VERNUFTELINGEN IN HOUT De rol van de molenmaker in de overgang van wind naar stoom in de Zaanstreek. Jur Kingma Gilde van Vrijwillige Molenaars afdeling Noord Holland 10 april 2015
Waar ga ik het over hebben? • • • • • • • •
Het Noorderkwartier als molenland Het houten tijdperk Vernuftelingen in hout Opkomst van de Zaanstreek Komst van stoomaandrijving. Verstoming van molens Nieuwe stoomfabrieken Niet alleen de aandrijving veranderde
Noorderkwartier in 800
Een uitgestrekt veengebied dat nauwelijks was bewoond. De Romeinen kwamen tot Het Y.
De middeleeuwse wereld • Feodaal stelsel • Het domein staat centraal in de landbouweconomie • Allebei niet sterk in Holland. Graaf Floris V kocht medewerking van de inwoners met belastingvrijdom etc • De West-Europese kustvlakten werden in cultuur gebracht. • Noorderkwartier: Veenbulten werden ontwaterd. • Veen werd verbrand voor zoutwinning • Turfwinning
Ontstaan van het veenweidengebied De daling van het maaiveld in de loop van de eeuwen. Ontwatering , uitdroging, inklinking en oxidatie In de middeleeuwen toenemend wateroverlast
Bodemdaling 4 meter in 6 eeuwen
Zo zag het Noorderkwartier er rond 1350 uit - 1105 Zanddijk bij NoordBakkum Abdij van Egmond - 1180 Waterlandse ringdijk gereed. - 1196 Nieuwendijk bij Alkmaar. - 1215 eerste waterschap ingesteld door Graaf Willem I - 13e eeuw Westfriese omringdijk 126 km - 1270 Dam in Zaan - Rond 1350 grootste deel Noorderkwartier omdijkt.
Een nieuwe vaarroute door Holland: 1544 Toenemende wateroverlast: bevel tot sluiting zeegaten bij Edam en Nieuwendam. 1544 Hondsbossche sluis in de Hogendam te Zaandam. Zaandam wordt de toegangspoort tot het Noorderkwartier.
Watertransport is goedkoop
Plattelandseconomie in de Noorderkwartier 16e eeuw • • • • • • •
Beschuitbakkerij Linnenblekerij Stijfselmakerij Visserij Veeteelt Zeevaart Binnenvaart
Watermolen was Romeinse uitvinding • De watermolen komt uit het Romeinse Rijk en kende in de Middeleeuwen een grote verspreiding in Europa. • De watermolen werd in de Middeleeuwen gebruikt voor andere bewerkingen zoals: vollen van wol, pletten van oliezaden, stampen van lompen in papierfabricage etc.
Het Houten Tijdperk Villard d' Honnecourt tekende in het begin van de 13e eeuw een Middeleeuwse zaagmolen op waterkracht. Dit is een klopmolen met een nokkenas en een tak als veer. Symbool van het Houten Tijdperk.
Hout: universeel constructiemateriaal en grondstof Brandhout Huizen, Kerken Schepen Molens. Werktuigen Wagens Wapens Boerderijen Bruggen, kranen Bleekassen Huisraad Houtskool
Eeuwen later: Mijnstuten,
telegraafpalen, dwarsliggers, houtslijp voor papierfabricage
De grote houten middeleeuwse machine: de standerdmolen •
•
De windkorenmolen ontstond in de ontginningsgebieden van de Westeuropese kustvlakte. Andere belangrijke uitvindingen uit de Middeleeuwen zijn de drukpers, het spinnewiel, het buskruit en het uurwerk.
Verspreiding van windmolen in de West-Europese kustvlaktes De oudste vermeldingen komen begin 11e eeuw uit het huidige Frans Vlaanderen. Rond 1180 windmolens in Vlaanderen, Normandië en East Anglia. Nederland: 1221 Willemskerke, 1240 Merum, 1253 Langerak. Het waren korenmolens die meel maalden voor de lokale markt (bakkers).
Ze maakten deel uit van het feodale economisch systeem van de landheren en kloosters
Oudste molens in Noord Holland
Haarlem 1274 Jisp 1321 Oudste poldermolen 1408 bij Alkmaar Door de Spanjaarden zijn in 1574 6 Zaanse korenmolens vernield
Latere innovatie 1612-1650 Oud Hollandse tuigage/wieken
De eerste Hollandse Molenmakers 1320 meester Heyneman ging voor de graaf van Holland naar Dordrecht om een nieuwe maalsteen voor de korenmolen van Beverwijk te kopen. Eerste Hollandse poldermolen in 1407 in de buurt van Alkmaar gebouwd door de Alkmaarse timmerlieden Pieter Aerentsz., Dammas Jansz. en meester Govert.
