mobiele bronnen zijn momenteel nog niet goed in kaart gebracht. Voor de binnenscheepvaart en treinverkeer worden momenteel studies uitgevoerd [SUSATRANS, 2003]. Verder onderzoek is nodig om een goed beeld te krijgen van de emissies en mogelijke emissiereducerende maatregelen bij luchtvaart en overige mobiele bronnen.

11.9 Verkeer en vervoer: niet-uitlaat emissies Door de strenge normen die opgelegd worden voor de uitlaatemissies bij voertuigen, zullen de niet-uitlaat emissies bij verkeer en vervoer meer aan belang winnen. Er is echter slechts weinig geweten over mogelijke reductiemaatregelen met reductiepercentages en kosten. Verder onderzoek is noodzakelijk om de emissies beter in kaart te brengen, de mogelijke reductiemaatregelen ter definiëren en beleidsmaatregelen voor te stellen.

11.10

Land- en tuinbouw, veeteelt en visvangst

11.10.1 Energie Op basis van de huidige wetgeving of stimulansen (energiebeleid) is er reeds een daling van de fijn stofemissies in de toekomst in de landen tuinbouwsector. Door het stimuleren van bijkomende energiebesparende maatregelen en het overschakelen naar emissiearme brandstoffen voor de glastuinbouw, kan er nog een bijkomende reductie van 94,1 ton totaal stof gerealiseerd worden tegen 2020. Energiebesparende maatregelen en overschakeling naar emissiearme brandstoffen worden reeds gestimuleerd door het Actieplan: Naar een duurzamere glastuinbouw in Vlaanderen voor de reductie van de polluenten CO2 en SO2. De overschakeling naar emissiearme brandstoffen heeft echter wel een slechte start gekend door de hoge aardgasprijs. Prijsondersteuning van aardgas (federale bevoegdheid) kan best gestimuleerd worden zodat de doelstelling dat het aandeel aardgas binnen 10 jaar binnen de glastuinbouwsector gelijk is aan 75 %, kan gehaald worden. 11.10.2 Veeteelt Voor fijn stofreductie bij de runder-, varkens- en kippenstallen wordt er momenteel nog geen actie ondernomen. Door het plaatsen van een natte wasser achter de ventilatoren van varkens- en kippenstallen kan er een reductie van 2611,4 ton totaal stof bekomen worden. Deze maatregel heeft een gunstig effect voor zowel fijn stofemissies als voor ammoniakemissies.

235

REFERENTIES [K. Aernouts et al., 2002]

K. Aernouts en K. Jespers, Energiebalans Vlaanderen 2000: onafhankelijke methode, Vito, Juni 2002.

[K. Aernouts et al., 2002(bis)]

K. Aernouts en K. Jespers, Bijlage bij de Energiebalans Vlaanderen 2000: onafhankelijke methode, Energiekengetallen van de tertiaire sector in Vlaanderen 2000, Vito, Juni 2002.

[C. Charles., 1999]

Caroline Charles, Inventarisatie van IPPC bedrijven in Vlaanderen, , Tauw Milieu nv, Vito BBT/EMISkenniscentrum, Februari 1999.

[Colles et al, 2001]

Colles A., Cornelis E. en Lewyckyj, Uitbouw milieuimpactmodule, Verslag n°2: uitbreiding en aanpassing van het MIMOSA verkeersemissiemodel, Studie in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap, Augustus 2001.

[COM, 1998]

COM, 241 definitief, Voorstel voor een Richtlijn van het Europese Parlement en de Raad betreffende de kwaliteit van benzine en dieselbrandstof en tot wijziging van Richtlijn 98/70/EG.

[E. Cornelis et al., 2003]

E. Cornelis, K. Claes, I. Moorkens, S. Lenaerts en G. Wouters, Maatregelen ter beheersing van de CO2emissies. Fase 4: Uitbreiding naar de tertiaire sector en actualisatie en ondersteuning model HMCO2., Vito, Maart 2003.

[Cornu, 2000]

Cornu K., Het TEMAT model: handleiding, VITO rapport, September 2000.

[De Keukeleere et al, 2001]

De Keukeleere D., Cornu K., De Vlieger I. & Van Poppel M., Evaluatie reductiepotentieel van mogelijke aanvullende maatregelen rond milieuvriendelijke motorvoertuigen en –brandstoffen, Studie in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap, Januari 2001.

