“Het is nu een kans voor de gemeente en ondernemers om hier mee te starten, het klimaat is er al, er zijn al initiatieven in de wijk, sluit hierbij aan.” Frank Dekkers, Onderneemkracht
Verkennend onderzoek Zorgeconomie Gemeente Zwolle en Kampen Ilse Hofland & Bas Warmerdam
Leeswijzer Het doel van dit document is weer te geven welke impulsen Zwolle en Kampen kunnen geven om potentiële (nieuwe) aanbieders te stimuleren om diensten en producten aan te bieden die mensen ondersteunen bij het langer zelfstandig blijven wonen. De resultaten zijn opgehaald in een verkennend onderzoek zorgeconomie. In deze uitwerking gaan we achtereenvolgens in op: 1. achtergrond en aanleiding 2. doel en aanpak 3. afbakening 4. meerwaarde voor belanghebbenden 5. de impulsen 6. aanbevelingen voor vervolg Nota bene: graag vermelden we expliciet dat we het heel fijn vonden dat ondernemers ook in het huidige economische klimaat meer dan bereid waren mee te werken aan deze verkenning.
© Hiemstra & De Vries
pagina 2
Achtergrond en aanleiding Vergrijzing, zelfredzaamheid en extramuralisering • De zorgvraag in Nederland neemt toe en legt daarmee een groter worden beslag op de economie • Daarnaast is er de wens om mensen met een beperking langer zelfstandig thuis te laten wonen • Dit leidt tot een verhoogde vraag naar en een betere kwaliteit van diensten en producten die langer zelfstandig thuis wonen ondersteunen
Zwolle –Kampen netwerkstad op zoek naar innovatie in zorg • Binnen de programmalijnen van Zwolle-Kampen netwerkstad zoektocht naar innovatie in de zorg • Het gebied wat nu nog niet belicht wordt, zijn potentiële nieuwe aanbieders voor de informele zorg en ondersteuningsvraag
Verkennend onderzoek naar ‘zorgeconomie’ • De gemeente Zwolle heeft gevraagd aan het extern adviesbureau Hiemstra & De Vries om een verkennend onderzoek uit te voeren naar zorgeconomie in de gemeente Zwolle en Kampen.
© Hiemstra & De Vries
pagina 3
Doel en aanpak van het onderzoek Het doel van het onderzoek is te verkennen welke impulsen Zwolle en Kampen kunnen geven om potentiële (nieuwe) aanbieders (van ondersteuning) te stimuleren om producten en diensten aan te bieden die mensen ondersteunen bij het langer zelfstandig blijven wonen.
verkennen • gesprekken met medewerkers zorginstellingen en medewerkers gemeente Zwolle en Kampen* • aanscherpen eerste verkenning in bijeenkomst medewerkers gemeente Zwolle, Kampen en zorginstellingen
inventariseren • gesprekken met ondernemers in de stad over wat voor impulsen zij nodig hebben van de gemeente om producten en diensten aan te bieden om mensen langer zelfstandig te laten wonen
uitwerken, toetsen en opleveren • delen en aanscherpen van de eerste resultaten van het onderzoek met medewerkers van de gemeente Zwolle en Kampen, zorginstellingen, maatschappelijke partners en ondernemers • opleveren eindrapport door Hiemstra & De Vries © Hiemstra & De Vries
* een uitgebreide lijst van aanwezigen tijdens de bijeenkomsten en gevoerde gesprekken is te vinden in bijlage 1
pagina 4
Afbakening Vanuit verschillende “hoeken” zijn diensten en producten beschikbaar die mensen nodig hebben om langer thuis te blijven wonen. In bijgaande figuur zijn de drie verschillende hoeken weergegeven als drie bollen. Hoek 1: producten en diensten gefinancierd vanuit ZVW, AWBZ en WMO Hoek 2: producten en diensten onbetaald, door vrijwilligers
1. Producten en diensten gefinancierd vanuit ZVW, AWBZ en WMO
2. Producten en diensten onbetaald, door vrijwilligers
Hoek 3: producten en diensten aangeboden door ondernemers/bedrijven gefinancierd met eigen middelen De rode stippellijn staat symbool voor de “totale bak” van beschikbare diensten en producten die mensen nodig hebben om langer thuis te blijven wonen. Het beeld is ook dat er overlap is. Dus dat bepaalde producten vanuit verschillende hoeken beschikbaar zijn. Zowel onbetaald via mantelzorg als via ondernemers.
