Verbale intelligentie – Jeffrey Wijnberg Hoofdstuk 11 Een fout compliment Een compliment is per definitie positief. Het woord ‘compliment’ heeft een impliciet positieve betekenis en de persoon die een compliment uitdeelt, laat zijn positieve intenties zien. Maar, de ontvanger hoeft het compliment niet als positief te ervaren. Bekende voorbeelden zijn ‘je ziet er best goed uit voor je leeftijd’ of ‘voor iemand met alleen een mavo-opleiding, praat je best wel slim’. Zelf gaf ik onlangs aan mijn dierbare schoonzus een fout compliment door te zeggen: ‘wat zie je er goed uit, je bent vast aangekomen’. Nu zitten er in deze voorbeelden ook negatieve componenten zoals ‘voor je leeftijd’ (=oud), ‘mavo-opleiding’ (=laag niveau) en ‘aangekomen’ (=dik), dus is het ook niet heel verwonderlijk dat de begunstigde het als negatief ervaart. Toch kunnen ook pure complimenten als negatief ervaren worden. Iemand bejegenen als ‘betrouwbaar’ kan uitgelegd worden als ‘saai’, terwijl een compliment geven als ‘wat leef jij toch zorgeloos’ vertaald kan worden als ‘jij ziet mij zeker als een persoon zonder diepgang’. Het bestaan van een fout compliment bewijst maar weer eens dat zender en ontvanger twee totaal verschillende interpretaties kunnen geven aan één en hetzelfde bericht. Zelfs het onmiskenbare ‘ik hou van je’ kan door de begunstigde negatief uitgelegd worden met reacties als ‘dat zeg je alleen maar omdat je iets wilt goedmaken’, of ‘ik begon al te twijfelen of je überhaupt nog wat voor mij voelt‘ en ‘dat zeg je wel, maar ik merk er niets van’. Zo bekeken is taal ook maar een gebrekkig communicatiemiddel. De woorden van de spreker kunnen volledig anders worden uitgelegd als zij oorspronkelijk zijn bedoeld. Nu gaat het voor nu helemaal niet over de talloze misverstanden die er tussen mensen kunnen ontstaan. In dit hoofdstuk is het mijn bedoeling om u uit te leggen hoe een fout compliment bewust kan worden ingezet om de ander tot nadenken te zetten, en zelfs te bewegen iets aan zichzelf te veranderen. Het gaat hierbij om een positieve typering van iemand die door de begunstigde zelf als ongemakkelijk wordt ervaren. Laat ik een voorbeeld geven.
Een goed vriendin van u zit in een slechte relatie zit. Haar vriend is opvliegend, weinig attent en zelfzuchtig. Het valt op dat uw vriendin alles doet om de sfeer goed te houden, rekening te houden met zijn grillige stemmingen en zijn vijandig gedrag voortdurend goedpraat met opmerkingen als ‘hij heeft het er moeilijk mee dat hij geen werk heeft’, ‘hij kan lelijk uit de hoek komen, maar ik ben allang blij dat hij zich uit’ of ‘hij zit even in een lastige levensfase, ook dan moet je er staan voor je partner’. Nu ligt het voor de hand om uw vriendin fijntjes te wijzen op de manier waarop zij zichzelf voor de gek houdt, te weinig voor zichzelf opkomt of zelfs de hamvraag te stellen: ‘waarom pik je dit allemaal, als je weet dat je beter verdient?’. In dit soort gevallen is het bijna voorspelbaar dat uw vriendin zich nog meer zal ingraven in een verdedigende stelling met opmerkingen als ‘als je veel van iemand houdt, zoals ik doe, dan zet je jezelf ook gemakkelijker opzij’ of ‘ik hou me vast aan hoe ik hem ken toen we elkaar ontmoetten, ik weet zeker dat we onze echte liefde voor elkaar weer kunnen hervinden’. Nu is de kans op herhaling van dit verhaal heel erg groot: de agressieve vriend blijft agressief, uw vriendin houdt vast aan haar milde houding en uw zorgen en kritiek worden even zo goed in de wind geslagen. Meer dan eens zal het geven van een fout compliment uitkomst kunnen brengen. U besluit om haar de hemel in te prijzen: -ik heb er nog eens over nagedacht. -waarover? -ja, over jouw relatie met Carlos. -wat is daarmee? -ik heb bedacht dat jij echt een engeltje bent. -hoe kom je daarbij? -nou simpel; hoe lelijk hij ook doet, jij blijft geduldig, liefdevol en