Torenmolens kwamen later Kasteeltorenmolens Muurtorenmolens Vrijstaande dorpsmolens
Geervliet 1382 Wijk bij Duurstede 1382? Huissen 1380? Didam 1408
Bovenkruiers; houten torenmolens in de eerste droogmakerijen • 1527 Achtermeer bij Alkmaar droog gemaakt. • Aanvankelijk wipmolens later binnenkruiers afgeleid van torenmolen. • 1563-1566 De eerste Hollandse poldermolens bij droogmaking van de Berger- en Egmondermeer. • Staartkruiing vanaf 1607
Bouwers van Poldermolens • 1545 meester Jacob uit Delft bouwde poldermolens voor polder Grootslag bij Enkhuizen. • Droogmaking Beemster: Het ontwerpbestek was van de molenmakers Jacob Meusz uit Den Haag en Dirck Jansz uit Hoorn. Inschrijving op 31 december 1607. Er waren 16 inschrijvers. Ze waren afkomstig van de stad Delft tot het dorp Mastenbroek.
Twee typen poldermolens: bovenkruiers en wipmolens
Landschapsontwikkeling in Noorderkwartier leidde dus tot: • Een stelsel van efficiënte watertransportwegen. • Veel kennis en ervaring op het gebied van molenbouw door de bouw van poldermolens. • Timmerbazen/molenmakers waren over het hele gebied van de Noordelijke Habsburgse Nederlanden en later de Republiek actief.
De vernuftelingen van de Renaissance • handschriften zoals Leonardo da Vinci en Villard d’Honnecourt • 1511 eerste uitgave Vitruvius: Re Architecture • 1556 Agricola: Re Metallica
Hollandse vernuftelingen • Ridder Albert de Veer • Cornelis Drebbel • Jan van Scorel • Simon Stevin • Jan Adriaansz Leeghwater • Cornelis Corneliszoon
PAUZE: 20 minuten Straks verder over de vernuftelingen in hout
De vernufteling Cornelis Corneliszoon van Uitgeest Hij vond een manier uit, om de roterende beweging van de wieken om te zetten in een lineaire, een op en neergaande beweging van ramen, waarin hij zaagbladen bevestigde. Hij ontving voor de uitvinding van de Staten van Holland in 1593 een octrooi voor 12 jaar.
Andere uitvindingen van Cornelis Corneliszoon • octrooien o.a. voor kollerstenen en een rosmolen.
Begin Gouden Eeuw veel molenoctrooien • 1589 Ridder Albert de Veer: houtrasprosmolen • 1589 Jan Maertsz uit Jisp meelbuilmachine • 1598 Ellert de Veer rosmolen met balanspompen • 1600 Pauwels Corneliss en Pieter Pieterss windmolen met verticale as • 1601 Cornelisz in Sanredam zaagmolen zonder krukas
ALKMAAR als oudste centrum van de Industrie windmolens
Bovenkruier poldermolen 1532-1533 oliemolen 1582 papiermolen 1586 hennepklopper 1581 volmolen 1595 houtzager 1593
Industriemolens werkten niet voor de lokale markt. Ze deden andere bewerkingen dan het malen van meel. Men betaalde alleen windbelasting; de windbrief. Geen feodale molendwang.
Diffusie van molenmakerskennis • Windoliemolen kwam uit Vlaanderen naar Holland • Adaptatie van bewerkingen uit water- en rosmolens in windmolens. Inspiratie van waterpapiermolens uit Duitsland, waterzaagmolens in Ryfylke district Noorwegen, watervolmolens en rosmolens met kollerstenen voor ertsbewerking uit Saksen etc.
