Ver heen. Verslag van een depressie. P.C. Kuiper. Zie voor verantwoording:

Ver heen Verslag van een depressie

P.C. Kuiper

bron P.C. Kuiper, Ver heen. Verslag van een depressie. SDU, Den Haag 1988

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/kuip036verh01_01/colofon.htm

© 2009 dbnl / erven P.C. Kuiper

2 Voor Noortje

P.C. Kuiper, Ver heen

5

Ten geleide Los van de oorzaken van een depressie, die over het algemeen zowel biologisch/lichamelijk als psycho-sociaal van aard zijn, vormt één aspect vaak een groot probleem in de behandeling: veel patiënten die depressief zijn, zien zelf niet in dat ze aan een depressie lijden. Ze voelen zich somber, wanhopig, minderwaardig, schuldig, slecht of verloren, zonder dat ze beseffen dat hun gevoelens een oorzaak vinden in een ziekte: depressie. Toen Kuiper naar mij werd verwezen, leed hij aan een ‘psychotische depressie’ (een vorm van depressie die gepaard gaat met waandenkbeelden). Hij had geen besef meer van de realiteit en was er van overtuigd niet depressief maar dementerend te zijn. Hij beschrijft dit alles in dit boek op een zeer beklemmende wijze: hoe hij psychotisch werd, hoe hij in die toestand de psychiatrische opnames in Amsterdam en 's-Gravenhage heeft ervaren en hoe hij uiteindelijk weer tot de realiteit terugkeerde. Niets van wat hij van zijn ziekte beschrijft is overdreven! Omdat hij er van overtuigd was niet depressief te zijn, zou een behandeling die op een depressie gericht was in zijn ogen ook niets kunnen uithalen. De ‘psychotherapeutische’ behandeling bestond in het begin dan ook in het hem laten inzien dat zijn toestand toch wel eens het gevolg van een depressie zou kunnen zijn. Pas daarna kon de daadwerkelijke behandeling beginnen, bestaande uit de combinatie van een bijzonder en welhaast vergeten medicijn (een zogenaamde MAO-remmer), gesprekken en activiteitentherapie, waarbij Kuiper voor het schilderen koos. Met name via het laatste kon hij geleidelijk aan zijn zelfvertrouwen weer opbouwen. Daarnaast bood de muziektherapie de mogelijkheid het emotionele leven te herontdekken. Al deze aspecten van de behandeling worden door Kuiper vanuit zijn persoonlijke ervaringen uitvoerig toegelicht. Ik heb Kuiper om diverse redenen gevraagd zijn ziektegeschiedenis op schrift te stellen. In eerste instantie voor hemzelf: om hem te helpen bij de verwerking dat hij, als een bekend hoogleraar psychiatrie, zelf aan een depressie had geleden. Daarnaast kan dit boek anderen helpen: patiënten die ook aan een depressie lijden en hun familieleden en


6 verwanten. Over psychiatrische ziekten zoals depressie wordt vaak met veel onbegrip of zelfs denigrerend gedacht. Het unieke feit dat een hoogleraar psychiatrie, die zelf een bekend leerboek over de psychiatrie heeft geschreven (Hoofdsom der Psychiatrie), zijn eigen depressie beschrijft, kan velen tot een beter inzicht brengen en tot steun zijn. Voor zijn moed om alles publiekelijk op schrift te stellen ben ik, en naar ik hoop velen met mij, Kuiper zeer erkentelijk. 's-Gravenhage, augustus 1988 W.A. Nolen


7

Voorwoord Drie jaar geleden vroeg de psychiater die mij behandelde, dr. Nolen, mij mijn ervaringen gedurende mijn ziekte op schrift te stellen, mijn waanwereld te beschrijven. Ik had toen sinds jaren geen boek meer gelezen, nauwelijks brieven geschreven. Hoe zou ik een dergelijk verslag kunnen schrijven? De woorden ‘dat kan ik niet’ en ‘dat wil ik niet’ geven niet goed weer wat ik op dat ogenblik voelde. Een dergelijke onderneming viel geheel en al buiten mijn gezichtsveld. Toen ik eenmaal weer thuis was, bleef de vraag mij achtervolgen: een psychiater wordt zelf ziek en ondervindt aan den lijve de belevingen van zijn patiënten - mag je die ervaring verloren laten gaan? Na verloop van tijd begon ik te schrijven, al was het alleen al om een bijdrage te leveren aan een beter begrip van wat de depressieve patiënt ondervindt. Ik heb getracht een boek te schrijven dat voor iedereen leesbaar is. Het is een verslag: alles wat erin staat, is ook zo gebeurd. Jarenlang heb ik het gevoel gehad nauwelijks te kunnen denken. Met het herstel kwam de vanouds aanwezige lust tot overdenken en beschouwen terug. De neerslag hiervan vindt de lezer in enkele hoofdstukken met een meer beschouwelijk karakter: ‘De reddende verfkwast’, ‘Medemensen’ en ‘Patiënt en psychiater tegelijk’. Een aantal van de personen die in dit boek voorkomen heb ik andere namen of andere initialen gegeven. In enkele gevallen heb ik ook gegevens ietwat gewijzigd om herkenbaarheid te voorkomen. Mijn mede-patiënten zijn allen met een andere voornaam of met veranderde initialen aangeduid. Zonder drs. J. Mulder was dit boek er niet gekomen. Als een baby in de wieg niet verzorgd wordt, gaat hij te gronde aan honger en kou. Jaap Mulder heeft er voor gezorgd dat uit de broze beginselen iets levensvatbaars groeide. Hij heeft mij moed ingesproken als ik de onderneming op wilde geven, hij hielp mij over hobbels heen, hij heeft eindeloos geduld met mij gehad wanneer ik een gedeelte toch weer anders wilde dan het was, en hij heeft ook de titel bedacht. Veel dank ben ik verschuldigd aan een aantal vrienden en collega's die, in verschillende fasen van het ontstaan, het manuscript kritisch


8 hebben willen lezen. Ik noem: Ina van Faassen, mijn dochter Kathleen, dr. W.A. Nolen, prof. dr. F.A. van Slooten, drs. R.M.W. Smeets, prof. dr. W. van Tilburg en dr. C. Waegemaekers. Mevrouw K.C.T. van Nes en Kathleen dank ik zeer voor hun onmisbare hulp bij de verzorging van het manuscript. Degene, die samen met mij verreweg de meeste tijd en energie aan dit verslag heeft besteed, draag ik het boek op. Niet alleen daarom.


10 ‘O the mind, mind has mountains; cliffs of fall Frightful, sheer, no-man-fathomed. Hold them cheap May who ne'er hung there...’ GERARD MANLEY HOPKINS


11

Hoofdstuk 1 Lindau Voorjaar, enkele weken voor Pasen 1979. Het schip vaart noordwaarts door een grijze watermassa, hagelstenen kletteren tegen de ruiten van het vrijwel lege passagiersverblijf. Af en toe maakt de hagel plaats voor sneeuw, in bijna horizontale richting voortgejaagd door een ijskoude noordoostenwind. Mijn reisgenoot bladert in de papieren waarin de vele programma's van de ‘werkweken’, de conferentie waarheen we op weg zijn, staan afgedrukt. De vorige avond waren we met de Holland-Italië-expres uit Amsterdam vertrokken en hadden tot laat in de nacht gepraat. Af en toe drongen hol klinkende geluiden door in de coupé. De aansluitingen op de zo juist binnengereden, onafzienbaar lange D-trein werden afgeroepen op een toon die ietwat sacraal aandeed. Ik heb dit traject door Duitsland talloze malen afgelegd op weg naar Heidelberg om daar onderwijs te geven in het instituut waarvan mijn vriend Alexander Mitscherlich de leiding had. De passen waren afgegeven, wij hoopten te kunnen doorslapen tot Zürich, waar we de trein zouden verlaten. Een bescheiden hoeveelheid valium, een stof die men als slaapmiddel kan gebruiken, voerde me na korte tijd over de grens die het rijk van waken en slapen scheidt. In Basel werd ik wakker. De lucht was gekarteld, loodgrijs, en sloeg de hoop op helder voorjaarsweer de bodem in. Toen we informeerden of de boot die de zuidelijke oever van de Bodensee met de noordelijke verbindt in het te verwachten noodweer zou varen, vernamen we dat zulks wel zeker was. Dit lokte de vraag uit waarom we op deze zinloze onderneming embarkeerden. ‘Een comfortabele trein kan u toch in veel kortere tijd naar de op een schiereiland gelegen stad Lindau brengen dan de overvaart duurt, die naar het zich laat aanzien, koud en naar zal zijn.’ Het intrigeerde de belangstellende man waarom we deze geweldige omweg maakten. ‘Omdat we in Zürich een van de schilderijen die Cézanne in de laatste periode van zijn leven heeft geschilderd, en waarop de Mont St. Victoire is afgebeeld, willen zien.’ In Winterthur bevindt zich een aquarel, waarop dezelfde berg is afgebeeld, een werk uit de verzameling Reinhart. Deze was de fabrikant der locomotieven, die de Zwitserse treinen door golvend heuvelland en over pashoogten naar de plaats van be-


12 stemming voeren. Ook de trein die ons van Amsterdam naar Basel bracht zal straks over een pas rijden, over de Gotthard, een der meest klassieke overgangen over de Alpen, die twee werelden scheidt en verbindt. In Amerika heb ik duizenden kilometers afgelegd om schilderijen van genoemde schilder te kunnen bekijken, waarom hier niet enkele honderden kilometers? De jeugdige collega wilde deze schilderijen ook zien. Bovendien leek het hem spannend het oord van bestemming over het water te benaderen. Vanaf de Bodensee kan men bij goed weer stadjes zien aan de oever, bergen in de verte en zelfs de ook in de zomer witte toppen zich zien aftekenen tegen de blauwe hemel. Niets van dit alles, je kunt niet eens zien waar het water ophoudt en de hemel begint. Na geruime tijd varen naderen we de haven, varen tussen een zuil met een beeld van een leeuw erop en de vuurtoren door en staan aan wal in de ijskoude wind. Toen ik de vorige keer hier was, logeerden mijn vrouw en ik in het duurste hotel en hadden daarin de fraaiste kamer, een en ander geregeld alsmede gefinancierd door de organisatoren van het congres. Het verblijf verschafte ons veel genoegen, niet vanwege de grote luxe, die we eerder schuwen dan zoeken, maar vanwege de aanwezigheid van ‘Weltluft’: boten varen af en aan, reizigers spoeden zich naar de trein. Wanneer het even ophelderde zagen we de bergen boven Bregenz, de ingang van het Rijndal, waardoor een der wegen voert naar ons flatje aan het Comomeer. Het dal waardoor je afdaalt, het Val Bregaglia, zal de achtergrond vormen van een gedeelte van het laatste hoofdstuk van dit boek. Ditmaal geen grote luxe kamer, ik heb doen weten dat ik aan een klein vertrek genoeg heb. De alternatieven zijn duur wonen en een gering honorarium of andersom, ik prefereer de laatste mogelijkheid. De ‘Lindauer Psychotherapiewochen’ worden gehouden in het stadje wanneer toeristen het oord schuwen, waarom zal wel duidelijk zijn geworden. Hetgeen velen als bezwaar voelen tegen de opzet dezer weken, acht ik een voordeel: alle richtingen in de psychotherapie krijgen hun kans, ook de buitenissigste. Sinds decenniën komen die scholen aan bod, die door bestendigheid worden gekenmerkt, zoals de psychoanalyse, maar men kan tevens een en ander opsteken omtrent snel uitspruitende loten aan de wijdvertakte boom der psychotherapie, waarvan na enkele jaren geldt: ‘Men kent en vindt haar standplaats zelfs niet meer’, de woorden uit een psalm. Bij aankomst der deelnemers heerst een iets positief gespannen, verwachtingsvolle sfeer. Oude bekenden zal men weer terugzien, men hoopt op ontmoetingen die waarlijk ont-moetingen zijn en bevrijden van dat waarin men te zeer is vastgegroeid, ja vastgeroest. Gelegenheid elkaar te ontmoeten is er overvloedig, ook buiten de officiële


13 evenementen. Het stadje met het vaste land verbonden door autoweg en spoorwegdam herbergt geen Beierse bierhuizen, doch veel ‘Weinstuben’, waar de voortreffelijke wijnen van de Bodensee worden geschonken. Heeft men niet ergens afgesproken, dan is de kans elkaar tegen te komen toch groot, daar men van het ene etablissement naar het andere kan zwerven en zo per avond heel wat mensen tegen het lijf loopt. De sfeer van een dergelijke ‘Arbeitswoche’ geeft mogelijkheden tot exploratie op velerlei gebied. Psychotherapeuten plegen veel te spreken over het terrein der erotisch-seksuele relaties, daar op dit gebied, waar aanvankelijk vreugdevolle ervaringen worden opgedaan, ook menige remming, menig onvermogen aan de dag treedt. Het is geenszins uitgesloten dat men hier niet slechts ervaringen van theoretische aard opdoet. Zo vrolijk voor menigeen de aanvang, zo weemoedig het einde, zoals men kan waarnemen, wanneer de grote internationale treinen op het punt van vertrek staan. Er wordt afgesproken elkaar weer te zien, maar zelfs West-Europa is groot, wanneer het er om gaat afstanden te overbruggen. Thuisgekomen ontdekt men dat de nissen in het leven zijn gevuld en dat men zich had voorgenomen iemand een plaats te verlenen die al lang niet meer beschikbaar is. De briefwisseling komt ten einde, voor een enkele blijft de herinnering pijnlijk. Het zal zelfs wel eens gebeuren dat de slotregel van een studentenlied een late toepassing vindt: ‘En je denkt eraan als een zwarte bladzij in 't bestaan’. Leerlingen in het vak komen hier hun kennis verrijken, ook omtrent hen zelf. Er zijn groepstherapieën in kort bestek, zgn. ‘Selbsterfahrungsgruppen’, alsook psychodramasessies. Uit de rollen die men verkiest in dergelijke geïmproviseerde toneelstukjes en de wijze waarop men deze speelt, menen de deskundigen veel te kunnen afleiden over het innerlijk alsmede over optreden en houding in het gewone leven. Door ervarenen worden seminaria gegeven waarin vakliteratuur wordt besproken; door wijd en zijd erkende autoriteiten worden voordrachten gehouden. De openingsvoordracht, plaatsvindend in een zogenaamde plenaire zitting - dat is een bijeenkomst voor alle congresgangers - pleegt te worden gehouden door degene die de hoogste top in het vak bereikt heeft en geldt als onaangevochten autoriteit, dat wil zeggen - de oplettende lezer verwacht het reeds - door mij. Op de avond van de dag van aankomst ontmoeten de sprekers en seminarieleiders elkaar, handen worden geschud, enthousiasme getoond bij herontmoetingen, over het uitblijven waarvan men geen seconde zou hebben getreurd, wijn vloeit rijkelijk, schalen worden rondgedragen zo rijk beladen dat geen zinnig mens geld uitgeeft aan


14 een maaltijd voordat hij zich naar deze bijeenkomst spoedt. De sfeer is ontspannen. Zoals ik mij in een museum gedraag, zo ook hier. Ik kies enkele schilderijen uit die mij treffen en die ik terug wil zien. Wel sta ik ieder van de velen die van gedachten met mij willen wisselen te woord tot de vermoeidheid mij dwingt de lokaliteit te verlaten en mij ter ruste te begeven. Wanneer iemand mij langer wil spreken en wanneer deze wens wederzijds is, laten wij ons door een taxi over de Oostenrijkse grens brengen, zodat ons even enige rust gegund wordt. Als deelnemer aan een niet gering aantal congressen, heb ik enige handigheid verworven in het vermijden van vaklieden die niet van mij iets te weten willen komen, doch mij als ontvangstation van hun opvattingen gebruiken, geen rekening houdend met het feit dat men zich in een dergelijke hoogst roezige omgeving niet kan concentreren. Nooit sla ik een uitnodiging af van iemand die werkelijk met mij van gedachten wil wisselen. Ook benaderen mij jonge collegae met hun persoonlijke moeilijkheden. Ik sta buiten de Duitse vakkringen en geniet enig vertrouwen. In een lang gesprek, over de grens gehouden om even van aandacht bevrijd te zijn, worden de vragen opgeworpen waarmee velen worden geconfronteerd, en die telkens in dit boek weer aan de orde komen. Ook voor hen rijst de vraag: hoeveel geneugten kan de mens ervaren, in hoeveel avonturen van hart en zinnen zich storten, zonder zijn bestaande situatie te desequilibreren, uit de hengsels te lichten en degene verdriet te doen van wie hij uiteindelijk het allermeeste blijkt te houden? Al zeg je niet met de woorden uit de Rosenkavalier: ‘Mein Gott, es war nur eine Farce,’ het was niet meer dan een klucht, je kunt je toch afvragen: had ik me die hele omweg niet kunnen besparen? De morgen waarop ik mijn voordracht zal houden is aangebroken, de Stadsgehoorzaal is vol tot aan de nok. Pers aanwezig. Organisatoren op de eerste rijen. Ik ga hier nu een van de ongeloofwaardigheden vertellen waarvan dit geschrift vol zal blijken: ik spreek vol vertrouwen in de toekomst over de ziekte die me later zal vellen, naar het zich een tijdlang liet aanzien definitief: depressie. Mijn mond is droog, mijn handen trillen. Voor ieder college aan een groep mij vertrouwde studenten was ik altijd gespannen. De ‘zenuwen gieren ook nu door mijn lijf’. Nochtans vergeet ik niet de maatregelen te nemen die ik altijd neem. Ik kijk of de microfoon niet zo opgesteld staat dat het contact met toehoorders wordt bemoeilijkt, of er genoeg water aanwezig is om mijn droge mond te bevochtigen, of ik mijn papieren zo kan neerleggen dat ik niet een al te zeer lezende in plaats van sprekende indruk maak. Hoeveel internationale spreekbeurten ik ook achter de rug heb, ik ben altijd zenuwachtig.


15 De zaal is vol, nog een enkele laatkomer wordt binnengelaten, de deuren gaan als bij de eerste akte van een opera dicht. De voorzitter neemt het woord, spreekt enkele hoffelijke en naar het mij voorkomt welgemeende woorden. Naast mij zie ik enkele coryfeeën, zoals dat heet, der Duitse psychiatrie zitten. Op de derde rij zie ik de vrouw van een collega uit München die ik zeer kort na de oorlog heb ontmoet gedurende de eerste bijeenkomst der Deutschsprechende Analytiker in Anif bij Salzburg, waar ik de eerste keer Mozarts Don Giovanni zag en hoorde. Met haar voelde ik me zeer verbonden, ook al spraken we elkaar soms in geen jaren. Ik krijg het woord, bestijg het trapje, vestig mij achter het kathedertje en open mijn papieren. Applaus, lang applaus. Ik hef de hand op want ik wil beginnen. Ik kijk de zaal rond, tot in de verste uithoeken, waar ik extra aandacht aan pleeg te besteden. Ik zoek enkele vaste punten op, kijk of ik luisteraars zie met een markant, makkelijk herkenbaar gezicht. Tot hen kan ik mij richten zodat mijn blik niet over de mensen zweeft en niet aan het papier blijft kleven, de grondfout van alle slechte sprekers. Ik heb geen natuurlijk spreektalent, evenmin als natuurtalent op enig ander gebied. Waartoe ik in staat ben, is verworven door geploeter en eindeloze moeite. Ergens rechts achterin is nog geroezemoes en wordt een gesprekje voortgezet. Ik kijk strak in die richting wat tot gevolg heeft dat steeds meer mensen in de zaal die richting uitkijken tot het zich in drukke conversatie bevindende tweetal het opeens bemerkt, de een de ander een stomp geeft en beiden zich wel in een zeer opvallend luisterend postuur zetten. ‘Mijnheer de voorzitter, dames en heren.’ Nu wordt het ernst. Ik begin te vertellen wat het hoofdkenmerk is van iedere depressie: in plaats van levensvreugde komt een kwellende somberheid zoals men ervaart wanneer men iemand van wie men houdt, heeft verloren. De impuls iets te doen verdwijnt. De wereld verliest zijn kleur, alles wordt grauw en als het erg wordt, vervloekt men het bestaan en de dag van zijn geboorte. Niet zelden voegt zich bij deze ellende een kwellende angst die tot een paniek kan escaleren en dikwijls eenvoudigweg niet te verdragen valt. Bij een ernstige depressie raakt de slaap gestoord, eetlust verdwijnt. Hoe ellendig men zich voelt, men kan geen traan laten. Bij het tot niets kunnen komen, door het gebrek aan lust, voegt zich een symptoom, aangeduid als ‘remming’. Ook al wil je, je kunt niet. Het is of je wordt tegengehouden. Ik beschrijf de schuldgevoelens en de gedachte niets te kunnen, een ziek lichaam te hebben, verarmd te zijn, niet gewaardeerd door de medemensen. Wordt deze angstige, sombere preoccupatie tot een vaste overtuiging, dan spreekt men van een waan. Een depressie met wanen heet melancholie of psychotische depressie. Men kan een


16 grove indeling maken omtrent het beloop. Er bestaan chronische vormen van depressiviteit, met de karakterstructuur verweven, en depressieve aanvallen die geheel en al als ziekte imponeren. In mijn voordracht laat ik de psychotische depressies buiten beschouwing, en concentreer me op die vormen van somberheid die het leven begeleiden en verduisteren en die menigeen tot de dood door suïcide voeren, familieleden achterlatend met de nooit tot rust komende vraag of ze iets hadden moeten doen of laten, waardoor de onherstelbare ramp te voorkomen zou zijn geweest. Psychoanalytisch jargon vermijdend spreek ik over de mechanismen. Het op jezelf richten van woede ontbreekt bij geen depressie. Men denke aan het kind dat iets verboden wordt, niet boos mag worden en dan in het eigen handje bijt of haar dierbaarste pop stukmaakt. Opvoeding en levensgeschiedenis zijn bij het ontstaan van depressies van wezenlijk belang. Sommige vormen van opvoeding kunnen nauwelijks in iets anders resulteren dan het ontstaan van grote hoeveelheden zelfverwijt en schuldgevoel. Wanneer moeders niet ronduit verbieden en zeggen: ‘Ik wil het niet hebben’, maar het kind bestoken met uitingen van de volgende aard: ‘Daar doe je je moeder verdriet mee, moeder is niet boos maar wel treurig en ik had dat van mijn lieve dochter nooit verwacht, ik had van jou verwacht dat je een licht zou zijn in mijn toch al donkere leven, maar je hebt het nog donkerder gemaakt’. Men kan begrijpen wat er dan gaat gebeuren: wat buiten was, gaat van binnen zitten en het verwijt van de ander wordt tot zelfverwijt. Ik wijs op het verband tussen rouw en depressie. Ook bij rouw komt naar binnen gerichte woede voor, zich uitend in zelfverwijt en bij het verdriet voegt zich een somberheid waardoor alles grauw wordt. Ik leg het publiek de vraag voor of wij geen reden hebben somber of zelfs wanhopig te zijn. Is het zo verbazingwekkend dat jonge mensen niet veel in het leven zien? Zijn wij niet met z'n allen in Europa bezig voort te hollen in de verkeerde richting? Het milieu wordt geplunderd niettegenstaande alle waarschuwende geluiden, we schaffen ons kernraketten aan, we stellen ons vertrouwen in wapenen die niet slechts de vijand maar ieder doden zullen. Wanneer wij psychotherapeuten niet trachten de mens met de realiteit te confronteren, ontkennen en loochenen wij de maatschappelijke werkelijkheid. Wat heeft de bemoeienis met een individu voor betekenis als de maatschappij steeds verder verziekt? Al hebben wij geen oplossingen, we kunnen toch de vragen signaleren? Ik kom tot de slotwoorden. Wij achten somberheid een ziekte, wij en onze kinderen moeten vrolijk zijn. Waarover eigenlijk? Ik heb geprobeerd wat ik te beweren heb duidelijk over het voetlicht te krijgen en pas alle mij ten dienste staande middelen toe als daar zijn: tempover-


17 traging, het gebruik van zo pakkend mogelijke beelden. Wie een krachtig forte wil, moet de tijd ervoor nemen. Ik hoop te laten merken dat ik aan velerlei in het leven niet bijster zwaar til, maar dat dit mij bloedige ernst is. Het publiek is ademloos, de aandacht ten uiterste gespannen. Ik formuleer hun eigen uitgesproken en onuitgesproken zorgen. Ik vertolk hun verlangen om zonder onnodige angst zo gelukkig mogelijk te kunnen leven. Ik merk, dat mijn toehoorders zich begrepen voelen en dit verleent mij een spreekvaardigheid waarover ik veelal niet beschik. Zij zijn het, de jonge mensen die daar zitten die ervoor zorgen dat ik hier mijn woordje op gepaste wijze kan doen. ‘U bent psychotherapeut, arts, psycholoog of sociaal werker, laat u niet afhouden van bemoeienissen met de politiek. Zijn we dan niet ontrouw aan ons vak? Voorwaarde voor een enigermate opgewekte stemming is een gevoel van veiligheid. Doch hoe kan iemand zich veilig voelen in een wereld waarin de bedreigingen toenemen? Vernietiging op een zo grote schaal als nu mogelijk is hebben wij vroeger niet gekend. Ik hoef niet uiteen te zetten wat men in iedere behoorlijke krant kan lezen. Wij psychotherapeuten kunnen het verband leggen tussen ontmoediging en ontwikkeling van het kind. De baby kan zich veilig voelen bij zijn of haar moeder. Later kan hij deze “bevinding” overbrengen op moeder aarde. Veiligheid boden vroeger ook idealen om voor te leven, religie, de waarden geldig in een cultuur. Maar deze normen bieden geen houvast meer, religie lijkt een overblijfsel uit vervlogen tijden. Treuren wij? Neen, we doen alsof er niets aan de hand is. We leven voort. We ontkennen, want wanneer we niet de ogen zouden sluiten voor wat ons bedreigt, zouden we ons te weer stellen. Alexander en Margarethe Mitscherlich spreken over het onvermogen om te treuren. Hebben ze niet gelijk? Hebben onze kinderen, hebben wij niet alle reden om ons onveilig en somber te voelen? Ik sta hier niet om de waarheid te verdoezelen en de werkelijkheid mooier voor te stellen dan zij is. Wij ouderen kunnen onze kinderen, onze leerlingen, de jongere generatie niet een wereld bieden waarin ze zich enigszins veilig voelen, waarin ze een zinvolle plaats kunnen innemen. Hoe valt er te leven wanneer je niet weet dat er voor de aarde een toekomst is? Waarvoor zal je je inzetten als morgen de wereld in vuur en rook kan opgaan? Onze opdracht kan niet daarin bestaan bezorgdheid en verdriet achter ons te laten en anderen gerust te stellen, onze taak is bezorgdheid te wekken. Durven wij de realiteit onder ogen te zien, dan kunnen we langzaam beginnen hetgeen ons leven vernietigen kan te bestrijden en te verwerven hetgeen werkelijk veiligheid bieden kan. Onze taak is niet elkaar aan te moedigen het rouwproces af te sluiten doch elkaar aan te moedigen om er mee aan te vangen, geen licht kan ooit dagen wanneer we niet de waarheid


18 onder ogen zien dat we door de diepste duisternis worden bedreigd. Dames en heren, ik dank u voor uw aandacht.’ Na een korte stilte waarin ik denk: dat is niet zo slecht gegaan, kijk ik een goede vriendin aan, die tranen uit haar ogen wegveegt en mij laat merken hoe blij ze is met mijn optreden. Het applaus barst los, een enkel ogenblik zitten de mensen nog, de voorzitter staat op en het applaus gaat over in een staande ovatie die niet tot bedaren is te brengen. Ik ga om een eind te maken aan dit alles het trapje af, hetgeen het applaus verdubbelt. Uiteindelijk neemt de voorzitter met enige moeite het woord, zegt dat hij waarlijk geen dankwoord uit hoeft te spreken. De voornaamste figuur uit de organisatie dezer weken komt op me toe, schudt me ontroerd de hand en zegt: ‘Dat is wat mijn vader heeft bedoeld toen hij het initiatief nam tot de organisatie van deze weken en dit is wat ik gehoopt heb.’ Een groep jongeren stuurt een telegram naar de Bondskanselier waarin ze hun bezorgdheid uitdrukken. Wanneer ik een aantal jaren later Lindau in de verte zie liggen op weg naar het Zuiden, is de herinnering aan het verblijf daar en aan het niet onsuccesvolle optreden vaag en schimmig. Ik bestuur een kampeerbusje. Ik heb koorts en barstende hoofdpijn en vraag me ongerust af: wat gebeurt er met mij, wat is er in mijn hoofd? Ik voel me ellendig - het was nog maar het begin.


19

Hoofdstuk 2 Verleden, nabij en ver Wanneer ik om meer begrip te wekken voor psychisch zieken, voor hun gezin, familie en vriendenkring de ziekte waaraan ik drie jaar leed ga beschrijven zonder een en ander over mijzelf te vertellen, zou dit een vrij zinloze onderneming worden. De lezer vraagt zich natuurlijk af: wie bent u? Die vraag is aanmerkelijk moeilijker te beantwoorden dan het beschrijven van mijn ziekte. Wie kan er nu zeggen wie hij is? Zichzelf beoordelen is ten enen male onmogelijk. Zichzelf prijzen gaat niet aan, zichzelf beschuldigen is veelal een poging je door anderen te laten prijzen, in de hoop dat ze de zelfbeschuldigingen zullen tegenspreken. Ik zal in plaats van een poging te ondernemen mijzelf te beschrijven proberen een beeld op te roepen. In dit hoofdstuk zal ik iets vertellen over mijn dagelijks leven, mijn werkkring, daarna omtrent herkomst en jeugd en tenslotte over de gebeurtenissen die aan het uitbreken van mijn ziekte voorafgingen. Ik deed mijn werk als hoogleraar in de psychiatrie met veel plezier, vooral het omgaan met en onderwijs geven aan collegae in opleiding was voor mij een taak die ik met voldoening verrichtte; college geven aan studenten deed ik met enthousiasme. Al waren successen in het buitenland meestal groter dan in de eigen stad, over het collegebezoek had ik niet te klagen. ‘Wat hield uw onderwijs in?’ Die vraag ligt voor de hand. Uiteraard is het niet mogelijk de principes van het ingewikkelde en door velen verguisde vak dat de psychiatrie nu eenmaal is, binnen het kader van dit verhaal uiteen te zetten. Slechts enkele hoofdzaken. Het allerbelangrijkste is wel dat men onvooringenomen moet leren luisteren. Dat is niet zo eenvoudig, want wij hebben altijd wel theorieën over onze medemensen klaar en hebben ons op een bepaald standpunt gesteld, gemeenlijk meer op grond van vooroordelen dan van kennis. Voorts was ik er diep van overtuigd en maakte dat tot grondprincipe van mijn onderwijs dat psychisch ziek worden niet door één factor wordt bepaald, maar door het samengaan van meerdere factoren, factoren van lichamelijke, soms erfelijke aard, sociale omstandigheder


20 en eigenschappen van ons karakter waarvan de vorming in belangrijke mate door onze jeugd wordt bepaald. Ik ging door voor psychoanalyticus, zelfs voor een vehement aanhanger van deze richting. Informeer je wat men onder de termen psychoanalyse en psychoanalyticus verstaat, dan blijken de voorstellingen vaag en dikwijls ingegeven door anti-propaganda. De Amsterdamse studenten ben ik dankbaar dat ze geluisterd hebben naar argumenten: ik ben in het algemeen maar weinig met vooroordelen bestookt. Eenmaal heb ik een frontaanval van een collega doorstaan. Hij beweerde dat in de kliniek die door mij werd geleid de jeugdige artsen wel op het onbewuste letten en gezeten achter divans naar de uitingen van patiënten luisterden, doch dat het de vraag was of er wel voldoende op de medische kant werd gelet. Viel niet te vrezen dat mijn patiënten gevaar liepen te sterven omdat lichamelijke ziekten over het hoofd werden gezien? Hij heeft overigens zijn beschuldigingen teruggenomen en een dergelijke aanval heeft zich nimmer herhaald. Toen ik in Amsterdam benoemd was (in 1961), heb ik betoogd, met succes, dat een psychiatrisch ziekenhuis een internist in zijn staf dient te hebben. Mijn eerste internist is hoogleraar in de interne geneeskunde geworden, de laatste die ik meemaakte was een autoriteit in haar vak en daarbij een bijzonder aangename collega om mee samen te werken. In onze samenwerking heeft eenmaal een oneffenheid plaatsgevonden en dat lag geheel en al aan mij. Ik heb altijd aan de medisch-lichamelijke kant groot gewicht toegekend. Waarom vind ik de psychoanalytische theorie voor de psychiatrie zo belangrijk? Om de volgende redenen. Ten eerste ben ik ervan overtuigd - en wel omdat men zulks kan waarnemen - dat er in mensen meer omgaat dan ze zelf weten; men spreekt dan van onbewust. Onbewuste angsten en wensen uiten zich in dromen en vergissingen, maar kunnen ons ook lelijk uit het evenwicht brengen; depressie is daarvan een voorbeeld. Deze onbewuste fantasieën zijn lang niet altijd van liederlijke en ontuchtige aard. Dat wij onszelf zeer hoge eisen stellen en zeer hoge idealen nastreven, kan evenzeer onbewust blijven als het koesteren van seksuele wensen waarvoor we ons schamen. In de tweede plaats ben ik een voorstander van de psychoanalyse omdat ik ervan overtuigd ben dat onze ontwikkeling gedurende de kindertijd van beslissende betekenis is voor de vorming van het karakter en voor het ontstaan van zwakke plekken in onze persoonlijkheid, die de kans later ziek te worden verhogen. Op die regel ben ik geen uitzondering. Hoe de zwakke plekken in mijn persoonlijkheid zijn ontstaan, zal ik later beschrijven. Voorts acht ik - met Freud - de mens een wezen dat moet leven met vele innerlijke conflicten omdat zijn verlangens in botsing kunnen