3. Producten en diensten aangeboden door ondernemers/ bedrijven gefinancierd met eigen middelen
De focus in dit onderzoek ligt op de producten en diensten die aangeboden worden door ondernemers en bedrijven (de groene bol). Als we spreken over ondernemers bedoelen we vooral ZZP’ers en kleine zelfstandigen in de gemeente Zwolle of Kampen. © Hiemstra & De Vries
pagina 5
Afbakening: voorbeelden van producten en diensten die ondernemers in de stad aan kunnen bieden Luxe rolstoel 1. Ondersteuning en diensten gefinancierd vanuit ZVW, AWBZ en WMO
Luxe maaltijden bezorgd door restaurant
Internetcursus voor ouderen door Rabobank © Hiemstra & De Vries
2. Ondersteuning en diensten onbetaald, door vrijwilligers
3. Ondersteuning en diensten aangeboden door ondernemers/ bedrijven gefinancierd met eigen middelen
Werkgevers betalen zorgverlof voor mantelzorgers
‘Gezelschap’ in de vorm van domotica
pagina 6
Meerwaarde voor ondernemers en gemeente Het doel is duidelijk maar “what’s in it” voor de belanghebbenden? Waarom zou een ondernemer hier instappen en waarom wil de gemeente dit eigenlijk? Kortom wat is de winwin? Dit wordt hieronder toegelicht voor de belanghebbenden: ondernemer, gemeente, maatschappij en individu. Kansen voor de ondernemer: • door vergrijzing groeiende doelgroep: een vergrijzende bevolking zorgt voor een groeiende doelgroep die behoefte heeft aan producten en diensten die mensen helpen langer zelfstandig thuis te laten wonen. Dit is voor ondernemers een kans om hier nu al op in te spelen en zo ‘vooraan te staan’. • goodwill voor huidige en toekomstige afnemers: door in dit veld actief te zijn, creëert de ondernemer een meer maatschappelijk profiel waarmee hij mogelijk goodwill opbouwt bij huidige en toekomstige afnemers. Hiermee krijgt hij een meer betrouwbare ondernemersprofiel in de wijk. Een term die hier ook bij past is maatschappelijk verantwoord ondernemen. Kansen voor de gemeente: • invulling van een terugtrekkende overheid: de gemeente kan de verwachte toekomstige zorgvraag niet meer aan en wil daar ook een andere rol spelen. Door ondernemerschap hierin te stimuleren, wordt dit vormgegeven. • bezuinigingen als bijvangst: op het moment dat producten en diensten die op dit moment deels of geheel vanuit WMO of AWBZ gefinancierd worden door burgers zelf betaald worden, realiseert de gemeente een bezuiniging op het WMO-budget. Dit is niet het vertrekpunt voor het onderzoek en benoemen we daarom als bijvangst. Ook maken burgers als ze langer zelfstandig blijven wonen minder gebruik van duurdere 24-uurs zorg. © Hiemstra & De Vries
pagina 7
Kansen en voordelen voor maatschappij & burger Naast de kansen die het ondernemers en gemeente biedt, zijn er ook enkele (niet direct aantoonbare) voordelen en kansen voor de maatschappij & burger: •
het zet burgers in hun eigen kracht: door ze langer zelfstandig thuis te laten wonen
•
het creëert meer levensvreugde voor het individu: de verwachting is dat burgers gelukkiger zijn als ze langer zelfstandig thuis kunnen wonen
•
het versterkt civil society: de sociale cohesie in de wijk wordt versterkt en dat stimuleert het gebruik van sociale netwerken in de wijk
•
het stimuleert economische groei: er worden banen gecreëerd in een markt met een groeiende doelgroep
•
het benut het grijze vermogen in de stad: het benut kennis van de doelgroep en creëert werkgelegenheid voor ouderen die op dit moment niet (mogen of kunnen) werken
© Hiemstra & De Vries
pagina 8
Gedestilleerde generieke uitgangspunten voor gemeente-impulsen (1/2) Uit de gesprekken met ambtenaren en ondernemers en uit de bijeenkomsten met zorginstellingen zijn de volgende generieke uitgangspunten gedestilleerd. Deze uitgangspunten gelden voor alle impulsen die de gemeente kan geven om ondernemers te stimuleren om in deze markt te stappen. 1.