Geleidelijke verdwijning van de standerdmolen in Zaanstreek
• Kaart van Jisp in 1668 • Bovenkruiers en standerdmolens
Industriemolens aan de Zaan
1596 zaagmolen Oostzaandam 1600 hennepklopper Krommenie 1601 oliemolen Zaandijk 1602 verfhoutmolen Zaandijk 1604 Bovenkruier houtzaagmolen 1605 papiermolen Zaandijk
Aantal industriemolens in Het Noorderkwartier jaar 1630 1731 1795 Zaanstreek 128 584 482 Vier steden* 30 32 26 Rest 33 60 52 Zaanse aandeel in industriemolens Repuliek in 1630 50%. In Noorderkwartier 67% * Purmerend+Edam+Monninkendam+Alkmaar
1680 Oost- en Westzaandam
De Zaan als transportweg •
•
•
De hoofdverkeersader was de Zaan met beurt- en veerschuiten, “wilde vaart”. Vlotten, boeiers, tentjachten, etc. Loodrecht daarop talloze sluissloten. Sluizen waren verkeersknooppunten De sluissloten stonden in verbinding met talloze sloten en vaarten in het veenweidengebied
•
•
In Wormerveer, Wormer en Zaandijk stonden veel molens aan oevers van de Zaan omdat de oudere woonkernen verder van de Zaan af lagen en de oevers nog onbebouwd waren. De bebouwing van de zuidelijke Zaanoevers bestond grotendeels uit woonhuizen en pakhuizen. De molens stonden in het Oostzijderveld, het Westzijderveld, het Guisveld en de bannen van Wormer, Jisp en Neck: het gebied van de veenweiden.
Een molenrijk in een zoetwater dokkensysteem
Spectaculaire groei van het aantal windmolens van 1630 tot 1729
1630 Banne Westzanen = Koog aan de Zaan + Zaandijk + Westzaan + Wormerveer: 35 windmolens. 13 oliemolens, 16 zaagmolens 3 papiermolens.
Hele Zaanstreek 109 windmolens
1729 Koog 43 windmolens Zaandijk 29 windmolens Koog 10 olie- en 10 zaagmolens Zaandijk 7 oliemolens en 3 tabaksstampers Banne Westzaan: 143
1729 Hele Zaanstreek 630 windmolens
Molens aan de Weelsloot in Koog aan de Zaan 1620 oliemolen Het Pink 1637 oliemolen Het Kieft 1660 balkenzager Het Roode Kalf 1685 pelmolen Het Oude Big 1694 verfmolen Het Gekroonde Zeepaard 1697 pelmolen Sint Jacob 1703 veerzager De Koot 1712 pelmolen Het Kloen 1719 pelmolen Glazemaker 1728 pelmolen De Jonge Wildeman 1747 pelmolen De Matsman
In 125 jaar elf windmolens gebouwd
Zaandijk 1793
1520 inwoners 268 huizen 20 molens 1 molen op 75 inwoners werkgelegenheid 300-400?
1811
Zaanstreek 23658 inwoners De vier steden Noorderkwartier 16367 inwoners
Scheepsbouw en houtzagerij • 1630: 53 zaagmolens. • 1731: 256 zaagmolens. • 1795: 144.
Er ontstond een nauwe relatie tijdens houtzagerij, scheepsbouw en walvisvaart.
De oorsprong van de houten pakhuizen: vakwerkhuizen en scheepsbouw
Soorten Zaanse pakhuizen. Het houten juk als basis eenheid
Vele toepassingen van de houten schuren Opslag van granen. Opslag van oliezaden. Schuren om gezaagd hout te drogen. Opslag van lompen voor papiermolens. Schuren om papier te drogen. Opslag van papier voor verkoop. Opslag van kalk, mineralen en verfhout voor verfmolens. Droogschuren voor stijfselbereiding. Droogschuren loodwitmolens
Zaanse industriemolen: staartkruier op een houten pakhuis. Centrale krachtbron + werktuigen + opslag.
Innovaties in Zaanse molens: 1.
Paltrok houtzaagmolen
• Eigenlijk een standerdmolen met zaagramen. Draait op een standerd (koningstijl) en een bakstenen ring (met kruirollers) • Octrooi waarschijnlijk uit 1595 (Franck Jansz van Hoorn)
Innovaties in Zaanse molens: 2.
Verfhoutraspmolen
Kapperij • Nokkenas met vallende beitels. In gebruik in papiermolens, verfmolens, snuifmolens.
Innovaties in Zaanse molens: 3. Witpapiermolens • De Vergulde Bijenkorf. In 1674 ingericht als witpapiermolen. • 50-60 arbeiders, arbeidsters en kinderen vonden werk op zo’n molen. • Hollander
Innovaties in Zaanse molens: 4. Pelmolens • Symen Jansz 1639
Kwaliteitsverbetering door mechanisatie Witpapierfabricage Zeildoekfabricage Verfstoffabricage Gortpellerij
1731 • 583 industriemolens • 286 pakhuizen.