21 komen met de eisen van de maatschappij en de geen verboden van zijn eigen geweten. De psychoanalyse is in mijn ogen een humane vorm van psychologie. Freuds kijk op de mens is niet zonnig te noemen, eerder tragisch. Niet alleen in universitair verband gaf ik onderwijs, ook in het kader van de psychoanalytische opleiding besprak ik met de kandidaten vele van Freuds geschriften en ik deed dat met veel plezier. Mijn leven voltrok zich in een zekere regelmaat; ik begaf me met de metro vanuit de binnenstad naar het ziekenhuis; in Holendrecht - toen nog eindpunt van de metro - had ik een fiets om zo het laatste stukje naar de psychiatrische kliniek af te leggen. Destijds groeiden daar nog parnassia en rietorchis. Sinds jaren zijn deze planten verdwenen en hebben ze plaatsgemaakt voor de behuizing van het mensdom, dat enerzijds zich snel uitbreidt, anderzijds zich bezighoudt met het vervaardigen van steeds nieuwere en destructievere wapens die deze uitbreiding weer ongedaan zouden kunnen maken. Verontrusting hieromtrent stak ik niet onder stoelen of banken, hetgeen mij bij sommigen sympathie verschafte, maar mij ook de reputatie gaf geneeskunde op bedenkelijke wijze met politiek dooreen te klutsen. Men moet immers in ons vak politiek neutraal zijn, vinden velen. Hoeveel zin het heeft individuen van ziekten te genezen, maar na te laten te waarschuwen tegen de gevaren die de mensheid bedreigen door milieurampen en wapenwedloop, kan iedere lezer voor zich beantwoorden. Het één, genezen van het individu, is niet zinvol zonder het ander, streven naar een betere samenleving. Het metrotreintje was me zeer dierbaar, ik vond de tunnels boeiend, het opduiken uit het duister naar het licht nog boeiender. Vele associaties wekte het aan verblijven in Londen en Parijs. Het was mij welkom dat studenten, respectievelijk co-assistenten met mij tijdens de rit een praatje maakten. Menig college heb ik in de metro nog eens doorgekeken, menige roman van Iris Murdoch gelezen. Destijds stippelde een hoogleraar - minder gekortwiekt dan tegenwoordig - een beleid uit. Het mijne was uitgesproken niet-centralistisch, waarmee ik bedoel dat mijn medewerkers grote vrijheid genoten. Hoe kan men een team van bekwame specialisten om zich heen verzamelen, wanneer men hen betuttelt en voor de voeten loopt? Er zijn dan ook zeer weinig wisselingen in de staf geweest. Naar men zegt waren de eisen aan mijn ‘opleidelingen’ hoog. Ik besprak met de beheerder van de afdeling of deze niet te hoog waren en hij zei: ‘Mag dat dan niet in een universiteitskliniek?’ Dat ieder voortdurend als een zwaard van Damocles ontslag boven het hoofd hing, was pure fantasie en ik trachtte daaromtrent geruststellend op te treden. Macht jonge artsen in opleiding te ontslaan had ik wel, doordat ik kon vaststellen: ze zijn niet geschikt om dit vak te gaan uitoefe-


22 nen. Ik kon hun opleiding beëindigen. Het hebben van macht prikkelt de fantasie. Macht en invloed worden vaak verward. Invloed had ik zeker ook, mede door de leerboeken die ik had geschreven. Wie zich naar onze hoofdstad begeeft en deze uit het zuiden nadert, ziet de drie torens waarin het AMC gevestigd is, de voortzetting van het vroegere Wilhelmina Gasthuis en de metamorfose daarvan op een andere plek. De psychiatrische afdeling bevindt zich daar tamelijk ver vandaan. Ik wist de vertegenwoordiger van de toenmalige staatssecretaris er namelijk van te overtuigen dat psychiatrische patiënten zich in een toren niet goed voelen; dat werkt vervreemdend, maakt hen angstig. Organisatorische problemen poogde ik zoveel mogelijk aan anderen over te laten, hetgeen zeer goed mogelijk was, daar de kliniek een eigen beheerder rijk was, met wie ik het goed kon vinden. Patiënten zag ik zelf op hun eigen verzoek, wanneer behandelende artsen mij dat vroegen, en in het kader van een aantal wekelijkse besprekingen. Het is een onloochenbaar feit, dat er over mij veel gefantaseerd werd. Gaf ik daartoe zoveel aanleiding? Uiteraard kwamen deze verzinsels of overdrijvingen mij ter ore en ik kan niet ontkennen dat ik mij af en toe gekwetst voelde. Soms hadden de fantasieën een meer goedaardig karakter, bijvoorbeeld dat ik slechts zijden sokken wenste te dragen, in een chique modezaak in Londen gekocht, terwijl hun herkomst een Amsterdams warenhuis was, bekend om zijn lage prijzen. Ik vermeld nog enkele punten die de mythevorming hebben aangewakkerd. Men vertelde dat ik op onberekenbare wijze sollicitatiegesprekken voerde en op merkwaardige gronden besliste. Je kunt niet iemand opleiden wanneer je het niet met hem of haar kan vinden. Het moet klikken. Wanneer ik na vijf minuten besliste, maakte ik de indruk van een Oosters despoot. Toen mijn vroegere medewerker, wijlen dr. Silbermann, solliciteerde zei ik na vier minuten: ‘Ga op het secretariaat maar vragen wanneer u kunt beginnen.’ Sommige opmerkingen van sollicitanten waardeerde ik niet, ze gaven blijk van gebrek aan sociale intelligentie, een eigenschap die de vaak ietwat wereldvreemde psychiaters in voldoende mate dienen te bezitten. Een sollicitant vergrootte zijn kansen niet wanneer hij vermeldde dat hij door mij wilde worden opgeleid, omdat ik dat prachtige boek had geschreven, terwijl een ander daarvan de auteur was. Niemand hoeft van muziek te houden, al is onmuzikaliteit niet altijd gunstig voor mijn vak, maar wanneer iemand mij vertelde dat het hem zo goed had gedaan te hebben vernomen hoeveel ik hield van de Hohe Krönungsmesse van Beethoven, had hij zijn kansen door ons te worden opgeleid niet vergroot. Het was immers een niet slimme poging mij gunstig te stemmen. De Krönungsmesse is van Mozart, de Hohe


23 Messe van Bach. Was het grillig of het uitleven van machtsfantasieën, wanneer ik niet beet in de kluif die iemand mij wenste voor te houden? Evenzeer deed een sollicitant zichzelf de strop om, wanneer hij kwam vertellen, dat hij al vele malen elders had geprobeerd of dat Amsterdam hem zo bijzonder aantrok vanwege het uitgaansleven. Waarom zouden mijn medewerkers en ik de loper moeten uitrollen, waarover een ander gerieflijk kroeg en café kan betreden? Er waren er ook die zélf het initiatief tot een sollicitatiegesprek namen; zo Willem. Scènerie: ik hield een voordracht in Nijmegen, niet zonder enig succes. Na de voordracht ging prof. Prick in discussie, een wijd en zijd bekende, schilderachtige, kleurrijke man, drager van de Zuidnederlandse Bourgondische traditie, overvloedig in gevoelens, kennis, woorden en gastvrijheid. Het was voor ieder duidelijk dat Prick en Kuiper elkaar goed kenden en waardeerden. Ik denk dat we elkaar hebben begrepen wanneer het ging om vragen die voor ons beiden essentieel waren, niettegenstaande een zeer verschillende herkomst. Hij, geboren en getogen in een oude, rooms-katholieke traditie, ik streng calvinistisch opgevoed. De volgende woorden vallen me in: ‘waar de spaken de as naderen, zijn ze heel dicht bij elkaar.’ Ik kon niet aan ieder over Psalm 42 schrijven, maar aan hem heel goed. Zijn brieven waren wonderen van rijkdom aan associaties, vielen op door gebruik van beelden en metaforen, alsmede door een groot ‘citeervermogen’. Het citaat ‘Contra vim mortis, nulla herba in hortis’ - Er groeit geen kruid in de tuin tegen de macht van de dood zou snel bewaarheid worden. ‘Lux perpetua luceat eis’ - Eeuwig licht schijne over de gestorvenen -, maar ik mis hem erg. Met zijn dood is mijn leven een stuk armer geworden. Hij kreeg na mijn voordracht het woord. De Nijmeegse Goethe sprak over ‘Kuipers importante presentie, mijn niet slechts gewaardeerde collega, maar dierbare vriend, een man die op grond van zijn formidabele kennis van theologie, metafysica, ontologie en kennistheorie, de moeilijkste begrippen’ - hij maakte het gebaar waarmee ballen in de lucht worden geworpen en weer opgevangen - ‘hanteert als een jongleur.’ De overvloedige lof zal niet het meest geschikte middel zijn geweest de zenuwen van Willem te kalmeren, maar deze was vastbesloten. Nu of nooit. De psychiatrie zoals die beschreven wordt in de Hoofdsom, dat ligt hem. Daar wordt de patiënt niet beschreven als een onbegrijpelijke gek, maar als een onzer die in nood is geraakt. Na mijn voordracht werd er in een café nagepraat en bier gedronken, de lokaliteit zag blauw van de rook. Ik voelde me ontspannen omdat mijn voordracht, waar je toch altijd tegenop ziet, achter de rug was, en was in levendig gesprek met tafelgenoten. Toen merkte ik hoe een goed en sympathiek uitziende jongeman trachtte zich een weg te


24 banen door de menigte en aan een mijner tafelgenoten vroeg of hij niet ergens mocht zitten, al was het voor een enkel ogenblik, om het woord tot mij te kunnen richten. ‘Ik trilde tot in iedere vezel,’ vertelde hij mij later. ‘Van die man hangt het af, of ik de opleiding zal krijgen waar ik naar uitzie. Hoe krijg ik mijn eerste zinnen over het voetlicht?’ Zodra ik hem in het oog kreeg, zag ik niemand en niets anders meer. Allen verdwenen in de verte. ‘Of the sources of the Nile, nobody can give any account, it enters Egypt from parts beyond.’ Nooit had ik hem gezien, maar de ontmoeting was toch een herkenning. ‘Hier bist du Mensch, hier darfst du's sein.’ Ieder begrijpt dat mijn gedrag op zo'n ogenblik aanleiding was tot veel kritiek. Het zal niet prettig zijn zo'n ‘shift’ in de aandacht mee te maken, die van je wegdraait als het licht van koplampen op een bergpas in het donker. Willem komt uit het verre zuiden, zuidelijker dan hetgeen in Nederland niets gedacht kan worden. Hij vertelde later hoe hij de ontmoeting met mij beleefde, uit Wagner citerend, waar deze Wodans binnenkomst beschrijft, in de eerste akte van de Walküre: Traurig sasz ich, während sie tranken; ein Fremder trat da herein: ein Greis in grauem Gewand, tief hing ihm der Hut, der deckt' ihm der Augen Eines; doch des Andern Strahl, Angst schuf er allen, mir allein weckte das Auge süss sehnenden Harm, Tränen und Trost zugleich. Auf mich blickt' er, und blitzte auf jene, als ein Schwert in Händen er schwang; das stiesz er nun in der Esche Stamm, bis zum Heft haftet' es drin: da wuszt' ich, wer der war, der mich Gramvolle gegrüszt...

Wie daar binnen was gekomen, in Willems leven, dat was Wodan zelf. Een beschrijving van Willems uiterlijk en karakter zou mijn verslag te veel ophouden. Het klikte, en hoe, dat heeft de lezer wel begrepen. Veertien dagen na onze ontmoeting aten we in de Hamert bij Arcen. Er was een tafel vrij op het terras. Boten gleden voorbij, de Maas slingerde zich door vredig land en boven de horizon rustten de wolken aan de avondhemel. Er was geen zuchtje wind voelbaar. Wij leven in een voortdurende interactie met onze medemensen. Het-


25 geen zij over ons denken en voelen gaat aan ons niet onopgemerkt voorbij. Wanneer je het belangrijk vindt present te zijn in het innerlijk van anderen, een rol in hun leven te spelen, zal dat des te meer gelden. Fantasieën van anderen zijn als spiegels waarin je kijkt. Je kunt je laten suggereren zo belangrijk te zijn als anderen je vinden. Respect en loftuitingen kunnen je zelfgevoel op een gevaarlijke manier opvoeren. Wordt er lelijk geroddeld, dan kan je je dat erg aantrekken of je aldus pogen te troosten: beter dat ze kwaad over me spreken dan dat er in het geheel niet over me gesproken wordt. Obscuur zijn is het ergste, er niet zijn voor de ander. Je kunt zelfs aldus worden verleid anderen te provoceren, redenerend: wat ze zeggen deert me niet, als ze maar iets over me zeggen, wat dan ook. Wie zo zijn zelfgevoel opkrikt, bouwt een huis op een zandbank, steunt op iets dat voos is. Het zegt veel over iemand hoe hij zijn vrije tijd, avonden, weekends, vakanties doorbrengt. Veel tijd besteedde ik aan het schrijven van boeken en artikelen en aan het lezen van literatuur over onderwerpen waarmee ik bezig was. Wanneer we verbleven in het afgelegen Italiaanse dorpje, waar we een appartement hebben, was ik daar hele dagen mee bezig. De beek ruiste, de schaduwen verschoven langzaam, de wouwen gleden voorbij op zoek naar iets eetbaars, om elf uur voer de boot langs en de zon verdween eerder dan je verwacht zou hebben achter de enorme berg aan de overkant, een geweldige schaduw op het meer werpend, waarvan de golfjes het licht duizenden malen weerkaatsen. Dat ik avonden en weekends, delen van de vakantie toch werkte, betekende dat ik niet veel echte vrije tijd had of nam. Avonden die niet aan schrijverij werden besteed - door vergaderdwang liet ik me geenszins tiranniseren - bracht ik nogal eens door met gemeenschappelijke vrienden. Vriendschappen betekenen veel in mijn leven en zijn doorgaans van lange duur. Avonden met Allan doorgebracht waren ontspannend. We zagen veel films, pakkende westerns, vaak herhaalde malen. Ik had hem leren kennen toen hij eerstejaars student was. Hij viel me op, ik vroeg hem een paar uur voor me te poseren opdat ik een portret van hem kon trachten te schilderen. Het portret hangt nu reeds jarenlang in de huiskamer van zijn moeder. Op spanningen tussen Allan en mij reageerde ik overmatig. Later zou ik mij afvragen of de heftigheid van mijn reacties zijn energie ontleende aan innerlijke conflicten, die mede oorzaak werden van mijn depressie. Veel, misschien te veel vrije tijd besteedde ik aan schilderen. Ruim dertig jaar geleden begon ik verf over te brengen uit tubes op papier of doek. Gebrek aan natuurlijk tekentalent was daarbij een flinke handicap. Met het schilderen haalde ik mij een conflict op de hals. Ik moest schrijven over mijn vak, vond ik, en geen tijd aan andere


26 zaken besteden. Schilderen en schrijven ging niet tegelijk. Het is alsof je voor beide dezelfde energie gebruikt, dezelfde hersencellen nodig hebt die geen twee dingen tegelijk doen. Zo waren er perioden waarin ik geheel en al met schrijven bezig was, andere, waarin ik me uitsluitend en zeer intensief met schilderen occupeerde. Toen ik nog in Groningen woonde, maakte ik reizen samen met de schilder Jan Altink in de Italiaanse Alpen, waar we zijdalen van zijdalen exploreerden en overnachtten in dorpsherbergen. Ik heb er dankbare en onuitwisbare herinneringen aan. Het schilderen zal in dit verhaal een grote plaats innemen, doch daarover later. Voor de vakanties hadden mijn vrouw en ik ons een kampeerbusje aangeschaft. Daarmee reisden we door Europa; eenmaal bereikten we zelfs de Straat van Messina. Onze twee langharige herdershonden Oggi en Bliss nemen een grote plaats in ons leven in. We zouden ze missen, wanneer we hen thuis zouden achterlaten. In het busje kunnen ze mee en 's nachts houden ze zich stil. Niet zij wekken ons, maar nachtegalen, die zingen als ik wil slapen. De lezer zal zich hebben afgevraagd: hoe is de man wiens boek wij lezen zo hoog gestegen? Hoe is dat gegaan? Die vraag zal ik beantwoorden in het nu volgende gedeelte en tevens vertellen welke blessures in mijn jeugd de bodem hebben bereid, waarin de afschuwelijke ziekte, die ik ga beschrijven, kon gedijen en voortwoekeren. In de oude boom kan men niet meer het jonge boompje terugvinden, in de mens leeft het kind altijd voort. De tijd is te vergelijken met een rivier die allerlei met zich meevoert dat zich afzet. Flarden van herinneringen zijn het die bovenkomen, wanneer ik me mijn jeugd probeer voor te stellen: hoe de haard brandde op de eerste echt koude dag, hoe de kerstboom werd aangestoken, hoe ik op een sleetje werd voortgetrokken door mijn vader en mijn oom Dirk. Twee vaste thema's die altijd bleven klinken en de boventoon voerden, ook in mijn ziekte, waren de dood en de angst voor de hel. Iedere keer dat ik, samen met mijn moeder, oom Barend bezocht was hij een tint bleker. Mijn moeder zorgde ervoor dat de meest kundige internisten in consult werden gevraagd. Hun diagnose luidde: leukemie, destijd een doodvonnis. Het voltrok zich. Zijn zoontje kwam bij ons in huis, wat ik prachtig vond; samen zaten we in de vierde klas van de lagere school. Ik was enig kind en hij het broertje dat ik zocht en ben blijven zoeken. Op zijn ziekbed werd de steeds witter wordende man van vierendertig jaar gekweld door angsten voor de hel. De familieleden waren, toen het einde nabij scheen, verzameld in het huis van een tante, niet ver van de woning van de stervende. Dan komt een schoonzuster van de zieke oom aanrennen en roept: ‘Barend het gezeid dat-ie naar de hemel gaat.’ De opluchting scheen groter te zijn dan het verdriet over het naderende verlies. Op een


27 koude winterdag werd hij begraven. Prachtig vriesweer, rijp op de takken afstekend tegen een blauwe hemel. Ik kwam op de fiets van school en herinner me hoe mooi ik alles vond, het purperbruin van de struiken, groene boomstammen, blauw getinte sneeuw. De klokken van het kerkje te Lage Vuursche beierden en ze zouden dat nog vaak doen, als er weer een tante begraven werd. Waaraan het in mijn jeugd ook ontbroken moge hebben, aan tantes niet, en op de meeste was ik dol, ik vond het enig als ze kwamen. De herinnering aan de dood van oom Barend was niet de enige wijze waarop de dood in mijn kinderjaren present was. Toen mijn vader met mijn moeder trouwde was dat zijn tweede huwelijk. Kort na elkaar waren zijn dochtertje en zijn vrouw gestorven. Mijn vader praatte nooit over mijn halfzusje Anneke, nimmer. Ze was aanwezig in een symbool, een donker licht. In een klein stenen huisje kon een waxinelichtje worden aangestoken en dan scheen het licht door de venstertjes, maar ook de muren zelf lichtten geheimzinnig op. Af en toe werd het lichthuisje tevoorschijn gehaald, het lichtje aangestoken, en er werd niets anders gezegd dan: ‘Dat was het huisje van Anneke.’ Bij de begrafenis van mijn aan leukemie gestorven oom werd er over dood, ziekte en sterven gesproken en toen vertelde mijn vader geëmotioneerd hoe snel het gegaan was, destijds. Een vrolijk, lief spelend meisje, na enkele weken in een klein doodskistje weggedragen, het levensgeluk van mijn vader met zich meenemend en wellicht ook het mijne, lang voor ik bestond. Ik heb hem zelden kunnen opvrolijken en misschien heb ik dat wel beleefd als een fundamenteel tekortschieten. Vaak had ik het gevoel: wat ik ook doe, ik kan eigenlijk nooit iets voor hem betekenen. Een neef van mijn vader was jarenlang directeur van het W.G. Ter zijner gedachtenis stond op het terrein een Kuiper-bank met zijn beeltenis. Waar die gebleven is sinds het W.G. naar de Bijlmer verhuisd is, weet ik niet. Mijn vader kwam bij zijn neef op bezoek en ontmoette er mijn moeder, die toen in het W.G. werkte als verpleegster. Door mijn benoeming tot hoogleraar in Amsterdam werd paviljoen 3 van het Wilhelmina Gasthuis ook mijn werkterrein. In '83 werd ik door mijn ziekte geveld en kort daarna werd paviljoen 3 met de grond gelijk gemaakt. ‘Men kent en vindt zijn standplaats zelfs niet meer.’ Is het verwonderlijk, dat ik dikwijls dacht aan het huis van Atreus en de vloek die erop rust? De koning krijgt de nekslag, van zijn paleis blijft zelfs geen ruïne over. Weg, alsof het er nooit geweest is. Enkele woorden over mijn moeder. Ze had enigszins joodse gelaatstrekken, hoewel haar voorland elders lag, de Veluwe, waar haar vader en voorvaderen werkten als dagloners of keuterboertjes, afhankelijk van de gunst of de ongunst der tijden. Ze zullen allen dezelfde


28 strenge godsdienstige opvattingen als mijn moeder hebben gehuldigd, reeds eeuwenlang wellicht. De naam Seldenrijk is niet misplaatst geweest. Ouderwets aandoende, bittere armoede maakte ze mee. Toen ze door het huwelijk met mijn vader daarvan bevrijd werd en zich een en ander permitteren kon, liet ze zich daarop nimmer voorstaan. Eenvoudig bleef ze en veel geld stroomde naar de familie toe. Ze had een formidabele presentie en was, zo niet door ieder geliefd, dan toch gerespecteerd. Toen ze door haar dementie een groot gedeelte van haar hersencellen had verloren, zei de collega die ik vroeg naar haar te kijken: ‘Ook nu is je moeder nog een grande dame.’ Ze kon genereus zijn, doch was ook in staat zwijgend machtige verwijten uit te stralen, wanneer ze gekrenkt was. ‘Ik ben niet boos, maar wel verdrietig’ was ook haar devies. Af en toe werd ze gevloerd door heftige migraineaanvallen, een euvel dat ik van haar zou erven. Vast geloofde ze in de predestinatie. Velen zijn verworpen, weinigen uitverkoren, en hoe weet je zeker dat je tot hen behoort? En toch beleefde ze in tegenspraak met dit vreselijke godsbeeld een mystieke verbondenheid met de Schepper aller dingen. De gestalte van Jezus leefde voor haar en ze had een diep, vroom gevoel voor de natuur. Mijn vader had geheel en al andere opvattingen. Hij was een ouderwetse liberaal, eerlijk, geliefd bij het personeel dat ons bediende. Hij had mijn grootvader kunnen zijn. Hij hield van treinen en als klein jongetje, mijn hand in de zijne, wees hij me hoe de trein in staat is de helling van de Gotthard te beklimmen in reusachtige lussen. Toen keek ik er met plezier naar, en nog steeds ben ik door treinverkeer, vooral dat in de bergen, gefascineerd. We gingen samen waterplanten zoeken in de slootjes van de toen nog onvervuilde Eempolder. Sindsdien heb ik een aquarium gehad, wist een tijdlang van bepaalde vissen veel af, schreef er zelfs een stukje over in het aquariumtijdschrift. Mijn lust in botaniseren zal daar wel mee samenhangen. Ik heb een aquarium gehad tot mijn ziekte alle belangstelling wegnam. De goudmaanvissen gaf ik aan een vriend, mijn grote aquarium stond lange tijd op mijn werkkamer, overdekt met een kleed, en door zijn vorm associaties oproepend aan een donkerder kleed en aan de Passacaglia van Bach die dan zal klinken. Ik was geen somber kind, maar wel angstig, en op school gebeurden dingen, nauwelijks geschikt om deze angsten te verminderen. Kinderen uit de wat meer welgestelde gezinnen gingen in Baarn naar een school die als zijdenzakdoekenschool werd aangeduid. Mijn ouders vonden het niet goed voor mijn opvoeding om alleen met kinderen van rijke ouders contact te hebben, een prima gedachte, en voorts wilde mijn moeder, dat ik naar een christelijke school ging. Zo kwam ik op de ‘School met de Bijbel’. In de vijfde klas werd de


29 scepter gezwaaid door een forse man, meester K., met kleine welverzorgde handen en een immer rood hoofd, dat af en toe, wanneer hij zich om kleinigheden boos maakte, precies zo van kleur veranderde als wanneer men een krachtig rood vermengt met een even krachtig blauw, de aderen in zijn hals zwollen daarbij op. Het is nu ongeveer zestig jaar geleden dat ik deze onderwijzer voor het laatst zag, maar hij staat me zo levendig voor de geest als wanneer hij zojuist de kamer zou hebben verlaten. Zijn ronde hoofd was vrijwel kaal en om zijn mond had hij een ietwat wrede trek. Vrijwel de gehele nacht lag ik wakker wanneer ik een vlek in het rekenboekje had gemaakt. Ik moest nog al eens thuisblijven omdat ik als kind al migraine-aanvallen had, en voorts beet ik tot grote ergernis van mijn ouders en tot groot verdriet van mijzelf omdat ik het niet laten kon, op mijn nagels. Allerlei maatregelen werden verzonnen, onder andere: insmeren van de vingertoppen met een bittere tinctuur. Schaamte is een vreselijk gevoel, ook voor mij. Af en toe werd ik geplaagd op school. Ik was daar angstig voor, schaamde me over de angst en schaamde me voor de schaamte, en dat in een oneindige reeks. Schaamte is een vuur, dat zijn eigen brandstof schept. Al trachtte ik niet op te vallen, blijkbaar was het nagelbijten de meester niet ontgaan. Op een onvergetelijke dag zag ik dat hij een zakje bij zich had waar ook snoep in had kunnen zitten, hij legde het op een plankje van zijn lessenaar, aan het gezicht onttrokken. Terwijl ik afwezig door het raam zat te staren, me overgevend aan eigen gedachten, hoorde ik dat de meester een kameraadje voor de klas liet komen en zei: ‘Met het nagelbijten moet het maar eens uit zijn, die vieze gewoonte.’ Toen voerde hij de spanning op door enig dralen - zoals de inzet van de zangstem wordt uitgesteld door de instrumentale inleiding. ‘Dan hebben we hier ook nog, afkomstig uit Soest, hier in de klas, altijd aangekleed alsof het zondag is, een jongen die wegblijft als hij een beetje hoofdpijn heeft, zoontje van een vader die niets te doen heeft, terwijl jullie ouders moeten zwoegen voor de boterham en heus niet jullie thuislaten voor ieder wissewasje...’, dan komt het, met stemverheffing, fortissimo: ‘de burgemeester-nagelbijter Piet Kuiper. Kom jij maar eens even voor de klas, jongen. Jij lijkt er wel nooit genoeg van te krijgen en daarom heb ik iets voor je meegebracht, waar je nog een hele tijd op kunt kluiven.’ Hij pakte het papieren zakje en haalde er een stalen hoefijzer uit tevoorschijn. ‘Proef maar eens of dat je net zo goed bevalt als je eigen vingers. Doe jij je mond maar eens open.’ Gejoel en gelach van de kinderen. Ik deed mijn mond niet open, hield mijn lippen op elkaar, niet uit koppigheid maar uit angst. Ik wilde wel verdwijnen in de grond omdat ik zo uitgelachen werd, de vlammen sloegen mij uit van


30 schaamte. Ik onderging dat afschuwelijke gevoel: het werd zwart voor mijn ogen, ik zag niets meer, voelde alleen mijn vlammende gezicht. ‘Je weet niet of je dat wel lust, je zult eerst moeten proeven.’ Ik kreeg een flinke duw met het ijzer tegen mijn opeengeklemde lippen. ‘Vooruit, mond open.’ Gejoel. Nog een duw. Ik voelde de lauwe smaak van bloed in mijn mond, er liep ook een straaltje over mijn kin. De rest weet ik niet meer. Wel dat ik naar mijn bank terugliep met een intens gevoel belachelijk te zijn en altijd te zullen blijven, alsof de kern van mijn wezen uit belachelijkheid bestond, iets dat verdiende te worden weggehoond. Ik kon thuis niet vertellen, dat ik me zo geschaamd had en ik schaamde me dat me iets overkomen was waarvoor ik me zo schaamde. Wederom de vicieuze cirkel. Ik loog ze voor. ‘Wat is er met je mond?’ ‘Ik ben van de fiets gevallen, precies op mijn gezicht, doordat er...’, verder herinner ik het me niet precies. Een of ander fantasieverhaal. Een aantal dagen liep ik rond met een dikke lip. Op de middelbare school waren mijn prestaties zeer matig. Telkens weer ging ik over met de hakken over de sloot. Ik maakte me daarover grote zorgen. Mijn vader zei bemoedigend: ‘Een Kuiper blijft niet zitten,’ daarmee wel zeer duidelijk aangevend hoe hij het zou vinden als deze ramp zich wel zou voltrekken. Veel tijd ging naar het aquarium, uren besteedde ik aan het lezen van artikelen over terrariumdieren en ik fantaseerde hoe mijn terrarium - dat er nooit gekomen is - er zou moeten uitzien. In de herfstvakantie placht ik bij mijn tante Anna, een zuster van mijn vader, in Amsterdam te logeren die geheel andere opvattingen dan mijn moeder huldigde. Bij haar hoorde ik voor de eerste keer klassieke muziek die me persoonlijk raakte en wel de Altrapsodie van Brahms op een tekst van Goethe: ‘Harzreise im Winter’, over een jonge man voor wie het leven te zwaar is. ‘Hinter ihn schlagen die Sträuche zusammen, die Öde verschlingt ihn.’ Met haar ging ik naar de bioscoop. Koningin Christina, gespeeld door Greta Garbo, maakte een dermate grote indruk, dat alle vrouwen voor wie ik veel zou voelen haar trekken droegen in meer of mindere mate. Voorts zagen we Annie Ondra optreden die langzamerhand wel vergeten zal zijn. Na een operetteachtige film waarin zij de hoofdrol speelde werd ik getroffen door woorden die ik als een stem van buiten af vernam: ‘Wat baat het een mens, zo hij de gehele wereld wint, doch schade lijdt aan zijn ziel?’ Vanaf dat ogenblik beleefde ik de kerkgang anders, ik ging een zeer ascetisch leven leiden, de rapportcijfers sprongen omhoog. Toen ik eindexamen deed, kon ik niet al te moeilijk Latijn lezen als de krant, ook voor Grieks oogstte ik negens. Voordat ik de stem die klonk gedurende de logeerpartij in de herfst-


31 vakantie gehoord had, was ik van plan oude talen te gaan studeren, nu werd het theologie, tot de gedachte bij mij postvatte psychiater te willen worden. Zou ik op die manier niet mensen met het Evangelie in aanraking kunnen brengen, bereik ik er dan niet veel meer? Het leek mijn moeder een goed idee en ze liet mij merken dat het hoogleraarschap in dat vak dan voor mij wel de geschiktste positie zou zijn. Er is één figuur die gedurende mijn middelbare schooltijd verreweg de meeste indruk op mij maakte. In haar onderwijs kwamen twee thema's aan de orde die me zouden blijven bezighouden. Het ene vormde een drijvende kracht achter al mijn wetenschappelijke interessen, het andere thema werd opnieuw actueel, toen ik ziek werd. Juffrouw Rant was een kleine vrouw met een gebogen gestalte, een bleke gelaatskleur. Af en toe verscheen een glimlach op haar gezicht, waarvan ik de reden slechts veel later zou begrijpen, toen ik zelf enigszins Plato kon lezen en vertalen. Het glimlachje verdween nooit helemaal. Het probleem orde houden kwam bij haar niet aan de orde, niemand zou er aan denken haar in de rede te vallen of te hinderen, terwijl ze nooit een agressief woord uitte. Ze had wonderbaarlijke ogen, heel licht, helder blauw. Altijd liep ze vlak langs de muur op weg naar de klas waar ze les ging geven, met een stapeltje boeken onder de arm, en niet midden in de brede gangen van het schoolgebouw. Een namiddag in het voorjaar. Door het raam zag ik een tennisbaan en hoge dennen. We lazen het Symposium. De twee voor mij grootste wijsgerige geschriften: Plato's Gastmaal en het Proslogion van Anselmus handelen beide over liefde. Het eerste over liefde voor de jeugdige vriend als symbool voor alle schoonheid, het tweede over liefde tot God. In het begin van het Symposium wordt iemand gevraagd waar hij heengaat en het antwoord is: ‘Eis Agathoona’, naar Agathon. Juist dan was van haar gezicht een binnenpretje onmiskenbaar af te lezen. In plaats van weer veel te drinken zoals de vorige dag houden de deelnemers aan het gastmaal om de beurt een tafelspeech, bepaald door het ‘zitsel’. Aristofanes moet eenmaal zijn beurt voorbij laten gaan, omdat hij de hik heeft. Juffrouw Rant lichtte toe wat Socrates vertelt die als laatste spreker de beurt krijgt. Socrates zet uiteen dat je in de liefde een opstijgende weg bewandelt, eerst hou je van een schone gestalte, mooie handen, een knap gezicht, dan zie je de schoonheid in alles wat schoon is en je eindigt bij de schoonheid zelf die alles zijn gloed geeft, verlicht, die zijn en aanzijn bepaalt. Denk maar aan de zon, die alles doet groeien en er tegelijkertijd voor zorgt dat je dat ook zien kan. Achter onze werkelijkheid van alledag is een andere werkelijkheid verborgen,


32 doch krachtig werkzaam. Achter de verschijnselen, in de verschijnselen wordt af en toe het wezen zichtbaar, in het vergankelijke het onvergankelijke, in de schijn het wezen, in het gebrokene dat wat ongebroken en heel is. In vele wetenschappen wordt gevraagd naar hetgeen zich achter de verschijnselen verbergt, of het nu natuurwetten, maatschappelijke processen zijn, dan wel het onbewuste is. Juffrouw Rant las met ons ook Griekse tragedies waarvan er vele handelen over de thema's die mij in mijn ziekte zouden gaan beheersen: schuld, wraak, agressie en dood. Agamemnon is supergeneraal van de Griekse troepen, onderweg naar Troje; de schepen kunnen niet vertrekken want slechts wanneer Agamemnon zijn dochter Iphygeneia offert, zullen de goden gunstige winden doen waaien. Zo gebeurt het ook. Klytaimnestra, Agamemnons gade, is uiteraard woedend. Ze verkiest boven de veldheer de niet zeer strijdlustige Aegisthus. Agamemnon zal terugkeren naar huis. De fakkels geven van burcht tot burcht door dat Troje is gevallen. Wanneer de generaal is thuisgekomen, neemt Klytaimnestra haar maatregelen. Als hij zich baadt, gooit ze een net over hem heen, en klieft hem de schedel met een bijl. De zaak is daarmee niet geregeld. Haar dochter Elektra zorgt er wel voor dat ze aan Agamemnon blijft denken, voor zover dat nodig is, want dromen kwellen Klytaimnestra. Zie haar neerdalen de trap af van het donkere, vochtige kasteel. De muren zweten geen water, maar bloed. Ze staat daar majesteitelijk, vorstelijk in een rood gewaad, en gouden armbanden maken het rood van haar kledij nog opvallender. Ze klaagt dat ze geen rust kan vinden. Bloed ziet ze overal, het met bloed zich mengende badwater toen ze Agamemnon keer op keer raakte met haar bijl. De vrijheid dacht ze te veroveren, de greep van het lot klemt nu eerst recht. ‘Opgevreten door de motten,’ klaagt ze, ‘bij levenden lijve als een oude wollen lap. Maar je moet toch de goden kunnen verzoenen door offers?’ ‘O, zeker,’ zegt Elektra, die haar heeft zien afdalen, ‘zeker is dat zo. Ik weet wel wat het goede offerdier is,’ deelt Elektra haar mee, op quasi-geruststellende toon. ‘Je zult geen angstaanjagende dromen meer hebben, wanneer de goden het juiste offer hebben ontvangen. Dat ogenblik is daar wanneer de bijl valt in jouw eigen nek.’ Elektra's broer komt terug. Na een roerende herkenningsscène gaat hij over tot de taak die hij meent voor hem weggelegd te zijn. Binnen het paleis hoor je een rauwe kreet, de zoon heeft zijn moeder doen ondergáán hetgeen ze sinds jaren vreesde. Rust met de vredelievende Aegisthus heeft ze niet gehad. De vloek die rust op het huis van Atreus is daarmee nog niet uitgewoed. De goden laten het niet toe dat een zoon zijn moeder vermoordt. En Orestes wordt achtervolgd door de wraakgodinnen. Het kan niet toevallig zijn dat ik voor mijn medewerkers een essay