meelevend; dat zijn bovenmenselijke kwaliteiten, eigenschappen die alleen een engeltje kan hebben; het is toch ook niet voor niets dat er gesproken wordt over engelengeduld; jij laat zien dat het bestaat. -hmm, ik weet niet zeker of ik dat nu als positief moet zien. -hoezo niet? zo zie ik mijzelf helemaal niet. -hoezo niet? -ik ben een gewoon meisje die vecht voor haar relatie. -nou een gewoon meisje had er allang de brui aan gegeven; die was hard gillend weggelopen om te kiezen voor lijfsbehoud; jij pompt zoveel liefde in die relatie dat het mij doet denken aan een soort bovenaardse kracht, iets
wat alleen iemand kan doen met engelenkwaliteiten; ja, voor mij ben jij het engeltje. -(verbaasd) hmmm, ik weet het niet; het voelt alsof ik blij moet zijn met een dergelijk compliment, maar ik voel me er eerder ongemakkelijk bij. Het geven van een fout compliment is niet eenmalig; tenminste niet als u iets van effect wilt sorteren. De bedoeling is dat u er met enige regelmaat op terugkomt: -hé engeltje, leuk om je weer te zien; hoe is het met je? heb je je goedheid nog kunnen inzetten de laatste tijd? -hm, ja, misschien; ik blijf er moeite mee houden dat je me telkens zo aanspreekt. -waarom? ik bedoel, dat jij het niet zo ziet is één ding, maar voor mij als jouw vriendin is het zonneklaar; zoals jij je inzet voor je relatie is gewoon een voorbeeld voor iedereen die zelfzuchtig is. -het zet me wel aan het nadenken, moet ik toegeven. -wat? -nou, zoals jij de laatste tijd tegen mij praat. -hoe bedoel je? -misschien wordt het tijd dat ik met beide op de grond ga staan. -hoezo? -nou dat ik, net als anderen, mij gedraag als een gewoon meisje en voor mezelf opkom. -nee, toch? -ja! -hoe stel je dat voor? -ik ben al aan het kijken naar andere woonruimte. -wat zeg je nou? -ja, echt. -hoe kom je daar nu bij? -ik kan er niet meer tegen dat hij zo agressief is; eerlijk gezegd heb ik er schoon genoeg van. -je engelengeduld is op, of zoiets? -ja, ik wil geen engeltje zijn; bovendien wil ik een relatie waarin ik ook met respect behandeld wordt. -nou, ik moet even bijkomen. -hoezo? -je praat op een manier die ik helemaal niet gewend ben.
-nee, ik verbaas mezelf ook. Nu is het geven van een fout compliment een techniek die ik ontleen aan de provocatieve psychotherapie. Bovenstaande dialogen hebben dan ook een hoog therapeutisch karakter, en zijn wellicht wat moeilijk voor te stellen binnen een vriendschapsrelatie. Toch ben ik er van overtuigd dat de gesprekstechnieken die therapeuten gebruiken om hun cliënten aan te zetten tot verandering ook geschikt zijn voor algemeen gebruik. Ook vrienden hebben contact op een manier die bedoeld is om elkaar te helpen, elkaar tot nadenken te stemmen en zelfs tot verandering aan te zetten. Daarom kan het geen kwaad om het contact wat u met anderen heeft met een kritische blik te beschouwen met vragen als ‘gaat het wel zoals ik wil dat het gaat’, krijg ik uit het contact waar ik behoefte aan heb’, ‘reageert de ander wel zoals ik dat het liefste zie’ en vooral ‘wat kan ik zelf doen om wel een andere uitkomst van het contact teweeg te brengen’. In dit verband is het interessant om het woord ‘gebruiksaanwijzing’ te introduceren. Zo kan het zijn dat uw levenspartner op de vraag ‘alles goed’ of ‘hoe is het met je’ steevast met ‘ja, goed’ antwoordt, zonder enige toelichting te geven. Voor u is het dan wellicht, bij herhaling, een teleurstelling dat er geen persoonlijk contact op volgt. Nu blijkt, door ondervinding, dat uw levenspartner heel anders reageert wanneer u een aanloopje neemt, bijvoorbeeld door te zeggen: ‘zeg schat, ik ben heel benieuwd naar jouw dag, zullen we even iets drinken en samen kletsen’. De praktijk leert dat hij dan wel genegen is om meer te vertellen, kennelijk omdat hij een dergelijk verzoek als meer uitnodigend ervaart. Zo heeft iedereen zijn gebruiksaanwijzingen