[A. Derden et al, 2003(draft1)]

A. Derden en P. Vercaemst, Best Beschikbare Technieken (BBT) voor de glastuinbouw, Vito, DRAFT 1, geactualiseerd tot september 2003.

[J. Desmedt et al., 2000]

J. Desmedt en A. Martens, Energiegebruik energiebesparingspotentieel in de woningen Vlaanderen, Vito, December 2000.

en in

236

[J. Desmedt et al., 2000(bis)]

J. Desmedt, K. Loncke, A. Martens en T. Daems, Energiegebruik en energiebesparingspotentieel in de verzorgingsinstellingen in Vlaanderen, Vito, September 2000.

[De Vlieger et al., 2001]

De Vlieger I., Berloznik R., Colles A., Cornu K., Duerinck J., Mensinck C., Van Aerschot W., Van Poppel M., Verbeiren S., Maatregelen in de transportsector voor de vermindering van CO2 en troposferische ozon – Eindrapport, Studie in opdracht van DWTC, Vitorapport 2001/IMS/R/139.

[Dorman R.G., 1974]

Dorman R.G., Dust Control and Air Cleaning, Vieweg & Sohn Gmbtt, Braunschweig, 1974.

[Durbin, 2003]

Durbin T.D., Zhu X., Norbeck J.M., The effect of diesel particulate filters and low-aromatic, low-sulfur diesel fuel on emissions for medium-duty diesel trucks, Atmospheric Environment 37, pp. 2105-2116.

[Gusbin D., 2001]

Gusbin D. en Courcelle C., Energievooruitzichten 20002020, Verkennende scenario’s België, Federaal Planbureau, Januari 2001.

[L. Goovaerts et al., 2001]

L. Goovaerts, Y. Veys, P. Meulepas, P. Vercaemst en R. Dijkmans, Beste beschikbare technieken (BBT) voor de gieterijen, Vlaams gewest, Vito, 2001.

[info ETE, Vito]

In opdracht van ANRE werden kostprijzen van ketels opgezocht door het EC ETE binnen Vito.

[D. Huybrechts et al., 1999]

D. Huybrachts, P. Vercaemst en R. Dijkmans, Beste beschikbare technieken (BBT) voor de kleiverwerkende nijverheid, Vlaams gewest, Vito, 1999.

[A. Jacobs et al., 1998]

A. Jacobs en R. Dijkmans, Beste beschikbare technieken (BBT) voor de productie van spaanplaten, Vlaams gewest, Vito, 1998.


A. Jacobs, J. Van Dessel en R. Dijkmans, Beste beschikbare technieken (BBT) voor de betoncentrales en betonproductenindustrie, Vlaams gewest, Vito, 2001.


A. Jacobs, L. De Bock en R. Dijkmans, Beste beschikbare technieken (BBT) voor de Asfaltcentrales, Vlaams gewest, Vito, 2002.

237


A. Jacobs, B. Gielen, I. Van Tomme, Ch. De Roock en R. Dijkmans, Beste beschikbare technieken (BBT) voor de houtverwerkende nijverheid, Vlaams gewest, Vito, Oktober 2003. (Draft-eindrapport)

[Johnson, 2001]

Johnson T.V., Diesel Emission Control: 2001 in Review, SAE Technical Paper Series, 2002-01-0285

[Lefebre et al., 2003]

Lefebre, F., N. Lewyckyj, L. Janssen, M. Ruts en C. Mensink, Milieu en natuurrapport (MIRA): Uitbreiding van de MIMOSA milieu-impactmodule voor de berekening van verkeersemissies in Vlaanderen, Vito Eindverslag MIMOSA 2.0, Vito-rapport 2003/TAP/R/013, Februari 2003, p. 27.

[Lenaers, 2003]

Lenaers G., Vito, November 2003.

[Lewyckyj et al., 2002]

Lewyckyj N., Colles A., Cornelis E., Cornelis J., De Vlieger I., Janssen L., Puttemans C. en Verlinden,K., Uitbouw milieu-impactmodule gekoppeld aan multimodale verkeers- en vervoersmodellen, Vito Eindverslag MIMOSA 1.0, Vito-rapport 2002/TAP/R/019, April 2002, p.67.