33 schreef: ‘Eerherstel voor Klytaimnestra’, geruime tijd voor mijn ziekte. Ik heb de neiging in het conflict voor Klytaimnestra te kiezen en tegen Agamemnon, omdat ik niet van oorloghitsers hou. Mijn leven biedt een omgekeerde versie van het hierbovenvermelde verhaal. Toen ik verzwakt was door mijn ziekte, de koorts en de hoofdpijn, rees mijn moeder op in mijn innerlijk en sloeg met haar bijl de nek in van mijn zieleleven. Het waren haar geboden en normen, haar gedachten over seksualiteit die mij weer gingen beheersen en in mijn wanen kwam ik in de hel, waarin zij op zo'n kwellende manier geloofde. Kennelijk was ze, niettegenstaande al mijn pogingen de wereld anders te gaan zien dan zij, lang na haar dood, springlevend in mijn innerlijk aanwezig. De zomer van mijn getob met de virusinfectie kwam het beeld spontaan bij me boven van de door goden vervloekte zonen van Atreus, en ik voelde me, wandelend met mijn honden in het stille bos als een door wraakgodinnen voortgejaagde Orestes, lid van het huis van Atreus waarop een onontkoombare vloek ligt. Ik vatte om psychiater te kunnen worden de medische studie aan. Een hinderpaal scheen de pathologische anatomie te gaan vormen, de bestudering van de afwijkingen waaraan mensen gestorven zijn, een uiteraard hoogst nuttig deel der geneeskunde. Enkele malen viel ik flauw en kwam op de granieten vloer terecht. Telkens werd ik licht in mijn hoofd wanneer ik in een open borstkas keek en de darmen uit een buik zag halen. Hier gold het oude scheepsdevies: pompen of verzuipen. Zonder artsexamen kan je geen psychiater worden. Doorzetten dus. Iedere morgen ging ik naar secties. De intensieve bemoeienis met de pathologische anatomie bezorgde mij een cum laude voor het doctoraalexamen. Kennis van de geneeskunde leek me ietwat beperkt voor het vak psychiatrie, ik wilde meer van mensen weten en deed een maand na het doctoraalexamen geneeskunde doctoraal filosofie. Mijn carrière heb ik voor een deel aan mijn wijsgerige vorming te danken. Je krijgt de zaken zo op een rijtje en wordt ietwat geremd in het praten van onlogische onzin. De psychiater in spe, de zieleheler in de dop kreeg nog meer kansen kennis van de lichamelijke geneeskunde op te doen. Toen de Duitsers mij op de hielen zaten omdat ik de loyaliteitsverklaring niet wilde tekenen en evenmin van zins was in Hitler-Duitsland te gaan werken, dook ik onder in het Antoniusziekenhuis in Utrecht; daar ontfermden de nonnen van het ziekenhuis zich over mij. Ik werd er bemoederd en verwend. Nog herinner ik me de geuren der acacia's die binnenwoeien. Uren zat ik naast een vrouw van vijfendertig jaar, ten dode opgeschreven omdat ze kanker had aan de alvleesklier. De hoogleraar


34 die zich voor mij interesseerde na de dood van mijn leermeester in de wijsbegeerte, merkte toen ik hem dit vertelde op: ‘Past u maar op dat u geen ziekentrooster wordt in plaats van een degelijke dokter.’ 's Nachts werd ik uit mijn bed gehaald door de zuster die hoofd was van de operatiekamer met de vraag of ik kon assisteren bij een operatie die niet tot de volgende morgen kon worden uitgesteld. Door meer dan vriendschappelijke gevoelens was ik met haar verbonden. Door vele van deze nachtelijke ingrepen mee te maken, stak ik van ‘de snijdende vakken’ heel wat op en bijster onhandig was ik niet. Na de bevrijding deed ik artsexamen. Een deel van de opleiding psychiatrie ontving ik in het psychiatrisch ziekenhuis Zon en Schild, dat onder leiding stond van dr. du Boeuff, met wie ik - merkwaardig genoeg - een boek schreef, getiteld Waan en Vervreemding. Van de hoogleraar psychiatrie Rümke leerde ik veel. De identificatie voltrok zich in intenser mate met de neuroloog prof. Sillevis Smitt, bij wie ik promoveerde op een proefschrift, niet door getallen ontsierd. Hij was een typische regent, had een opmerkelijke gestalte, droeg een opvallend lichte beige jas en bewoog zich in de oorlog op een fiets die het midden hield tussen een Raleigh en een racefiets. Direct na de oorlog viel hem een Buick ten deel. Zeven kilometer per uur in de hoogste versnelling rijdend drukte hij het gaspedaal in tot op de plank, en als het grote voertuig niet een sprong vooruit maakte maar vervaarlijk pingelde, zei hij: ‘Waardeloze dingen, die auto's uit Amerika, prullen die hier de markt overstromen.’ Tijdens een tafelspeech bij een diner voor oud-assistenten zei een hunner: ‘En Sillevis, ik vind dat de ouderen je nu maar eens moeten gaan tutoyeren’, waarop hij in zijn antwoordspeech reageerde met de woorden: ‘En wat dat tutoyeren betreft, dat zal tot het hiernamaals moeten worden uitgesteld.’ Wanneer hij een assistent niet kende en deze wilde gedurende de eerste maanden van zijn opleidingsperiode iets over een patiënt te berde brengen, placht Sillevis zijn chef de clinique te vragen: ‘Wat zegt die meneer?’ Hij werd door zijn medewerkers op handen gedragen. Tussen de jaren van mijn opleiding en mijn benoeming tot hoogleraar viel de periode in Groningen en een verblijf als gasthoogleraar in de Verenigde Staten. Gedurende de periode in Groningen werd onze dochter Kathleen geboren. Met mijn chef aan de universiteitskliniek professor Kraus kon ik het uitstekend vinden, en zijn vroege dood trof mij meer dan pijnlijk. De hoofdredacteuren van het Nederlands Handboek der Psychiatrie Prick en Van der Waals vroegen mij enkele gedeelten voor mijn rekening te nemen. Ik trachtte die hoofdstukken voor het handboek te schrijven en gaf deze ter beoordeling aan de echtgenote van de hoogleraar in de neurologie, prof. Drooglever Fortuyn, bekend onder de naam Vasa-


35 lis. ‘Er deugt niet veel van,’ vond ze. ‘Hoe academisch, wat een overbodige geleerdheid, veel te abstract. Leg al die papieren nu eens weg en vertel mij wat je je studenten duidelijk wilt maken. Probeer het ritme van je adem en de gang van je eigen denken in taal te vatten, dan is het goed.’ De volgende keer kwam ik bij haar, na te hebben gepoogd het te doen zoals ze me had aangeraden. ‘Stuur het maar naar de drukker,’ was haar reactie. De benoeming tot hoogleraar in de klinische psychiatrie te Amsterdam stuitte op bezwaren bij bepaalde kringen in Den Haag, en wel omdat ik psychoanalyticus was. Men was beducht voor een uitgesproken anti-religieuze instelling. Toch ging de benoeming door en werd ik in 1961 hoofd van Paviljoen 3. Sillevis Smitt gaf mij na mijn benoeming enkele waardevolle adviezen. ‘Kuiper,’ zei hij, ‘denk erom, geen begrip.’ Hij bedoelde: als iemand een paar keer te laat komt, zegje niet: ‘waarom zou u op mij de uit uw jeugd stammende koppigheid moeten uitleven’. Psychoanalytische duidingen horen niet thuis in het normale intermenselijke verkeer. Ik luisterde naar hem. Voorts: ‘Er moet een indeling komen van ziektebeelden en syndromen in de psychiatrie.’ Mijn medewerker wijlen Silbermann schiep zo'n systeem. Niettegenstaande het verschil in uitgangspunt sluiten Silbermanns CHAM-systeem en het huidige Amerikaanse classificatiesysteem, de DSM-III-R goed bij elkaar aan. Ik hoop hiermee de lezer een beeld te hebben gegeven van mijn verleden en mijn functioneren als hoogleraar in de psychiatrie. Ik kom nu terug op het nabije verleden. In de herfst van 1981 kwam ik voor een moeilijke situatie te staan. In de eerste versie van mijn Neurosenleer staat een zinsnede die als discriminatie van homoseksualiteit geïnterpreteerd kan worden. Mij bereikte een verzoek in het kader van ‘homostudies’ een voordracht te houden in het hol van de homoseksuele leeuw, men vergeve mij de metafoor, het COC. Weigeren ging niet aan. Wel optreden zou aan sommige lieden het commentaar ontlokken: ‘Hij moet wel, vanwege zijn vrienden.’ Eén overweging stelde mij in staat alle andere aan mijn laars te lappen. Een man die de wetenschap hoog houdt en niet wenst te sjoemelen heeft het recht terug te komen op meningen en formuleringen waar hij niet meer achter staat. Hoe weerloos je ook bent tegen mythevorming, het verwijt ‘discriminatie’ wilde ik niet op me laten zitten. Ik had geen andere keus dan oploeven. Hoe de repercussies zijn, zou ik tezijnertijd wel gewaarworden. De hulp die mijn medewerkers mij boden, ontroert me nu na jaren nog. Ze schreven samen met Matthias Duyvis een working paper, dat nog steeds lezenswaard is. Het moment breekt aan: ik zal het woord voeren. Het is een warme


36 zomeravond. De belangstelling voor mijn verhaal is overstelpend, velen kunnen niet in de zaal. Vijandigheid waait me tegemoet. Mijn medewerkers zijn vrijwel voltallig aanwezig. Ik zie hen zitten en voel me door hun sympathie gedragen. Falen, afgaan zou betekenen: hun vertrouwen beschamen. Mogelijkerwijze ben ik ernaast geweest in hetgeen ik over homoseksualiteit in mijn boek schreef, ik was te goeder trouw, en heb het met niets en niemand op een akkoordje gegooid. Mijn redelijk goede geweten en het besef voldoende op de hoogte te zijn, geven me moed. Wanneer ik eenmaal voor de zaal sta, is het wonderbaarlijk gauw stil. Aldus begon ik: ‘Ik heb hier als een berg tegen opgezien. Psychoanalyse en homofilie hebben veel met elkaar te maken gehad en zich veel met elkaar bemoeid. Nu doet de relatie denken aan een mislukt huwelijk. Voorts, schijnt het me toe dat ik de minst geschikte persoon ben om hier licht te laten schijnen omdat ik in enkele boeken passages over homofilie heb geschreven, die ik nooit meer zou schrijven. Ik ben onder de indruk gekomen van het eigenaardige bestaan en de macht van het geschreven woord, de macht ook over de schrijver. Maar het staat er en wanneer ik er op word aangesproken, kan ik niet anders doen dan Pilatus, de Romeinse stadhouder, uit de bijbel te citeren, die antwoordde toen een tekst van hem bekritiseerd werd: “Wat ik heb geschreven, dat heb ik geschreven.” Betreuren doe ik het wel. Je kunt je leven niet overdoen en ook dit niet.’ Ik kwam aldus tot het slot: ‘1. De psychoanalyticus, de psychiater dient zich niet tegen homoseksuele gevoelens op te stellen als tegenover een symptoom, dat tot verdwijnen gebracht moet worden. 2. De term “perversie” is in dit kader niet verhelderend. 3. Ik zou tenslotte nog eens willen waarschuwen tegen indelingen in groepen. De benaming “homoseksueel” met alle varianten vandien heeft een groot risico. Het is een kenmerk van gedrag dat over de persoonlijkheid, zijn manier van leven en beleven, in veel opzichten niets zegt. Je bent niet in de eerste plaats homo-, hetero- of biseksueel. Je bent jezelf en je houdt van een bepaald iemand, van bepaalde mensen. De indelingswoede van het mensdom is razend. Een mijner allerbeste vrienden pleegt te zeggen: “Als er naar homofielen wordt gekeken, wordt er niet alleen ingedeeld in de groepen: nichten, flikkers en poten, maar er wordt ook nog gevraagd wanneer je een vaste partner hebt: wie is het mannetje, wie het wijfje, net als bij gorilla's.” We zouden ons kunnen trachten te bevrijden van oppervlakkige categoriseringen en beginnen met de vraag: wie is degene die ik hier voor me heb als levend mens en dus uniek. Hij of zij hoort niet primair tot een groep. Zoals hij of zij is, daar is er maar één van. Ik dank u dat u mij zonder interrupties aan het woord hebt gelaten.’


37 Mijn verhaal hield ik met de houding der weerloze weerbaarheid. Mijn uiteenzetting werd geaccepteerd, maar de discussie werd een kwelling. Er werd mij door de woordvoerster van een aantal meisjes verweten dat ik studenten het zakken voor hun doctoraalexamen wanneer ze niet de opvattingen uit de Neurosenleer over homofilie die kwetsend voor hen zijn, konden oplepelen. Ik meende dat te kunnen weerleggen. Waarom zou ik tijdens een examen een thema aanroeren dat zo problematisch is, terwijl ik tientallen onderwerpen kon aansnijden die mij alle gelegenheid gaven erachter te komen of de aanstaande collega's voldoende van het vak afwisten? Niet de voorzitter, maar de studenten zelf riepen degenen die het wel heel bont maakten tot de orde. ‘Wij hoeven Kuiper hier niet te ontgroenen. Wanneer hij nu maar de toezegging doet snel zijn “Nieuwe Neurosenleer” te publiceren is alles in orde.’ De dagen en weken na mijn verhaal werd ik vaak benaderd voor interviews. Op slechts één verzoek ging ik in, want ik vond dat ik mijn zegje wel had gezegd. Met de organisator van de bijeenkomst bleef ik bevriend. Ik kan niet beoordelen aan hoeveel verhalen een eind kwam, aan één onderdeel niet: Kuiper houdt niet van vrouwen. Er werd niet slechts voorbijgegaan aan het feit dat vrouw en dochter geen geringe plaats in mijn leven innemen, ook dat ik voor mijn opleiding uitzonderlijk veel juist aan leden van de vrouwelijke sekse te danken heb, de psychoanalytische collega Lampl de Groot, die het eredoctoraat uit mijn hand ontving, mijn collega in de kinderpsychiatrie mevrouw Frijling-Schreuder, Anna Freud, juffrouw Rant noemde ik reeds. Uiteraard gold mijn sympathie niet zonder uitzondering alle vrouwen. Maar men kan toch een oprecht dierenvriend zijn en uit de buurt wensen te blijven van adders, schorpioenen en harpijen? De lijn leek stijgend. Ik werkte aan een boek dat het opus magnum, het grote werk had moeten worden. Mijn levensovertuiging sprak ik erin uit. Het oordeel van hen die ik het boek liet lezen was positief. Johan Polak wilde het graag uitgeven. In het vroege voorjaar van 1982 bereikte mij een verzoek van journalisten, en niet de eersten de besten, hen te woord te staan omdat ze een portret van mij wilden maken in een bekend weekblad. Mij was dat niet onwelkom, ik hield van aandacht, zoals ik reeds heb laten doorschemeren. Na de eerste interviews moest ik het laten afweten, ik kon niemand meer goed te woord staan. Er heerste een griepepidemie. Mijn vrouw werd heftig ziek, ik naar het zich aanvankelijk liet aanzien slechts in lichte mate. Maar goed voelde ik me niet. Ik sleepte me naar het afscheid van de beheerder van onze kliniek, omdat ik erbij aanwezig wilde zijn en hem toe wilde spreken. Ik voelde me moe en ellendig maar er gebeurde nog iets heel anders. Ik kon niets meer zien, wel met mijn lijfelijke ogen,


38 maar niet met de ogen van de geest en de ziel. De wereld werd onwezenlijk voor mij, ‘mijn hoofd is niet goed’, dat is wat ik voelde. Ik bezocht samen met mijn secretaresse de Floriade omdat we beiden dol zijn op allerlei planten en ook op orchideeën, ik zag de kleuren maar beleefde ze niet. Het was uit met de stijgende lijn. Ik zou niet eens de jaren van mijn ambtsloopbaan kunnen volmaken. Met mijn vrouw en Willem rondzwervend in de bergen boven Como, las ik op een kapel de woorden: ‘Zo de Heer het huis niet bouwt, tevergeefs arbeiden deszelfs bouwlieden.’


39

Hoofdstuk 3 Zuidwaarts De vakantie naderde. Voor we vertrokken waren we eerst enkele weken op ons boerderijtje in Gelderland. Weer hetzelfde gevoel: terwijl mijn ogen goed functioneerden, zag ik niet meer helder. Het gezichtsvermogen van mijn ziel faalde. Op een nacht gebeurde het volgende. Ik moest even mijn bed uit. Voor ik ter plaatse was gearriveerd verloor ik mijn bewustzijn. Languit sloeg ik achterover tegen de grond. Toen ik bijkwam zat Noortje op haar knieën naast me, geschrokken. ‘Wat is er toch gebeurd? Ik hoorde een harde klap.’ Ik vergat de gebeurtenis, belde ook M., de internist, niet op. Ik wilde niet ziek zijn. We hadden het plan er met de kampeerbus op uit te gaan. Dat voertuig hadden we aangeschaft, omdat we geen van tweeën zo dol zijn op hotels. Wat moet je tijdens de avonden doen op een hotelkamer? Op de rand van het bed zitten schrijven? De mooiste tijd van de dag zit je te wachten of je ontbijt eens wordt gebracht en of het de administratie belieft de rekening klaar te maken. Het busje opende de mogelijkheid tot overvloedig buitenleven. Bovendien: de hondjes konden mee. Soms werden Oggi en Bliss in hotels ontvangen met de vreugde die bij hun eigen vriendelijke natuur past. Heel dikwijls werd er een houding aangenomen alsof ze ieder mens die ze tegenkwamen, zouden verscheuren. De steden van de ‘Romantische Strasze’, daar wilde Noortje naar toe. We zouden dan daarna rechtstreeks naar het zuiden kunnen rijden, langs de Bodensee, door het Rijndal naar de oprit van de San Bernardino, en zo Q. bereiken. Op het gevaar af de indruk te wekken aardrijkskunde te willen onderwijzen, nu ik geen psychiatrie meer doceer, een enkele opmerking over de weg zuidwaarts, Italië in. De werkelijkheid van een verhaal brengt mee dat het zich afspeelt in een zeer bepaalde tijd en op zeer bepaalde plaatsen. De romanschrijver verzint lokaties, ik vermeld ze. Wie even de kaart van de Alpen voor zich neemt, ziet dat de weg over de San Bernardino-pas een grote omweg is. Onze gewone route is de klassieke Gotthard. Een fraaie manier om het Comomeer te bereiken is de Maloja-pas. Je maakt dan kennis met een vreemd fenomeen. Je rijdt een pas zonder


40 oprit. In drie kwartier voltrekt zich de overgang van kaal hooggebergte naar een mild Italiaans landschap, en wel door het Val Bregaglia, een landschap in allegro tempo. Vanaf de Maloja-pas heb je uitzicht op het wilde Val Maroz dat ik goed kende van wandelingen met Allan; je passeert het sombere Casaccia dat ‘verlaten huizen’ betekent, de dorpen waar Giacometti is geboren en begraven werd: Stampa, Borgonovo, en dan glij je Italië binnen: Chiavenna, de sleutelstad, vriendelijk, vol historische gebouwen, doorademd van Italiaanse ‘dolcezza’. Van Chiavenna zuidwaarts laat je links het Valtellina liggen. Aan bergen, dalen, plaatsnamen zijn voor mij vele associaties verbonden, en herinneringen worden er door opgeroepen. De reis met het busje zou het evenwicht in mijn organisme herstellen, mij de kans geven over deze griep heen te komen, zo hoopten we. Ik was van plan op deze reis mijn zieke vriend Alexander Mitscherlich te bezoeken, waarschijnlijk voor het laatst. Ik zag er tegen op, maar de vriendschappelijke gevoelens wonnen het van de tegenkrachten. De middag voor we vertrokken namen we de borrel in het busje op het erf van ons boerderijtje. ‘Zullen we hem niet hier laten staan, waar is het mooier dan hier?’ ‘Nee, we gaan er op uit.’ Vroeg in de morgen vertrokken we. We maakten een stop in de buurt van Oldenzaal en we genoten er van zon en bloemen, van de vriendelijkheid van de bediening. Op de autobaan zuidwaarts zag ik een hert dat niet op zijn hoeven, maar op zijn knieën moeizaam de weg overstak. Wat moet dat het dier pijn doen! Was hij getroffen door een kogel of was hij aangereden? Wat moest ik doen, naar de politie gaan zodat hij kon worden afgeschoten? Het beeld van het ranke dier liet me niet los. Meeleven met pijn en leed, zeker ook van dieren, deed ik altijd al. Ik stond nu weerlozer tegenover zulke ervaringen en kon me niet over de gevoelens die ze opriepen, heenzetten. Mijn vermogen waar te nemen hetgeen goed of plezierig was, nam af. De lucht ging betrekken. Ik wandelde met de honden in een vreemd natuurgebiedje met wonderlijke rotsen, begroeid met dennen en dacht: die zou je kunnen schilderen, al had ik sinds jaren niet meer geschilderd omdat ik schrijven wilde en het me nooit was gelukt echt werken aan een boek of artikel met schilderen te combineren. We vonden een kampement bij Paderborn. Het was koud en het regende. De borrel viel totaal verkeerd. Ik verdroeg geen alcohol meer, blijkbaar. Buiten kletterde de regen en ik had het koud. We lieten ergens de riemen van de honden liggen en gingen de volgende dag nieuwe kopen in Paderborn. Toen ik in dat stadje rondliep, was ik bang de weg niet te kunnen terugvinden. Het warenhuis zag er vreemd uit. Ik kon me er niet oriënteren. Ik liep niet op stevige grond, maar op watten. Wat zou het fijn zijn, dacht ik, in dit Duitse stadje rond te dwalen, de vakantie nog voor je,


41 wanneer ik me goed zou voelen. Ik maakte me ongerust: wat was er met mijn hoofd? Werd ook ik dement, net als mijn moeder, mijn schoonvader en mijn vriend Alexander Mitscherlich? Zuidwaarts reizend draaiden we de bus een landweggetje in. Het uitzicht over het golvende heuvelland was prachtig, lyrisch, verwachtingsvol. Witte wolken zeilden door de blauwe lucht, de roep van de buizerd weerklonk, ik zag hem omhoog cirkelen. Ik voelde me niet meer zo suffig als gisteren, maar had heftige, kloppende hoofdpijn, en steeds begeleidde mij het bewustzijn: wat zou het fijn zijn, dit alles, als ik me maar niet zo ziek voelde. Ik poogde mezelf gerust te stellen: dit zijn de resten van de griep. In Fulda dronken Noortje en ik thee in een typisch Duits etablissementje, smaakvol, zij het ietwat truttig ingericht met roze en groze kleuren - roze staat tot rood als groze tot groen. Aan Noortjes aanwezigheid ontleende ik een gevoel van veiligheid en ik ging me meer en meer aan haar vastklampen. Op weg naar het zuiden telefoneerden we vanuit een in een beekdal gelegen camping met Margarethe Mitscherlich en we spraken een datum af voor een bezoek. In Würzburg hadden we een aardige kampeerplek gevonden aan de Main, hier reeds een brede stroom en ik was van plan daarvandaan naar Frankfurt te reizen met de trein. Würzburg is de stad die zijn naam gaf aan de lievelingswijn van Goethe, Würzburger Stein. Voor de avondwandeling met de honden aten we in een eethuisje op het terrein van de camping: gekookte ham met mierikswortel. In de nacht werd ik wakker met onstilbare hoofdpijn en stelde me voor hoe het zou zijn in een Duitse neurologische kliniek. Ik besloot de volgende morgen af te wachten en als ik geen heel hoge koorts zou hebben, hoofdpijn of niet, naar Frankfurt te reizen, beheerst door het zekere weten dat ik morgen Alexander voor de laatste maal zou zien of nooit meer. De volgende morgen nam ik de trein naar Frankfurt en reed door een prachtig, vertroostend landschap, langs de Main eerst en dan door het zwaarbeboste middelgebergte. Noortje bleef achter met Oggi en Bliss. Terwijl de trein bocht na bocht beschreef, door tunnel na tunnel voortsnelde, dacht ik over de vriendschap met Alexander en onze jarenlange samenwerking. Onze eerste bespreking vond plaats in het stationsrestaurant te Eindhoven. Alexander zocht iemand - het is ongeveer dertig jaar geleden - die de internationale ontwikkelingen op het gebied van de psychoanalyse kende, om onderwijs te geven aan het Sigmund Freud-instituut in Frankfurt en aan de psychosomatische kliniek van de universiteit te Heidelberg, waarvan hij de leiding had. Ik wilde wel, graag zelfs. De psychoanalytische beweging was onder het Hitler-regime vrijwel weggevaagd. Vele joodse psychoanalytici waren vermoord. Er was


42 niet voldoende kader meer voor de opleiding van psychoanalytici en psychiaters die psychoanalytisch geschoold wilden worden. Samenwerking met Alexander Mitscherlich trok me aan, mede vanwege de strijd die hij voerde voor een humaan Duitsland. Hij koos partij tegen militante stromingen, die Duitsland herenigd wilden zien. Hij hield dat voor een bedreiging van de wereldvrede. Mijn naam bleek te zijn genoemd door bestuursleden van de internationale psychoanalytische vereniging: Anna Freud en mevrouw Lampl-de Groot. Zo ging ik iedere drie weken een weekend naar Heidelberg om deel te nemen aan een seminarie en om supervisies te doen. De melancholie van Duitse stations in druilweer en motregen, de weerkaatsing in de holle ruimten van de stem, die de verbindingen omroept..., een stem die ik later op geheel andere wijze zou vernemen. Iedere keer dat ik me naar Heidelberg begaf, werd ik vrijdagavond laat van de trein afgehaald. Tot zondag twaalf uur werkte ik, de ene supervisie na de andere, vermoeiend. Met koffie en sigaren bleef ik voldoende geconcentreerd. Zondagmiddag werd er met de Mitscherlichs gewandeld, meestal in het Odenwald. Dan kwam de lange reis terug. Ik verlangde naar Kathleen en Noortje, altijd op het stille station in Groningen aanwezig om mij af te halen van de laatste trein. 's Maandags vatte ik mijn werk in Groningen, later in Amsterdam, weer op. Alexander was gezellig, geestig, scherp, liet zich door niemand iets wijsmaken. Hij leefde uit de humanistische traditie met een duidelijk anti-religieuze inslag. Hij wijdde zijn leven als wetenschapper aan het werk van Freud en onderzocht welke betekenis de psychoanalyse voor de sociale wetenschappen zou kunnen hebben. Zijn activiteiten zette hij in voor een betere samenleving in Duitsland en zo voor het geluk van zijn medemensen. Voor leugens was hij allergisch, hij haatte de gewoonte zich op te blazen, zich lichamelijk en geestelijk dik te maken en had dus redenen tot ergenis genoeg. Van mensen die zich aanbidderig gedroegen hield hij niet, hij noemde dat ‘subaltern’ gedrag. Gehaat werd hij door velen vanwege zijn boek Medizin ohne Menschlichkeit, waarin hij de in concentratiekampen bedreven medische experimenten op mensen beschreef, en ook omdat hij medici niet benaderde op de door hen gewenste wijze. Toen men later een formidabele fout maakte bij de narcose - nodig voor een overigens niet grote ingreep - waardoor zijn hersenziekte sneller zou gaan voortschrijden, zag hij dat als de wraak van de Duitse artsen. Hij hoorde tot de mensen die enthousiasme uitstralen, in tegenstelling tot degenen die alles kleiner en betekenisloos maken, piccoliseren en verluttelen. Zijn grote vijand was uiteraard het nazidom met al zijn


43 derivaten en vertakkingen, alsmede de wortels ervan: nationalisme, misplaatst conservatisme, verheerlijking van bloed, ras en bodem. Heel vaak zei hij me: ‘Besef wat een voorrecht het is te leven in een eeuwenoude democratie.’ Dikwijls spraken we over Schillers historische geschriften, De opstand der Verenigde Nederlanden. Andere gespreksthema's: landschappen, steden, boeken, wijn, eigenaardigheden van onze collegae psychoanalytici, bird watching en milieubescherming. Via Alexander kwam ik in aanraking met een milieu dat ik voorheen niet had gekend, met name van zijn vriend Th. von Uexküll, hoogleraar in de interne geneeskunde en van zeer hoge adel. Deze nodigde ons uit hem te bezoeken en te komen logeren in zijn huis in Anacapri, gebouwd voor zijn gasten, terwijl hij zelf een oude Saracenen-toren bewoonde. Van hem en van deze sfeervolle omgeving - het breken van de golven op de rotsen is altijd hoorbaar - ging een intense rust uit. Het leven voltrok zich dichter bij de natuur. ‘Man fühlt sich wohl dabei, wenn man sich nur in ihren Rythmus hineinschwingt.’ Zijn vrouw doceerde astrofysica, natuurkunde van de processen die zich afspelen op de zon. Iedere avond werd er gekeken naar het plechtig voorbijvaren van ‘Das Palermoboot’, een groot schip dat Napels met Sicilië verbindt. Ik wist dat Allan enkele maanden geleden naar Sicilië was gevaren, zoals wij allen onwetend over de toekomst, een tragisch geëindigde liefdesgeschiedenis met een Siciliaanse jongen tegemoet. Ik maakte de periode mee waarin Alexander zijn boek Vaterlose Gesellschaft schreef. Het werd een groot succes. Gedurende een reis naar landen waar hij was uitgenodigd om voordrachten te houden, merkte hij in Chili dat zijn concentratievermogen op zorgwekkende wijze achteruitging. Ik zocht hem met tussenpozen in zijn vakantiehuis boven het Lago Maggiore op, en merkte hoezeer zijn geheugen achteruit was gegaan. De nachten werden kwellend door angstige voorstellingen. Hij merkte niet meer goed te kunnen schrijven, later moeite te krijgen met chaufferen. Beelden van hem uit die tijd zie ik levendig voor me. De afbraak van zijn persoonlijkheid nader te beschrijven, acht ik niet passend. Toen ik hem opzocht in de zomer van '82 was hij aan het eind van zijn krachten. Hij keek naar de vele kruinen van eiken en acacia's, die in deze stadswijk met veel oude tuinen groeien. ‘Wie schön, all diese Grünen.’ Nadat hij weer naar bed was gegaan, gingen Margarethe en ik samen wandelen. In de trein had ik geen hoofdpijn gehad. Nu kwam het euvel weer opzetten en was het alsof ik een gloeiende pan op mijn hoofd had. Toen we terug waren gekomen, praatten Alexander en ik en het bleek mogelijk een schemer van oude herinneringen op te halen. Hoe we in Kopenhagen aten, samen met Heinz Hartmann en ‘die Jeanne’.