en kan het lonen om verschillende soorten benaderingen in het contact te kiezen, net zo lang totdat u een reactie krijgt die u bevalt. Ook dat is een vorm van verbale intelligentie: door ‘trial en error’ (gissen en missen) ontdekken hoe u tot de beste resultaten kunt komen met de mensen om u heen. Zo heb ik zelf een vriend die licht ontvlambaar is. Vooral bij politieke onderwerpen kan het al gauw gebeuren dat we in een heftig conflict verwikkeld raken. Als ik geen zin in ruzie heb, dan schakel ik heel subtiel over op een ander onderwerp (zeg trouwens, nu we het toch over de recente economische maatregelen hebben, hoe is het eigenlijk met je zoon, kan hij zijn hoofd boven water houden, nu hij is gaan studeren?) Op die manier stuur ik het gesprek in een richting die ik zelf plezieriger vind, zonder dat de ander zich bewust is van mijn eigen bewust gekozen koersverandering. Nu even terug naar het foute compliment. De
kunst is om uw medemens een (positief) jasje aan te meten die hij het liefste wil uittrekken: -ik heb weer eens teveel op mijn bordje. -hoezo? -naast mijn gewone werk heb ik allerlei afspraken gemaakt om anderen te helpen; ik heb zelfs mijn hele weekend vol, terwijl ik ook wel wat rust kan gebruiken. -ja, dat is toch mooi? -hoezo is dat mooi? -voor mij ben jij een yes-man, iemand die het leven toelacht en iedereen die jou nodig heeft altijd met een ‘yes’ begroet; heel anders dan die types die al ‘nee’ met het hoofd schudden voordat de vraag gesteld is; heel anders dan al die zuurpruimen die liever thuis zitten te mokken dan hun handen uit de mouwen te steken. -ja, dat zal wel, maar ondertussen werk ik mij uit de naad zonder dat ik ook maar iets van tijd overhoud voor mijzelf. -hoor je mij wel? -wat hoor ik niet dan? -ik geef jou een compliment. -zeg het nog een keer dan. -dat is ook fraai; deel ik een schouderklopje uit en wordt er helemaal geen aandacht aan besteed. -zeg het nog eens dan. -ok. voor mij ben jij de joviale yes-man, altijd ja-zeggen om iedereen die even omhoog zit een handje te helpen; waar kom je zoveel toeschietelijkheid nog tegen; voor mij ben je top! -prima, leuk om te horen dat jij er zo opgewekt van raakt, maar ik kan er niet echt blij om zijn. -hoezo, niet? -dat ‘yes’ mag weleens vaker ‘no’ worden. ik bedoel dat ‘yes’ is leuk voor anderen, niet voor mij. -het gaat toch om anderen; je wilt toch niet veranderen in een weigerambtenaar. -wat een typeringen allemaal; nee, je brengt mij op een goed idee. -wat? -om eens wat vaker ‘nee’ te zeggen; ik heb genoeg van al dat gezwoeg voor anderen. -jammer.
-ja, pech gehad. Het vinden van een fout compliment vraagt enige oefening. De beste manier is om een positieve typering te formuleren die een uitvergroting is van gedrag waar de persoon in kwestie of u zelf nu juist van af wil. Zo kunt u iemand die veel te zacht of onverstaanbaar praat de ‘fluwelen fluisteraar’ noemen, iemand die veel piekert als een ‘briljante filosoof’ betitelen of iemand die teveel over zijn kleinkinderen praat aanmerken als ‘opa-goeroe’. In het vervolg legt u zo omstandig mogelijk uit hoe zeer u de persoon prijst in zijn bijzondere kwaliteiten. Reageert de persoon in kwestie met toenemend verzet, dan weet u dat u goed zit. Aardig is dat u op die manier een bijnaam hebt verzonnen die u bij herhaling kunt gebruiken. Interessant wordt het om te zien hoe de begunstigde van het foute compliment zich vervolgens opstelt. Het kan, grofweg gezien, maar twee kanten uit: of een toenemend verzet met verandering van houding en gedrag of een vorm van acceptatie. Nu is het geven van een fout compliment een gesprekstechniek dat zich onttrekt aan de bewustzijn van de ander. Mocht de ander uw ‘handigheden’ toch doorhebben, dan is er geen man overboord. Het besef van wat u aan gesprekstechnische manipulaties toepast, doet niets af aan de effectiviteit ervan.