[W. Luyckx et al., 2001]

W. Luyckx en G. Vekemans, Onderbouwde studie voor het emissiereductiebeleid van luchtverontreinigende stoffen voor huishoudelijke stookinstallaties, Vito, Januari 2001.

[MEET, 1999]

MEET, Methodology for Calculating transport emissions and energy consumption, Transport Research, 4th Framework Programme, Strategic Research, DG VII, 1999, ISBN 92-828-6785-4.

[E. Meynaerts et al., 2003]

E. Meynaerts en P. Vercaemst, Kosteneffectiviteitsstudie voor SO2-reductie in de kleiverwerkende nijverheid, Vito, Januari 2003.

[Martens et al, 1997]

A. Martens en N. Dufait, Energetisch potentieel warmtekrachtkoppeling in België, Electrabel, Vito, Maart 1997.

[MIRA, 2003]

Voorbereidende studie voor de ontwikkeling van emissiemodellen voor spoor en scheepvaart, in het kader van Ondersteunend Onderzoek voor het Milieu- en Natuurrapport Vlaanderen. Juni 2003 – februari 2004.

238

[OMV, 2001]

OMV, Eindrapport 'Ontwerp Beleidsplan Duurzame Mobiliteit Vlaanderen' Opdracht uitgevoerd voor rekening van en in samenwerking met het Ministerie van het Vlaams Gewest - Departement Leefmilieu en Infrastructuur, Leden van het consortium: KULeuven Research & development (I.S.R., BWK, GFG, CES), TNO, UFSIA, Langzaam Verkeer, KRI. Leuven: 31 Januari 2001.

[Peelman, 2003]

Peelman, Contact persoon bij Febiac, Brussel, Mei 2003.

[Rault, 2001]

Rault A., Trends in vehicles development, EUCAR presentation, Hart World Fuel Conference, 2001.

[Rentz O. et al., 1997]

Prof. Dr. rer. nat. Otto Rentz, Dipl.-Ing. Henning Sassa, Dr. rer. nat. U. Karl, Dipl.-Ing. Hans-Joachim Schleef, Dr. rer. pol. Rainer Dorn, Emission Control at Stationary Sources in the Fereral Republic of Germany, Volume II, Heavy Metal Emission Control, French-German Institute for Environmental Research, University of Karlsruhe (TH), in opdracht van Des Umweltbundesamtes, Januar 1997.

[SAM & WRI, 2003]

Changing drivers, Appendix, Details on the Methodology, Assumptions and Results for the Value Exposure Assessment, 2003.

[Scheepvaartkrant, 2003]

Techniek in de binnenvaart, Scheepvaartkrant, 29 oktober 2003.

[L. Schrooten et al., 2002]

L. Schrooten en H. Van Rompaey, Ontwikkeling van een methodologie voor een emissie-inventaris van PM10 en PM2,5 en opstellen van een emissie-inventaris voor 1995 en 2000, Vito, December 2002.

[SUSATRANS, 2003]

SUSATRANS, Tussentijdse resultaten van het project Duurzaamheidevaluatie van technologieën en modi in de transportsector in België. De studie is een samenwerking van Vito met CES en loopt van 2002 t.e.m. 2004. De opdrachtgever is de Programmatorische Federale Overheidsdienst Wetenschapsbeleid. Rapport Taak A beschikbaar: Verbeiren, De Vlieger, Pelkmans, De Keyser, Springael. SUSATRANS. Sustainability evaluation of individual technologies, Vito-rapport 2003/IMS/R/142, Oktober 2003, Mol.

239

[G. Theys et al., 2001]

G. Theys en G. Wouters, Classificatiemethode van de maatregelen ter beheersing van de CO2-uitstoot, Project “kennis van de CO2-emissies”; fase3, Vito, Juni 2001.

[van Harmelen A.K. et al., 2002] A.K. van Harmelen, H.J.G. Kok en A.J.H. Visschedijk, Potentials and costs to reduce PM10 and PM2,5 emissions from industrial sources in the Netherlands (DRAFT), TNO, in opdracht van Novem en Ministery of VROM, Maart 2002. [P. Vanderstraeten, 2001]

P. Vanderstraeten, Evolutie hergebruik houtafval in de spaanplaatindustrie. OVAM, Vito, April 2001.

[van Ling et al., 2003]

van Ling J., van Helden R., Riemersma, Comparison of particle size distribution and emissions from heavy-duty diesel engines and gas engines for urban buses, Proc. 12th Int. Symp. Tranport and Air Pollution, Avignon 1618 June 2003, France.