44 ‘Waar is Noortje nu toch?’ vroeg hij. ‘Zit die nu werkelijk in een busje?’ Hij had altijd ietwat sceptisch gestaan tegenover onze manier van reizen en dacht dat het hebben van twee honden een grote rompslomp met zich meebracht. Terwijl ik overal een bende maak of heb, was hij heel precies op alles. Hij lachte erom dat ik met zulke oude koffers reisde. De tijd was aangebroken dat ik naar mijn trein moest gaan. Het was ons beiden duidelijk dat we elkaar nooit meer zouden zien. Ik voelde dat een ‘Dank voor alles wat je voor me gedaan hebt’, of ‘Dank ervoor dat ik je vriend heb mogen zijn’ misplaatst zou wezen. Hij nam afscheid in zijn eigen stijl: ‘Grüsze die Nora und vergiss nicht mit ihr den Wein Goethes, den Würzburger Stein zu trinken.’ De voor de hand liggende associatie is ook de mijne. Na enkele weken kreeg ik bericht van zijn dood. Het laatste dat ik schrijven kon voor mijn ziekte was een ‘In Memoriam’ in de NRC. Zijn zoon belde me op en vroeg of ik bij de ‘Trauerfeier’ aanwezig zou kunnen zijn. Ik moest hem vertellen dat ik te ziek was. Toen we van Würzburg naar Rothenburg reden was ik paradoxalerwijze in vrij goeden doen. Het was erg Alexander te moeten verliezen, maar ik was dankbaar dat wij zoveel voor elkaar hebben betekend. Het was een gave vriendschap en voor één keer had ik niet gefaald en was niet weggelopen voor aftakeling en dood. Er is een boosaardige vergankelijkheid en een die bij het beloop der dingen schijnt te horen. De Pinksterdagen stonden we met het busje op een camping bij Rothenburg. Op de Eerste Pinksterdag maakten we een wandeling waarvan ik genoot. Vruchtbomen en seringen bloeiden, de glooiende weilanden waren getooid met pinkster- en boterbloemen. Ik zag vanaf een tegenoverliggende heuvel het stadje met de vele torens liggen als een hemels Jeruzalem. Ook de hondjes genoten. Tweede Pinksterdag werd ik eerst recht ziek: koorts, diarree, duizeligheid en een op niets reagerende felle hoofdpijn. Ik wist niet waar ik het zoeken moest. Noortje ging in het stadje medicamenten halen in de enige geopende apotheek. Ik keek tegen de wanden van het busje aan. Ik was dan weer warm, dan weer koud. Terwijl regendruppels langs de ruiten naar beneden dropen, voelde ik me ziek, hopeloos. Op weg naar het toilet zag ik telkens een uit het nest gevallen lijster. Zal ik hem meenemen om hem te verzorgen? Ik had gelezen dat je dat niet moest doen, dan blijven de ouders voedsel aandragen. 's Avonds was het een hoopje veren, kletsnat van de gietregen. Weer een levend wezen dat ik niet heb gered. De dag daarna vatte ik moed en ging naar een orgelconcert. De wandeling naar het hoger gelegen stadje was een belevenis, maar de muziek drong niet tot me door. Mensen zag ik met elkaar spreken en


45 ik dacht, terwijl het in de gotische kerk steeds donkerder werd: wat zijn die oud. Noortje nam de beslissing. ‘Laten we naar Q. gaan, dan kan je goed uitrusten.’ We deden een poging om onderweg toch nog een kerk te bekijken, in Nordlingen, ook een stadje aan de ‘Romantische Strasze’. Hoofdpijn maakte het me onmogelijk om iets werkelijk te zien. Het was weer alsof ik een gloeiende pan op mijn hoofd had. De heftigheid van de pijn maakte me ongerust. De hoofdpijn had niets van een migraine-aanval, was anders van aard, verliep niet aanvalsgewijs, bleef op één niveau en ik had er een stijf pijnlijk gevoel bij in mijn nek. Ik chauffeerde. Het leek me onmogelijk voor Noortje, die niet gewend was het busje te dirigeren, zo'n lange afstand ermee af te leggen. Er was een pijnlijke tegenstelling tussen het schitterend stralende weer, de helderheid buiten mij en de wazigheid en de pijn in mijn schedel. De weg zuidwaarts bleek verder dan we verwacht hadden, maar eindelijk passeerden we Lindau, de plaats waar ik een paar jaar geleden een voordracht over depressie had gehouden... Het Rijndal bij Bregenz heeft mijn fantasie altijd zeer geprikkeld. Breed ontvouwt het zich, er is ruimte, uitzicht en hoog rijzen de bergen op. Moest je er een tempo bij verzinnen, dan zou je zeggen ‘largo’, en je denkt aan het Largo van Händel. Altijd vind ik de overgang van Midden- naar Zuid-Europa spannend, of we de Gotthard, de Brenner, welke pas dan ook ‘nemen’. De San Bernardino heeft een eigen sfeer. De noordelijke oprit voert door dichte sparrebossen tot je boven de boomgrens uitstijgt. Ik vond het landschap er nu verlaten, kil en angstaanjagend. Moe kwamen we in Q. aan. Het leek wel of ik de slaapziekte had. 's Nachts sliep ik, overdag deed ik lange dutten, telkens weer wegzakkend. De beek die onder het huis langs loopt, ruiste. Aan de aard van het geruis kan ik horen hoeveel water de bergen afstaan aan het meer. Soms is het een siepelend straaltje, soms een zich in razend geweld naar beneden stortende massa water. De associaties waardoor de dingen hun kleur krijgen, hadden me ontbroken onderweg en hier deed ik vrijwel niets anders dan slapen. Toen de koorts was gezakt, meende ik toch te moeten proberen de Monte Palanzone te beklimmen, dat wil zeggen op te wandelen, want een klimpartij is het niet. De berg is niets, het pad is alles. Af en toe komt het voor dat mensen zelf een weg zoeken over de dicht begroeide helling, onderbroken door steile, kantige rotswanden. Sta je voor zo'n wand, dan kan je niet naar beneden en vaak niet meer omhoog. Meestal vindt de Italiaanse politie de eigenzinnige wandelaar met behulp van herdershonden. Het kan ook gebeuren dat kraaien, opvallend lang cirkelend boven een bepaalde plek, vermelden wat de afloop geweest is. Ik ken het pad precies en bleef erop. Ietwat ver-


46 dwaasd bereikte ik de top. Daar waren ze, in de verte, de bergen die de keten van de Monte Rosa vormen. Wat me anders een bijna of geheel extatisch geluksgevoel geven kon, zei me niets. Het was een ontledigd tafereel. O ja, daar is de Allaninhorn, waar Reinier vanaf is geplukt met behulp van een helikopter. Typisch iets voor hem zoals hij vroeger was: toch op weg gegaan, niettegenstaande het slechte weerbericht. Pijn had ik niet, maar mijn hoofd was vol watten, ik zag niet écht. Het had geen zin mezelf te willen bewijzen dat ik niet ziek was, want dat was wel zo. Ik maakte me verwijten. Cocksure, hanig heb ik hier gestaan in het bewustzijn dat velen van mijn leeftijd dit pad niet meer kunnen bewandelen. Allan houdt niet van deze wandeling. ‘Zo lang door dat bos, dat zie ik niet zo zitten. Laten we toch hogerop beginnen, dan zie je tenminste wat. Maar als jij gaat, ga ik mee, dan draag ik je rugzak en het is leuk voor de hondjes.’ De aarde was me aan het uitbraken, ik hoorde er niet meer bij. Een van mijn twee honden, Bliss, moet iets gemerkt hebben. Ze dollen altijd rond op de vlakke top, het is daar blijkbaar opwindend voor ze. Bliss maakte het gebaar dat hij altijd maakt wanneer hij denkt dat er iets niet goed is met me, legde een poot op mijn knie nadat hij zich naast me had opgesteld. Het voelen van zijn vacht deed me meer dan het hele uitzicht. Ik hoefde geen prikkels, ik zocht veiligheid. De auto stond bij de kapel van het dorp, waar het pad omhoog begint en bij de kapel rijzen hoge cipressen, voor iedere gesneuvelde één. Je kunt lezen op bordjes waar de jongens uit het dorp gestorven zijn. Ze zijn ongeveer in hetzelfde jaar als ik geboren, maar allang verteerd op een slagveld ver weg, in Rusland, Francoforte sul Oder, of verdwenen. Wat hadden die jongens in Francoforte sul Oder te zoeken? Het zijn de machtige heren die hen uit dit stille dorp met het steeds wisselende uitzicht over het meer hebben weggehaald, na hun eerst te hebben gesuggereerd dat ze het zelf wilden. Misschien is hun lichaam wel door een granaat in stukken gerukt, voordat ze hadden beleefd wat het betekent een lichaam te hebben. Dat leer je niet op je eentje en ze waren nog zo jong, net zo jong als ik toen de Duitsers op die heldere meidag zich present meldden. Wat heb ik eigenlijk gedaan, met die tijd van toen naar nu? ‘Vond je het niet fijn,’ zei Noortje toen ik over de drempel stapte, ‘dat je de top weer bereikt hebt?’ Mijn vriend, eigenaar van het restaurantje waar we eten en verwend worden, had toen hij me tegenkwam gekeken met de blik van: wat een dwaasheid als je ziek bent, de Palanzone op te lopen. Weer een week van rust en vooral slaap. Ik vond dat ik terug moest, naar de kliniek. Noortje zorgde voor me en was bezorgd. Ik voelde dat de draad was geknapt. We vertrokken op een vroege morgen terug naar Amsterdam. Toen ik voor de laatste bocht, die het flatje


47 aan het oog onttrekt, omkeek, dacht ik: kom ik hier ooit terug? Wat me destijds te wachten stond, hoe zou ik het hebben kunnen weten? Ik wist het eigenlijk wel, want ik voelde naderend onheil, een grote hand die langzaam mijn keel dichtkneep. Zodra ik in Amsterdam was raadpleegde ik de internist.


48

Hoofdstuk 4 De lange warme zomer De internist keek me na en liet het bloed onderzoeken. De bloedbezinkingssnelheid was te hoog en hij kwam tot de diagnose: virusinfectie. ‘Uitzieken is het enige wat er op zit en hou er rekening mee dat het lang kan duren.’ De hoofdpijn paste bij het beeld. Ik moest me niet te zeer vermoeien, maar ik hoefde niet in bed te blijven. Het was de stille tijd van het jaar, en er waren geen colleges. ‘Waarom zouden jullie niet naar je boerderijtje gaan?’ We vertrokken naar V. De dagen waren overschaduwd door maar één zorg: ik heb een virusziekte in mijn hoofd, mijn hoofd is niet goed. Ik dacht aan de Spaanse griep uit de jaren na de Eerste Wereldoorlog. Duizenden mensen stierven eraan en de complicatie was encephalitis, een ontsteking van de hersenen. De hoofdpijn werd eerder erger dan beter en het was een hoofdpijn die ik niet kende. Migraine-aanvallen kende ik heel goed en ook de hoofdpijn na iets te rijkelijk alcoholgebruik, gepaard gaande met het typische kloppen en bonzen in je hoofd vooral als je de trap oploopt, bukt of je inspant. Ik kon mijn hoofd moeilijk naar voren buigen en had heftige pijn in mijn nek. Opeens ging me een licht op. Ontsteking in het hoofd na een griep? Aids, dat zou het wezen. Ik hoefde niet te piekeren hoe het kwam dat het griepvirus me zo aanpakte, het was blijkbaar een heel ander virus. Willem zei: ‘Hoe zou je daar dan aan gekomen zijn?’ Antwoord: ‘Je weet maar nooit hoe een koe een haas vangt.’ Literatuur over mijn vak las ik niet, en het kostte me grote moeite de enkele hoofdstukken van de Nieuwe Neurosenleer die nog geschreven moesten worden tot een goed einde te brengen, maar ik had dat beloofd en ik zou het dus proberen. Soms leidde het schrijven me enigszins af. Een verhaal zegt de lezer niet veel, wanneer hij er zich niets bij kan voorstellen, wanneer het geen beelden oproept. Het boerderijtje bevindt zich precies, waar bos en weiland in elkaar overgaan. Dikwijls komt in de late schemering, wanneer de nevels zich vormen, een grote uil te voorschijn uit de bosrand en zweeft geluidloos als een droombeeld voorbij. Wat het meest opvalt is de stilte en de eenzaamheid. Af en toe verdwaalt een wandelaar en klopt bij ons aan. Valt de


49 nacht, dan is het aardedonker, geen lantaarn in de buurt. Op gezette tijden gaat het treintje voorbij, de vensters verlicht, en ik vroeg me af waar die enkele, late reiziger vandaan zou komen en waar hij heen zou gaan. Vanaf een oud dijkje is de omgeving goed te overzien en wanneer de maan schijnt lijken knotwilgen en populieren op te rijzen uit een lichtend meer. Toen we het boerderijtje pas hadden, bereikte het water van de IJssel het dijkje nog wel eens, terwijl het toch uren wandelen kost om bij de rivier te komen. De oplossing van dit probleem is eenvoudig: bij hoog water gingen de beken de andere kant op stromen in plaats van af te wateren op de IJssel. Slechts met een grote omweg konden we dan het boerderijtje benaderen. De halte van de trein is niet ver weg. Gasten lopen wel eens langs de rails naar ons toe over het paadje op de spoordijk, niemand die er iets van zegt. Het ritmische geluid van het treintje kondigde de nieuwe dag aan en ik probeerde weer in te slapen daar ik niet reikhalzend naar het aanbreken van de morgen uitzag. Dat je vanuit het huis de rails vlug kunt bereiken, je hoofd van je hals kunt laten afsnijden door de stalen wielen, hield me nog niet bezig. Velen onzer worden gefascineerd door oude stations waar nooit meer een trein zal stoppen. Hier was de situatie omgekeerd. De trein stopte keer op keer, maar het stationnetje was afgebroken, met de grond gelijk gemaakt. Allan en ik hadden planten uit het ooit vriendelijke tuintje voor de ondergang onder het puin behoed en ons werk zo onopvallend mogelijk verricht door ons te steken in de outfit van de boeren, rubberlaarzen, een groen jasje en een pet, ervoor zorgend dat onze activiteiten hun beslag vonden tussen de tijden waarop het dieseltje stopte. Ik heb foto's van Allan in de deuropening van hetgeen ooit een huis was, achter hem puin in een skelet van muren. Ook van het zo aardig landelijke gebouwtje geldt: men kent en vindt zijn standplaats zelfs niet meer. Waar dahlia's bloeiden, worden de pluimen van artemisia en melganzevoet heen en weer bewogen door de wind. Twee landgoederen bieden de gelegenheid tot wandelen en omdat buiten de broedtijd de honden er los mogen lopen en rondscharrelen is het voor hen een paradijs. In de bossen en op de landweggetjes waar hier en daar nog wespenorchis en gevlekte orchis groeien was het zo stil dat ik me er met verfspullen kon opstellen. Kwam de jachtopziener toevalligerwijze langs, dan werd de ochtend aan andere zaken dan het hanteren van de kwast besteed. Op Saksische, doch niet onaangename wijze wanneer je je er eenmaal bij neerlegde dat er niet meer zou worden geschilderd, kwam hij van het honderdste op het duizendste. Wanneer er ooit van ‘amplificeren’ kon worden gesproken dan was het hier: hoe meneer de baron het maakt, het


50 aantal jongen van de buizerds, de rampzaligheid van de lange koude winters voor de spechten, de vele geslagen duiven waarvan de resten in het bos zijn te vinden, de haviken houden flink huis, de ergernis over de vossen die naar zijn mening de nesten van de nachtegalen verstoren, te veel of te weinig regen, al naar gelang, dat alles passeerde de revue. Het verleden kwam aan de orde: ‘Mijn vader heeft nog meegemaakt...’, hoe die het hier had gekend, maar och, zoveel is er eigenlijk niet veranderd; langzamerhand verbreedde zich de themathiek: de wonderlijke herstelkrachten der natuur, hoe voorzichtig je zou moeten zijn met onkruidverdelgers en insekticiden, de vreemde samenhang aller dingen. ‘U begrijpt toch wel wat ik bedoel, meneer dokter, de mensen uit de stad die zijn zo anders dan wij’, een onderwerp dat minstens weer een half uur zou vragen. Doch laat ik die gewoonte niet overnemen. We meenden ons ongestoord in de natuur te kunnen verlustigen tot er een hoogspanningsleiding vlakbij huis moest worden aangelegd. ‘Helemaal nodig was dat niet, dit is een reserveleiding, ziet u,’ legde de ingenieur uit, een keurige heer; stel je voor dat de industrie in Twenthe eens zonder stroom zou zitten! Toen hij kwam praten over schadevergoeding, begon hij zijn zorgen te uiten over zijn hart. ‘U bent dokter, mijn dochter bestudeert uw boeken, weliswaar bent u zenuwarts, maar u weet ook vast wel over het hart een en ander.’ Genoeg om te vermoeden dat hij zich niet ten onrechte zorgen maakte, ik zag de paars-blauwe kleur van zijn handen. Regelmatig raapte ik na het aanleggen der hoogspanningsleiding dode eenden op, die zich tegen de draden doodvlogen en toen ik een buizerd vond, de vorst van de voorjaarshemel, nu een ordeloze massa natte veren, was ik uit mijn doen. Ons optrekje ligt in het vrije veld en om de foeilelijke palen en draden die als een mes de blauwe hemel doorsnijden te camoufleren, plantten we populieren, velerlei soorten zodat ze in het voorjaar na elkaar zouden uitkomen in allerlei kleuren roze en groen. Enkele geuren naar perubalsem. Ik had er niet op gelet dat de populieren hoge bomen waren geworden, me onvoldoende gerealiseerd dat met hun groei, de tijd, mijn tijd voorbij was gegaan. Ze ruisten voor ik insliep en hun ruisen werd een verwijt: je bent achteloos geweest, en hebt je tijd verdaan. Ze ruisten als de beek in Q., die langs het appartement het meer in stroomt, als de zee op een rustige zomerdag. Al voelde ik me meestal het beste in het afgelegen Italiaanse dorp aan het meer, ik hield toch ook van het coulissenlandschap hier, de hoge wolkenpartijen. Die zomer, waarin ik worstelde met mijn virusinfectie, beleefde ik er weinig aan en leed eronder dat ik er niets aan beleefde. We maakten ritjes met de auto, niet omdat ik er zo'n zin in had, maar vooral om de tijd te verdrijven. Moe was ik ook nadat ik


51 vrijwel niets had gedaan. Willem vertelde om mij gerust te stellen, over zijn belevenissen na een hepatitis, besmettelijke geelzucht. Hij ging wandelen, maar was dan opeens zo moe dat hij geen stap meer kon verzetten en een voorbijganger vroeg om zijn vader op te bellen die hem kwam halen met de auto. Helemaal niets doen, dat was vast niet goed. Ik maakte de wandeling met de honden die ik altijd maakte, een vaste route door het bos tegenover het landweggetje, dat een zandweggetje is. Vreugdeloos sjokte ik voort, de honden aan de riem, met het gevoel van een drukkende last: dit is de vloek die rust op de zonen van Atreus. De angst breidde zich uit. Meprobamaat, een zwak angstwerend middel met een spierverslappende werking, leek het krampgevoel op en in mijn hoofd wat te verminderen en ik nam een tabletje opdat ik zou kunnen schilderen. Enkele conterfeitsels van een zware den lukten niet onaardig. Reinier was er enthousiast over. Die twee gouaches moesten bij elkaar blijven. ‘Het is boeiend hoe je dat ene onderwerp in twee geheel verschillende stijlen hebt geschilderd, terwijl ze toch beide onmiskenbaar van jouw hand zijn.’ Hij kreeg ze, ik heb ze vaak teruggezien, ook na mijn ziekte, jaren later. De zomer buiten bestond uit een lange reeks vrijwel aan elkaar gelijke lange dagen. Noortje kwam op het goede idee: ‘Waarom zou je niet buiten gaan liggen in de schaduw van de populieren op het weiland?’ Zo lag ik dag in, dag uit op de stretcher. Een jongeman kwam voor een reparatie aan de boiler, maakte een praatje met me en zei: ‘Griep op je oude dag, dat is niet ongevaarlijk. Mijn vader is er nooit meer overheen gekomen.’ Toen ik tegen het vallen van de duisternis een klein ommetje maakte met mijn vrouw, schoot de buurman, met wie we het uitstekend konden vinden, ons aan en zei: ‘Ik zie dat het niet goed met meneer gaat, u ziet er voos uit.’ Het enige wat ik nog lezen kon en wilde waren detectives en grote indruk maakte op me The singing sands, van Josephine Tey. ‘The singing sand, that guard the way to Paradise.’ Het boek handelt over een geheimzinnige moord en een mysterieuze vriendschap. Een jongeman wordt vermoord door een oude ontdekkingsreiziger, die een leven lang vergeefs gezocht heeft naar hetgeen de jongen in een vliegtuig, uit de koers geraakt door een storm, vindt zonder ernaar gezocht te hebben: het paradijs. Ik las op de flap dat Josephine Tey op jeugdige leeftijd was gestorven. Zo neemt het leven voor ieder een einde. Was voor mij de tijd van afscheid gekomen? Er was een schrille tegenstelling tussen het steeds aanhoudende, prachtige weer en de toestand van binnen, licht en straling daar en donkerte hier. Op de detectiveromans was ik na niet al te lange tijd uitgekeken. Lange tijd bleef muziek mij nog


52 boeien, zonder het hart te raken. Samen met Allan had ik nog in Amsterdam een radiootje gekocht om naar V. mee te nemen, met cassetterecorder, microfoon en al. Slapen deed ik uitzonderlijk veel. Het was alsof er aan het geslaap geen einde wilde komen. Ook op de stretcher sliep ik, of in de wei of in de schaduw van kerseboom en populieren, waarvan het onvernomen geruis zich voegde bij door mij niet meer gehoorde symfonieën. Oggi, een van de twee langharige bearded collies, maakte me af en toe wakker. Hij was altijd bang voor treinen geweest en trachtte zijn angst te overwinnen door af te gaan op datgene waar hij bang voor was, rennend en blaffend. De treinbestuurder had daar kennelijk plezier in en gaf fluitsignalen, tot vermaak van bezoekers. We wandelden vele malen langs het spoordijkje en keken naar bloemen en vlinders die er beide waren in kleurrijke weelde. Buizerds stegen omhoog, zich toevertrouwend aan opstijgende luchtstromen, symbool van het worden uitgeheven boven het duistere en verwarrende. Doordat ik niets meer voelde bij het voor mij zo geliefde beeld, besefte ik hoe mijn innerlijk veranderde. Ik dacht niet veel, doch slechts: mijn hoofd is niet goed. Ik ging veel over de dood peinzen. Blijkbaar was de laatste akte begonnen, terwijl ik dat niet gemerkt had en hoe waren de voorgaande bedrijven geweest? Ik had nog tijd nodig, veel tijd, maar de zandloper scheen bijna aan omkeren toe. De zandloper van ons leven wordt nooit omgekeerd. Seizoenen gaan en keren terug, na de winter wordt het weer lente, bomen laten hun bladeren vallen en lopen weer uit, maar wanneer de ons toegemeten tijd voorbij is, geldt voor ons mensen: pulvis et umbra sumus, we zijn stof, een schim, en dat is nog veel gezegd. Af en toe liep ik het bandijkje op en keek naar de plek waar ik de Hoofdsom schreef. Willem had die plek willen zien toen hij me hier voor de eerste keer opzocht. ‘Ik vind het spannend,’ zei hij, ‘te zien waar jij het boek geschreven hebt, waar zo velen hun psychiatrie uit leren.’ Het was geen vage diffuse somberheid waaronder ik leed. De zorgen waren zeer concreet: ik was bang dat de ziekte die de dementie van mijn moeder had veroorzaakt, ook mij van mijn vermogen om te denken zou beroven, zou ‘onthersenen’, en dat terwijl je het heel duidelijk beseft en bewust meemaakt. Honderden malen had ik haar horen zeggen: ‘Mijn hoofd is zo leeg.’ Hoe ver haar geheugenverlies was voortgeschreden, was tot ons doorgedrongen toen we werden opgebeld vanuit het Centraal Station in Amsterdam. ‘Hier is een dame die niet weet waar ze is. In haar tasje vonden we een brief door u verzonden. Kan die mevrouw uw moeder zijn?’ Opname in een psychiatrisch ziekenhuis werd later noodzakelijk. Ze lag in een bed, één uit een rij. Haar medepatiënten waren allen in een staat van dementie, diep en dieper. Verlies je je hersencellen, dan verlies je alles, ook je


53 enige zoon. Ze herkende me niet meer, zag me voor een ander aan en toen ik dagen lang bij haar bed had gezeten, stierf een oude vrouw die allang niet meer leefde. Er voltrok zich langzamerhand een eigenaardige verandering in mijn bestaan. De intensiteit van mijn beleven verminderde. De melodie in het innerlijk klonk niet meer, ervaringen verloren aan betekenis. Vier mij bekende vormen van verhoogde levensintensiteit zou ik aldus willen toelichten. In het dorp waar ik als kind woonde, was de landjonker een grote figuur. Een familielid van me nam op het slot zijn intrek. Liefde voor en verstand van paarden vormde een band tussen hen, maar niet de enige. Soms spraken ze over vrouwen niet anders dan over paarden, lieten de anatomie aan het geestesoog voorbijtrekken, alsmede de motoriek. De manier van lopen, hoe de nek op de schouders stond, ook de bouw van de heupen en hetgeen zich in de nabijheid daarvan bevindt, kreeg kundige aandacht. Soms bleek hetgeen ze beschreven meer dan de som der delen en gelukte het hun niet uit te maken waarom nu speciaal deze of gene dame zo boeiend was. Dan kwam de uitspraak: ‘Hendrik, weet je wat ze heeft, zal ik je eens zeggen wat ze heeft, ze heeft dat...’ en het volgende woord spraken ze uit, te beginnen met een w, dan een aantal rollende r's, en vervolgens de ee's met enkele zeer zware accenten: ‘Ze heeft dat wrééémde.’ In de film van Fellini ‘Ginger en Fred’ wordt aan Fred, een figuur gespeeld door Mastroianni, gevraagd: ‘Wat is er toch voor bijzonders aan tapdansen?’ Hij antwoordt: ‘Tapdansen is “una cosa di piu”.’ We kennen het allemaal, dat iets, soms heel onverwachts, mens, dier of plant, zich anders manifesteert dan anders, boeiender, iets nieuws te zeggen heeft. Kunnen we dat niet aanduiden als ‘dat vreemde’ en is het dan niet opeens ‘una cosa di piu’, iets meer? Het bekende kan door ons met deze emotionele meerwaarde worden beleefd. Soms ervaren we de werkelijkheid intenser, met grotere helderheid, en de kleuren worden dieper. Het is alsof een sluier wordt weggenomen, een bijzonder licht de wereld doet stralen. Het transcendente schijnt ons leven binnengekomen, het ‘tramontane’ wat aan gene zijde der bergen ligt. En dan tenslotte de meest verstrekkende ervaring, gemeenlijk als ‘peak-experience’ aangeduid. In een oude Baedeker, die door mijn vader werd geraadpleegd, las ik ooit de woorden: ‘Der Monte Rosa stürtzt in einer einzigen Senkung mit ungeheuren Gletscherwänden fast dreitausend Meter nach Macugnaga ab.’ Dikwijls zag ik de geweldige oostwand zilverwit in de morgenzon, doorzichtig blauw in tegenlicht en in die zeldzame hoge momenten van het bestaan verwees de lichtende berg naar het grondeloze Licht, dat zelf niet meer een symbool is maar waarheen alles wat bestaat verwijst, waarin het voortkomt en weer zal terugkeren.


54 Voor ervaringen als hierboven beschreven, stond ik vanaf mijn jonge jaren open. Hoe ik mijn leven ook geleefd moge hebben, het was betekenisvol. Nu echter merkte ik gedurende de zomermaanden dat niets me meer een stimulerend of een inspirerend gevoel gaf, nooit meer ‘dat wrééémde’, niets meer dat van de overzijde je leven binnenstroomde. Vroeger placht veel wat ik zag een kiemcel voor een verhaal te worden, een oudere dame in een treincoupé, een meisje met een viool, een boer op het land, een grote vogel die zo hoog overvloog dat ik hem niet herkennen kon. Waarnemingen roepen associaties op. De stralenkrans van verhalen en fantasieën om de dingen verbleekte, mijn associaties verarmden, en zo verloren ze hun meerwaarde. Het bewustzijn dat als een stroom kan zijn waarin beken uitmonden en die zich dan weer vertakt, werd steeds meer een pover waterloopje. Mijn belevingswereld verdroogde, verpieterde zou ik ook kunnen zeggen, wanneer dat niet onvriendelijk jegens mijn eigen naam zou zijn. De vertrekkende trein, de meeuwen die overvlogen, gingen meer en meer hun symbolische waarde verliezen, het waargenomene was geen zinvol beeld meer, mijn wereld ingeschrompeld tot het bed om te slapen, tot de stretcher. Mijn afglijden in een psychose, het verlies van de realiteit, is behalve door mijn vrouw en dochter van nabij meegemaakt door enkele vrienden. De stelling: ‘De mens is niet meer dan de som van zijn relaties’, gaat mij wat te ver. Wel geldt het volgende: wisten we omtrent iemand niet meer dan de aard, de eigenschappen en het gedrag van degene met wie hij het meest omgaat, dan wisten we toch heel veel. ‘Zeg mij wie uw vrienden zijn en ik zal u zeggen wie u bent.’ Allan kwam op bezoek. Zelfs zíjn verhalen konden in tegenstelling tot de dagen van weleer mijn stemming niet verbeteren. Iedere avond belde Reinier. Hij is een volkomen ander type dan Allan. Ik leerde hem kennen bij zijn sollicitatiegesprek. Hij is jaren huisarts geweest in een afgelegen dorp. Daar ik niet van salonpsychiatrie hou, maar bij voorkeur hen tot psychiater opleidde die ook een ‘gewone dokter’ zijn, was dit voor mij een krachtige aanbeveling. Het is niet moeilijk je hem voor te stellen als de hoofdfiguur uit een doktersroman. Op de motor begaf hij zich door weer en wind naar zijn patiënten. We zagen hem zich voortspoeden ‘over gevaarlijke wegen’ - naar de traditionele ‘zware bevalling’. Hij wekte vertrouwen en was de vraagbaak van iedereen, die hem raadpleegde. Tegenstellingen doen het vaak goed in een verhaal, maar Allan en Reinier laten zich niet in het Bulletje en Bonestaak-schema persen. Wel, Allan is lang en noemt zichzelf schriel, Reinier is klein en sterk als een beer.


55 Bij alle tegenstellingen zijn er opmerkelijke overeenkomsten. Ook Reinier is zeer present. Ook hij houdt ervan zich te manifesteren en zorgt ervoor dat dit een komisch effect maakt door zijn zelfironie. De middelen waarmee hij dat doet geven tot veel commentaar, gegiechel en gelach aanleiding. Hij is zeer gevoelig voor taal en houdt van taalspelletjes. Zijn interessen: roeien, tennissen. Hij is dol op keramiek, verzamelt met een goede neus en houdt ook van schilderijen en tekeningen. Het verhaal ging dat hij keurige dokters in de grote eetzaal van het ziekenhuis ‘gedesequilibreerd’ had, uit hun evenwicht gebracht, door zich aan de tafel neer te zetten met een bord waarop een berg rode kool, daarop een karbonade, daarover gedrapeerd een zoute haring, het geheel afgewerkt met twee grote bollen slagroomijs, alles op één bord. Het verhaal zal wel verzonnen zijn, dat men het verzonnen heeft is door mij niet verzonnen. Ook niet dat hij af en toe rondreed in buitenissige auto's die hij weer van de hand deed, omdat ze machtige hoeveelheden benzine en olie consumeerden. Een Cadillac had de meeste indruk op mij gemaakt daar deze auto's zowel bij bruiloften als bij begrafenissen worden toegepast en aldus gemengde beelden en gevoelens opriepen. Reinier is buitengewoon zorgzaam voor zijn patiënten en niet alleen voor hen. Hij vertelt levendig en daarom koos ik hem dikwijls uit om videobanden te maken voor het college. Onder de afschuwelijke en dodelijke ziekte van zijn vader waarover ik geen details vermeld, leed hij en hij maakte mij van zijn verdriet deelgenoot. Hij raadpleegde mij ook over andere problemen die het leven van intens voelende mensen meebrengt. Zo werd de basis voor een vriendschap gelegd en al ras was zijn steun toen ik ziek werd, voor mij heel belangrijk. Zijn interesse geldt in het bijzonder de grondlegger van de klinische psychiatrie Kraepelin. Zaken die mij volkomen onbekend waren, bracht hij boven water. Veel praatten we over de in katholieke en calvinistische kringen van weleer in zwang zijnde opvoedingspatronen, met de taboes op de lichamelijkheid. Behartigenswaard lijkt mij zijn uitspraak: ‘Je ziet zo vaak dat, wanneer de religie uit de jeugd overboord wordt gezet, ook de warmte verbonden met de jeugdherinneringen verloren gaat. Er blijft een al te nuchtere kijk op het leven over’. Zijn branie is een manier zich ‘krachtig werkzaam dáár te stellen’, doch ook voor hem geldt: Sunt lacrimae rerum. Met weemoed vertelde hij me: ‘We begrepen elkaar zo goed, waarom heb ik me destijds niet duidelijk uitgesproken, nu is ze getrouwd. Misschien was ik toen nog teveel bezig met de ziekte van mijn vader.’ Reinier heeft alles gedaan om me te helpen en te steunen. Ik ben ervan overtuigd dat hij gevreesd heeft: zou die virusinfectie geen ernstige gevolgen hebben? Bezoeken, belangstelling konden niet ver-


56 hinderen dat de dagen kleurloos waren en week na week van een ontledigd bestaan wegstroomden. Eén van de autoritjes die we met hem maakten, bracht ons naar Lierderholthuis, waar het complex van kerk en pastorie me deed denken aan de sfeer van het Anthoniusziekenhuis in Utrecht. Willem en Cees waren op mijn verjaardag en haalden Chinese gerechten. Ik kreeg na het eten ervan nog meer hoofdpijn en ging naar bed. Dat was de enige plek waar ik me veilig voelde. Dromen deed ik veel. Merkwaardigerwijze bleef een droom weg die me jaren achtervolgd had: mijn ouders, duidelijk herkenbaar en mijn tante M. liggen in een kelder, in staat van ontbinding. De huid laat los. Ik zie vaalpaarse spieren, hier en daar ligt het skelet bloot, witte plekken in het bedervende vlees. ‘Waarom zorg je niet dat we sterven?’ kan mijn vader nog uitbrengen. Ik loop weg, achteloos. Beelden uit het verleden kwamen boven. Ik zag me zelf in bed liggen in het kamertje van mijn ouderlijk huis en ik herinnerde me hoe ik fantaseerde over mijn promotie. Het is altijd merkwaardig te denken aan toekomstplannen in het verleden, wanneer die toekomst ook reeds verleden geworden is en de plannen sinds lang verwerkelijkt. Ik zag mezelf als jongen van achttien jaar schaatsenrijden in het maanlicht over de bevroren uiterwaarden, tussen de knotwilgen door, in de verte de Wageningse Berg. Noortje deed alles om me het leven draaglijk te maken. Wanneer ze naar Amsterdam ging om daar noodzakelijke dingen te regelen, bracht ze eten mee van de traiteur. Toen ze een keer maar niet kwam opdagen, was ik dodelijk ongerust. De uitlaat van de auto had losgelaten, zodat deze over de weg sleepte, en de wegenwacht had haar van het voorwerp bevrijd. Schilderen ging niet meer, de detectives boeiden me niet meer en de filosofie nog minder. Het manuscript van het boek dat mijn opus magnum, het grote werk had moeten worden, lag in een kast onaangeroerd. Met moeite schreef ik enkele hoofdstukken van de Nieuwe Neurosenleer, doch ik haalde het slot niet. Iedere avond hoopte ik, als ik de thermometer aflas, dat die ellendige temperatuur nu eens zakte, maar dat gebeurde niet. Cees kwam op bezoek. Zijn gesternte was nog niet zo snel rijzende als nu. We hadden toen niet kunnen vermoeden dat ik nog veel zieker zou worden, maar evenmin dat hij binnen enkele jaren voor het forum van uit alle delen van Frankrijk aangereisde specialisten in Parijs ingrepen zou demonstreren en door de World Health Organization verzocht werd dan hier, dan daar, artsen van de technieken die hij blijkbaar meesterlijk beheerst, in kennis te stellen. We praatten over gemeenschappelijke vrienden en kennissen, onze tochten in de


57 buurt van de Monte Rosa en andere ondernemingen, hij was bezorgd over ‘mijn klinische toestand’. ‘Overleg jij maar eens,’ zo zei hij, ‘met je internist of je niet een tetracyclinekuur zal doen. Sommige virusziekten reageren erop, baat het niet dan schaadt het niet, hoogstens krijg je een poosje meer hoofdpijn.’ Ondertussen schreed de zomer voort, en ik werd niet beter. Ik ervoer aan den lijve een merkwaardigheid van ons psychische leven, iets dat ik verstandelijk misschien wel wist, maar nooit echt tot me had laten doordringen, iets dat geen ‘bevindelijke waarheid’ was geworden. Uit een geheimzinnige bron stromen onze impulsen, we worden wakker en willen iets. Soms willen we niet, maar we doen het, omdat het van ons gevraagd wordt, bijvoorbeeld: verschijnen op ons werk. Heb je geen vaststaande plichten te vervullen, ook dan zijn er ‘motieven’ om iets te gaan doen, naar een bandje luisteren dat je hebt opgenomen, een programma op de radio horen, iets opzoeken in een boek. Vang je je dagelijkse leven aan, dan gebeurt er altijd wel iets dat je stimuleert. Gedurende de wandeling met de honden zie je een merkwaardig plantje, waar je meer van wilt weten of je ziet een bekend gewas dat er anders uitziet dan anders, en je wilt weten wat daar de oorzaak van is. Je gaat aan de gang en eenmaal aan de gang houdt de gang je op gang, in een versnelde beweging. Uit was het daarmee. Ik zocht niets meer op, mijn hoofd was niet goed. Ik vroeg geen boek meer aan, ik kon het toch niet begrijpen, dacht ik. En wanneer ik het al zou begrijpen, wat kon het me eigenlijk schelen? Wat zou ik kennis verzamelen nu de aftakeling was aangevangen, de neergang zich voltrok, het ‘suddenly last summer’ was geworden, terwijl ik nog op zoveel lentes der ziel had gerekend? De jeugd was lang voorbij, ‘die Zeit, sie is vergangen’, en wat had ik met die tijd gedaan? Wat voor kansen had ik niet voorbij laten gaan en wanneer ik kansen had aangegrepen, was dan het resultaat niet vaak geweest leed voor de ander en schuldbesef voor mezelf? Klonk ook in mijn oren niet Elvira's verwijt: ‘Mi tradi quel alma ingrata’? (Een ondankbare ziel heeft mij verraden.) Je kunt wakker worden doordat je tegelijk pijn hebt en verlamd bent en wat baat dat ontwaken dan? De dwaze maagden sliepen niet toen het feest begon, maar ze hadden geen olie in hun lampen. Nu was ik ziek en luisteren deed ik te laat. Er was op de fluit gespeeld, maar ik had niet gedanst, er waren klaagliederen gezongen, maar ik was niet verdrietig geweest. De niet dalende temperatuursverhoging, de kwellende hoofdpijn vertelden het me: ik was tot inactiviteit gedoemd, ik kreeg nergens meer een kans toe. Augustus was voorbijgegaan, de dagen werden nu snel korter, de paddestoelen rezen uit de grond. De nachten werden kil, soms was


58 het zo mistig en vochtig, dat druppels van de bomen naar beneden dropen. Verblijf ten plattelande had geen zin meer. Niet dat ik terug verlangde naar de stad maar het ging niet, dat was duidelijk. Ik werd zieker en zieker. Mijn hersenen moesten maar eens nauwkeurig onderzocht. Eigenlijk wist ik al wel wat het resultaat daarvan zou zijn: waar zenuwstelsel zich behoorde te bevinden, zou men lucht aantreffen en resten van vervallen cellen. Mijn hoofd werd leeg, dat wist ik zeker. Die heftige pijn zou toch niet nergens vandaan komen? De koorts was niet geweken. Het was geen vrolijke tocht naar Amsterdam terug.