De katoenspinnerij als model voor de moderne fabriek
Watermolen is basis van fabriek in Engeland. Windmolen basis van fabriek in de Zaanstreek
Richard Arkwright
Newcomen vuurmachine was een pompwerktuig 1712 mijnpomp van Thomas Newcomen: Vuurmachine = atmosferische stoommachine
Stoom in de fabriek: molenmaker John Smeaton (1724-1792) •
•
• •
Verbeterde de stoompomp van Newcomen, de windmolen en de watermolen.oa. Gietijzeren molenassen. Experimenteerde met stoomaandrijving in watermolens: pompte met stoompomp water in de molenvijvers terug. Stichter van de eerste Engelse ingenieursvereniging Bezocht Holland en de Zaanstreek in 1756
John Smeaton verfhoutrasp Engels patent 1756! De Hollander maalbak werd overal in Europa en zelfs in de USA gekopieerd. Pelmolen werd nagebouwd in Schotland. Talloze Zaanse molenmakers vertrokken naar het buitenland om daar zaagmolens, papiermolens of oliemolens te bouwen.
James Watt en de verbetering van de Newcomen machine • •
• •
•
Systematische experimenten met stoom. Condensatie in apart condenstatievat (condensor). Dubbele werking van stoomkracht. Omzetten van stoomkracht in roterende beweging. Parallellogram voor de geleiding van de zuigerstang
Nederland verstoomt langzaam
• 1807 Koperpletterij van Heus Amsterdam • 1810 droogmakerij Mijdrechtse Poel • 1819 stoomgemaal Arkelse Dam • 1824 wolspinerij Pieter van Dooren in Tilburg
Stoom in Noord Holland • 1810 Mijdrechtse Poel • 1816 Engelse s.s. Defiance op het Y • 1824 stoompomp marinedok Den Helder • 1825 overstromingen Waterland en Wijde Wormer; 7 stoompompen van Cockerill uit Luik • 1827 stoomboot Mercurius Amsterdam Zaandam
Stoom komt naar de Zaan • Het Groot NoordHollands kanaal in 1824 geopend. 1850 opening Wormerveerse zeehaven in Kogerpolder. Zaanse verstoming begint in Noordelijke Zaanstreek
Het drama van het Fortuin • Deze papiermolen werd in 1838 verstoomd. • Drama door onkunde bij leverancier Roentgen. • Te vroege innovatie. Maalbakken werden weer aangedreven door windmolen. • Niet economisch • Brandstof turf
Stoom een succes: Papierfabriek de Eendracht De stoommachine dreef vanaf 1845 de papiermachine aan. De Windmolen dreef tot 1892 de nieuwe maalbakken aan. De fabriek, een soort Palladiaanse villa, staat tussen de houten droogschuren.
Onder architectuur gebouwd Stoomolieslagerij de Liefde in 1850 en de stoomrijstpellerij De Nijverheid in 1853 zijn ontworpen door de Zaandamse stadsarchitectingenieur L.J.Immink (18221869)
L.J.Immink (1822-1869)
Stadsarchitect-ingenieur van Zaandam. Bouwde scholen, kerken, de gasfabriek, sluizen, huizen en fabrieken. Ontwierp stadsuitbreidingen. Directeur stadstekenschool o.a. voor molenmakers Leermeester van Dolf van Gendt ( o.a. Concertgebouw Amsterdam)
1853 stoomrijstpellerij De Nijverheid
De meelfabriek en de oliefabriek delen de stoommachine • De Tijd 1857 • De Vlijt 1860 • Vier pakhuizen • Bouwer molenmaker Gorter
Wind en stoom naast elkaar Zoals in Engeland waterkracht en stoomkracht lang naast elkaar bleven bestaan gebeurde dat in Nederland met windkracht en stoomkracht.
Nieuwe vormen van industrie • De chocoladeindustrie kende een grote groei door de bescheiden toename van de welvaart van grote delen van de bevolking. De verstoming van de Zaanstroom in 1872. • 1831 eerste rijstpeller • Patentolie, lakstokerij etc
Verstoming leidde tot veel knelpunten • Transmissie • Constructie van gebouwen • Brandgevaar • Schaalvergroting • Intern transport • Werktuigen. • Stof • Arbeid • Opslag
Transmissie via gaandewerk Aanvankelijk rechtstreek op het gaandewerk van de molen. Dit is een tekening uit 1897. het gaat hier om een petroleummotor. Later kwam het drijfwerk.