[Van Poppel, 2001]

Van Poppel M., Wetenschappelijke beoordeling van roetbehandelingsystemen voor voertuigen. Tussentijds rapport: wetenschappelijke beoordeling van roetnabehandelingssystemen voor voertuigen, 1ste vorderingsverslag: resultaten meetcampgne 1. Studie uitgevoerd in opdracht van Aminal, Vito-rapport 2001/ETE/R/085.

[Van Poppel, 2002]

Van Poppel M., Wetenschappelijke beoordeling van roetbehandelingsystemen voor voertuigen. Tussentijds rapport: Inventaris nabehandelingsystemen voor dieselvoertuigen, Studie uitgevoerd in opdracht van Aminal, Vito-rapport 2002/ETE/R/062.

[Van Steenberghe, 2003]

Van Steenberghe F., Contactpersoon De Lijn, Mei 2003.

[Zvirin et al., 2002]

Zvirin Y., Tartakovsky L., Aronv B., Veinblat M., Gutman M. Fuel effects on emissions by heavy duty vehicles, Draft report, WP 400: heavy duty vehicle emissions, Artemis, 5th Framework Research Programme, DG TREN.

BIJLAGE A Ø BEREKENING VAN HET TOTALE ENERGIEVERBRUIK B

C

D

E

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Ouderdom woning

TOTAAL

Brandstof

2

Centrale of decentrale verwarming

Besparende maatregelen

Woningtype

1

Dubbel glas Dak (wet) Buitenmuren (wet) Verwarmingsbuizen Zonneboiler Doorstroombegrenzers Spaardouchekop Afstelling en onderhoud Nachtverlaging Vloer (wet) Vloer (min) Vloer (max) Dak (min) Dak (max) Buitenmuren (min) Buitenmuren (max) Verbeterd dubbel glas HR+ glas Verwarmingsinstallatie type 1 Verwarmingsinstallatie type 2 …

F

Aantal woningen

A

G

H

Energieverbruik 'historische' toestand

=F2*G2

Energiebesparing voor de verschillende maatregelen

=F2*G33 =F4*G4 =F5*G5 =F6*G6 =F7*G7 =F8*G8 =F9*G9 =F10*G10 =F11*G11 =F&2*G12 =F13*G13 =F14*G14 =F15*G15 =F16*G16 =F17*G17 =F18*G18 =F19*G19 =F20*G20 =F21*G21 =F22*G22 =F23*G23

I Totaal verbruik = H2-som(H3:H23)

BIJLAGE B Ø WONINGPARK IN 2000 Aantal

<1945

1946-1970

Appartement

Centraal

1971-1990

>1990

Dubbel glas Isolatie dak Isolatie muur Isolatie distributieleidingen Zonneboiler Dubbel glas Isolatie dak Isolatie muur Isolatie distributieleidingen Zonneboiler Dubbel glas Isolatie dak Isolatie muur Isolatie distributieleidingen Zonneboiler Dubbel glas Isolatie dak Isolatie muur Isolatie distributieleidingen Zonneboiler

Stookolie

Hout

Steenkool

Aardgas

LPG

Elektricit eit

11327 5334 1628 2867 5536 21 60471 33604 36462 26616 37360 35 21515 14294 15669 14264 15827 23 3379 3131 3094 3136 2903 6

42 27 5 8 22 0 44 27 40 19 29 0 34 31 23 22 22 0 11 7 7 7 7 0

20 10 10 4 6 0 52 28 34 32 34 0 30 22 24 24 21 0 11 7 7 7 8 0

31741 18007 10692 9858 15885 63 94677 56336 56268 39806 48339 56 68290 52120 52473 48452 47000 61 56543 54134 53511 53602 49065 109

198 75 49 44 95 3 294 180 209 183 172 0 168 123 128 95 108 1 153 138 141 142 143 1

2568 1525 2358 1339 1498 7 7382 5179 5117 4828 4413 9 8729 7609 7507 7276 6587 14 10061 9399 9504 9427 8992 17