59

Hoofdstuk 5 Herfst Na terugkomst in Amsterdam werd de neuroloog geraadpleegd: ‘De hoofdpijn die je hád, kan verklaard worden uit je virusinfectie, niet de hoofdpijn waar je nu aan lijdt. Heb je ooit migraine gehad?’ Ik beaamde dat. Ik kreeg migraine-middelen voorgeschreven, onder andere sandomigran. ‘Bij degenen die tot migraine en andere soorten hoofdpijn neigen, is te vaak of te veel slapen meestal hoofdpijnbevorderend. Ik raad je aan om te wandelen, ook in de tijd waarin je gewend was een middagdut te doen. En het is wel zeker dat de felle pijn in je gezicht door veel slapen wordt bevorderd.’ Ik vond het gewandel een kwelling. Wat wandelen voor gezonden plezierig maakt, was in het tegendeel verkeerd. Motorische bevrediging ontbrak ten enen male. Ik sjokte voort met slappe spieren. Hetgeen vroeger aanleiding was tot het uitspinnen van een verhaaltje waaraan prettige aspecten zitten en van opwekkende fantasieën, werd uitgangspunt van sombere overwegingen. Misère viel mij op; zag ik mensen lachen, dan dacht ik: hoe is dat mogelijk, in dit vreselijke leven? Ik kwam langs sombere tehuizen voor ouden van dagen en ik zag van de straat af demente mensen in hun bed liggen. Het einde van ieder mensenleven, zo waren mijn overwegingen, is altijd duister. ‘To be’ is erg door hetgeen je ervaart en door hetgeen je te wachten staat, ‘not to be’ erger: doodgaan, dat betekent alleen zijn, zonder degene, wier aanwezigheid je niet kunt missen. Bestaan geluk en vrolijkheid niet alleen bij de gratie van het feit dat je hetgeen je te wachten staat ontkent, loochent, doet alsof het voor jou anders zal zijn? Niet slapen, wandelen. De tijd, zo bedacht ik, is als een langzaam vooruitschuivende massa waaronder je wordt bedolven. Het eind is zeker, de weg erheen een donkere. Maakt de dood niet het gehele leven waardeloos? En hoeveel heb je niet door te maken voordat je sterft: kanker, benauwdheid, dementie, een oneindig pijnlijk afscheid. We kunnen slechts leven door onszelf te suggereren dat het allemaal wel mee zal vallen. Duistere gedachten woeien naar me toe uit de grauwe, norse huizen en de lange, lege straten. Vaak liep ik naar het Amstelstation en kocht een bloemetje voor mijn vrouw. Paarse bloemetjes in een klein potje


60 bloeiden wonderbaarlijk lang. Met honderden boeketten, dacht ik verdrietig, kan je niet goedmaken wat je verkeerd deed. Na het bezoek aan de neuroloog had ik mijn werk weer opgevat. Jarenlang had ik onderwijs gegeven, met veel plezier. Ik probeerde mijn patiënten met begrip tegemoet te treden. Tot aan die tijd had ik erop vertrouwd dat mijn klinische ervaring ruim voldoende was om de kliniek te kunnen leiden, en dat ik over de noodzakelijke literatuurkennis kon beschikken. Ik was in staat uit mijn hoofd de gehele leerstof te ontvouwen, doch wat vroeger vanzelf ging, kostte me nu de grootste moeite. Stel je voor dat ik het niet meer zou weten! Zei ik op besprekingen niet wat vanzelfsprekend was? Wanneer ik te angstig was om naar een bespreking toe te gaan, nam ik valium. Nog één keer zat ik de mij zo dierbare artsexamencommissie voor. Door mijn voorzitterschap van deze commissie, een functie die ik jarenlang bekleedde, hebben honderden mensen mij horen spreken en ik maakte altijd veel werk van mijn speechjes, mij bewust van het feit dat de bevordering tot arts met het afleggen van de eed of de belofte, eenmaal plaatsvindt en nooit meer. Nú was er een menigte kandidaten die in de grote vakantie proeven van hun kennis hadden afgelegd. De secretaris van de commissie, een internist, keek met zorg naar mijn groengrijze gelaatskleur en liet de ene kop koffie na de andere aanrukken. Ik moest spreken voor honderden mensen, kandidaten en familie, een grote zaal vol. Ik redde het net, zonder vergissingen, zonder fouten in de regie. Veel applaus. ‘Zum letzten Male’, ik zou het ‘voor de laatste keer’ nog dikwijls moeten herhalen. Omdat mijn hoofdpijn niet overging en mijn angsten toenamen, raadpleegde ik mijn vroegere analytica. Ik was altijd te vroeg voor het analyse-uur. Terwijl ik wandelde door de stadswijk waar veel parken en vijvers zijn, dacht ik: binnenkort zal ik dat alles niet meer goed kunnen zien, want ik verlies steeds meer hersencellen. Ik ging proberen of ik voor mij belangrijke telefoonnummers nog wist. 778870, Willem, dat wist ik. Maar Reinier, dat heb ik toch ook uit mijn hoofd geweten? Ik vroeg me af of ik de namen wist van bepaalde figuren uit films die ik had gezien. Tiberius, die werd in de film over Caligula gespeeld door Anthony Perkins, maar wie speelde de titelrol? Daar kon ik niet opkomen. Misschien wel omdat ik niet durfde te denken aan een man die even liederlijk en losbandig was als ik zelf toen dacht te zijn. O ja, het nummer van Reinier is 198705. Heb ik mijn boekje niet vergeten, want ik wil controleren of ik me toch niet vergis. Wandelingen in het Vondelpark werden al evenzeer tot een kwelling. Ik word dement, dacht ik, als Noortje maar bij me blijft. Maar wat heb je daaraan, als je je vrouw niet meer herkent? Mijn moeder


61 herkende haar eigen zoon ook niet meer en sprak me aan met de naam van haar jongste broer. Hoe heten die straten: Willemsparkweg, Obrechtstraat, en dan? Wat is het K.V.-nummer van het Krönungsconcert van Mozart, wie zingt Leporello in de Giovanni-uitvoering waarin Elisabeth Schwarzkopf Elvira zingt? Hoe meer vragen ik me stelde, des te angstiger ik werd, tot aan de grens van paniek, en dan rende ik met de honden naar huis, naar Noortje toe. Het was duidelijk dat ik met wat voor gesprekken dan ook, niet meer te helpen was. Ik merkte duidelijk dat mijn analytica waarnam hoe mijn toestand achteruit holde. Collega W. werd gevraagd mij medicijnen voor te schrijven. Hij praatte met me. Pas veel later was ik gebaat met hetgeen hij gezegd had. Hij spande alle krachten in om de zich ontwikkelende psychose tot stilstand te brengen, tevergeefs. Op een herfstavond - een van de laatste waarop ik me af en toe nog even iets minder ellendig voelde - voeren Reinier en ik over het IJ met de pont. Reinier hield net als ik van water en schepen. Het kolkende water maakte me angstig. We moesten terug. Ik kreeg een brief van een jeugdvriend, aan wie ik veel te danken had, als antwoord op een schrijven van mijn hand. ‘Jij doet,’ merkte hij op, ‘alsof we elkaar pas hebben gezien, maar het is veertig jaar geleden. Je hebt succes gehad, maar dat is dan ook al. Om je medemensen heb je nooit iets gegeven. Je dacht alleen aan jezelf en je eigen succes, en God heb je zeker niet gediend.’ Ik gaf hem gelijk. Zijn woorden waren een voltreffer, als een torpedo die zich midscheeps in de wand van het toch al onttakelde schip boorde. Mijn angsten maakten het wandelen steeds moeilijker. De laatste gangen die ik kon maken, waren naar Willem. Dicht liep ik langs de huizen van de Vijzelgracht, langs een nieuwe, nog lege supermarkt, in een rare straat, een gebouw van glas en beton, een lampenwinkel. Ik kon nog wel naar muziek luisteren. In de platenbibliotheek waren bandjes aanwezig van psalmen, op hele noten gezongen. De oude berijming van de psalmen beviel Willem wel, hij luisterde met het psalmboek van mijn moeder op zijn knie. Ik voelde me schuldig, goddeloos, verworpen, vond dat ik als een losbol had geleefd, en tobde erover dat ik anderen voor mezelf had opgeofferd. De lijst die Leporello bijhoudt van de avonturen van zijn meester is niet meer amusant, wanneer je bedenkt dat Don Giovanni over enige tijd ter helle zal varen wanneer hij spot met de grens tussen leven en dood. Voor mij is er geen vergeving, meende ik. Noortje herinnerde me aan de gelijkenis van de verloren zoon, die terugkeerde naar zijn vader, maar ik redeneerde: dat geldt niet voor mij, dan moet je uitverkoren zijn.


62 Mijn jeugdvriend ds. Leendert Kievit kwam op bezoek en hetgeen hij zei, valt samen te vatten in de woorden van Shakespeare: ‘That in the way of justice none of us shall find salvation’, we zijn op genade aangewezen. Ik kan niet ontkennen dat ik enige troost ondervond wanneer ik luisterde naar de Krönungsmesse van Mozart, maar ik zei tegen mezelf: dat is zwelgerij in gevoelens. Je vindt de muziek mooi, dat heeft met geloof niets te maken. Het zal je uit handen geslagen worden wanneer je voor Gods aangezicht moet verschijnen. Je bent te laat. Je kansen zijn voorbij. In de herfst kreeg ik vreemde aanvallen van wanhoop. Ik wilde dan dat Willem zou komen, van zijn aanwezigheid verwachtte ik enige opluchting. Wat ik zei gedurende zo'n aanval, was altijd hetzelfde: ‘Mijn hoofd is niet goed en voelt leeg. Komt dat omdat er al zoveel hersencellen te gronde zijn gegaan? Willem, er is niets meer van me over.’ Zo duidde ik aan dat ik geen associaties meer had, dat mijn gedachten verarmd waren. Het drong tot me door wat het voor Willem betekende dat ik van een vriend, aan wie hij een en ander beleefde, tot een wrak was geworden, dat zijn medeleven opwekte en hem een gruwelijk gevoel van machteloosheid gaf, omdat hij niet voor me kon doen wat hij zou willen doen. Hij leed een verlies en of ik ooit zou kunnen terugkeren in het land der levenden kon hij niet weten, evenmin als iemand anders. Onze trouwdag kon ik nog vieren. We logeerden in de Kampveerse toren in Veere, bekeken Middelburg en Vlissingen, wandelden in de duinen, ook in de Manteling bij Domburg. Beiden hadden we op school het vers van Boutens leren kennen, ‘In de Manteling bij Domburg’ (2e en 3e strofe): Al de toppen wuiveblinken In der zonne gouden lust, Wijl de dorre bladers zinken Om mij heen tot rosse rust. IJle vogelvluchten rissen Achter weemlend twijgenweb: 't Zijn de meeuwen die gaan vissen Met den wederkeer der eb...

Het waren zilvergrijze novemberdagen daar in Zeeland, geen zonlicht viel op bomen, huizen, struiken, zodat ze in zichzelf rustten, niet anders waren dan ze zijn. Wij gingen in een restaurant eten, nadat ik toch maar weer geslapen had, want ik was doodmoe en had, als iedere dag hoofdpijn. Een


63 sterk appel gaf me soms iets terug van mijn oude energie. Ik zag dat aan enkele tafeltjes verder onrust was ontstaan en beweging. Ik vroeg de ober bij me te komen. Hij vertelde me dat er een meneer ‘flauwgevallen’ was. Ik ging met hem mee en trof een man aan, op de grond liggend met een blauw-bleke gelaatskleur. Aan de dienstdoende GG & GD-arts legde ik in een kort telefoongesprek uit wat mijn mening over het flauwvallen was. De ambulance was er in zeer korte tijd en de zuurstof kwam voor de in het klamme zweet badende man, die inderdaad een groot hartinfarct had, precies op tijd. Al lang weer thuis en steeds zieker geworden, kreeg ik telefoon op telefoon: dat ik zo'n symphatieke indruk had gemaakt, en of mijn vrouw en ik kwamen logeren in Veere als ‘mijn man weer beter is’. Ik troostte me voor enkele ogenblikken met de gedachte dat ik een enkele keer iets nuttigs deed en niet alleen een in zijn eigen wierook stikkend showmannetje was. De angsten breidden zich uit, ik stond er machteloos tegenover. Ik moest mijn werk opgeven, na een harde strijd die ik verloor. In de lunchpauze ging ik niet meer met de jonge collegae lunchen in het hoofdgebouw. Mijn stemming paste niet bij de hunne, steeds lagen de angsten op de loer. Ik ging wandelen in de polder die zich uitstrekt tussen het AMC-terrein en Abcoude en keek in de slootjes. Er groeide niets meer in, het bleef winter. In diezelfde winter kreeg Willem het bitterste leed te verwerken dat leven en lot ons kunnen aandoen. In de vriendschap met een voor hem fascinerende jongen beleefde hij groot geluk en diepe ellende. De jongen pleegde suïcide. Hoe slecht ik eraan toe was, toch probeerde ik hem te troosten; we wandelen samen, goudgeel zand, een rustige zee, ‘she keeps eternal whisperings around us’. De lucht was metaalblauw en naast elkaar liepen we, Willem worstelend met zijn verdriet, af en toe tranen afvegend met de rug van zijn hand, ik strijdend tegen steeds intenser wordende paniekaanvallen. Op de dag van de begrafenis sneeuwde het, en al was het reeds ver in het jaar, de sneeuw bleef op de takken liggen. We waren pater Van Kilsdonk dankbaar voor de wijze waarop hij de begrafenis leidde. Ik ging vrienden en bekenden vertellen wat ik had gezien en hoe vreselijk het was, ik kon er niet over uitgepraat raken. Er sloegen nog enkele stoppen door. Later vertelde men mij dat ik een verwarde indruk had gemaakt. De vraag of het verstandig was bij de plechtigheid aanwezig te zijn kwam niet bij me op en wanneer men mij deze vraag voorlegde, was mijn antwoord - en dat zou het nog zijn -: ‘Je hebt vrienden of je hebt ze niet.’ Naarmate de tijd voortschreed, werd mijn beleven meer en meer door gruwelijke voorstellingen beheerst. Het ommetje dat ik vaak maakte met de honden, maakte ik nu alleen omdat ik het thuis niet


64 uit kon houden. Ik moest de straat op. Noorderdwarsstraat, Noorderstraat. Lopend langs de Reguliersgracht moest ik heftig slikken, keer op keer. Ik moest mijn adem inhouden, want uit mijn lichaam komt ‘het’ naar boven. Ik wist niet wat. De levenskracht zelf? Die moest ik dan bij me proberen te houden. Ik drukte mijn middenrif naar beneden, de angst ging in paniek over. Nu voelde ik het, terwijl ik mijn keel in een krampachtige stand hield. Het waren de ingewanden zelf die naar boven kwamen. Stel je voor dat dat doorgaat, dan braak ik mijn eigen ingewanden uit. Noortje vroeg wat er was. Ik zei haar dat ik het absoluut niet kon uitleggen. Het was vlak voor het avondeten. Ik ging in de stoel zitten waarin ik altijd zat wanneer we een borrel dronken. Ik zat recht tegenover een door mij vervaardigd schilderij dat Noortje mooi vond. Het is geschilderd in een zacht weemoedig licht. Mij beviel de structuur niet. Ik keek ernaar om een zeker houvast te vinden. Tijden waarin ik met enig plezier en grote heftigheid schilderde, waren er blijkbaar ook geweest. Ik moet er toch enige vreugde aan hebben beleefd, zo bedacht ik. Ten onrechte, meende ik nu. Ik was op de vlucht geweest voor mijn taak, schrijven over mijn vak, zoals ik altijd op de vlucht was geweest. Ik had, zo verweet ik mij, genot gezocht in plaats van mijn werk naar behoren te doen en kwaad bedreven in de ogen des Heren. Willem bleef regelmatig komen en ik kon hem altijd opbellen, dan was hij er met een kwartiertje. Een vriend die ook voor hém iets zou kunnen doen, was ik niet meer, hij zag me steeds verder wegglijden. Mijn behandelend psychiater W. had alle reden om de angst zo veel mogelijk te onderdrukken. Mijn overmatige preoccupatie met de vraag: ben ik dement?, werd tot een vaste overtuiging. Ik vroeg V. op papier te zetten, dat hij aan mijn ellende een eind zou maken, wanneer mijn dementie zo ver zou zijn voortgeschreden dat het leven een zinloze kwelling zou worden. En al zou ik niet aan een dementie lijden, hoe lang kan je de combinatie van angst en somberheid verdragen? Toen ik steeds zieker werd, wilde ik niet meer dood, hoe vreselijk de situatie ook was, om de simpele reden dat de hel nog veel erger zou zijn dan de ergste dagen op aarde. De paasdagen waren gruwelijk. We waren weer in V. Ik kreeg cisordinol, een middel tegen wanen. Het was alsof ik loden pijpen aan mijn lichaam had in plaats van benen en ik kon geen minuut stilzitten. In wanhoop belde ik W. op, hij was er binnen een uur op Tweede-Paasdagmorgen in een royale Mercedes. Dat middelen tegen depressie niets deden, antipsychotica evenmin, dat slaapmiddelen verwardheid veroorzaakten, maakte zijn kijk op mijn toestand niet zonniger. Af en toe werden de angsten onderbroken door heel vreemde


65 stemmingen. Toen ik naar mijn analyse-uur ging, straalde de aarde als door een vreemd licht beschenen dat alle kleuren dieper deed zijn. Zo voelt iemand zich die in vrede gaat sterven, dacht ik. Collega W. probeerde de angsten er onder te houden met steeds meer medicatie. Al lang had ik in niets meer zin. Zou er iets gruwelijks gebeuren als ik aan de telefoon kwam? Nu moest ik dit, dan dat doen, anders zou ons iets vreselijks overkomen, zo meende ik. Hoe ondraaglijk de toestand ook voor me was, ik wilde me niet doodmaken. Voor de dood was ik veel te bang. Dan zou ik voor God moeten verschijnen, en hij zou me doen wegzinken in de eeuwige verdoemenis. Opeens kwamen er ook voor mijzelf onbegrijpelijke impulsen op. Ik wilde me een onherstelbare verwonding toebrengen. Ook nu achteraf kan ik niet zeggen wat mij verhinderd heeft mijn impuls in een handeling om te zetten. De vraag komt nog wel eens op wanneer ik het vlijmscherpe mes zie liggen. Messen en scharen werden een obsessie. Ik merkte dat ik gevaarlijk werd voor mijn dochter. Laat ik haar toch kanker, dementie en het meemaken van mijn eigen afbraak besparen, dacht ik. Een broodmes met een gekartelde rand doet, goed geplaatst, in een minuut waar een kankergezwel maanden voor nodig heeft. Ik merkte heel goed dat men me geen ogenblik met haar alleen liet. De nachten vooral werden steeds kwellender. Aan veel gebeurtenissen uit die tijd heb ik slechts vage herinneringen. Angsten en paniektoestanden brachten me af en toe bijna tot agressief gedrag. Ik voelde de hersencellen verteren in mijn hoofd. Het is uiteraard minder moeilijk voor de gezinsleden wanneer de patiënt zelf de wens te kennen geeft in een psychiatrisch ziekenhuis te worden opgenomen, dan hem daartoe te dwingen. Het ging niet meer, het was nu duidelijk. Ik was een gevaar voor mijzelf en anderen geworden. Nergens vond ik meer rust, de ene impuls volgde snel op de andere, mateloos schuldgevoel, woede en wanhoop. Ik kon zelf nog beslissen: ‘Ik moet opgenomen worden. Nu meteen.’ W.: ‘Ik had je graag een opname willen besparen, de consequenties zijn zo groot, maar ik zal nu toch Van Tilburg opbellen. Er zit niets anders op. Het gaat niet meer.’ Van Tilburg liet niet lang op zich wachten. De bel ging. Van Tilburg is een rustig iemand, zonder professorale praalzucht en zonder dokters-gewichtigdoenerij. Ik zat samengedrongen in een hoek, me zo klein mogelijk makend. Collega W. was er, uiteraard mijn vrouw, Willem was er ook. Enkele maanden geleden had hij de ene vriend ten grave gedragen, de andere was ver heen, in een waanwereld waarin ieder eenzaam en alleen is. De avond waarover ik vertel, is reeds enkele jaren geleden. Toch is het beeld ervan, wanneer ik het oproep helder, zo helder dat aan de horizon van mijn innerlijk angst


66 zich aankondigt en ik ertoe neig de pen neer te leggen. Doch ik heb eerst enkele plezierige herinneringen te beschrijven. Van Tilburg en ik zijn geen vreemden voor elkaar; we bekleedden ieder ‘in onze eigen kliniek’ zoals dat heet, dezelfde positie. Van Tilburg is veel jonger dan ik. Toen hij ging promoveren werd een cum laude door mij krachtig bevorderd. Zonder mij zou hij het ook hebben gekregen. Bij de promotie zou ik aanwezig zijn, als gast van de medische faculteit der Vrije Universiteit. Ik wist hoe het voelt wanneer je je proefschrift gaat verdedigen en ik deed een poging om tot de aanstaande doctor door te dringen. De poging lukte. Ik trof een jongensachtige blonde man aan, met een zeer knappe vrouw en aardige kinderen. ‘U kan niets overkomen,’ dacht ik zo, ‘met dit voortreffelijke proefschrift.’ In de herfst in 1983 kon ik met hoofdpijn en al aanwezig zijn bij zijn inauguratie. Toen ik verteld had hoe ik er aan toe was, zei Van Tilburg: ‘Het is duidelijk dat je moet worden opgenomen. Ik heb geen kamers voor particuliere patiënten en je weet: velen kennen je, alle verpleegkundigen, alle co-assistenten leren het vak uit jouw boeken. Wat vind je van Zeist of van Basel?’ Het was voor mij niet moeilijk te beslissen. ‘Ik wil door jou behandeld worden en ik wil niet van Noortje weg. Zij is mijn enige houvast en vrijwel de enige reden dat ik nog leven wil. Ik verzeker je, ik vraag niet om een uitzonderingspositie en ook niet om een aparte behandeling. Mijn hoofd is ziek. Dat zal je wel merken als je nader onderzoek gaat doen.’ De preseniele vorm van dementie, de ziekte van Alzheimer, heeft twee jaar nodig om iemand ten grave te doen dalen. ‘Jullie mogen mijn hersenen bekijken.’ Af en toe werd aan de familie van mijn patiënten om toestemming tot hersensectie gevraagd, waarom zou ik het in mijn eigen geval niet geven? ‘Laat mijn ziekte alleen niet langer duren dan nodig.’ Van Tilburg zei, op gronden die mij ook nu niet bekend zijn: ‘Ik denk dat je wel beter zal worden, maar niet in het verloop van maanden. Kuiper, wil je dat ik de ambulance laat bellen, voel je je dan veiliger, of...’ ‘Nee, Noortje brengt me in onze eigen auto, Willem zal wel mee willen gaan.’ Een dode kan voor zijn begrafenis niet nog eenmaal door zijn huis, waar hij geleefd heeft, heen lopen. Ik wel. Hier dronken we het glas wijn voor het slapen gaan, hier schreef ik mijn boekjes, nooit zonder muziek. Hier hadden Allan en ik eindeloze gesprekken naar aanleiding van de film die we gezien hadden. Ik keek rond in de wachtkamer, mijn werkkamer, de ruimte hoog onder het dak waar ik met verf wat deed. Hier sliep ik, toen ik nog echt slapen kon. Willem legde zijn arm over mijn schouder en zei: ‘Piet, zullen we dit afscheid maar niet te lang maken?’ Kathleen stond op de stoep. Ze had mee overlegd waar ik zou worden opgenomen. Noortje zei: ‘Je gaat nu


67 wel van huis weg, maar niet van mij. Morgen ben ik weer bij je.’ Willem: ‘Wanneer je nu op de achterbank gaat zitten, kom ik naast je.’ Waarom hij niet wilde dat ik naast Noortje, die chauffeerde, ging zitten, is duidelijk. Prinsengracht, Vijzelgracht, achter het museum langs, door - het is wel onvermijdelijk - de Lairessestraat, de weg naar het psychoanalytisch instituut, waar ik met zoveel plezier tientallen jaren cursus gaf. We sloegen rechtsaf. We waren er. Willem liep een klein eindje mee, maar liet me dan alleen met Noortje. Door de ramen zag ik mensen slapen in een zaal. Er werd zachtjes gesproken. Kennelijk had Van Tilburg het risico mij nog een nacht thuis te laten te groot geacht. Er werd met zeer veel begrip voor mijn gevoelens overlegd en ik vond het zelf ook beter dat ik alles uit handen gaf waarmee ik mezelf kon beschadigen. ‘Vulpen, de band van mijn badjas, mijn bril, dit is alles, geloof ik.’ Ik ervoer wat verreweg de meeste mensen bespaard blijft: je te bevinden tussen vier wanden die heel dicht om je heen zijn, wanden ‘gecapitonneerd’, zodat je je hoofd niet kan stuk slaan. Er is niets gruwelijks aan de isoleercel van een psychiatrische instelling. Niet het verbijf in een dergelijke kamer, maar het feit dat dat nodig is, is vreselijk. De duisternis huist van binnen. Noortje zal nu al wel thuis zijn, bedacht ik. Met behulp van de door Van Tilburg voorgeschreven medicatie sliep ik in. De weg van hoogleraar in de psychiatrie tot patiënt in de isoleercel was afgelegd.


68

Hoofdstuk 6 Valeriuskliniek Gedurende de eerste periode veel lichamelijk onderzoek, onder andere een computer-scan van de hersenen. Van Tilburg volgde het gebeuren. Ik lag in een hokje en viel in slaap. Geen gewacht op de uitslag. Van Tilburg kwam en zei me dat er geen afwijkingen te vinden waren. De interniste, een zeer goed uitziende dame, kwam en onderzocht me. Ze was correct, maar geen wonder van moederlijkheid, terwijl je wel een beetje medeleven nodig hebt. ‘Waar komen die schrammen op uw been vandaan?’ vroeg ze. Ik antwoordde: ‘Heb ik zelf gedaan, met een schaar.’ Gehum, zoals psychiaters doen. Op een nacht kraste ik in mijn polsen. De nachtzuster kwam. Ze vermaande me: ‘Dat mag u niet doen, meneer Kuiper, en ik weet dat u dat ook wel weet.’ Ik werd op christelijkheid aangesproken. Het was een lief mens, ik nam het haar niet kwalijk dat ze me bepreekte. ‘U bent zo onrustig, ik zal u haldol met phenergan laten geven, per injectie.’ Vroeger had ik deze tegen angst en onrust krachtig werkzame combinatie zelf vaak voorgeschreven, nu kreeg ik zo'n spuit. Ik sliep na enkele minuten in, voor zover ik het me herinner, geen onprettig soort van slaap. De volgende dag kwam dr. Visser, de neuroloog. Vriendelijk, aardig en gelukkig ook handig. ‘Van Tilburg en ik willen weten hoe uw lumbaalvocht er uitziet.’ Eén van de redenen dat ik me had laten opnemen was dat ik degelijk onderzocht wilde worden. Visser: ‘Kunt u een beetje draaien nog, zo is het goed.’ Voor ik iets gemerkt had, was de hele zaak achter de rug. Ik voelde niets en had de dag erna geen hoofdpijn. Daar de overtuiging dement te zijn zich al stevig had gefixeerd in mijn bewustzijn, verwachtte ik van de onderzoekingen slechts een bevestiging van wat ik dacht; consequenties voor de behandeling zouden ze toch niet hebben. Van Tilburg kwam. ‘Er is iets niet goed met je schildklier. De interniste wil het tot op de bodem uitzoeken.’ Ik moest naar het VU-ziekenhuis ter nader onderzoek. Bovendien scheen mijn vitamine-B-huishouding niet in orde te zijn. Dirk, een grote kerel met een innemend uiterlijk, ging mee. Ik kon het goed met hem vinden en had nog nooit iemand ontmoet die zo'n


69 menselijke naam had: Taal. Na een rit in een taxi arriveerden we veel te vroeg, zodat er tijd was in het fraaie park van het ziekenhuis te wandelen. Het gemanipuleer met radioactieve stoffen en de maatregelen die daarbij horen, vond ik angstaanjagend. Alles werd vlot en correct afgehandeld. De zon scheen overvloedig en ik was ongelukkig. Veel aan de hand met de schildklier was er niet. Ik kreeg enige medicatie waarop ik geen reactie heb kunnen waarnemen. De nachtzuster had een liefdevol appel op mijn ‘christelijkheid’ gedaan, nu werd ik doelwit van zwaarder religieus geschut. Ik kreeg thuis een briefje toegestuurd, geschreven in het schrift van degenen die niet al te vaak schrijven: ‘U bent professor en hoog gestegen. U hebt ook een christelijke opvoeding gehad. Hoogmoed heeft u ten val gebracht. God straft u zoals Hij Nebukadnezar, de machtige heerser van het Babylonische rijk, ten val bracht. Die werd van zijn zinnen beroofd en graasde als de koeien. Zo gaat het met u en het is welverdiend. Alleen God kan u redden. Bekeer u, wordt eindelijk nederig.’ Ik vond dat ze gelijk had en werd van haar kijk op de situatie angstig. Had ik in mijn jeugd, zittend naast mijn moeder in de kerk niet vaak gezongen: ‘Hij slaat, ofschoon oneindig hoog op hen het oog, die needrig knielen, maar ziet van ver met gramschap aan de ijdle waan der trotse zielen.’ Ik had ook mijn jeugdvriend gelijk gegeven, die me schreef: ‘Jij hebt in je leven alleen maar met jezelf rekening gehouden, alleen maar jezelf gezien, en anderen heb je aan je belangen en je lusten opgeofferd.’ Hij kwam als een profeet mij mijn straf aanzeggen. Ongelijk kon ik hem niet geven. Ik was een egomaan geweest, een narcist, ik had mijn vak gebruikt ter eigen glorie, meende ik. Ik had geen gebruik gemaakt van de psychiatrie om de mensen tot God te brengen. Van Tilburg stond iets kritischer tegenover de brievenschrijfster en achtte het niet de taak van verpleegsters mij het oordeel Gods aan te zeggen. ‘Als ik kan achterhalen wie die brief geschreven heeft, gaat ze eruit.’ Zijn voornemen uitte hij op een zeer strenge toon, die ik niet van hem kende. ‘Toch niet het nachthoofd,’ zei ik, ‘die heeft me bepreekt, maar het is een goed mens.’ ‘Neen’, zei hij, ‘ik heb wel een idee wie het wél is.’ Ik vroeg hem haar mild te behandelen, dit op grond van het waarheidgehalte van haar ‘aanzegging’. Brieven van een dergelijke strekking zou ik niet meer ontvangen. De dagen waren lang. Ik mocht aan mijn boek werken in de bibliotheek, en een aantal dagdelen in de week ging ik naar de arbeidstherapie. De deur van de afdeling, die op slot was, ging open en langs een trapje daalden we af. ‘Gaan de heren mee naar het therapeutisch fröbelen?’ zei een verpleger. Geen tactische formulering, wel een juiste, wanneer het niet lukt bij de patiënt enige interesse te wekken. Iets met verf doen lukte helemaal niet. Emil had de leiding van de


70 arbeidstherapie en hij leerde mij technieken om monoprinten te maken. Figuren, knipsels, bladeren of wat dan ook, worden met een inktrol van inkt voorzien. Je legt er een papier op, oefent druk uit en er ontstaan interessante vormen. Al was ik psychisch ernstig ziek en geremd, deze techniek fascineerde me. Ik maakte druksels die me goed bevielen, ook later nog, zozeer dat ik lang van plan ben geweest ze te gebruiken als uitgangspunt voor schilderwerkjes. In een passe-partout zien ze er uiteraard veel beter uit en ik werd aangemoedigd deze te vervaardigen, ook passe-partouts voor drie druksels die een structurele samenhang vertonen tegelijk. Het snijden van het karton ging me niet goed af en de rekenarij nodig om de precieze maten vast te stellen nog minder. Ik raakte verward in het gereken en het gemeet, hetgeen me bevestigde in mijn oordeel: mijn hoofd is niet goed. Voor het inslapen en tijdens wandelingen ging het mij dwangmatig door het hoofd: de prent is vijftien bij vijfentwintig centimeter, de passe-partout moet er enkele millimeters over heen vallen, de rand moet zó dik worden, dat is dus zoveel centimeter, etcetera. En wanneer ik dit alles niet uit mijn hoofd kon berekenen, werd ik wanhopig. Dat het vervaardigen van de druksels zelf mij enige voldoening verschafte, was te danken aan de goede aanpak van Emil. Hij vertelde over zijn vakantie. Hij zou op de fiets langs de stadjes gaan die, toen de Zuiderzee nog niet gedempt was, vissersplaatsen waren, en vertelde beeldend over zijn plannen. Voor mij was vakantie een geheel en al irreëel begrip geworden. Het werken op de bibliotheek ging niet goed. In plaats van iets te doen aan mijn alomvattende ‘geschrift’, schreef ik ‘waanbrieven’, wanhoopskreten. Ik zag uit op de toren van een kerk aan de Krusemanstraat. De tijd kwam niet om. Ik rookte de ene sigaar na de andere, dronk liters koffie. De bibliothecaresse was een klein, slank, levendig dametje. De patholoog-anatoom, een intellectuele, introverte dame, kwam op gezette tijden bij haar koffie drinken. ‘Wanneer gaat u weer hersens snijden,’ hoorde ik een robuuste, blonde neuroloog die af en toe advies vroeg over leerzame psychiatrische lectuur, informeren. Wanneer worden mijn hersens, mijn dierbare godloze hersenen, in plakken gesneden als een rollade na zich maanden in een pot met formaline te hebben bevonden? Diep beneden me reden ziekenauto's af en aan. Kathleen zou een strandwandeling maken. Het was een zeer warme, dreigende zomerdag, met zware onweersbuien. De donkere grauwe luchten brachten me in paniek. Ik wilde haar telefonisch waarschuwen. Van Tilburg wenste niet, dat ik voortdurend telefoneerde: ‘Het helpt je niet,’ vond hij. 's Maandags werd er op de afdeling ‘creatieve therapie’ gegeven door