Neem het belang van de ondernemer als uitgangspunt: ondernemers zullen alleen in een nieuwe markt stappen als er voor hen een meerwaarde in zit (financieel, intrinsiek, behoud en uitbreiding markt en doelgroep). Daar zijn het ondernemers voor. De rol van de gemeente is het maatschappelijk belang te bewaken en de eventuele negatieve effecten van ondernemerschap op te vangen. Streef daarbij naar een win-win-win voor gemeente/maatschappij, ondernemer en burger
2.
Stimuleer en faciliteer de markt: je kunt een markt faciliteren, maar niet creëren. De taak van de gemeente is impulsen te geven, maar niet om een nieuwe markt te creëren. De gemeente stimuleert en faciliteert: wees transparant naar partners en ondernemers wanneer je een impuls geeft en ook wanneer je je weer terugtrekt. Blijf dus ook niet te lang hangen, maar zorg voor het benodigde duwtje.
3.
Maak gebruik van bestaande netwerken en instanties: ga niet opnieuw het wiel uitvinden als gemeente.
© Hiemstra & De Vries
pagina 9
Gedestilleerde generieke uitgangspunten voor gemeente-impulsen (2/2) 4.
Het is belangrijk wat voor type ambtenaar je hier voor inzet: maak een bewuste keuze van het type medewerker vanuit de gemeente die aan de slag gaat met dit thema: een medewerker die verbindingen kan leggen, in staat is innovatief te denken en beschikt over goede proces- en gespreksvaardigheden.
5.
Zie zorgeconomie niet als een project, maar als een dialoog met ondernemers: ga met de ondernemers in gesprek over wat ze nodig hebben van de gemeente en wat ze te bieden hebben. Ga in de dialoog op zoek naar hoe elkaar te versterken.
6.
Start vanuit de participatiegedachte: het stimuleren van particuliere initiatieven kan het best gestart worden vanuit de participatiegedachte. Bij het aanbod van deze diensten hoeft het aanbod namelijk niet voor iedereen uniform te zijn (je kan differentiëren naar inkomen/wijk/culturele achtergrond/…).
7.
Kies voor focus in de aanpak: start daar waar het aantal potentiële afnemers en/of aanbieders het hoogst is en kies voor specifieke doelgroepen binnen afnemers en aanbieders om het effect van stimulans te vergroten.
8.
Pak tegenstrijdige regels aan: bekijk bij elke impuls welke regels mogelijk tegenstrijdig zijn met het beoogde effect.
© Hiemstra & De Vries
pagina 10
Impulsen Het onderzoek draait om impulsen die gegeven kunnen worden om potentiële (nieuwe) aanbieders (van ondersteuning) te stimuleren om diensten aan te bieden die mensen ondersteunen bij het langer zelfstandig blijven wonen. Het gaat hierbij voor de duidelijkheid niet alleen om producten en diensten binnenshuis, maar ook om voorzieningen buitenshuis die zelfstandig blijven wonen ondersteunen zoals voorzieningen in de stad toegankelijker maken. De volgende impulsen zijn in de verkenning gevonden en hierna wordt het waarom en hoe verder toegelicht.
1. Vraag en aanbod bijeen brengen
2. Kennis en netwerk beschikbaar stellen
3. Middelen beschikbaar stellen
4. Creativiteit en ondernemerschap bijeen brengen
© Hiemstra & De Vries
pagina 11
Vraag en aanbod bijeen brengen Waarom? De lijst met diensten en producten die nodig zijn om mensen langer zelfstandig thuis te laten wonen en het aanbod is eindeloos lang en lastig om volledig in kaart te brengen (zie bijlage 2). Een groot aantal van deze diensten en producten worden vaak al aangeboden door grote of kleine ondernemers in de stad, maar soms nog niet voor de door ons beoogde doelgroep. Uit gesprekken met ondernemers en medewerkers van de gemeente Zwolle blijkt dat zorgvragers niet altijd zelf in staat zijn om deze aanbieders te vinden. Aan de andere kant zijn ondernemers niet altijd in staat zelf een potentiële nieuwe doelgroep in beeld te krijgen en aan te spreken. Het bij elkaar brengen van vraag en aanbod is cruciaal om ondernemerschap verder te stimuleren. Hierin kan de gemeente een rol spelen.