Transmissie met gietijzeren assen en kamwielen. Later riemen en drijfwerk
De eerste stoommachines stonden in de fabriek
Machinekamer komt later buiten de fabriek te liggen
Brandveiligheid
Schaalvergroting verf
Schaalvergroting houtzagerij
Continue uitbreiding vanaf 1880 Uitbreiding rijstpellerij De Unie (1876) in 1891
Intern transport, verticaal transport
Andere werktuigen
Hydraulische oliepersen 1888
Continu papiermachine
Papiermachine Schoolmeester
Stof :Cyclonen om zaagsel maar ook om stof af te zuigen
1878 explosie Washburn A mill: grootste meelfabriek ter wereld (Minneapolis)
Anders werken
Opslag: Steeds grotere pakhuizen
Andere krachtbronnen: Gasmotor • De voormalige papiermolen de Jonge Voorn in Wormerveer omgebouwd tot rijstpelmolen later met eigen gasfabriekje en gasmotor.
Andere krachtbronnen: De dieselmotor
Ombouw windmolen De Haan 1903: oliemotor patent Diesel
Meestal kleine stoommachines • Verticale ketel volgens systeem van Marshall’s uit Gainsborough Engeland. Veel in Zaanse stoomzagerijen gebruikt.
Aan een molen blijft men timmeren Molens vroegen veel onderhoud. Elk jaar staantijd voor reparaties. Geleidelijke invoering vernieuwingen: 1850 gietijzeren bovenassen. 1865 ijzeren roeden 1870 Pletterij met gietijzeren rollen. (namaak uit Engeland?) 1870? IJzeren legger voor kollergang IJzeren steenassen in verfmolens
Elk Zaandorp had een of meer molenmakerswerven. Soms werkten er wel 50 man.
Molenmakerijen
Stoomfabrieken 1850-1900 de periode van de molenmaker-aannemers • Molenmakers als Gorter, Boerendans en De Vries bouwden de eerste fabrieken volgens het model van architect Immink. • Gorter ontwikkelde zelfs een soort standaardfabriek.
De molenmaker en het ijzeren tijdperk Gietijzeren kolommen in rijstpakhuis Indië in 1887 De molenmaker paste zich aan het ijzeren tijdperk aan. Het houten tijdperk werd het ijzeren tijdperk
Deze tekeningen gietijzeren kolommen komen uit het archief van molenmaker Gorter. 1905-1910
De molenmaker als probleemoplosser bij de bouw van een fabriek
De molenmaker als werktuigbouwer
Papiermachine De Schoolmeester gebouwd door lokale molenmaker. Engels/Amerikaans voorbeeld van afbeelding afzuiging in rijstpellerij.
Harp en schepperij
De molenmaker als aannemer
Reparatie, afbraak, aanpassing en wederopbouw van molens
1876 opening Noordzeekanaal • Enige jaren later eigen Zaandamse zeehaven; grote aanvoer van hout en rijst. • Nieuwe impuls, vooral voor de Zuidelijke Zaanstreek. • Vanaf 1880 enorme groei op stoomkracht gebaseerde industrie
Elektriciteit het einde van stoom en molenmaker • Van Gelder Wormer 1892 opwekking stroom voor verlichting. 1909 elektromotor voor papiermachine, 1911 turboelektrische centrale. • 1914 Zaandam aan gesloten op Amsterdamse elektriciteitsnet • 1915 Wormerveer aangesloten op Noordhollands elektriciteitsnet • Rol molenmaker uitgespeeld
De erfenis • Het huidige bedrijfsleven: ADM Cocoa, Gerkens, Tate & Lyle, Lassie, Forbo/Linoleum, AAK , Verkade etc • Monumenten van bedrijf en techniek en maritiem erfgoed. 11 windmolens, houten pakhuizen, sluizen • Zaanse Schans. • Gerestaureerde fabrieken: de Adelaar, cacaotoren Boon, rijstpellerij Mercurius, gortfabriek Zwaardemaker, Verkade complex, Zaanwand Wormer Polak & Schwartz
Conclusies Evolutie en adaptatie vormde de basis van de industriële ontwikkeling in de Zaanstreek. Landschappelijke kenmerken hebben voor deel de industriële ontwikkeling bepaald. In het ontwikkelen en doorgeven van technische kennis hebben de molenmakers tot 1900 een belangrijke rol gespeeld. De overgang van windkracht naar stoomkracht betekende dat talloze nieuwe uitdagingen moesten worden opgelost.