71 een aardig meisje. Dat ik me door het woord voor aap gezet voelde, was niet haar schuld. Medepatiënten zag ik bezig met pitriet witte dunne twijgenmandjes te maken. Pitriet heeft voor mij altijd de betekenis gehad van een symbool: zinloos bezig zijn om de tijd door te komen. Ik had er een horror voor en hoefde dat dan ook niet te doen. Uiteraard werden antidepressiva geprobeerd, daar was thuis al mee begonnen. Ik ging slecht zien en ik kon niet meer goed plassen. Dat moest zittend in een vreselijke ruimte, waar rommel stond opgeslagen en de zakken vuil wasgoed stonden. De andere activiteit waarvoor men zich naar het toilet begeeft, was reeds moeizaam. Aan de antidepressiva werd vanwege de angst trilafon toegevoegd. 's Morgens: ‘U komt toch bij de PSM, de patiënt-staf-meeting?’ vroeg een verpleegster mij. Alle diensthebbende stafleden, artsen, verpleegkundigen en patiënten waren daar aanwezig. Spijbelen werd niet gemakkelijk gemaakt. Patiënten werd gevraagd hoe ze het maakten, konden vragen stellen over dagindeling en medicatie, verzoeken doen of ze het komend weekend naar huis mochten. Voor het officiële gedeelte aanving, werden er gesprekken gehouden, waaraan ik niet deelnam. Lachen deed ik nooit meer en ik ging nergens op in. Dat zou ik zeker in andere tijden wel gedaan hebben. Een academicus met een zeer deftig-Wassenaerse spraak amplificeerde breed over hetgeen hij de ‘Amsterdamse intellectualiteit’ noemde, en veel aandacht werd besteed aan de ‘gestalte van mevrouw F.-v.L., hoewel van het vrouwelijk geslacht, een theologante van formaat’ - ik citeer, daarover dient geen twijfel te bestaan ‘prima gekleed, zich zo nauwkeurig uitdrukkend, dat men haar welsprekend kan noemen en zeker handelend over niet oninteressante zaken wanneer deze tak van de filosofie je interesse vermag te wekken’. Ik was te somber, te verdrietig, te geremd, anders had ik zeker wel uiteengezet dat er over mevrouw F. wel iets anders en veel meer valt te zeggen. Meermalen ging hij in op de gewoonte dat men werd verondersteld ieder met ‘je’, ‘jij’ en de voornaam aan te spreken. ‘“Dokter Yvon”, zeg ik tegen de mij behandelende, overigens voortreffelijke psychiater,’ zo sprak hij, ‘en dat is nog tot daar aan toe, maar wat vinden we ervan dat er over de hoogleraar als “Willem” wordt gesproken, ja dat ze hem zelfs zo aanspreken.’ Hij genas opvallend snel overigens, en ik dacht: ik word nooit meer beter. Een verpleegkundige met de wonderlijke naam ‘Troje’ zat de PSM voor, de benen ingenieus onder het lichaam gevouwen, enigmatisch glimlachend af en toe, en altijd vriendelijk. Met een verpleger, door mijn vrouw ‘de kleine broeder’ genoemd, kon ik het heel goed vinden. Hij was altijd druk bezig. ‘Massage van uw voeten helpt beter


72 dan slaapmiddelen,’ zo zei hij. Hij masseerde me, smeerde mijn voeten eerst met olie in. ‘U moet vragen of er Johannes-olie wordt meegebracht, dat wordt helemaal opgenomen.’ Zulks geschiedde. Hij vertelde over een eigen huis dat hij had, en hoezeer het hem speet maar een tijdelijke kracht te zijn. De sfeer op de afdeling was goed, niet zoals velen zich de ‘onrustafdeling’ van een grote psychiatrische kliniek plegen voor te stellen. Met zeer drukke of agressieve patiënten had men geen enkele moeite. Die werden opgenomen in de isoleercel, de maaltijd kregen ze op de gang, en konden ze zich weer aanpassen, dan kwamen ze op de afdeling terug. Troje was voor prikkelbare, mogelijkerwijze agressieve patiënten evenmin bevreesd als de Rijn voor de kokmeeuwen. Was ze innerlijk reeds daar waar niets de vrede meer verstoort? Je zou het denken. Wat was ik vergeleken bij haar, bij mensen die stil hun weg gaan? Mijn kamergenoot, een vriendelijk heer van ongeveer tachtig jaar, had een huidaandoening. Enkele malen per dag smeerde hij zijn schilferende huid van top tot teen met zalf in. Hij kwam na zijn overplaatsing naar een andere afdeling vaak een bezoekje brengen, een partijtje schaak spelen met de ‘natuurwetenschapper’. Hij vond zijn huidige verblijf een ‘knekelhuis’. Hij vertelde dat zijn oude mastiff ziek was. Gesprekken over honden plegen een band te scheppen. Wie zou ik nu als gezelschap krijgen? Mij leek meneer T. wel geschikt. Hij begon, toen ik hem dat zei, zijn hart te openen. Het huwelijk met een van de leden van het vorstelijk huis stond voor de deur. Als hij de afdeling zou mogen verlaten, zou hij haar morgen ontmoeten. Slechts enkele kleinigheden, door tegenwerking veroorzaakt, vormden nog een hinderpaal. Af en toe begon hij gedurende een verhaal rood aan te lopen, niet tegen mij, tegen anderen. De staf van de afdeling betwijfelde of hij de geschiktste man zou zijn om de heer IJ. te vervangen. Een Surinaamse jongen, die ik niet kon begrijpen, kwam telkens weer even langs. De verpleging juichte het niet toe dat hij altijd weer om sigaren kwam vragen. Ik had daar niets op tegen. Dan deed ik tenminste iets nuttigs. ‘Niet alleen maar zo'n kleintje, ook een paar grote,’ zei hij. Als hij kon lag hij in bed met een radiootje. Hij was een virtuoos in het uitzoeken van akelige muziek. Af en toe uitte hij iets van seksuele preoccupaties. De ‘natuurwetenschapper’ die problemen had met zijn echtscheiding stelde keer op keer vast: ‘De beste minnares in je leven, dat is je rechterhand.’ Seks bestond voor mij niet meer, behalve in de vorm van schuldgevoelens over seks. De maaltijden waren voor mij niet het prettigste moment van de dag. Troje, ‘de kleine broeder’, ze probeerden voor een goede stemming te zorgen. Maar er gebeurden dingen waarover ook zij geen macht had-


73 den. Otto had door zijn geestesziekte een bewegingsstoornis. Zijn lichaam raakte de grond niet met zijn voetzolen, maar met de uiteinden van zijn tenen. Tussen verplegers in werd hij naar de eetkamer gebracht. Twee straaltjes speeksel liepen uit zijn mondhoeken. Zweet stond op zijn voorhoofd. De jeugdige neuroloog met het uiterlijk van een topsporter deed wat hij kon aan de gevolgen van de bewegingsstoornis en noemde Otto ‘een schizofreen’. Terecht en vergeefs had ik jarenlang gevochten tegen misbruik van die term als etiket. Wanneer Otto door de verplegers was gebracht en hij voor zijn boterhammetjes zat, barstte hij keer op keer, zonder aanleiding in de buitenwereld, uit in hartverscheurend gebrul en wat hij riep was soms zo luid, dat je je afvroeg of ze dat op straat niet zouden horen. ‘Schuld, schuld’, gevolgd door ‘God, God’. Ik word er nog verdrietig van als ik het opschrijf. Waarom blijven degenen die hun medemensen op wat voor manier dan ook martelen, stralend gezond en moet Otto, kennelijk een overgevoelige, kwetsbare jongen - ik neem aan ook reeds vóór zijn psychose - door gruwelijke gevoelens gekweld, ‘Schuld, schuld’ uitschreeuwen, of ‘God, God’? Dat was niet het enige waarvan ik angstig werd. Het meisje dat een oude man, die nimmer iets zei, doch slechts onverstaanbaar gebrom voortbracht en zijn bord wegschoof, geduldig poogde te voeren, hapje voor hapje, leek op Noortje zoals ze was in de tijd dat Kathleen kwam: ze zong af en toe zachtjes voor zich heen. Ik verweet mezelf dat ik Noortje haar zingen had afgenomen, haar gehinderd door keer op keer Wagner-muziek te draaien, keihard, terwijl ze een diepe ‘Abneigung’ tegen Wagner had en heeft. Ik keek haar eens goed aan en opeens wist ik het: het vriendelijke, zorgzame meisje wás Noortje. Dat leed geen twijfel. Die was hier om me eraan te herinneren hoe ik haar behandeld had. Dat neusje, de vriendelijke intelligente uitdrukking op haar gezicht, wie zou er niet van overtuigd zijn? Tegelijk drong het zeer wel tot mij door, dat ik, niettegenstaande de antipsychotische medicatie, er een zwaarwegend psychotisch symptoom bijkreeg: persoonsverwisselingen. Blijkbaar had ik in die periode nog het vermogen mijzelf als geestelijk ziek te zien. Gedurende de arbeidstherapie-uren was er één lichtpunt. Noortje zou komen. Geen keer sloeg ze over. Wanneer ze weer weg ging, volgde ik haar tot ze uit mijn blik verdween. De echte Noortje was er dus ook nog. 's Middags aan het begin van het bezoekuur wachtte ik haar op, hoek Lairessestraat/Valeriusplein. We gingen dan met de honden naar het Vondelpark. Ook 's avonds wandelden we, dan zonder de honden, en we gingen altijd op dezelfde bank zitten, bij de wilgen en de populieren, tot de dagen zo kort werden dat dat niet meer kon. Dat juist daar altijd weer reigers neerdaalden en met voorzichtige stappen door het water waadden, maakte me angstig. Dat moest een beteke-


74 nis hebben. Huisden er geen geheel andere wezens in die veelal zo stille, maar af en toe rauwe kreten slakende dieren? Op een keer zag collega Christoffels mij daar. Hij vroeg wat er was. ‘Ik ben hier in de VK,’ zei ik hem, ‘vanwege een preseniele dementie.’ Ik had hem opgeleid, hij was op weg naar de stafbespreking op het analytisch instituut hier vlakbij. ‘Wat vreselijk voor u,’ zei hij. ‘Wat zijn we machteloos in zulke situaties.’ Eind augustus werd ik naar een andere afdeling overgeplaatst. De ‘deur naar de buitenwereld’ ging er niet op slot, hetgeen me juist een veilig gevoel had gegeven. Er was een ruime conversatiekamer en ik ontmoette vriendelijke mensen. Een jonge man deed spelletjes met een medepatiënte. Ik had er geen idee van waarom ze in de VK waren opgenomen. Het zien van mensen die spelletjes deden, maakte mij angstiger en verdrietiger. Ik kon dat niet meer, nooit meer. Er werd heel veel gepingpongd en wanneer er een patiënt woedend was op de verplegers, werd hun verweten: ‘In plaats van te praten met ons staan jullie onafgebroken aan de pingpongtafel.’ Deze tafel stond recht voor mijn eigen kamer, die ik deelde met een patiënt die woonde in een moeilijk te bereiken dorp in de Vechtstreek. Een oneindig aantal malen hoorde ik ping-pong, wanneer ik wilde gaan slapen. Ieder tikje van het vederlichte balletje op het harde hout voelde ik als een dreun op mijn hoofd en telkens werd ik er, als ik even wegdoezelde, weer wakker van. Er was één verpleger met wie ik vrij veel contact had, een jonge man met een Ambonese naam en een Ambonees uiterlijk. Hij had kennelijk met me te doen. Ook hij was er slechts voor tijdelijk. Later viel hij nog wel eens in. Hij vertelde over zijn leven. Af en toe ging hij mee als verpleger bij ziekentransporten met de ziekenauto's van ‘Broeder de Vries’, soms ver Duitsland in. Een andere verpleger was aan mij toegewezen om een programma op te stellen en te bespreken of ik het kon uitvoeren, en in hoeverre. Zijn naam deed me, evenals Troje en Taal, twijfelen aan de werkelijkheid van wat ik waarnam. Karakter en persoonlijkheid waren met die naam in overeenstemming. Hij was hyperintelligent en gebruikte zijn denkvermogen, zo kwam het mij voor, om mij ervan te overtuigen dat het mijne niet meer goed functioneerde. Ook motorisch was hij begaafd, hij pingpongde uitstekend. Af en toe sprong hij naar de deurkozijnen, en hing er dan aan als een aap, ons aldus van zijn vrolijke humeur en zijn prima conditie op de hoogte stellend. Een van de motieven ‘in de verpleging’ te gaan, is, zou je zo denken, voortdurend te kunnen beleven: jullie zijn ziek, ik ben gezond. Wel was het sympathiek dat hij half vegetarisch at: vis, geen vlees. ‘Die dieren zien het daglicht niet, ze staan veel te dicht op elkaar. Ik wil geen vlees afkomstig uit de bio-industrie.’ Ik was bang voor hem. Als ik uit angst heftig aan


75 mijn sigaartje trok, kreeg ik te horen: ‘U hebt blijkbaar meer interesse voor uw sigaar dan voor het gesprek met mij.’ Misschien werd zijn jaloezie op hetgeen ik ooit geweest was niet ongedaan gemaakt door de waarneming van de toestand waarin ik me nu bevond. Rancunes heb ik niet. Mensen zijn tegen de één zo zeer anders dan tegen de ander, dat je eraan gaat twijfelen of de persoonlijkheid wel substantie heeft en niet opgaat in zijn relaties. In de VK aten de verplegers en verpleegsters mee, een goede gewoonte. De verpleger maakte de boterhammen klaar voor een blinde medepatiënt met diabetes, voor wie uitstekend werd gezorgd. Er waren nogal wat verschillende diëten en ik had er de grootste moeite mee, wanneer ik corvee had, de goede maaltijd op de juiste plaats te krijgen en zag daarin een bevestiging van mijn dementie. Toen ik werd overgeplaatst wilde ik op de arbeidstherapie van de ‘opname’ blijven, maar dat was niet volgens de regels. Terecht niet. De arbeidstherapie van de MS 3 was hoog in het gebouw. Een alleraardigste, geduldige jonge vrouw hielp me met de passe-partouts. ‘Legt u er toch een grote driehoek langs,’ ried ze me aan. ‘U weet, als er één hoek niet recht is, worden de andere dat ook niet.’ Ik dacht aan enkele van mijn collega's die nu hun vak uitoefenden. Ik kon dat niet meer doen. Zij leefden zinvol. Ik scharrelde hier rond en deed dingen die ik niet wilde en, als ik ze zou willen, niet zou kunnen. Ik was even verdord als de planten op de vensterbank. Wat hoog was het hier. Schilderen werd aangemoedigd. Ik probeerde een kamerplant te schilderen. ‘Het is goed,’ zei de arbeidstherapeute, ‘dat u de kleuren dooreen hebt durven laten lopen.’ Ik zag wel dat het afschuwelijk was wat ik maakte. Het was niet kundig en niet spontaan. Het wees op afbraak. Ik kon nooit het materiaal vinden dat ik nodig had en als ik het had gebruikt, kon ik het niet opbergen; ik wist de plaats niet. Het afwassen van de verf leidde tot geknoei en smeerboel, en angst voor een welverdiende opmerking. ‘Wie heeft hier alles onder de verf gesmeerd?’ Onze afdeling grensde aan zalen waar demente bejaarden werden verpleegd. Ik hoorde het wassen en verzorgen daar al heel vroeg beginnen. Af en toe zag ik iemand afscheid nemen van zoon of dochter. 's Nachts hoorde ik wel eens jammeren of gillen en ik probeerde mijn oren dicht te stoppen en het niet te horen. Sommige patiënten leden aan nachtelijke delieren, verwardheidstoestanden met heftige angst en het was de angst die ze deed roepen en schreeuwen. Zou ik over enige tijd ook zo in paniek raken dat ik het niet meer kan uithouden? Bij het corvee behoorde ook het wassen van de borden, messen en vorken van de afdeling waarover ik sprak, en ik realiseerde me dat er


76 tijden kunnen komen in je leven, waarin je tot zulk eenvoudig werk niet meer in staat bent. Een aantal borden werd in de kast opgeborgen, een ander quantum ging op een kar. Deze kar, een soort verstevigde serveerboy, werd 's avonds rondgereden en werd ‘papkar’ genoemd. Een keur van melkspijzen, waarvan ik de één nog viezer vond dan de andere, was erop aan te treffen, tot groot genoegen van vele medepatiënten die zo, al waren ze toch al te dik, nog wat calorieën toegediend kregen. Een van de bijwerkingen van de antipsychotische, angstwerende middelen is versterking van de eetlust, althans van de eetbehoefte, zodat velen altijd honger hebben en kilo's aankomen. Terecht liet de leiding de papkar bestaan. Waarom zal je patiënten die toch al weinig hebben iets afnemen? Ik kreeg 's avonds een puddinkje dat Noortje meenam, niet om de honger te stillen, maar omdat het een symbolische betekenis had. Ik was angstig als Noortje er was en nog angstiger en verdrietiger als ze wegging. Het samenzijn op mijn kamer was een kwelling. Zij was degene die ik het liefste bij me had, ik verlangde naar haar, doch haar aanwezigheid gedurende het bezoek maakte me geenszins gelukkig, omdat ik nog angstiger werd dan ik toch al was. Het is een gruwelijke mogelijkheid, blijkbaar in ons psychische apparaat ingebouwd: naar iemand vurig te verlangen en door angst diep ongelukkig te worden, juist wanneer degene aanwezig is op wie je voor je geluk bent aangewezen. Je zou van een ‘geïnternaliseerde tantaluskwelling’ kunnen spreken. Ik bracht haar naar de zichtbaar ouder wordende auto en dan deed zich de onmogelijkheid voor afscheid te nemen. Ik kon haar niet laten gaan. Of ze mij vergeven had. Of ik haar terug zou zien. Of ik het anders en beter had kunnen doen. Ik wilde een paar blokjes meerijden en stapte dan uit, keek tot ik haar huiswaarts zag verdwijnen. Dan liep ik terug door eenzame straten, dikwijls Koninginneweg of de Valeriusstraat. Ik keek door etalageramen en meende niet te begrijpen waartoe de uitgestalde voorwerpen dienden en ik begreep nog minder waarom mensen die dingen zouden willen hebben. Ik zou nog enige tijd in de conversatiezaal moeten doorbrengen, naar de televisie kijken. Dat maakte me te angstig en lezen kon ik niet, spelletjes doen helemaal niet. Vanuit mijn bed trachtte ik de avondmedicatie te bemachtigen. Dunne benen kwamen onder mijn badjas uit. De verpleger aan wie ik was toevertrouwd, riep: ‘Ik wist niet dat het carnaval al was begonnen.’ In bed sufte ik weg door de medicijnen, wanneer het uur had geslagen waarna niet meer gepingpongd mocht worden. Pogingen de dosis te verminderen slaagden niet, dan kon ik de angsten niet meer verdragen. Behalve de werkingen van de medicamenten waren er de bijwerkingen. Ik kwam van de arbeidstherapie en merkte dan ineens dat ik een los hard stuk in mijn mond had. Ik had nergens op gebeten, mijn


77 kiezen vielen blijkbaar zomaar uit mijn mond. De staat van ontbinding, zo dacht ik. Op voorwaarde dat mijn vrouw me begeleidde, mocht ik naar de tandarts. We begaven ons naar dr. V., bij wie ik me altijd veilig voelde. Hetgeen ik in mijn mond had, was meer zijn werk dan dat van de natuur: bruggen, kronen. Vele apexresecties had hij gedaan, ontstoken wortelpunten weggenomen. Hij heeft altijd pertinent geweigerd een rekening te schrijven. Ooit heb ik iets gedaan voor hem, een kleinigheid, al was er wel enige snedigheid voor nodig. De zachtmoedige, kundige man werd jaren geleden door zijn chef in mijn bijzijn bejegend op een wijze die mij niet zinde. Ik had geen twee seconden nodig om op te loeven en een salvo af te vuren, dat midscheeps trof en enige averij veroorzaakte. Mevr. V. assisteert hem in de praktijk. Ik merkte dat beiden zagen hoe veranderd ik was. Onderzoek van mijn gebit leidde tot een sombere conclusie. ‘Doordat u geen beschermende speeksellaag meer heeft als gevolg van de medicijnen, zijn er veel elementen zo ernstig aangetast, dat ik ze niet herstellen kan.’ Ik vroeg of ik een vals gebit zou moeten laten maken, netjes aangeduid als prothese. Neen, dat niet. Overal bederf, zowel in mijn mond als in mijn hoofd. Hij wilde me verwijzen. Ik protesteerde en betoogde met klem dat ik mij niet aan een ander ter verzorging van mijn gebit wilde en kon toevertrouwen. ‘U weet het,’ betoogde ik, ‘zodra een ander iets aan mijn gebit doet, krijg ik weer een kaakabces.’ Hij legde me op overtuigende wijze uit waarom hij de verwijzing noodzakelijk vond. De tandarts naar wie hij me verwees, bleek iemand met wie ik het ook prima kon vinden. Hij speelde, evenals Van Tilburg, orgel en kon daar zeer boeiend en evocatief over vertellen. Veel later zou ook in gesprekken tussen ons Bachs Passacaglia, de duistere hoofdsom van het bestaan in muziek uitgebeeld, dikwijls het onderwerp vormen. Toen ik de volgende dagen dacht aan het bezoek bij dr. V., kwam de vraag op: was het hem eigenlijk wel? Er was iets aan hem waardoor ik dacht: hij is het niet, al had hij wel veel van hem. Gedurende het volgende gesprek met Van Tilburg zei deze tegen me: ‘Ik heb met je tandarts gesproken. Je gebit is de laatste maanden snel vervallen.’ Het woord verval bleef haken in mijn bewustzijn. Over de gesprekken met Van Tilburg valt wel een en ander te vertellen. Hij praatte met mij over de medicijnen die hij voorschreef, stelde me op de hoogte van de argumenten die zijn keuze bepaalden, en wees op de kwalijke bijwerkingen van de angstwerende middelen, maar vond tegelijk dat het niet zonder kon en daarin was ik het met hem eens. Voor mij en ook voor mijn gezin was hij uiterst zorgzaam. Wanneer er bij hem door deze en gene met de beste bedoelingen naar mij werd geïnformeerd, liet hij geen enkel woord los. Hoe hij bewerkte dat ik


78 met rust werd gelaten, kon ik niet nagaan. Ik werd niet benaderd, maar vernam wel wie er belangstelling had getoond. Uiteraard kende hij, omdat hij ook psychoanalytisch is opgeleid, alle innerlijke verwikkelingen die tot depressie kunnen leiden en de somberheid en de remming veroorzaken. Hij legde me geen interpretaties voor, wel wetend dat deze bij iemand die psychotisch is, onwerkzaam zijn, of slechts de angsten versterken. Hij ging uit van de werkelijkheid en sprak mijn zelfverwijten niet tegen. Evenmin veroordeelde hij me zo streng als ik dat zelf deed, wel legde hij me de vraag voor of er in de zelfverwijten niet een kern van waarheid kon worden aangetroffen. Had ik erkenning en lof niet al te belangrijk gevonden? Op mijn idee dat ik een christelijke psychiatrie had moeten doceren, ging hij uitvoerig in en veegde die bewering niet van tafel met het wel heel makkelijke argument dat zoiets niet bestaat of zou kunnen bestaan. ‘Je hebt in ieder geval een psychiatrie gedoceerd die de mens niet reduceert, hem niet alleen maar ziet als een complex van moleculen, atomen en chemische reacties en evenmin als een driftwezen.’ Hij kon me niet werkelijk geruststellen. Ik meende dat ik aan de driften een te grote betekenis had toegekend, erotiek en seksualiteit had vergoddelijkt, gesacraliseerd. ‘Ik heb de Baäl gediend,’ zo formuleerde ik, denkend aan de verering van de natuur en vruchtbaarheidsgoden van de volken die over de grenzen woonden van Israël, het gebied waar Jahwe werd vereerd. Altijd weer namen de Israëlitische profeten stelling tegen deze dienst der natuurgoden die men zich niet te vriendelijk moet voorstellen: het aanbidden van fallische symbolen kan men ook in onze samenleving aantreffen, en interpreteren als een levenslustige bewondering van mannelijke kracht. Gemakkelijk wordt vergeten dat deze goden het offer van het eerst geboren mannelijke kind eisten en dat op een of andere wijze nog doen. Van Tilburg besprak met me wat ik zou kunnen doen en trachtte me op vele wijzen tot activiteit te brengen. Hij bood aan mijn boek, waaromtrent ik eens zulke hoge verwachtingen gekoesterd had, doch dat ik niet wilde laten verschijnen, met mij door te nemen. Hij las het nauwkeurig en zou het betreuren, wanneer het voorgoed in een bureaula zou verdwijnen. Ik zag dat boek reeds vanaf het begin van mijn ziekte als uiting van geestelijke hoogmoed, hoogdravende hoogvliegerij. Het is allerminst een puur theoretisch geschrift, ik heb er mijn levensovertuiging in uitgesproken. Uren heeft Van Tilburg aan het boek en zo aan mij besteed. Ik was bezig over de mogelijkheden van geluk te schrijven, hooggestemd, nu werk ik aan een boek over mijn somberheid en waanwereld. Ik wilde mijn medemensen wijzen op de samenhang aller dingen, het grote Geheel, maar ik werd krankzinnig. Ik meende een leerling van Plato te kunnen zijn, die schrijft over de vriendschap welke de ziel omhoog voert, doch tuimelde naar


79 beneden. Waarom ik me in mijn ziekte verweet een te hoge toon te hebben gevoerd, kan duidelijk worden wanneer ik iets vertel over de inhoud van genoemd boek en vooral over de ervaringen die aanleiding vormden tot het schrijven ervan. Ik had mij jarenlang verdiept in de Griekse wijsgeren, die in Voor-Azië en het huidige Zuid-Italië, ‘Magna Graecia’ optraden voordat de gestalte van Socrates op het wereldtoneel zou verschijnen, aangeduid met de term ‘presocratici’. Ze hebben allen iets gemeenschappelijks. Hun speurzin gold oorsprong en oorzaak van de kosmos, van de werkelijkheid. Religieuze verklaringen bevredigden hen niet meer, ze wilden ook de natuurlijke oorzaken van het ontstaan en vergaan der dingen leren kennen. Deze wijsgeren prikkelen de fantasie, ze zijn omgeven door een waas van mysterie, hun uitspraken zijn vaak moeilijk te begrijpen en te interpreteren. Zij sponnen niet slechts diepzinnige gedachten uit over de oorsprong aller dingen, sommigen hunner waren grote wetgevers, politici die ordenend optraden in het leven van de Griekse polis, de stad-staat, anderen waren geneesheren en enkelen hadden iets van de magische wonderdokter. Ze verlieten de donkere gebieden van mythe en natuuraanbidding, hun uitspraken, duister schijnend, openen wijde vergezichten, worden tot schijnsel. Zij waren het die de grondslag legden voor de moderne natuurwetenschap, in zekere zin van alle wetenschappelijk denken. Het is alsof het licht zoals dat schijnt in Zuid-Italië, vele malen weerkaatst door de flonkerende zee, in hun gedachten concreet is geworden. Twee volken vormden ons bewustzijn, onze cultuur: Israëlieten en Grieken. Het verschil in het denken van deze ‘presocratici’ met de overwegingen der schrijvers van het Oude Testament is fundamenteel. De Israëlieten gaat het om Hem, Jahwe, zich manifesterend als persoon, die handelend in de geschiedenis, ook in onze levensgeschiedenis ingrijpt; de ‘presocratici’ gaat het om het Zijn, de kosmische wetmatigheden. Voor de God van Israël, al wordt hij ‘door tijd noch eeuwigheid gemeten’ is de korte spanne tijds van ons leven van unieke betekenis, zijn onze tientallen jaren van gewicht in hun eenmaligheid, de ‘presocratici’ denken in ‘aeonen’. De zich in de werkelijkheid afspelende processen beslaan tienduizenden, honderdduizenden jaren, en ons leven is in dit geheel van minder betekenis dan een stofje aan de weegschaal. De presocratische wijsgeer die me het meeste gezegd en het diepste geraakt had, was Parmenides. Geheimzinnige fragmenten zijn van deze ziener overgeleverd. Lezend over deze filosoof bleek me dat de resten van de stad waar hij leefde, nu Velea geheten, het vroegere Elea, bewaard zijn gebleven. ‘Eleaten’ heten dan ook de wijsgeren van wie Parmenides de bekendste is. Het abstracte kan voor mij slechts leven in verband met het concrete, de gedachte in verband met hetgeen je ziet, hoort en ruikt. En zo begaven we ons jaren geleden met het kampeer-


80 busje, in gezelschap van de hondjes, naar de streek waar Parmenides leefde en werkte. Op een vooruitgeschoven rots liet ik de blik dwalen over de Golf van Policastro, waar het ene gebergte achter het andere opdoemt, tot waar hij zich verliest in iriserende lichtnevels. Hoe veranderlijk is alles, bij iedere lichtval geeft het gebergte een ander beeld. Het zonlicht weerkaatst in de zilvergrijze blaadjes der olijfbomen en bloemen bloeien in allerlei kleuren, doch het zal herfst worden en winter. Als het ware geleid door de hand van de leermeester die hier eeuwen geleden stond, viel ook mij, zo was mijn overtuiging, het visioen ten deel van een blik op het onveranderlijk ware ZIJN. Het tempelcomplex in Paestum, het beeld van een onveranderlijk, onaantastbaar, nimmer aan het verval prijsgegeven Zijn, rees op voor mijn geestesoog, vast en veilig gegrond in zijn eeuwige bestemming. Dus toch! Ook zag ik hoe de gebergten die uit de zee oprijzen, doorzichtig werden als kristal, doorzichtig en goed zoals ze zijn, zo en niet anders, onaangetast door de vergankelijkheid. Het was alsof ze niet meer van buitenaf werden verlicht door de zon, in wisselende intensiteit, maar van binnenuit gingen stralen. Ieder die een dergelijke belevenis kent, en slechts weinigen kennen haar niet, weet dat woorden tekortschieten om deze ervaring te beschrijven. De blik die ooit langs de gebergten had gezweefd, stuitte tegen de muren van een isoleercel. Het visioen bleek slechts een illusie. Zo viel alles mij uit handen. Een andere uitspraak, ook gedaan door een der ‘presocratici’ kreeg nu voor mij een verpletterende geldigheid: ‘Vanwaar alle wezens hun oorsprong hebben, daarin vergaan ze ook weer, boete betalend voor het gedane onrecht naar de orde van de onomkeerbare tijd.’ Aldus luidden mijn zelfverwijten: je hebt gezocht naar de zin van het leven, de wijsbegeerte bestudeerd en zo meende je ernst te maken met het bestaan, maar is het niet beter niet te zoeken en naïef je leven te leven dan te zoeken in de verkeerde richting, en zijn al die grote woorden over het eeuwige Zijn niet uiting ervan dat je jezelf al te gewichtig hebt genomen? Liefde voor de ander had dergelijke visioenen mogelijk gemaakt, zo meende ik. Doch had ik in feite niet mijn passies tot religie gemaakt en afgoden gediend, idolen opgericht, door de ander te idealiseren? Ik was gebroken naar lichaam, ziel en geest, en het was mijn eigen schuld, ik werd gestraft voor mijn hoogmoed. Mijn psychose werd ernstiger, de brand zocht zijn eigen brandstof, en Van Tilburg kon me met zijn woorden niet meer bereiken. Ik ging lijden aan de waanvoorstelling dat de man die voor me zat en die toch niemand anders dan Van Tilburg kon zijn, Van Tilburg niet was en ik gleed weg. Zijn zorgvuldig gekozen medicijnen, ook daarop gericht dat mijn


81 psychose niet zou voortwoekeren, dat ik niet alle houvast en greep op de werkelijkheid zou verliezen, konden niet voorkomen dat ik psychotisch werd, gek, in één woord en door de deur ging waarboven staat: ‘Hij die hier binnen gaat, laat alle hoop varen.’