Frank Dekkers
“zet ondernemers bij elkaar om een probleem te bespreken en aanbod bij elkaar te brengen. Er ontstaat dan iets , maar je moet wel het zaadje planten”
Hoe? • Ben een gids voor zorgvragers: je helpt ze om producten en diensten te vinden die ze nodig hebben, maar je neemt het niet over. Dit gaat over zowel producten en diensten die de gemeente zelf aanbiedt, maar ook niet aanbiedt en waar de gemeente wel de gidsfunctie vervult. Hiermee geef je de regie terug aan de zorgvragers. • Geef een duwtje in de rug: ondernemers geef je een duwtje in de rug om in een nieuwe markt te stappen door een thema op de kaart te zetten of een bijeenkomst te organiseren/faciliteren. Hierbij ben je als gemeente transparant naar ondernemers over je rol. Je plant slechts het kiempje, maar trekt je ook weer terug. • Breng de zorgvraag in kaart: ga na wat zorgvragers nodig hebben en waar ze (straks) behoefte aan hebben. Dit proces moet een constante dialoog met de ondernemers en de zorgvragers zijn. • Maak slim gebruik van de bestaande netwerken en instanties: een voorbeeld hiervan is meeliften op de aanwezige kennis en kunde over de vraag van ledenvereniging van Icare. Daarnaast biedt de gemeente ook diensten en producten aan vanuit de WMO. De vraag hiernaar is waardevol voor ondernemers en daarnaast is er ook vraag naar producten of diensten die de gemeenten niet aanbiedt. Hier kan de gemeente ideaal de functie van gids/doorverwijzer vervullen om vraag en aanbod bijeen te brengen. • Stel gerichte vragen aan ondernemers: maak duidelijk wat je van ondernemers verwacht als je ze betrekt en stel gerichte vragen en/of leg gerichte dilemma’s voor. • … © Hiemstra & De Vries
pagina 12
Kennis en netwerk beschikbaar stellen Waarom? De gemeente heeft vanuit haar verschillende beleidsterreinen kennis van en contact met partners en ondernemers in de stad en wil hiermee bepaalde participatiedoelstellingen realiseren. Ondernemers hebben zelf ook een netwerk van andere bedrijven of maatschappelijke instellingen waar ze mee samenwerken. Om beter en meer gebruik te maken van deze netwerken zou de gemeente als gelijkwaardige speler op de markt haar kennis en netwerk aan kunnen bieden. Door de kennis en het netwerk van de gemeente open te stellen, stimuleert de gemeente ondernemers door bijvoorbeeld de participatiedoelstelling vanuit de WMO bij ondernemers terug te leggen.