Aantal

<1945

1946-1970

Appartement

Decentraal

1971-1990

>1990


Stookolie

Hout

Steenkool

Aardgas

LPG

Elektricit eit

839 283 243 117 0 6 1169 557 537 391 0 0 309 186 223 200 0 2 125 90 96 91 0 0

163 61 53 29 0 4 121 66 60 35 0 0 65 52 43 41 0 1 31 28 26 26 0 1

527 122 116 52 0 0 490 194 127 86 0 0 50 36 21 22 0 0 10 8 10 7 0 0

21526 7572 7090 2748 0 42 24787 11071 8377 5275 0 18 2236 1245 1280 1099 0 0 1759 1453 1548 1432 0 3

355 112 123 49 0 0 281 111 105 78 0 4 81 38 52 50 0 2 31 25 21 19 0 2

4532 2795 2761 1597 0 7 8013 6285 5430 4685 0 7 11741 10913 10206 9970 0 5 15435 14727 14563 14340 0 18

Aantal

<1945

1946-1970

Open bebouwing

Centraal

1971-1990

>1990


Stookolie

Hout

Steenkool

Aardgas

LPG

Elektricit eit

60809 41887 3171 15751 43430 212 168373 115653 81490 49063 126513 352 164837 145401 116363 109612 139473 516 61400 60789 54602 55247 49450 224

605 427 48 184 423 7 764 534 407 200 559 7 1035 937 747 736 888 6 406 401 377 363 348 3

277 155 10 58 179 3 376 232 149 75 286 2 569 527 411 405 492 1 53 52 44 50 49 0

22670 17014 1737 7102 15211 118 42886 32060 25570 14705 30346 133 74337 68923 59669 56702 60736 257 66913 66154 60979 62534 54484 316

1653 1217 94 559 1043 14 1423 1000 994 554 893 5 1366 1185 1095 1074 1081 0 898 880 847 798 767 10

921 745 221 528 529 13 1981 1730 1577 1454 1238 11 15226 15007 13256 14657 11478 109 3604 3563 3303 3463 2932 94

Aantal

<1945

1946-1970

Open bebouwing

Decentraal

1971-1990

>1990


Stookolie

Hout

Steenkool

Aardgas

LPG

Elektricit eit

24820 9759 6245 2463 0 35 17158 7806 4834 2952 0 21 4141 3142 2707 2592 0 14 1345 1249 1164 1097 0 6

6517 3226 2324 1083 0 44 3436 1971 1334 868 0 21 3441 3083 2619 2588 0 37 1282 1231 1153 1092 0 23

14313 4469 2994 1081 0 10 7001 2641 1578 956 0 6 2345 1958 1588 1565 0 11 345 317 284 262 0 3

12823 6242 4513 1679 0 25 10815 5760 3634 1982 0 9 3187 2762 2350 2193 0 17 1579 1517 1375 1386 0 15

6291 2994 1969 704 0 8 4095 2174 1493 946 0 4 1194 865 911 797 0 2 313 278 268 243 0 5

5441 4204 3186 2235 0 23 6043 4966 3675 3066 0 18 34315 33678 29074 31734 0 110 11145 11024 10101 10493 0 119

Aantal

<1945

1946-1970

Halfopen bebouwing

Centraal

1971-1990

>1990


Stookolie

Hout

Steenkool

Aardgas

LPG

Elektricit eit

34942 23982 1399 7916 24031 53 90909 60009 39599 21944 64159 89 38081 29956 22619 20884 28551 60 7284 7177 6025 6556 5671 20

279 211 7 83 205 3 317 211 162 80 205 0 304 256 202 187 243 2 84 83 69 76 67 0

133 77 7 29 105 1 205 110 82 36 141 0 156 123 101 95 123 0 16 13 13 13 15 0

33890 26086 1891 10058 21769 123 57763 42040 32839 16083 37628 115 53373 45199 37628 34206 38313 84 29100 28725 25690 27414 22979 114

636 446 20 163 360 0 549 360 329 132 271 4 151 127 100 91 107 0 130 92 84 85 72 0

784 622 113 402 427 5 1313 1052 848 685 696 4 3425 3312 2797 3224 2408 8 1047 1026 939 95 835 6