82

Hoofdstuk 7 Weer thuis Ieder heeft bij zichzelf wel eens waargenomen hoezeer stemmingen en gevoelens waarnemen en denken beïnvloeden. ‘Inzichten’, oordelen liggen dan in het verlengde van een stemming. De wereld ziet er dreigend uit wanneer je angstig bent. Langs díe weg ontstond mijn veranderde kijk op de werkelijkheid niet. Ik wandelde over het pad naar de uitgang van de Valeriuskliniek, door het hek naar de hoek van de Lairessestraat/Valeriusplein en wachtte daar tot mijn vrouw kwam met de honden. Twee eksters vlogen op, het licht weerkaatste op hun blauw-zwarte veren. Hun aanwezigheid nam een sluier weg, gaf me een helder inzicht. Ik zag het opeens: dit is de gewone werkelijkheid niet. Ik begon nu alles wat verborgen was te begrijpen. Ik ben al over de grens heen, die leven en dood scheidt. Noortje kwam eraan rijden om te gaan wandelen met de honden. ‘Dag, hoe gaat het? Wat is er, je kijkt me aan of ik een vreemde ben.’ Het ging door mijn hoofd: ‘En dat is ook zo.’ Ook in het Vondelpark zag ik eksters. Uit een hoge boom hoorde ik een merkwaardig geluid, dat ik herkende als het krijsen van de helgroene papegaaitjes, die zich daar hebben gevestigd. Dan zie ik er zes, achter elkaar overvliegen. Dit is dus niet de gewone werkelijkheid, concludeerde ik, want zoveel kunnen er niet zijn. Er zat niets anders voor me op dan gewoon verder te gaan, dat wil zeggen: me te gedragen zoals ik deed sinds mijn opname in de Valeriuskliniek, ook al was ik ervan overtuigd niet meer in de gewone wereld te vertoeven. Ik had, zoals ik heb verteld, regelmatig gesprekken met Van Tilburg die dikwijls gingen over het feit dat ik niets van mijn leven had gemaakt. Het gezicht van de man die voor me zat, was niet dat van de echte Van Tilburg. Zijn haar zag er ook anders uit. Maar vooral: zijn blik was niet als tevoren. Vanuit zijn raam kon ik zien dat boven op het dak van een huis aan de overkant een fiets stond. Hoe komt die daar? vroeg ik me af. Dit was een teken voor mij: zo heb ik de dingen op een verkeerde plaats gezet, daar waar ze juist niet horen en waar ze ook geen zin hebben. Ik vroeg het op de man af, zoals ik dat vele malen in de komende maanden zou doen. ‘Ben jij Van Tilburg wel? Jij bent niet Van Tilburg.’ Af en toe was


83 er enige twijfel. Hij moet het toch zijn, het is toch niet mogelijk aan te nemen dat hij het niet is? Medicatie had niet écht geholpen, alle pogingen om mij te activeren waren mislukt: boodschappen doen, in de tram zitten, naar musea gaan - het was allemaal één grote kwelling voor me. De conclusie was onvermijdelijk: verblijf in een kliniek had niet langer zin. Ik mocht naar huis, al was ik niet genezen. Ik leefde ook thuis in een wereld, waarvan ik wist dat het de gewone wereld niet was. Ik leefde in een schijnwereld en daaruit trok ik telkens weer de conclusie dat ik al dood was. ‘Noortje, ik wil het weten wie de begrafenisdienst heeft geleid. Jullie hebben me toch naar Zorgvlied gebracht en je weet heel goed waarom ik daar niet begraven wilde worden. Dat hadden jullie me moeten besparen. De secretaris van de artsexamencommissie, Vreeken, zal wel iets hebben gezegd, tijdens de rouwdienst na mijn overlijden. We hebben altijd goed en plezierig samengewerkt.’ Misschien heeft Leendert Kievit de begrafenis kunnen leiden, of Noortjes broer. Eigenlijk is dat het waarschijnlijkst. Noortje betoogde: ‘Maar je zit hier tegenover me, je ademt, beweegt.’ Standing, speaking, moving, and yet so fast asleep. Dat kan ook zo zijn in de dood. Toch bleef het ook voor mij mysterieus, vreemd. Het kon niet helemaal kloppen en ik dacht erover na, maar het raadsel kon ik nog niet oplossen. Dat zou nog even duren. Als ik dood ben, en ik heb daarna nog een soort van bewustzijn, dan moet ik toch weten hoe doodgaan is en hoe ik ben gestorven. Aan een hartinfarct, dat zou het meest voor de hand liggen. Was Van L. toen al gestorven? Dat weet ik niet meer, maar wel hoorde ik veel over infarcten en de gevolgen daarvan. Neen, ik zal op weg van mijn analyse-uur naar het AMC te hard hebben gereden. Ik ben met behulp van snijbranders uit het wrak van onze oude auto gehaald. Toen leefde ik al niet meer. Dat zal het zijn. Van Tilburg zag ons af en toe samen. Noortje droeg de jurk aangeschaft voor ons vijfentwintigste huwelijksfeest, dat we vierden in Brugge. Daarna hadden we de hondjes Oggi en Bliss opgehaald. De jurk gaf enig houvast en in gebaren en formuleringen leek de gestalte die daar zat toch wel heel erg op haar. Een ratelende telefoon. ‘Wilt u de telefoon maar even niet doorverbinden,’ zei Van Tilburg tegen zijn secretaresse. ‘Een half uurtje niet.’ De fiets stond nog op het dak. ‘Waarom staat die fiets nog op het dak?’ Van Tilburg: ‘Dat weet ik niet.’ ‘Ik wel, dit is een schijnwereld. En waarom heb je die kamer zo hoog in het gebouw? De straat is wel heel ver beneden ons, de ruimten waarin de arbeidstherapie plaatsvindt zijn ook al zo vreselijk hoog.’ Er zijn wel insnijdingen waardoor de tijd vanaf het ontslag uit de Valeriuskliniek tot de volgende opname in het Psychiatrisch Centrum


84 Bloemendaal - ruim anderhalf jaar later - in kleinere perioden kan worden ingedeeld, maar de ontwikkeling van mijn gedachten was continu. Alle dagen zagen er precies eender uit. Ik lag in bed tot 12 uur, kreeg seresta en ging naar beneden. Tot de seresta een beetje ging werken, voelde ik me ellendig van angst en liep vaak handenwringend heen en weer. Noortje vroeg: ‘Wil je een kop koffie?’ ‘Ja. Ben je het wel echt?’ ‘Wil je nog een kop koffie?’ ‘Nee. Je bent het niet.’ ‘Ik moet even naar de bakker’ ‘O, ik wacht wel.’ Als Noortje weg was, groeide de angst vaak tot een paniektoestand, die ik trachtte te dempen met de ‘Goldberg-variaties’. Daarna gingen we lunchen en haastte ik me om kwart over één weer naar bed, vluchtte in de slaap, daartoe in staat gesteld door de seresta. Na de middagslaap wandelden we met de honden in het Vondelpark. Dit was evenzeer een kwelling. 's Avonds na het eten hielp ik bij de afwas en keken we naar het nieuws van acht uur. Sommige reclamespots bevestigden mijn gedachten: dit is de gewone wereld niet. Daarna gingen we weer naar de huiskamer; 's avonds kwam er af en toe bezoek, Willem met de grootste regelmaat: eenmaal in de week. Noortje zette koffie, want Willem had beloofd te zullen komen. Blissje ging op de stoel voor het raam zitten en keek uit. Dat was voor mij het zoveelste bewijs dat deze wereld waarin ik leefde de gewone wereld niet zijn kon, want hij kon niet weten dat er bezoek zou komen, zo dacht ik, of je moest de hypothese hanteren, dat hij zulks uit het koffie zetten afleidde. Maar zover reiken de hersenfuncties van honden niet. De bel ging en een jongeman kwam binnen die op de bekende manier met gespring en geblaf werd verwelkomd door de honden. Ik deinsde voor hem terug, was dat Willem wel echt? De merkwaardige manier waarop hij af en toe trok met zijn mond, overtuigde mij ervan dat hij Willem niet zijn kon. Die maakte die beweging in zijn gezicht niet. De drie kwartier tussen de komst van het bezoek en het tijdstip dat ik naar bed mocht gaan, waren niet door te komen. Ik wist niet wat ik tegen de bezoekers moest zeggen. Ontelbare malen heb ik gevraagd: ‘Willem, ben je het wel echt?’ Het bevestigende antwoord geloofde ik vrijwel nooit. Ook Reinier kwam op bezoek, er plechtig uitziend, een pak aan als een dokter die naar een bestuursvergadering gaat, zijn handen van motorolie gereinigd. In een vlotte trui was zijn beeld mij vertrouwder. Meestal bracht hij bloemen mee, soms een fles wijn. Wie er ook


85 op bezoek was, ik zag uit naar kwart over negen, dan mocht ik naar bed met seresta. Eerst nog met de honden het blokje om: Noorderdwarsstraat, Noorderstraat, Reguliersgracht. Dat was niet zo angstaanjagend als het wandelingetje naar het Frederiksplein, want daar hing een affiche waarop geschreven stond: ‘Mijn hersens zijn gestolen’. Bij een computercentrum kon hij zijn hersenen terug krijgen, zo werd vermeld. Weer een bewijs dat ik me niet in de gewone wereld bevond, bewijzen te over dus. Soms gingen we 's middags met de honden in plaats van naar het Vondelpark naar een plek aan de oever van het IJsselmeer, moeilijk te vinden. Ze konden daar loslopen en rondsnuffelen. Een zijweg van de weg naar Almere bracht ons erheen. Het was er altijd koud en guur. De wind woei door armetierige struikjes. Er stonden golven, hoog voor zo'n besloten water. Ook weer vreemd. De lucht was er altijd grauw en hoe zou het water er niet grauw uitzien als de hemel erboven dat was? Af en toe voer een schip in de verte voorbij, worstelend met de harde wind. Tien over vier pas. Ook hier in de gure kou ging de tijd langzaam. Wanneer we naar het Vondelpark reden, zag ik biljetten aangeplakt waarop onmogelijkheden vermeld stonden. Niet bestaande opera's werden aangekondigd en griezelige toneelstukken. We wandelden onder platanen door. Wat leek het ver vanaf het begin van deze weg tot aan de bocht, waar we rechts zouden afslaan. Eindeloos lang. Nooit zou ik meer door het park lopen als een gewoon mens, niet door het Vondelpark, niet door een ander park, nergens meer. Ik liep naast de Noortje-achtige figuur. Wanneer die vrouw naast me Noortje wel was, zou ik nog een en ander goed kunnen maken. Ik zou het niet allemaal over kunnen doen, maar ik zou haar kunnen vragen of ze er begrip voor zou kunnen opbrengen hoe gecompliceerd mijn levenssituatie was. Dikwijls vroeg ik Noortje ergens heen te rijden om zo de tijd te bekorten. Het middel bleek totaal onwerkzaam. In de auto voelde ik me even ontheemd en angstig als thuis en toch wilde ik het telkens weer. Ik zocht de vertroosting in het troosteloze. Stadjes en dorpjes in Noord-Holland bezochten we; het ene vond ik nog angstaanjagender dan het andere en er was altijd wel iets dat me ervan overtuigde dat dit de gewone werkelijkheid niet was. We reden dikwijls langs de Amstel naar Ouderkerk, ik zag de joodse graven en dacht aan de dood en hetgeen aan gene zijde van de dood ligt. Daarna volgden we De Ronde Hoep met de verre uitzichten. Een keer ging Allan nog mee. Naar muziek luisterde ik nauwelijks meer. Het maakte me angstig dat een symfonie een eind heeft. Zoals een muziekstuk volgens een innerlijke logica zich naar zijn einde toe beweegt of zelfs spoedt, met een onomkeerbare gang, zo had mijn leven zich voltrokken en hetgeen in


86 het verleden gebeurde is onveranderlijk en onherroepelijk. Naar de Goldberg-variaties, die ik door Willem had leren kennen, luisterde ik dikwijls om de tijd door te komen. Af en toe vond ik enige troost in religieuze muziek, een troost die me uit de handen werd geslagen door de redenering: het zijn niet de woorden die gezongen worden, welke je iets te zeggen hebben, je laat je, sentimenteel als je bent, door muziek meeslepen en dat brengt je heus niet dichter bij Gods vergeving, integendeel. Het radioprogramma ‘Discotabel’ sloegen we zelden over. De Messe de Sainte Cécile van Gounod werd beluisterd. Noortje kocht de plaat voor me en op haar verjaardag luisterden we ernaar. ‘Hemelse muziek,’ was het commentaar van Allan bij het Kyrie Eleeison. We waren de zomer af en toe op het boerderijtje, als Van Tilburg met vakantie was. Het was Noortjes idee geweest vouwfietsen aan te schaffen, zodat we eerst een stukje konden autorijden en dan op verschillende plaatsen starten voor fietstochtjes. Ik had daar altijd veel aan beleefd, en had mijn liefde voor ruisende populieren en tuintjes met bonte dahlia's om boerderijen ruim kunnen bevredigen. Ook gedurende mijn ziekte gingen we erop uit. Ik zag wel dat het landschap mooi was, maar beleefde het niet en was angstig, zodat ik zo snel mogelijk weer naar huis wilde, maar ook daar weken de angsten niet. Enigermate had ik iets aan een tocht naar 's-Heerenberg. De wandeling om het kasteel daar had altijd associaties bij mij gewekt aan reizen, kastelen en burchten in verre landen. Op weg erheen zie je een blauwe horizon die lokt. Hoe ver lijkt hij weg, en dan te denken dat daarachter Italië ligt, aan gene zijde van de St. Gotthard. Op de terugweg reden we in de namiddag over de nieuwe IJsselbrug in de buurt van Deventer. De akkertjes pasten mooi in elkaar. De verschillende groenen lichtten op. Het was alsof de hoge eiken de boerderijen een veiligheid gaven zoals een moeder haar kind. Zilvergrijs was de hemel die het alles overkoepelde, en de lijn van de horizon werd gemarkeerd door een kantig torentje. ‘Wat prachtig,’ dacht ik, ‘het is uniek en toch kun je dit alles telkens weer zien.’ Ik had ook vroeger wel gezien en waargenomen hoe mooi het was, maar had niet verstaan wat dit alles me te zeggen had. De schoonheidservaring werd tot een grimmig verwijt. Je hebt het gezien en in zeker opzicht ervaren, maar daarmee heb je niets gedaan, je hebt stemmen gehoord, maar geen rekening gehouden met wat ze zeiden, naar een melodie geluisterd, doch opzettelijk de woorden niet laten gelden. Te laat. De rekening voor zoveel achteloosheid wordt gepresenteerd, en steeds meer zal blijken hoe negatief de sluitpost van je leven is, telkens zal je merken dat het getal onder nul groter is dan je had gemeend. Weg wilde ik, naar huis, vluchten in bed, zoveel seresta nemen dat ik


87 niets meer voelde. Met het gevoel van wanhoop sufte ik weg. De schoonheidservaring werd tot een ‘peak-experience’, voorzien van een minteken, een diepe put, onpeilbaar als een kloof tussen kalkrotsen. In deze periode van mijn ziekte vond een van de meest ingrijpende gebeurtenissen plaats. Ook Allan raakte betrokken in de psychotische vervalsing van de werkelijkheid. Het bleef niet bij gedachten, ik trok er onmiddellijk de volle consequentie uit. Ik vertelde hoe ik Allan had ontmoet. Nadat ik hem geschilderd had, bleef hij komen. Ik merkte dat weemoedige gevoelens en gepieker over het verleden in zijn aanwezigheid verdwenen. Hij was een levendige verteller. De thema's waren vele en velerlei: hoe hij met zijn vader het graf van Agamemnon bezocht in Mycene, hoe er gereisd werd met een door zijn vader gebouwde caravan en duizenden kilometers werden afgelegd. Met vrienden reisde hij midden in de winter naar Q., ze strandden op de noordelijke oprit van de Gotthard, lieten de auto daar achter, pakten bagage in koffers en plunjezakken, waaronder alle strijkkwartetten van Beethoven, en zetten de reis voort per trein. De buren in Q. meldden zich aldus: ‘Alle respect voor uw hoogculturele smaak, maar kan de geluidsinstallatie niet wat minder hard worden gezet?’ In zijn jeugd was hij door een langdurige ziekte achtergebleven in groei. De natuur is wel vaker royaal in het compenseren. Eenmaal over de ziekte heen haalde hij de achterstand ruim in. ‘Schriel, en hoog in de benen’, duidde hij zijn eigen gestalte aan. In de jaren zestig maakte blond haar, golvend tot op de schouders, het beeld compleet. Men kan niet zeggen dat hij weinig aandacht trok, wanneer wij bioscoop, concert of schouwburg bezochten. We hadden altijd een zeer levendige conversatie. ‘Altijd de praat,’ zoals hij placht te zeggen. Allan en ik maakten vele wandelingen over afgelegen paden in het Val Bregaglia en het Engadin, poogden over de Muretto-pas tussen Engadin en Valtellina heen te komen, hetgeen mislukte. Er was geen pad meer, slechts rotsblokken. We gaven ondernemingen nooit op, al moesten we er een jaar later voor terugkeren naar dezelfde streek. Lukte het niet langs de noordhelling de pashoogte te bereiken, dan maar vanaf de zuidkant, en zo reden we over een erbarmelijk slechte weg naar Chiareggio, logeerden daar en bereikten de volgende dag de pashoogte, met het uitzicht op de berg die een naam draagt welke de fantasie prikkelt: de Monte Disgrazia, de ongeluksberg. Het was een onvergetelijke dag. Op deze tochten droeg hij mijn rugzak. Allan had altijd ideeën. ‘Zou het niet gezellig zijn ergens zalm te gaan eten, daar heb ik zo'n zin in.’ ‘Dan zullen we naar Sankt Moritz moeten rijden. Wil je daar duizend meter voor klimmen, over de Malojapas?’ ‘Waarom eigenlijk niet?’ Na het gerecht te hebben gegeten


88 waarin Allan plotseling zin had gekregen, legden we de weg terug af. Tegen twaalven zwaaiden de koplampen door het gehucht Casaccia, dat verlaten huizen betekent, onderaan de pas. Hij was de talen die op het gymnasium worden gedoceerd, niet vergeten, leerde Italiaans, dat hij vlot en fraai spreekt. Doordat hij ook over het Amsterdams van de Albert Cuyp-markt beschikte, leerde ik veel van hem, en wanneer de voorbeelden uit mijn boeken geprezen worden om hun levendigheid, valt te vermelden dat ik veel aan hem voor de vorming van mijn taalvermogen heb te danken. Hij keek goed en kon ook vertellen wat hij zag. Veel verhalen hoorden we over de periode waarin hij werkte als nachtportier in een zeer duur hotel. Hij kwam in aanraking met hen die hun geld verdienen op een manier die niet door ieder hoog wordt aangeslagen en werd door hen in vertrouwen genomen, zij uitten hun zorgen. ‘Een vreemde portier ben jij,’ zeiden de vaak tobbende vrouwen. ‘Eerder een sociaal werker.’ Wanneer hij op voorstellen zou zijn ingegaan die hem gedaan werden door hotelgasten met blijkbaar onbeperkte middelen, zou hij in korte tijd zoveel hebben verdiend dat hij het hotel voorgoed had kunnen verlaten. Het antwoord was dan: ‘Nee, ik ga naar huis, naar mijn vriend.’ Veel vernam ik over een wereld die de mijne niet was en niet zijn kon, maar die me wel boeide. Na een tragische liefdesgeschiedenis met een Siciliaanse jongen werden de kleuren van zijn wezen dieper, er vielen schaduwen. Hij miste zelden een van de radiotoespraken van ds. Visser op woensdagmorgen, en liet merken dat hetgeen in de Bijbel staat, veel voor hem betekent, met een enkel woord, niet met betogen en redeneringen. In mijn ziekte verweet ik me hem te hebben beschadigd door hem te idealiseren. Ik moet aannemen dat de neiging me zo voor mijn levensgevoel van een ander afhankelijk te maken, wees op een zwakke plek in mijn persoonlijkheid, maar ik heb dat teken nooit goed geïnterpreteerd. Toen hij zijn vriend ontmoet had, vroeg Allan of ze de wittebroodsweken in Italië in ons flatje mochten vieren. Gedurende het verblijf hebben ze het flatje zelden verlaten. Wel begaven ze zich op gezette tijden naar de kapelaan, want Allan zou bij een plechtigheid in de kerk ‘When the saints are marching in’ zingen op een voor de gelegenheid ontworpen Italiaanse tekst, begeleid op het orgel door de kapelaan zelf. Voor het instuderen van een en ander werd ruim tijd uitgetrokken, en Allan deed kennis op van vele Italiaanse wijnen. De geestelijke heeft onze woonstede gezegend met wijwater, een gebeuren waarover mijn vrouw gemengde gevoelens toonde. Twee maal liep het flink mis tussen ons en zag ik hem een half jaar niet. Trachtte ik uit te leggen waarom ik zo woedend was, dan beperkte hij zich tot de woorden: ‘Ja, ik ben capricieus.’


89 Wanneer ik hem nooit meer zou zien, zou het beeld voor me staan van een in wezen zachtmoedig iemand. Toen een jongen uit een vaderloos gezin, waar hij nogal eens kwam, dreigde te blijven zitten hielp hij hem over de streep. Carlos is intelligent genoeg, aldus zijn commentaar, maar het is zo'n dromertje, wat wil je ook als je altijd naar een vader verlangt. Onze honden zijn dol op hem. Kwam hij op bezoek, dan maakten ze - vooral Oggi die het meest emotioneel is van de twee - geluiden, die ik in andere situaties nimmer vernam. Een warme zomermiddag, 1985. Ik had Allan weinig gezien, op mijn eigen verzoek, omdat zijn aanwezigheid me angstig maakte. De tuin was een wildernis geworden. Een aantal jaren geleden hadden we enkele reuzenbereklauwen uit V., waar ze pp het erf weelderig groeiden en bloeiden, ‘om daarna te sterven’, in de tuin in Amsterdam gepoot. Bloeiden ze niet, dan bleven ze leven. Welk een alternatief was dat voor het mensdom geweest. Dor op de akker der existentie staan, jaren voor je, of deel hebbend aan het leven en dan ook het einde over je afroepen. Mensen sterven ook na nooit te hebben gebloeid. Allan had gevraagd of hij een aantal van de reusachtige planten mocht uitspitten om ze, na ze in vervoerbare staat te hebben gebracht, mee te nemen naar vrienden in het Brabantse en stelde voor dan meteen de tuin een flinke beurt te geven. De buren wilden graag dat de weelderige takken die aan een afgehouwen esdoornstronk waren ontsproten, werden ingekort, ze namen zo veel zon weg. Niettegenstaande de hitte zou Allan toch tot de aanval overgaan. ‘Ga toch mee in de tuin, het is goed voor je om een beetje actief te zijn.’ Ik was bang in de tuin me nog akeliger te voelen dan ik toch al deed, maar probeerde het wel. Ik was met Noortje en Allan daar in de tuin, maar waren ze het wel, vroeg ik me af. Hanteert Allan daar zaag en bijl? De zaag blijkt bot. De buren die de werkzaamheden met belangstelling volgden, kwamen aandragen met scherper instrumentarium en tak voor tak viel omlaag. Ook de bereklauwen gaven zich niet makkelijk gewonnen. De hitte maakte hem dorstig. Er werd pils uit de ijskast aangedragen, het was een warm karwei en Allan deed zijn truitje uit. De aanblik van Allan na de werkzaamheden in de tuin maakte me angstig. Ik ging naar binnen. Later kwamen Noortje en Allan ook de kamer in om in de koelte van het huis uit te blazen. Ik onderzocht Allan met mijn blikken. Was hij niet veel forser dan Allan? Die was toch uitgesproken tenger, schriel, zoals hij zelf zei. Het was duidelijk: dit was Allan niet. Wie dan wel? Weg wilde ik, vluchten voor de angst, naar mijn bed. ‘Mag ik een seresta?’ Neen, nog twee uur, dan mocht ik er weer een hebben. Nadat Allan zijn werkzaamheden had verricht en mij hoorde, riep hij naar boven: ‘Maak je niet een drankje


90 voor me? We drinken toch altijd een borrel voor het eten?’ Ik antwoordde: ‘Ik denk er niet over, je bent Allan niet, ik maak geen borrel. Het is beter dat je weggaat, je moet weg.’ ‘Dat vind ik wel verdrietig,’ was zijn reactie, ‘door je te worden weggestuurd. Zal ik je even komen groeten?’ ‘Neen, absoluut niet.’ ‘Nu,’ zei hij, ‘als ik dan toch Allan zou zijn, misschien tot ziens.’ Die formulering gaf me zekerheid, bevestiging van hetgeen ik reeds wist. Zie je wel, met die woorden gaf hij zelf aan iemand anders te zijn. En zo stuurde ik hem weg. Eén van de banden die me ooit stevig met het leven hadden verbonden, sneed ik door. Hetgeen ik dikwijls gevreesd had, Allan te moeten missen, bewerkte ik nu zelf. Ik kan me goed voorstellen hoe hij zal zijn weggefietst op zijn racefiets, een beetje kracht zettend tegen het bruggetje, gebogen. Uit zijn houding viel af te lezen hoe hij zal hebben gekeken. Ook wanneer hij niet lacht, heeft zijn gelaatsuitdrukking iets dat aan lachen doet denken. Maar ik weet heel goed dat hij er ook anders kan uitzien. Door het lot kunnen je vrienden je ontvallen, het lot kan ook zo zijn dat je zelf vernielt wat heel veel voor je betekent. Toen kwam het ogenblik waarop alle twijfels weken. De nevels trokken geheel en al op. Het gewone leven blijkt de hel reeds te zijn. Ik was overtuigd: de vrouw die om me heen is, is Noortje niet en het meisje dat komt eten, is zeker Kathleen niet. Dit is de hel. O zeker, in de hel zijn duivels en er worden onverdraaglijk hete vuren gestookt. God zorgt dat je niet sterft zodat je de pijn blijft voelen. Dat gebeurt nu al met mensen die een uitterende ziekte hebben. Je wilt dood, de toestand is toch volstrekt hopeloos, maar je kunt niet dood. Ik wist zeker dat ik later ook aan intense lichamelijke kwellingen zou worden onderworpen. ‘God wordt evenzeer verheerlijkt door het kermen van de goddelozen in de hel als door de lofzang der rechtvaardigen’, zo had ik een dominee in mijn jeugd horen zeggen. En zo is het. Hij bereidt de lichamelijke pijn op een wijze voor die wanneer je naar het raffinement kijkt iets goddelijks heeft. De zon ging op en de eksters maakten hun krassende geluiden. Iemand gelijk aan mijn vrouw liep naast me en mijn vrienden zochten me op. Het gewone leven wordt je voor gehouden om je te laten zien hoe je in alle opzichten bent tekortgeschoten, hoe je hebt geparasiteerd op je medemensen, hen hebt misbruikt om dienstbaar te zijn aan je ijdelheid. Het is allemaal precies zoals het zou wezen, wanneer het gewoon zou zijn. De gestalte die mijn vrouw uitbeeldde, deed me zonder onderbreking denken hoe ik tekort was geschoten, haar belachelijk had gemaakt, haar de muziek had afgenomen, haar geloof had bespot en verzuurd hetgeen ze prettig vond. Wat er als het gewone leven uitziet is het niet. Ik was aan gene zijde. En nu werd het me ook duidelijk hoe dat zat met de doodsoorzaak en hoe het gegaan was


91 op de begrafenis. Ik was gestorven, maar God onttrok dat gebeuren aan mijn bewustzijn, zodat ik niet wist hoe ik de grens had overschreden. Een grotere straf kan je je nauwelijks voorstellen. Onwetend van het feit dat je gestorven bent, bevind je je in een hel die tot in details gelijk is aan de wereld waarin je leefde om je zo te laten zien en voelen dat je er niets van hebt gemaakt. Mijn huisarts kwam me opzoeken en zei, waar Noortje bij was: ‘Als je een wens mocht doen, wat zou je dan wensen?’ Ik antwoordde: ‘Een half uur met mijn vrouw samen zijn, om wat ik kan goedmaken, goed te maken.’ ‘Maar ze zit er toch,’ zei Hans. ‘Neen, dat is Noortje niet.’ De gruwel van dit bestaan, mij toebedacht vanwege mijn zonden, werd vergroot doordat ik me zorgen maakte over vrienden die naar mijn vaste overtuiging ook in de hel zouden komen. Ik had mijn leven bedorven doordat ik met God geen rekening had gehouden en wist zeker: Emil en Max en Jeanne hebben geleefd zonder Verlosser, en dat betekent dat ze zelf voor hun zonden zullen moeten betalen. Degenen die mij kenden, werden zo betrokken in de immense straf die mij werd opgelegd. Vaak zag ik dat voor me in een beeld: van een groepje mensen werd ik, die het godsoordeel verdiende, door het hemelvuur getroffen, maar ook degenen die zich dicht bij mij bevonden, verbrandden. Mijn leven was geheel en al doortrokken van angst, die af en toe tot paniekaanvallen aanwakkerde. Met de tram ging ik naar Van Tilburg, eenmaal per week, lijn 16. Allerlei dat ik in de tram opvallend vond, zoals de beugeltjes die meisjes dragen als de stand van de elementen van het gebit gecorrigeerd moet worden, woorden op truitjes en boodschappentassen, overtuigden me dat ik me niet in de gewone werkelijkheid bevond. De bezoeken bij Van Tilburg volbracht ik plichtmatig. Ik kon moeilijk naar hem luisteren, omdat ik dacht: het is hem niet. De fiets stond immers nog op het dak. Trouw kwamen Reinier, Cees, Willem. De bezoeken van Henk vormden in mijn ziekte een rustpunt. Hij was een der laatsten, die ik tot psychiater had opgeleid. Weliswaar had hij het klooster verlaten, maar het was alsof hij de stilte en de concentratie die daar heersen, uitstraalde. Waar zou Allan zijn? Ach, Allan was immers al zo lang in geheel en al andere streken. Al was het ondraaglijk, en verlangde ik naar een toestand van niet-zijn, van suïcide hield mij de vrees terug dat de kwelling daarna groter zou worden. Er zijn immers afdelingen in de hel en me dood maken zou betekenen in de volgende verdieping komen, lager, met nog meer pijn en ellende. Ik vond aanknopingspunten bij Dante, die ook meerdere afdelingen in de hel onderscheidt, zoals het woud van de zelfmoordenaars en de plaats waar degenen vertoeven, die gemelijk waren in de zoete lucht.


92 ‘Merken jullie het niet,’ vroeg ik, ‘dat ik in de hel ben?’ ‘Nee, je bent niet in de hel,’ was het antwoord. Dat alles als gewoon wordt voorgesteld, dat hoort er juist bij. Zo heeft God met grote creativiteit deze situatie ingericht. Tegen de redenering: dit is het gewone leven, maar jij bent ernstig ziek, is niets in te brengen. Zelfs een beroep op de waarneming was gedoemd te mislukken. Ik zie jullie wel, o zeker, ik zie dat het Noortje is en Cees. Zo zagen jullie eruit maar toch zijn jullie het niet. Er is misschien helemaal niets. Dat is het. Er is niets en wat ik zie zijn mijn eigen hallucinaties. Dit is de volstrekte eenzaamheid. Niets is er en wat ik voor me, om me heen zie, hallucineer ik. De hondjes waarop ik zo dol was, zijn er ook niet meer. De wezens die ik voor me zie zijn duivels. Je hoort toch hoe rauw ze blaffen en oorverdovend te keer gaan, wanneer we op het punt staan naar het Vondelpark te vertrekken? Jullie kunnen het toch niet bewijzen dat jullie niet mijn hallucinaties zijn? Ik merkte dat erop gelet werd dat ik niet naar de zolder zou lopen waar ik ooit schilderde, mijn tijd verknoeide die ik aan de kliniek en aan publikaties had moeten geven. Een sprong uit het luik daar vier hoog, zou het einde betekenen. Af en toe probeerde een van de honden op mijn schoot te klimmen: vooral Bliss wilde mij op zijn manier troosten. Altijd wanneer ik verdrietig was, wendde hij pogingen aan bij me te komen. Ik duwde hem weg. Die hond leek precies op Blissje van vroeger, maar was het niet een hellehond? Zag ik iets merkwaardigs, dan dacht ik: zie je wel dat dit niet de wereld is waarin ik tot mijn drieënzestigste mij thuis voelde? Zag ik iets heel gewoons, dat wist ik: juist dat gewone laat God me zien, opdat ik zou menen: ik leef nog terwijl ik dood ben, ik ben op aarde terwijl ik in de hel ben. De kwelling door de niet aflatende paniek was afschuwelijk, maar ik was ervan overtuigd dat het nog erger zou worden. Het brandende vuur dat zou nog komen. Ik durfde nauwelijks meer een bad te nemen. Wanneer ik het water uit de warme kraan voelde met mijn hand, dacht ik: kokend lood, dat zal nog anders voelen. Maar dan ga je toch dood, als je zulke brandwonden hebt? Zeker, op aarde, maar in de hel niet. God houdt daar je lichaam in stand. Hij doet toch wonderen? Hij heeft je in het leven geroepen, Hij kan je ook in de hel in leven houden. Op mijn verjaardag ging het totaal mis. Noortje probeerde er nog iets van te maken. Ze had een fraaie celadonschaal voor me weten op te sporen. Kathleen kwam, al om elf uur waren we aan de koffie met taartjes, voor mij witte met een zoete crème erin waarop ik altijd dol was. 's Middags maakten we een ritje in de auto langs de Vecht, samen met Willem. Ik hield van rivieren en riviertjes, beken en kreken. Ik kon wel zien hoe mooi het was, de hoge bomen, de weerspiegelingen in het water, de landhuizen, maar angst maakte het me


93 onmogelijk ervan te genieten. 's Avonds was Cees er. Zijn aanwezigheid herinnerde mij aan goede tijden, dat we samen in maanlicht wandelden aan de voet van de oostwand van de Monte Rosa en erover spraken of de aarde door God geschapen was of een produkt van de evolutie of beide tegelijk. Ik kon het niet uithouden, niet op mijn stoel blijven zitten, ook met een extra tablet seresta, mij toegestaan vanwege de verjaardag, niet. Ik rende gillend ‘Dit is de hel’ de trap op. Hoe had het kunnen zijn en hoe was het? In bed voelde ik me nog het veiligst. Cees kwam op een stoel naast me zitten en trachtte me enigermate tot kalmte te brengen. Noortje belde Van Tilburg op met de vraag of ik een grotere dosis van een angstwerend middel mocht hebben om de nacht door te komen. Het was mij niet ontgaan dat Van Tilburg met een aan psychiaters bekend dilemma geconfronteerd werd: de hoeveelheid angstwerende middelen niet verhogen zou de angsten tot onverdraaglijke hoogten kunnen doen stijgen, meer medicijnen zou tardieve dyskinesie tot gevolg hebben, een ongeneeslijke bewegingsstoornis die optreedt wanneer de voorgeschreven hoeveelheid medicijnen tegen psychotische verschijnselen een bepaalde hoeveelheid overschrijdt. De vorige maanden had hij al pogingen aangewend de trilafon te verminderen. Hetgeen ik de studenten met klem had onderwezen, deed ik nu zelf: let op de mond en omgeving. Onwillekeurige snelle trekkingen zijn de eerste manifestaties van tardieve dyskinesie. De spiegel sprak in dit opzicht duidelijke taal. Dan maar heel veel seresta, er zat niet anders op. ‘Komen jullie maar bij me morgen. Dit gaat niet langer’. Aldus geschiedde: ‘We moeten een MAO-remmer proberen,’ betoogde hij. ‘Ik kan je dat in mijn eigen kliniek niet geven. Dr. Nolen van het Psychiatrisch Centrum Bloemendaal in Den Haag, die heeft daar verreweg de meeste ervaring mee. Als je wilt kan je hem om advies vragen. Helpt een MAO-remmer niet, dan zal hij wel elektroshock voorstellen.’ Hoewel ik in Paviljoen 3 en de psychiatrische afdeling van het AMC geen elektroshock heb toegepast, ben ik er toch geen principiële tegenstander van, hoe bang ik er ook voor was. Ik begrijp de weerstand die de elektroshock oproept en de protesten. Maar als Nolen het bij mij wil toepassen zal ik geen neen zeggen. Ik had daar mijn eigen interpretatie van. ‘Down, down I come, like glistering Phaeton.’ Ik heb te hoog willen vliegen en ik zal het weten. God, de goden of het lot, ze hebben hun middelen om degene die met zijn neus in de wind heeft gelopen en het hoog in de bol had, in het stof te drukken. Down, verder naar beneden. Ik zal het ondergaan. Ik zie er weinig heil in, maar zal het ondergaan ter wille van mijn vrouw, mijn dochter, mijn vrienden, en zeg: ‘Van Tilburg, maak die afspraak met Nolen maar. Ik doe wat jullie zeggen. Thuis gaat het zo ook niet meer, dat is wel duidelijk.’ Zo volgt, na anderhalf jaar thuis, de tweede opname.


94

Hoofdstuk 8 De bodem van de put De dag waarop we naar het Psychiatrisch Centrum Bloemendaal zouden gaan om Nolen, de specialist in de behandeling van therapieresistente depressies, te raadplegen, was aangebroken. Een broer van mijn vader, oom Dirk en zijn vrouw tante Nel zijn allebei enkele dagen voor hun dood naar dit centrum gebracht nadat ze ernstig dement en in verregaande staat van zelfverwaarlozing in hun flat waren aangetroffen. Ik heb mijn oom, toen hij daarom vroeg, niet opgezocht en nu komt de straf. Ik zal in het ziekenhuis worden opgenomen waar hij gestorven is. Zo brengt God alles weer in evenwicht. ‘Vanwaar de dingen hun ontstaan hebben, daarheen vergaan ze ook, boete doende voor hun onrecht naar de orde van de tijd.’ Je maakt je breed en je wordt weer smal gemaakt, zo dun als een beeldje van Giacometti. Op een stille septemberdag reden we naar Den Haag. Boven de Haarlemmermeerpolder een heldere, blauwe lucht met overdrijvende witte wolken. De weg riep herinneringen op aan reizen naar Engeland die begonnen met de rit naar Hoek van Holland, reizen samen met Noortje waaraan ik met weemoed terugdacht. Af en toe wist ik dat de vrouw die naast me zat Noortje was, dan weer wist ik zeker van niet. Of ze het al dan niet was, ik kon haar geen ogenblik missen. Ik was bang voor opname, ik wilde bij haar blijven. We kwamen langs Rhijnhof, waar Noortjes vader begraven is. Ik zocht hem te weinig op gedurende de periode van zijn laatste ziekte. Het kan niet toevallig zijn dat we langs zijn graf kwamen. De straffen worden exact en duidelijk afgemeten en toegekend. We volgden wegen meer langs dan door Den Haag. De vegetatie veranderde, je merkte de nabijheid van de zee. We draaiden links de poort in bij een verkeerslicht. Rechts van ons bevond zich Dorestad, waar oude demente patiënten worden verpleegd. Noortje vond de weg over het terrein zonder moeite en parkeerde de auto, ik zag en hoorde nauwelijks iets vanwege de angst. Dit is, aldus wist ik en beleefde ik, een fase in een lange reeks van gebeurtenissen die behoren tot mijn straf, die hun plaats hebben in de eeuwige verdoemenis, die een element van tijd schijnt te bevatten, maar een tijd zonder vertrouwde gang.