Frank Dekkers
“stel als gemeente jouw netwerk meer open, zodat ook ondernemers hier gebruik van kunnen maken en laat als gemeente zien wat voor inhoudelijke expertise je in huis hebt”
Hoe? • stel je op als partner bij evenementen: de gemeente kan een partner zijn bij het deelnemen aan een evenement, maar is niet in de lead om dit te organiseren en te initiëren. • faciliteer testen of pilots: vanuit het gemeentelijk netwerk kunnen testpanels gefaciliteerd worden voor het testen van nieuwe diensten of producten (denk hierbij aan domotica voor individuele gebruikers). • stel tijd van ambtenaren beschikbaar: denk hierbij aan een consult van een ondernemer bij ambtelijk expert op het gebied van HRM, financiën of andere voor ondernemers interessante inhoudelijke gebieden. Bijvoorbeeld een financieel en juridisch advies bij het starten van een onderneming in de zorgsector. • stel informatie van doelgroep beschikbaar: bijvoorbeeld de Rabobank die een Internetcursus voor ouderen organiseert en gebruik maakt van de gegevens van de gemeente om de juiste doelgroep te benaderen (hulpbehoevenden of organisaties die nu participatiebudget ontvangen). • etaleer en verwijs door: naar diensten en producten van ondernemers bij bijvoorbeeld het WMO-loket. • …
© Hiemstra & De Vries
pagina 13
Middelen beschikbaar stellen Waarom? Voor nieuwe aanbieders is het niet altijd makkelijk en haalbaar om in te stappen in de markt van de individuele zorgvragers. Daarnaast is het voor individuen met een zorgvraag niet altijd financieel haalbaar om aanpassingen in huis te betalen. De mogelijkheden op het gebied van bijvoorbeeld domotica worden steeds groter, maar zijn op dit moment ook nog kostbaar om als individu aan te schaffen of als ondernemer alleen te ontwikkelen. Door als gemeente middelen beschikbaar te stellen, help je ondernemers in een eerste stap naar een nieuwe markt of doelgroep. Het verstrekken van middelen kan echter ook remmend werken voor ondernemerschap. Maak hierin als gemeente dan ook een goede afweging: moet het geld zijn (en zo ja hoeveel en hoe lang?), kan het ook in een andere vorm of is het juist beter om niet te doen en het echt aan de markt over te laten?
Anita Lahuis “Ondernemers hebben in een verzorgingshuis of woonzorgcomplex gelijk een bepaalde massa/markt waar zij hun producten kunnen uittesten of verkopen in tegenstelling tot de markt van individuele bewoners thuis.”
Hoe? • stel een lening beschikbaar: de gemeente kan een eerste lening ter beschikking stellen voor starters die de markt willen betreden met een dienst of product. • geef subsidie: subsidieer initiatieven of de aanschaf van diensten en producten die mensen in staat stellen om langer thuis te blijven wonen. • stel ruimtes en materialen beschikbaar: (denk aan wijkcentra) voor bijeenkomsten of startende ondernemers. • door te helpen bij het verstrekken van een horecavergunning, bouwvergunning of pluspunten bij aanbestedingen • …
© Hiemstra & De Vries
pagina 14
Creativiteit en ondernemerschap samen brengen Waarom? Zwolle en Kampen kennen naast ondernemers ook genoeg creatievelingen. Het samenspel tussen deze twee bloedgroepen kan leiden tot mooie initiatieven om zowel binnen als buitenshuis nieuwe diensten aan te bieden die mensen ondersteunen bij het langer zelfstandig blijven wonen. Hiermee stimuleert de gemeente niet alleen zorgeconomie, maar biedt het creatievelingen een andere kans op inkomsten.
Sonja Scholten “er zijn genoeg creatievelingen in de stad die ondernemers een impuls kunnen geven om na te denken over sustainable oplossingen voor onze toekomstige maatschappij, breng deze bij elkaar”
Hoe? • Maak gebruik en benader hiervoor bestaande netwerken: (denk aan Kreatieve Industrie Zwolle). • Verzamel ‘best practices’: op dit gebied uit andere landen en gemeenten en stel deze beschikbaar aan ondernemers. In Duitsland spelen ze bijvoorbeeld al in op de vergrijzing door supermarkten helemaal in te richten op een vergrijzende doelgroep, met vergrote prijskaartjes, hulpknoppen en vergrootglazen, maar ook een zithoek met koffie en tijdschriften. • Stimuleer kunstenaars om in ruil voor subsidie voor kunst(werken) mee te denken: over toekomstige zorgvraag. • Zorg voor een aantrekkelijk vestigingsklimaat: voor (jonge) ondernemers, gebruik hier bijvoorbeeld braakliggend industrieterrein voor. • …
© Hiemstra & De Vries
pagina 15
Aanbevelingen voor vervolg… •
Zet ook in op de eigen verantwoordelijkheid die de burger heeft. Bereid deze bijvoorbeeld voor door burgers te vragen een vijf-jarenplan te maken voor de zorgvraag die ze krijgen.
•
Breng naast de aanbodkant ook de klantvraag in beeld; dit is een belangrijke dimensie die in het vervolg wel meegenomen moet worden.