Aantal

<1945

1946-1970

Halfopen bebouwing

Decentraal

1971-1990

>1990


Stookolie

Hout

Steenkool

Aardgas

LPG

Elektricite it

17564 7615 5295 2108 0 25 17758 8754 4831 2783 0 9 1966 1260 1052 903 0 1 322 290 248 260 0 1

2871 1271 1171 581 0 12 1625 789 609 370 0 0 865 735 602 622 0 6 268 258 229 231 0 6

8906 3260 2251 825 0 14 5834 2463 1324 752 0 4 917 667 538 495 0 0 103 97 76 86 0 0

25502 13719 9865 3640 0 23 27047 15789 8732 4395 0 18 3131 2354 1819 1571 0 3 829 791 696 725 0 5

2814 1326 908 320 0 2 2568 1305 657 374 0 0 302 185 170 139 0 0 51 33 32 26 0 0

4568 3483 2410 1749 0 6 5895 4693 4141 2009 0 5 9050 8785 7131 8057 0 13 3337 3297 2914 3081 0 11

Aantal

<1945

1946-1970

Gesloten bebouwing

Centraal

1971-1990

>1990


Stookolie

Hout

Steenkool

Aardgas

LPG

Elektricit eit

34644 21433 1204 5844 22637 55 46457 29854 24114 12122 32087 38 12997 9649 7781 6308 8721 20 1367 1312 1114 1187 1063 6

202 154 12 59 140 2 147 109 102 50 103 2 111 91 83 63 97 0 18 18 12 16 13 0

207 105 16 30 112 0 124 72 67 28 96 2 57 44 35 23 40 0 9 6 7 5 8 0

100670 73891 4217 23899 61589 214 68847 48780 48577 19085 43925 71 39975 32635 28154 23641 26533 51 15130 14741 13539 13949 11763 52

340 210 21 69 187 2 192 115 127 48 107 0 55 39 33 25 32 0 33 32 28 28 27 0

1835 1298 237 703 1014 9 1517 1144 1218 731 845 2 1683 1559 1384 1441 1138 8 767 739 681 708 639 4

Aantal

<1945

1946-1970

Gesloten bebouwing

Decentraal

1971-1990

>1990


Stookolie

Hout

Steenkool

Aardgas

LPG

Elektricite it

17398 7184 5157 1756 0 9 11116 5157 3201 1819 0 11 1096 640 529 420 0 0 116 93 79 83 0 0

2454 1300 1007 425 0 12 947 509 388 246 0 4 324 277 214 177 0 1 68 64 53 55 0 1

13654 4619 3664 1105 0 10 4589 1936 1331 642 0 4 507 326 295 248 0 0 35 28 23 26 0 1

102984 51856 41611 11715 0 97 45465 24649 16538 7518 0 25 3109 2083 1741 1345 0 2 687 592 534 532 0 1

1850 734 540 184 0 4 901 391 255 144 0 0 89 52 38 36 0 0 9 4 3 5 0 0

9723 6988 5441 2688 0 7 6026 4524 3042 1937 0 7 3917 3754 3062 3283 0 10 1803 1764 1535 1562 0 6

BIJLAGE C

Isolatie distributieleidingen in onverwarmde ruimten

Gebruik van actieve zonne-energie (met dekkingsgraad 50 % voor SWW)

Isolatie muren (huidige wetgeving)

Isolatie muren (minimaal technische haalbaar)

Isolatie muren (maximaal technisch haalbaar)

Isolatie dak (huidige wetgeving)

Isolatie dak (minimaal technische haalbaar)

Isolatie dak (maximaal technisch haalbaar)

Isolatie vloer (minimaal technische haalbaar)

Isolatie vloer (maximaal technisch haalbaar)