•
Geef de klant de regie terug (deze zien op het moment door de bomen het bos niet meer) en voorkom het overnemen.
•
Stimuleer de buurteconomie: stimuleer mensen vanuit de wet werken naar vermogen om een onderneming te starten in de buurt. Hoe kan je ondernemerschap van mensen met een uitkering faciliteren (en uit de bakken halen)?
•
Let op dat je als gemeente geen dingen dubbel gaat doen of vanuit verschillende disciplines juist tegenwerkt. Zorg voor goede afstemming en maak gebruik van wat er al ligt en bouw dat uit.
•
Houd de spanning tussen ondernemerschap en het stimuleren vanuit de overheid goed voor ogen.
© Hiemstra & De Vries
pagina 16
Bijlagen 1. lijst met gesprekken van ondernemers en aanwezigen bij bijeenkomsten 2. opbrengst bijeenkomst: lijst met diensten en producten
© Hiemstra & De Vries
pagina 17
Bijlage 1 Lijst met gesprekken van ondernemers en aanwezigen bij bijeenkomsten 1. gesprekken met medewerkers zorginstellingen en medewerkers gemeente Zwolle en Kampen – Cees Dijkhuizen (gemeente Zwolle) – Suzanne Bruns (gemeente Zwolle) – Riet Walda (Driezorg) 2. aanscherpen eerste verkenning in bijeenkomst met Jannie Hekkert (Icare), Joke Wierbos (TraversWelzijn), Lauris van Eekeren (gemeente Zwolle), Ad Blaauwbroek (Driezorg), Remko de Paus (gemeente Kampen), Suzanne Bruns (gemeente Zwolle), Pauline Verheule (gemeente Zwolle) en Marjan van Maarle (Icare) 3. gesprekken met ondernemers en maatschappelijke partners – Anita Lahuis (Atrivé) – Frank Dekkers (Onderneemkracht) – Sonja Scholten (Kreatieve Industrie Zwolle) – Jennifer Troost (Ledenvereniging Icare) 4. toetsen en aanscherpen resultaten en conclusies onderzoek in bijeenkomst met Marianne Huibers (Travers), Joke Wierbos (Travers), Frank Dekkers (Onderneemkracht), Ad Blaauwbroek (Driezorg), Jennifer Troost (Icare Ledenvereniging), Marjan van Maarle (Icare), Iskander Tuqan (gemeente Zwolle), Remko de Paus (gemeente Kampen), Lauris van Eekeren (gemeente Zwolle), Pauline Verheule (gemeente Zwolle) en Suzanne Bruns (gemeente Zwolle). Tijdens het onderzoek hebben wij alleen gesproken met partners uit de gemeente Zwolle. We gaan ervan uit dat de resultaten en conclusies uit het onderzoek toegepast kunnen worden op beide gemeenten. © Hiemstra & De Vries
pagina 18
Bijlage 2 opbrengst bijeenkomst: lijst met diensten en producten
Huishouden • • • • • • •
wassen/strijken schoonmaken klussen boodschappen onderhouden tuin maaltijden (+ lekker flesje wijn) hulpmiddelen/aanpassingen in het huis
Mobiliteit •
•
• • • • • •
buddy (voor bijvoorbeeld ziekenhuisbezoek) activering (hobby ) gezelschap activiteiten in de buurt participatie ICT-diensten (denk aan facebook voor ouderen, Internet hulp aan huis….)
• • • •
•
domotica gevoel van veiligheid – bij calamiteiten kunnen bellen – “controle”
kapper huisarts, tandarts, audicien, opticien, pedicure kleding passen verpleging en verzorging (wassen, aankleden, maar ook medisch) welzijnsactiviteiten (beweging, fysiotherapeut aan huis,..)
Overige • • • • • •
© Hiemstra & De Vries
•
Gezondheid, verzorging en verpleging (aan huis) •
Sociaal
vervoer – hulp bij ziekenhuisbezoek – vervoer naar hobby domotica (enkelband,…)
Veiligheid/preventie
administratieve ondersteuning financieel, fiscaal, notarieel, juridisch advies audiovisuele ondersteuning kinderoppas, gastouderopvang, woningoppas cadeauservice huisdierenservice/hondenuitlaat pagina 19