Dubbel glas

Verbeterd dubbel glas

HR+ glas

6,1 5,1 5,1 5,1

3,6 3,2 2,9 1,9

20,3 17,8 16,1 13,9

2,8 2,8 2,8 2,8

5,7 5,7 5,7 5,7

13,2 15,4 4,4 6,6

26,3 30,7 21,9 33,1

36,2 42,3 35,1 53,0

34,1 39,7 22,7 28,4

36,9 43,0 26,5 33,1

45,4 53,0 37,8 47,3

3,8 4,4 5,0 6,3

5,7 6,6 7,6 9,5

11,8 13,8 15,8 19,7

32,7 38,1 43,6 54,5

49,0 57,2 65,4 81,7

55,9 65,2 74,5 93,1

Halfopen

< 1945 1946-1970 1971-1991 > 1991

1,8 1,5 1,5 1,5

6,1 5,1 5,1 5,1

3,5 3,0 2,7 1,8

19,3 16,9 15,1 12,9

2,8 2,8 2,8 2,8

5,7 5,7 5,7 5,7

8,4 9,8 2,8 4,2

16,9 19,7 14,0 21,0

23,2 27,0 22,5 33,5

31,0 36,2 20,7 25,8

33,6 39,2 24,1 30,1

41,3 48,2 34,4 43,0

3,4 4,0 4,6 5,7

5,2 6,0 6,9 8,6

10,8 12,6 14,3 17,9

19,6 22,8 26,1 32,6

29,4 34,3 39,1 48,9

33,4 39,0 44,6 55,7

Gesloten

< 1945 1946-1970 1971-1991 > 1991

1,8 1,5 1,5 1,5

6,1 5,1 5,1 5,1

3,3 2,9 2,5 1,6

18,2 15,9 13,8 11,6

2,8 2,8 2,8 2,8

5,7 5,7 5,7 5,7

5,6 6,5 1,9 2,7

11,2 13,1 9,3 13,6

15,4 18,0 14,9 21,7

26,7 31,1 17,8 22,2

28,9 33,7 20,7 25,9

35,5 41,5 29,6 37,0

3,0 3,5 3,9 4,9

4,4 5,2 5,9 7,4

9,3 10,8 12,3 15,4

11,1 12,9 14,8 18,5

16,6 19,4 22,2 27,7

19,0 22,1 25,3 31,6

Appartement

< 1945 1946-1970 1971-1991 > 1991

1,8 1,5 1,5 1,5

6,1 5,1 5,1 5,1

3,3 2,9 2,5 1,6

18,2 15,9 13,8 11,6

2,8 2,8 2,8 2,8

0,0 0,0 0,0 0,0

2,9 3,4 1,0 1,2

5,8 6,8 4,8 6,1

8,0 9,3 7,7 9,7

6,5 7,6 4,3 5,4

7,1 8,2 5,1 6,3

8,7 10,1 7,2 9,0

0,7 0,8 1,0 1,2

1,1 1,3 1,4 1,8

2,3 2,6 3,0 3,8

3,7 4,3 4,9 6,1

5,5 6,4 7,3 9,1

6,3 7,3 8,3 10,4

Besparing (GJ/jaar)

Isolatie vloer (huidige wetgeving)

Aanpassen regeling binnentemperatuur (nachtverlaging)

1,8 1,5 1,5 1,5

Gebruik van spaardouchekoppen

Open

< 1945 1946-1970 1971-1991 > 1991

Gebruik van doorstroombegrenzers

Goede afstelling en onderhoud verwarmingsketel

Ø ENERGIEBESPARINGEN DOOR HET NEMEN VAN BESPARENDE MAATREGELEN

BIJLAGE D Ø GEHATEERDE KARAKTERISTIEKEN PER TYPE WONING dakopp. (m²)

gem. Hoogte (m)

verwarmd vloeropp. (m²)

raamopp. (m²)

muuropp. (m²)

60 55 47 12

60 55 47 12

3 3 3 3

72 66 57 14

29 17 10 7

140 89 59 31

404 303 229 75

84 77 66 16

84 77 66 16

3 3 3 3

101 92 79 19

40 24 14 10

195 125 83 43

578 526 452 258

462 346 261 86

96 88 75 18

96 88 75 18

3 3 3 3

116 105 90 22

46 28 16 12

223 143 95 49

722 657 565 323

578 432 327 108

120 110 94 23

120 110 94 23

3 3 3 3

144 131 113 28

58 35 20 15

337 213 138 62

compactheid (m)

volume (m³)

opp. (m²)

<1945 open bebouwing halfopen bebouwing gesloten bebouwing appartement

1,25 1,52 1,73 3,00

361 329 283 162

289 216 163 54

1946-1970 open bebouwing halfopen bebouwing gesloten bebouwing appartement

1,25 1,52 1,73 3,00

505 460 396 226

1971-1991 open bebouwing halfopen bebouwing gesloten bebouwing appartement

1,25 1,52 1,73 3,00

> 1991 open bebouwing halfopen bebouwing gesloten bebouwing appartement

1,25 1,52 1,73 3,00

Grondopp. vloeropp. (m²)

BIJLAGE E Ø RENDEMENTEN KETELS EN KACHELS

CENTRAAL Stookolie ketel jaren '70 Stookolie ketel jaren '80 Stookolie ketel jaren '90 Aardgas ketel jaren '70 Aardgas ketel jaren '80 Aardgas ketel jaren '90 Aardgas modulerende ketel Aardgas condenserende ketel Hout Steenkool LPG DECENTRAAL Aardgas oud Aardgas nieuw Stookolie oud Stookolie nieuw Steenkool oud Steenkool nieuw Hout oud Hout nieuw LPG oud LPG nieuw

productierendement

regelingsrendement

afgifterendement

distributierendeme nt

installatierendeme nt

68% 77% 90% 73% 75% 90% 94% 102%

90% 90% 90% 90% 90% 90% 98% 98%

95% 95% 95% 95% 95% 95% 95% 95%

95% 95% 95% 95% 95% 95% 95% 95%

55% 63% 72% 59% 61% 72% 83% 90% 50% 50% 63%

87% 94% 72% 87% 70% 89%

87% 87% 75% 75% 70% 70%

90% 90% 90% 90% 82% 82%

68% 74% 49% 59% 40% 51% 40% 51% 68% 74%

BIJLAGE F Ø BESPARINGEN DOOR HET INSTALLEREN VAN EEN INSTALLATIE MET EEN HOGER RENDEMENT Besparing installatie (GJ) Nieuwe kachel

Centraal Stookolie Decentraal

Centraal Aardgas Decentraal

Appartement

Hout

Decentraal

Steenkool

Decentraal

LPG

Decentraal

< 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991

Ketel jaren '80

Ketel jaren '90

4,0 5,6 6,2

8,2 11,5 12,7

1,1 1,6 1,8

8,4 11,7 12,9

Modulerenede ketel

Condenserend e ketel

10,4 14,6 16,1 7,4

12,5 17,4 19,2 11,3

7,0 9,8 10,7 13,4

2,3 3,2 3,6 4,5 9,8 13,7 15,1 18,9 4,3 6,1 6,7 8,3 2,2 3,1 3,4 4,2

Besparing installatie (GJ) Nieuwe kachel


Centraal Aardgas Decentraal

Open bebouwing

Hout

Decentraal

Steenkool

Decentraal

LPG

Decentraal

< 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991

Ketel jaren '80

Ketel jaren '90

20,2 28,3 28,7

41,7 58,4 59,0

5,8 8,1 8,2

42,4 59,3 60,0

Modulerenede ketel


52,8 73,9 74,7 34,2

63,1 88,3 89,3 52,4

35,3 49,4 49,9 62,4

11,8 16,5 16,6 20,8 49,6 69,5 70,2 87,8 21,9 30,7 31,0 38,8 11,1 15,5 15,7 19,6



Centraal Aardgas Half-open bebouwing

Decentraal

Hout

Decentraal

Steenkool

Decentraal

LPG

Decentraal

< 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991

Ketel jaren '80

Ketel jaren '90

15,4 21,6 21,6

31,7 44,4 44,5

4,4 6,2 6,2

32,3 45,2 45,2

Modulerenede ketel


40,2 56,3 56,3 25,8

48,0 67,2 67,3 39,5

26,8 37,6 37,6 47,0

8,9 12,5 12,5 15,7 37,8 52,9 52,9 66,2 16,7 23,3 23,4 29,2 8,4 11,8 11,8 14,8



Centraal Aardgas Gesloten bebouwing

Decentraal

Hout

Decentraal

Steenkool

Decentraal

LPG

Decentraal

< 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991 < 1945 1946-1970 1970-1990 > 1991

Ketel jaren '80

Ketel jaren '90

11,4 16,0 15,8

23,5 32,9 32,6

3,3 4,6 4,5

23,9 33,4 33,1

Modulerenede ketel


29,7 41,6 41,3 18,9

35,5 49,7 49,3 28,9

19,9 27,8 27,6 34,5

6,6 9,3 9,2 11,5 27,9 39,1 38,8 48,5 12,3 17,3 17,1 21,4 6,2 8,7 8,7 10,8

Vertrouwelijk. (Contract )

Recommend Documents