95 Lang hoefden we niet te wachten. Er kwam een kleine man binnen met een levendige motoriek. Ik registreerde: dat is een kundig baasje, hij herinnert mij aan Bob Silbermann, hij lijkt me even intelligent, even zorgzaam. Het scheen alsof er door de zekerheid waarmee hij optrad een draadje van onzekerheid werd geweven. Later zou hij me toevertrouwen: ‘Ik zag er tegenop, u, de psychiater met zoveel naam en gezag, te moeten behandelen.’ Ik vertelde hem te twijfelen tussen twee gedachten: ik ben dement en daardoor kan ik allerlei dingen die ik in mijn hoofd haal niet corrigeren. De andere: ik ben in de hel, die ik rechtvaardig verdiend heb. Noortje was bij het interview aanwezig. Mij viel op dat Nolen ‘depressie’ anders uitspreekt dan de meeste Nederlanders plegen te doen, met een e als in deemoed, hij met de e als de eerste klinker van dezelfde. Hij wekte vertrouwen door de afwezigheid van een aantal storende maar blijkbaar moeilijk af te leren hebbelijkheden van veel psychiaters: hij had geen ‘überlegen’ begrijpend glimlachje dat uitdrukt: wat u niet begrijpt, begrijp ik wel. Hij luisterde goed, maar zocht niet zijn heil in zwijgen, hij was niet zijig of fluwelig, niet vaag en ontwijkend en beantwoordde geen vragen met wedervragen, behalve als het voor de hand lag. Zijn kleding was correct, maar toch een beetje ‘casual’. Rilke zegt ergens: ‘Er war ein Dichter und haszte das Ungefähre.’ Ook Nolen nam geen genoegen met ‘ongeveer’ en was uiterst precies in zijn taalgebruik. Ik vroeg hem enkele malen: ‘Bent u het wel echt?’ Nolen vroeg: ‘Zou u dat psychotisch noemen, collega?’ Ik antwoordde met ja en kon dus kennelijk even buiten mijn psychose treden. Hij vervolgde aldus: ‘Ik vind dat u in een heel ernstige toestand bent geraakt. Dit moet niet te lang meer duren. Drie jaar is zo ongeveer de grens. Daarna wordt het heel moeilijk om eruit te komen. De contacten zijn dan inmiddels tot nul gereduceerd, en - waarop niet voldoende wordt gewezen - zo'n psychotische depressie werkt als een soort hersenspoeling. Je gaat er steeds meer van overtuigd raken, dat wat je in je psychose meemaakt en denkt, echt waar is. Ik kan niet zeggen of u lijdt aan een beginnende dementie. U weet dat niemand dat kan. De depressie maakt het onmogelijk die diagnose te stellen. Ik geef u een goede kans wanneer ik u tylciprine, de door ons gebruikte MAO-remmer, voorschrijf. En als dat niet helpt, is elektroshock aangewezen. Iedereen die overweegt of hij een elektroshockbehandeling zal ondergaan, ziet er als een berg tegenop en dat begrijp ik. Maar toch zal ik u dat aanraden, mocht het nodig zijn. Beter geshockt worden dan lijden aan een depressie, en u leeft wel in een uiterst kwellende toestand. Bovendien, het gaat anders dan vroeger, onder narcose.’ Hij gaf ook commentaar op de medicijnen die ik gebruikte en waarvan ik nog steeds afhankelijk was. ‘Al zullen uw angsten voor een korte periode toene-


96 men, u moet af van al die benzodiazepinen en andere kalmerende middelen. U heeft al te lang seresta en trilafon gebruikt. Dat heb ik ook met Van Tilburg besproken en we hebben daar geen meningsverschil over. Zal ik u de afdeling laten zien? De staf is voorbereid, velen zullen uw boeken kennen, u bent een autoriteit in ons vak, maar wanneer u tot opname besluit, zult u hier patiënt zijn als alle anderen. Dat is ook voor uzelf het beste. We hebben hier wel vaker artsen en andere hulpverleners als patiënt gezien.’ Mocht dit de hel zijn, dacht ik, dan gaat het er toch wel tegelijk zakelijk en met zeer veel begrip aan toe. We gingen naar buiten. De Lucas Lindeboom-kliniek, paviljoen L. heeft een open deur waardoor je naar binnen kunt, de deur naar buiten is dicht. ‘Iedereen is hier vrijwillig, maar u begrijpt dat depressieve mensen in bepaalde situaties wel eens naar buiten willen, terwijl wij juist vinden dat dat niet verantwoord is.’ Voor het paviljoen is een ondiepe vijver. Veel minder gevaarlijk, ging me door het hoofd, dan de snelwegen en de spoorbaan bij het AMC. Aan een brede sloot staan populieren die ik me als kaal herinner. Kokmeeuwen gleden weg zeewaarts. Door bessen en rozebottels waarop veel vogels afkomen, vooral groenvinken, waren de vele struiken in het heldere licht opvallend rood en oranje. Langs de zijkant van het paviljoen loopt een weg die ik dikwijls zou gaan, met een groepje medepatiënten. Hoe dikwijls had ik dat beeld gezien, een groep patiënten, wezenloos en doelloos voortsjokkend over het terrein van een gesticht. Nooit had ik me voorgesteld te zullen meesjokken, ook het hoofd gebogen, alsmaar kijkend naar de grond, naar het grauwe asfalt. Nolen liet me het paviljoen zien. ‘Dat is de kamer waar u eventueel zult komen.’ Ik zag een aantal mensen zitten. Het viel me op dat een verpleegster trachtte contact met een hunner te maken zonder opdringerig te zijn. Hoe somber de patiënten er ook uitzagen, de sfeer ademde vriendelijkheid en zorg. Het stond voor mij vast dat ik me zou laten opnemen. Hel of dementie, ik bracht het op voor Noortje. Ze had er recht op dat ik alles probeerde. Ik heb haar vaak allermiserabelst behandeld, zo dacht ik telkens weer tijdens mijn ziekte, nu zou ik doen wat ik voor haar kón doen. Daar hoorde bij: hierheen gaan. ‘Op 23 september ben ik terug van een congres in de Verenigde Staten en heb ik een plaats voor u,’ aldus Nolen. Toen we in Amsterdam terug waren, wist ik één ding zeker: dat is een kundige man, die kent zijn zaken. Hij heeft respect voor zijn medemensen en voelt mee zonder sentimenteel te zijn of te doen. De mogelijkheid dat ik door de medicatie die hij zou voorschrijven zou kunnen genezen, kwam niet eens bij me op. Op 23 september werd ik opgenomen. Okergeel, roodbruin waren de bladeren van de bomen op het terrein


97 van Bloemendaal. Ik schreef eerder: ‘Het dieptepunt was nog lang niet bereikt.’ Maar nu naderde het toch wel. Bij de opname hoorde ik: ‘Drie dagen bezoek, 's middags en 's avonds.’ Slechts drie dagen! Daar schrok ik van. Noortje vertrok. Ik liep mee naar de auto. Het portier sloeg dicht. Nogmaals afscheid door het opengedraaide raampje. De auto verdween om een bocht. Ik zag dat een verpleegster oplette of ik terug zou komen. Ik ging naar binnen, en weer was ik alleen, en hoe alleen. Ik kreeg een eenpersoonskamer met een radioaansluiting, maar op je eentje luisteren naar een programma dat je bevalt, was niet de bedoeling. De verpleging wilde je in de huiskamer zien, en terecht. Uitzicht over een grasveld, omzoomd met struiken waaraan vele rozebottels, op de achtergrond hoge eiken en tussen de bomen de kerktoren die 's nachts verlicht is, zodat je door de gordijnen open te schuiven zonder licht aan te doen, kon zien hoe ver de nacht was gevorderd. De ruimte waar we de dag doorbrachten, was zinvol ingedeeld in de vorm van een L, in de korte poot bevond zich de eetruimte, in de hoek van de huiskamer stond een televisietoestel - er werd weinig naar de televisie gekeken, hoogstens naar het nieuws. Meestal kozen de patiënten hun vaste plaats. Naast de televisie zat een vrouw met wie ik het goed kon vinden en die me later vaak over haar lot zou vertellen. Haar zoon was in een psychotische depressie van een flatgebouw gesprongen. Zijn eigen kind was toen vier maanden oud. Er heerste een grote regelmaat. Allen kenden we het dagen weekprogramma. Er werd maar één keer gerust, en wel na de lunch, terwijl ik thuis vrijwel de hele dag in bed had gelegen. Zeven uur op, thuis was dat twaalf uur. In het begin zal ik weinig oog hebben gehad voor mijn medepatiënten. Bij mijn opname waren het twee systemen van gedachten die in mijn hoofd om de voorrang streden. Systeem A was: ik ben in de hel en dit is er een onderafdeling van. Een ‘openbaring’ die gedurende de eerste week van mijn verblijf mij deelachtig zou worden, bevestigde me in die overtuiging, want een overtuiging was het, en een vaste ook. Het tweede systeem was: ik lijd aan een dementie. De twee systemen waren goed met elkaar verenigbaar, want vanuit systeem B kon ik het eerste begrijpelijk maken. Mensen met een dementie lijden immers in de beginperiode dikwijls aan een depressie, en ik was blijkbaar zo depressief dat ik dacht straf, zelfs eeuwige straf verdiend te hebben, voor welke wandaden en nalatigheden wist ik heel nauwkeurig. De gedachte in de hel te zijn past in het kader van de depressie. Maar meestal ordende ik de gegevens aldus: het hoort bij de helse kwellingen af en toe te menen dat je niet in de hel bent. Die gedachte is ook een onderdeel van de hel. God laat je dat menen. Hij kan, zo redeneerde ik, toestaan dat


98 duivels je ingewanden uit je lijf trekken en ervoor zorgen dat je daaraan niet sterft, maar Hij kan ook eerst recht de hel tot hel maken door je te laten denken datje er niet in bent. Waar je je dan werkelijk bevindt, zal je dan telkens weer opnieuw gewaarworden. Al leerde ik mijn medepatiënten niet kennen, daarvoor was ik teveel opgesloten in mezelf, enkelen vielen mij op. Mathilde leek op, een vrouw van wie ik vroeger ooit had gehouden. Met haar werden ook de dagen nachten, niet vanwege de duisternis, maar om andere redenen. We verlangden naar hetgeen wellicht niet voor mensen is weggelegd: eenwording. Decor van dit drama: oude Duitse stadjes, dicht beboste middelgebergten, waar we kampeerden. We deden voor Tristan und Isolde niet onder, Ertrinken, Versinken, unbewuszt, höchste Lust en uiteraard, met name uit de aard van zulk een liefde liep het mis, meer door mijn dralen en talmen dan door haar. Het afscheid was hartverscheurend; we zagen samen ‘La dame aux camélias’, gespeeld door Garbo, hoe kan het anders, op wie ze als twee druppels water leek. Ook Mathilde was uitgesproken mooi, aantrekkelijk ook. Ze had iets mysterieus. Innemend zou ze geweest zijn wanneer ze niet uitgestraald had: ik kan slechts een spoor van welbevinden voelen wanneer ik merk dat jullie ervan overtuigd zijn dat ik me nooit goed voel. Ze is tegen mijn verwachtingen in door medicatie en kundige arbeidstherapie veel beter geworden. De maaltijden waren goed verzorgd. Het verbaasde me later, toen ik meer van mijn omgeving ging merken, hoe het mogelijk was voor meer dan duizend mensen zo voortreffelijk te koken. Beviel de groep iets niet, dan werd het aan Nancy, die de scepter zwaaide over de keuken, en tevens soms verpleegstersactiviteiten ontplooide, gemeld en de reactie was snel merkbaar. Aan het corvee werden we allen geacht mee te doen, niet vanwege personeelsbesparing, maar omdat de ‘filosofie’ was: niets is slechter voor depressieve mensen dan stil zitten. Ik vond het corvee vreselijk, omdat ik de afwasmachine niet kon bedienen en zo bevestigd werd in mijn mening dement te zijn. 's Maandags werd er gezwommen. We werden door Nancy begeleid door een doolhof van gangen in het gebouw waar ik ook voor de eerste keer Nolen had gezien, we passeerden zelfs zijn werkkamer. Aan het zwemmen gingen ontspanningsoefeningen vooraf waarbij ik vaak in slaap viel. Geen van de stafleden die bewegingstherapie, oefeningen in het zwembad met ons deden, manifesteerde zich als sportman of sportvrouw, bulkend van gezondheid. Men moet het hogelijk prijzen dat de directie ons de confrontatie met dergelijke figuren bespaarde. Aan den lijve ervoer ik van welk eminent belang de houding van verplegenden is. Door de gevoeligheid die je ziekte meebrengt en de afhankelijke positie waarin je je bevindt, krijgen hun uitingen een zeer grote betekenis. Bij het zwemmen zag ik mijn


99 vrouwelijke medepatiënten nu eens met een badmuts op. De ruimte had de vreemde akoestiek van alle overdekte zwembaden. Door de kleine ramen zag ik vanuit het water een stukje licht en dacht er aan hoe ik met Noortje, Kathleen en logés op warme zomermiddagen in het Italiaanse meer zwom en vanuit het water hoog tegen de berghelling de kerktoren zag, waarlangs ik mijn dagelijkse wandelingen maakte met de honden, Oggi en Bliss. Voorbij, voorgoed, en niet naar waarde geschat, pijnlijke herinneringen aan tijden die ik nauwelijks meer tot mijn eigen leven rekende. Wanneer ik met de heer L., burgemeester van een middelgrote stad, sprak over manieren om de vakantie door te brengen, kwam het feit dat er in de verte een land lag met bergen waar de heer L. gewoon was te skiën me als onwezenlijk voor. De aardrijkskunde van de ziel was sinds lang uitgewist, het centrum uit mijn leven was weg, en wat er zich aan gewaarwordingen opdrong, was lijfelijk onwelbevinden, me oud voelen, me schuldig weten, het besef mijn tijd te hebben verknoeid. Na het zwemmen kwelde de slaap me, maar slapen mocht niet. Te veel of overdag slapen is slecht voor depressieve mensen, meent Nolen. Donderdag was er de muziektherapie. Er ging een wandeling aan vooraf, onder zware beuken door. De ruimte waar de muziektherapie plaatsvond stond vol met drums en ander slagwerk. Wij, stille depressieven, luisterden of poogden dat te doen. Andere patiënten konden hun spanningen ontladen door het produceren van geluid waarin de muziektherapeute ordening trachtte aan te brengen zoals ik uit haar woorden kon afleiden. De muziektherapeute mevrouw Wijsenbeek werd door de hele groep zeer gewaardeerd. Ze was een goed uitziende, typisch joodse vrouw en zij bevestigde mij weer in de mening dat bij joodse mensen vaak gevoel en intelligentie hecht zijn verbonden. Mijn onredelijke neiging me over domheid te ergeren hoefde ik tegenover haar niet te bedwingen. Toch toonde ze nimmer enige betweterij. Ze beperkte zich bij haar keuze van hetgeen ze ons liet horen niet tot één genre. Toen er gedurende de periode waarin ik in ‘Bloemendaal’ verbleef, een meningsverschil tussen haar en de groep ontstond over de gang van zaken, werd er een sessie belegd, die Nolen voorzat. Mevrouw Wijsenbeek kwam voor een deel aan onze wensen tegemoet en wist degenen die een soort muziekonderwijs wensten te overtuigen dat dit voor ons geen zin zou hebben daar wij niet gebaat zouden zijn met kennis omtrent modulaties, dubbelfuga's, dominant-septiemakkoorden, kerktoonsoorten en wat dies meer zij. Het ging om wat er beleefd werd, gevoeld, ervaren. Duidelijk werd dat democratisering ook in de relatie tussen hulpverleners en patiënten heel goed mogelijk is, wanneer men zich houdt aan genomen besluiten en niet bij iedere mogelijke gelegenheid weer


100 opnieuw begint niet redekavelen. De wijze waarop mevrouw Wijsenbeek voorstellen tot enige wijziging van de aanpak, waarin zij gemakkelijk kritiek had kunnen horen, overwoog was bewonderenswaardig en de toch reeds goede relatie tussen haar en ons is er nog beter op geworden. Wanneer je zo depressief bent en zelfs psychotisch, maakt het dan iets uit hoe anderen je benaderen? Voor mij alles. Iedere krenking leidde tot een paniekaanval. Vriendelijke bejegening kalmeerde althans iets, al was het slechts voor zeer korte tijd. Tot de vaste punten in de week behoorde ook op dinsdag een zitting onder leiding van Nolen, waarbij met de hele groep over depressie werd gesproken. De bespreking had niet de vorm van een groepstherapie zoals ik die zelf gewend was te bedrijven. Interacties tussen patiënten onderling kwamen nauwelijks op gang, hoogstens vroegen we af en toe elkaars mening. We konden over onze ervaringen praten: wat we voelden, wat we meemaakten. Je herkende je eigen klachten in die van anderen en omgekeerd. Er werd veel informatie verstrekt: wat een depressie is, welke klachten er bij kunnen voorkomen, hoe een depressie kan ontstaan en wat er aan te doen is. Ook over de medicijnen werd gesproken. Soms was het een soort klinische les zoals ik die vroeger voor verpleegkundigen en co-assistenten hield. Nolen draaide er niet omheen: depressie is een ernstige en gevaarlijke ziekte, door suïcide kun je er zelfs aan sterven; daarom is een adequate behandeling ook noodzakelijk. Doordat er in de groep over gepraat werd, merkte je dat je er niet helemaal alleen voor stond. Je kon je klachten uiten tegenover je mede-patiënten en proberen elkaar op te vangen. Voorts was er op vrijdag de huisbespreking onder leiding van de hoofdverpleegkundige, mevrouw Van der Ree. Gedurende deze bespreking ging het niet over diepzinnige zaken, maar over alledaagse, zoals de corveelijst van de komende week, de temperatuur in de slaapkamers, of er al dan niet een aquarium zou komen, opdat je in de lege uren naar de vissen kon kijken, wie de planten zou watergeven, of er planten moesten worden vervangen. Een weelde van groen sierde de gang en de kamer waar we de dag doorbrachten. De stelregel die in het algemeen gevolgd werd was: ‘We oefenen geen dwang uit, maar wat door de groep in overleg met de verpleging wordt afgesproken, daar houden we ons aan.’ Er werd een beroep gedaan op eerder gemaakte afspraken, niet op: wij zijn de baas en zo gebeurt het. Gedurende een van de eerste dagen werd mijn zekerheid ongeneeslijk ziek te zijn nogmaals bevestigd: ik zal beschrijven hoe. De verpleger aan wiens hoede de groep patiënten was toevertrouwd heette Rob.


101 Hij werd op handen gedragen door allen, waarschijnlijk om verschillende redenen. Het was duidelijk dat de vrouwelijke patiënten, hoe ziek ze ook waren, in hem de man van hun dromen herkenden; hij was groot, had een ietwat rossige ringbaard, sprak welluidend Rotterdams, zijn gezicht was zeer regelmatig gevormd. Wat opviel waren zijn vriendelijke ogen, oplettend, maar niet doordringend. We wandelden met hem naar de zee, eerst door het park van ‘Bloemendaal’, we staken de weg over, volgden een pad langs de watertoren. Voor me de zee, wanneer ik me omkeerde, zag ik de kerktoren, waarvan de klok me iedere nacht inlichtte over de traag geworden gang van de tijd, uitsteken boven de bomen. In de verte voeren schepen voorbij en cirkelden meeuwen. Rob vertelde, over zijn vriendin, wat de betekenis was van de zilveren ringen die hij droeg, een vriendschaps- en een verlovingsring. Dat hij in een grote Saab reed, prikkelde de fantasie. Wanneer door mij opgeleide jonge collega's na hun leerjaren de houding tegenover de patiënten zouden innemen die bij Rob van nature aanwezig was, zou ik hun en mijzelf een schouderklop kunnen geven. Misschien geldt ook hier het bijbelwoord: ‘Hij geeft het zijn beminden in de slaap’, en wordt die geheimzinnige uitspraak bewaarheid: ‘Wie heeft, zal gegeven worden, wie niet heeft zal genomen worden ook wat hij heeft.’ Als leerling-verpleger had Rob reeds de goede houding en hij zal op grond van zijn instelling steeds meer zien en kunnen. Toen ik aanstalten maakte naar bed te gaan, daar de klok met een trage gang het uur van half tien had bereikt, kondigde Rob aan dat hij met me mee zou gaan om te zien of het met de lichaamsverzorging wel zo gesteld was als het moest. Hoe subtiel Rob een en ander ook aanpakte - in het ontvouwen van details ontbreekt me iedere behoefte -, ik werd er wanhopig van. Zie je wel, ik kan niet meer voor mezelf zorgen, dat gaat zo als je hersens vervallen. Dat ik het zelf niet gemerkt heb hoe vervuild ik ben, vroeger ging ik toch driemaal per dag in bad? Nacht, geen maan, geen sterren. Ik kijk naar de toren van de kerk, die zichtbaar is tussen de vele bomen; eiken en zware beuken. Zoals de wandelaar op de top van een berg terug kan zien op de weg die hij aflegde, zo staat het verleden mij helder voor ogen. De beelden zijn levendig, alsof het herinneringen zijn aan gebeurtenissen die niet dertig, veertig jaar, maar enkele uren geleden plaats hadden. Daar is de schooljongen, de student die binnen het kader van de psychiatrie het evangelie zou verkondigen en zich na zijn eerste periode van analyse niets meer van God en gebod aantrok. Ik denk na over de verschillende gebieden van het bestaan en wanneer ik de rekening opmaak, zie ik dat ik op alle terreinen gefaald heb. Tot nu toe had ik de tijd gezien als een verschijnsel, nu zie ik wat het


102 wezen der vergankelijkheid is. Tot nu toe had ik geweten dat vandaag verschilt van gisteren, nu wordt het voorbijgaan van de tijd bevindelijke kennis, levende ervaring. Dicht bij Volterra, een stad in Toscane, bevindt zich een immense put en door merkwaardige structurele veranderingen in de aardkorst breidt deze put zich langzaam maar zeker uit en brokkelen de randen af. Telkens valt een massa aarde en stenen naar beneden, alles wat op de aarde staat meevoerend in zijn val. Men weet het zeker, het kerkje dat nu nog zijn torentje verheft naar de hemel zal, als de tijd daar is, over de rand kieperen, in stukken breken en blijven liggen op de bodem als een teken van hetgeen ooit was. Uren, dagen, maanden, jaren vliegen als een schaduw heen. Voor de mens heeft de tijd nog een extra dimensie, een bijzondere betekenis: ‘What's done cannot be undone.’ Niet alleen vergaan de dingen, maar ook mogelijkheden gaan voorbij. Wanneer je het niet te rechter tijd doet, doe je het nooit meer, omdat het niet meer kan. Wat vandaag kan, kan wellicht morgen nog, maar overmorgen niet meer. De bodem van de tijd, dat is de ondelgbare schuld. Voor het organisme houdt de tijd in: groeien, bloeien en vergaan. De tijd betekent voor ons mensen dat de kansen, geboden om te doen waartoe je verplicht bent, en te laten hetgeen anderen en jezelf schade berokkent en leed veroorzaakt, niet terugkomen. Je kunt het nooit meer goedmaken. Het laatste oordeel zou kunnen bestaan in het je laten zien van een film waarop je leven nauwkeurig staat afgebeeld. De straf is ingebouwd in het falen zelf. In Groningen voerde ik een weekhartig schrikbewind. Wie niet van Brahms hield, werd afgekat, ik deed gewichtig over de interpretatie van Bartoks vioolconcert, terwijl ik geen noot kan lezen en van vioolspelen geen verstand heb. Ik zie dat de tijd wel voorbij is, maar het verleden, als aanklacht, nog aanwezig. Ik begrijp dat alles, vanaf het begin van je leven, is opgeslagen tot in de kleinste details in de kelders onder de martelkamer. Ik herinner me een miezerige winterdag, 2 januari. We reisden door een saai grauw gebied in Noord-Duitsland. De pijpen van een machtig schip staken boven de huizen van het stadje uit. Toen de avond was gevallen, voer het schip weg uit Bremerhaven, bestemming New York. Mijn analyticus had me een ‘visiting professorship’ bezorgd in Topeka en ik ging daar een half jaar heen, terwille van mijn carrière. Noortje en Kathleen zouden in Groningen blijven. Kathleen was zes jaar en ik wist heel goed, dat je op die leeftijd je kind niet verlaten moet. Het water was roerloos, er hingen nevelflarden, af en toe doemden lichten op van een boerderij in het vlakke land. Ik stond op de achterplecht en hoorde de schroeven hun melodie zingen in het water van de zeearm, de stilte niet doorbrekend, maar vergrotend. Daar stond ik alleen. Mijn medepassagiers bridgden of keken naar


103 een film. Ik voelde een diepe vrede in mijn hart, maar ik heb die innerlijke vrede gestolen. Mijn moeder had gelijk: ‘Piet, er is niets vreselijkers dan met een ingebeelde hemel naar de hel te gaan, vol verwachting en toch voor eeuwig verloren.’ Ik heb te weinig het werk van anderen gestimuleerd, omdat ikzelf zoveel wilde. Ik schilderde als ik schrijven moest. Ik zag mijn medemensen niet. Oom Dirk is hier gestorven en ik heb hem niet opgezocht, daarom ben ik nu hier. Ik heb met verf gesmeerd terwijl ik had moeten studeren. Ik draag het boetekleed, maar wat baat het. Mijn schuldgevoel verandert het verleden niet. Ik kan niet goedmaken wat degenen hebben gevoeld die ik heb laten afgaan omdat ze in opstand kwamen tegen mijn majesteit. Nu voel ik dat het waar is, wat in een berijmde psalm staat te lezen: ‘Hij slaat ofschoon oneindig hoog op hen het oog die nedrig knielen, maar ziet van ver met gramschap aan de ijdle waan van trotse zielen.’

‘Hij’ in deze regels is God. Het is waar en ik zal het voelen ook. God? Maar wat kan God eigenlijk? Ik zie een visioen van het melkwegstelsel en zie hemellichamen langzaam bewegen, ‘ohne Rast, ohne Hast’. Onherroepelijk is hun loop, ook God kan ze niet op hun baan laten terugkeren. Als er een God is, wat kan Hij beginnen tegen de tijd, tegen het lot? De tijd wordt een verpletterend gewicht dat op me drukt en ik wil ervan weg. Het beeld van het melkwegstelsel maakt me mateloos angstig. Er is alleen héén, nooit terug. Ik bevind me in de positie van Macbeth, die een moord heeft gepleegd, en ontdekt dat je dat niet ongedaan kunt maken. ‘What's done cannot be undone.’ Je kunt het, zoals mensen zeggen, niet meer terugdraaien. Op een kerstavond, jaren geleden, vertoonden de ouders van een vriendin van Kathleen, waar we waren uitgenodigd, nadat we een Chateau Margaux, door de verwarming verhit tot de temperatuur van punch, hadden gedronken, een filmpje; we zagen hoe het echtpaar met de kinderen bloemen ging brengen bij het graf van oma. Meneer zei: ‘Het geeft zo'n geestig effect wanneer je het filmpje terugdraait.’ Zo zag je vader, moeder, met dochter en twee zoons achteruit lopen, de bloemen werden weer van het graf gehaald, enzovoorts. Het is bitterzot en heel symbolisch. Maar in werkelijkheid kan zoiets niet. Er valt niets terug te draaien. Lady Macbeth beleeft haar schuldgevoel heel concreet. Ze kijkt naar het bloed aan haar handen en roept bij de aanschouwing van wat ze ziet uit: ‘All the perfumes of Arabia will not sweeten this little hand.’ Al de reukstoffen uit Azië niet, al het water van de oceaan niet, om de simpele reden dat je het leed anderen aangedaan niet meer goed kunt maken. De gelegenheid is voorbij. Velen van degenen die


104 je onnodig verdriet deed, zijn er niet eens meer. En wat in hun leven vreugdevolle ogenblikken hadden kunnen zijn, heb je bedorven, jij en niemand anders. Omdat ze van je hielden had je die macht, jij alleen en je hebt die verkeerd gebruikt. Lady Macbeth rent naar de muren van het slot en stort zich in de diepte. Half vier heb ik het horen slaan, het zal nu toch wel eens vier uur zijn? Hel is zeven over half vier. Ik moet weg, ik wil verdwijnen, ik wil dit niet voelen, er niet zijn, ik wil terug tot voor ik er was. Waarom is mijn vader, na eerst zijn vrouw en dan zijn dochtertje aan vliegende tering te hebben verloren, mijn moeder tegengekomen? Heb ik er om gevraagd te worden geboren? Als kind riep ik het al vaak uit in wanhoopsbuien: ‘Ik wou dat ik nooit geboren was!’ Ik zit in de val en ik kan er niet uit. Ik wil vluchten, maar ik kan nergens heen. Ik had in deze ellende niet hoeven te raken, wanneer ik me op tijd had bekeerd en naar Gods geboden zou hebben geluisterd. Dan doet de paniek alle stoppen doorslaan. Ik stuif naar buiten, de kamer uit, krijsend: ‘God, God!’. Dit is niet uit te houden. Ik schreeuw tegen de verpleger: ‘Zie je niet dat dit de hel is?’ Ik brul het uit: ‘Ben ik nu werkelijk zo slecht? Staat dit in verhouding tot wat ik misdeed? Kan je zo slecht zijn dat dít de straf moet wezen? Was ik dan zo wreed? Raapte ik niet ieder dier op van de weg, wanneer ik dacht dat het zou worden overreden?’ O, zeker, maar je assistenten tergde je door enkelen voor te trekken. De diepste put waar ik in val is de gedachte dat zelfs God me niet helpen kan, want Hij kan niets ongedaan maken en die hemellichamen, bewogen door de tijd, zijn Hem verre de baas. Ik ben een woord dat moet worden uitgegumd, een vers dat nooit had moeten worden gezongen. Ik kan het Niets nooit meer in, want ik ben er. Bij zelfverwijt en schuldbesef voegt zich het gevoel van lichamelijke malaise. Mijn tong kleeft, zoals in de psalmen beschreven wordt, aan mijn verhemelte. Mijn keel staat in brand, handen en voeten gloeien. Ik had me nooit gerealiseerd dat je in een psychose niet alleen anders voelt, maar leert zien hoe de werkelijkheid is, en waar gaat nemen wat waar is. Ik ben het die het leven van Allan heeft verpest. Ik had zijn avonturen niet moeten toejuichen. Zo wordt het mijn schuld dat hij heeft gezondigd. Zij die ik over het paard tilde, vielen op de grond en spatten kapot als een ei. Ik maakte mezelf verwijten waarvan ik later zou zeggen: ‘Dat was een uiting van mijn ziekte’ en andere, waarvan ik vaststel: ‘Ze bevatten een kern van waarheid, niet als de pit in een appel, maar als in een avocado.’ De volgende dag hoorde ik zonder dat ik opzettelijk luisterde, mevrouw De H. tegen naar zoon, een jongeman met een opvallend, zeer vrouwelijk, zachtaardig uiterlijk, die in een bejaardentehuis werkte en dat vast heel goed deed, zeggen daarna wierp hij een


105 zeer indringende blik in mijn richting -: ‘Die meneer schijnt een professor te zijn, maar hij houdt ons allemaal wakker, omdat hij 's nachts zo brult en schreeuwt.’ Leven wilde ik niet en sterven kon ik niet. Ik was immers al dood. Dit was toch de hel. ‘Bergen valt op ons en heuvelen overdekt ons.’ Ik kon niet slapen, maar per slot werd ik van ellende zo moe dat ik toch insliep, tegen de morgen. Kwart voor zeven klopte een verpleegster aan de deur. ‘Wilt u opstaan, het is bijna zeven uur.’ Ik protesteerde. Ik had nauwelijks geslapen. ‘U kent het standpunt van dr. Nolen: buiten de daarvoor bestemde tijd wordt er niet geslapen. Wanneer u nu blijft liggen, slaapt u vannacht weer niet.’ Als een levend lijk zat ik aan een verzorgde ontbijttafel. Het verbaasde me dat voor anderen het leven gewoon doorging. Gedurende de koffie werd wederom gesproken over het fototoestel dat Nancy hoopte aan te schaffen. Voor- en nadelen van verschillende camera's werden zorgvuldig tegen elkaar afgewogen en tegen deze dingen van het gewone leven, stak mijn ziekte zwart af als een silhouet tegen de avondhemel. Ik voelde me ellendig, verworpen, vervloekt. Er zou nooit meer een kind moeten worden geboren, alleen al omdat je kunt meemaken wat ik beleef. En toch schoten de woorden nog in grote mate tekort. Terecht werd er gepoogd mij iets te laten doen, iets zinvols. Ik zat met een wit papier dat me tegemoet blonk en een weelde van verf, maar wist totaal niet wat ik ermee moest doen. Er was een oneindig aantal mogelijkheden en dat maakte me angstig. Hanneke, de arbeidstherapeute, was allerliefst. Het ging me door mijn hoofd: in de hel zijn toch zulke lieve mensen niet? Iedereen is aardig voor me. Zo organiseert God dat. Hij laat je even denken niet in de hel te zijn om je er des te harder in te laten vallen. Ik klampte Dirk aan, en zei: ‘Ik houd het niet uit. Geef me wat, spuit me maar plat, maak een plant van me die niet voelt.’ ‘Zou dr. Nolen niet even tijd voor u hebben? Dat kunnen we in ieder geval vragen.’ Daar kwam Nolen aan, in het gewone wervelende tempo, hetgeen niet wilde zeggen dat hij geen tijd voor je had. ‘Gaat u maar mee.’ Hij herhaalde wat hij al eerder had gezegd: ‘Natuurlijk heeft u fouten gemaakt, maar u bent niet zo slecht als u zelf meent te zijn. Dat u dat denkt, is het gevolg van uw depressie.’ Hij praatte niet over ‘op jezelf gerichte agressie’. Dat zou ik onmiddellijk beantwoord hebben met: ‘Naar binnen gekeerde agressie, woede die ik op mezelf uitleef? Waarover heeft u het? Ik ben mateloos tekortgeschoten, ik heb mijn medemensen gebruikt, misbruikt, verbruikt, opgebruikt. Het is vreselijk te vallen in de handen van de Levende God, dat is waar het over gaat.’ ‘Het lijkt me heel goed dat u eens met de dominee praat. U hebt niet alleen een dokter nodig, maar ook zielszorg.’ Ds. Visbeek kwam in de namiddag, hing zijn jas op, praatte met


106 enkele verplegers. Er werd hem gezegd dat hij niet in de stafkamer met me kon praten, want die had de arts nodig voor zijn teambespreking. We gingen naar mijn kamer. ‘Gaat u maar op de stoel zitten, meneer Kuiper, ik neem wel plaats op de rand van het bed.’ Zo keek ik weer de tuin in, die nu niet donker was, en weer tussen de bomen door naar de kerk. Van binnen was het even donker als 's nachts. De tuin zag eruit als een levenloos decor. Af en toe werd ons gesprek gestoord door psychotische gedachten. Toen onderbrak ik hem en zei: ‘Ook u bent een duivel.’ In de hel zijn duivels. Hoe zou God je effectiever kunnen straffen dan wanneer blijkt dat degene van wie je verwacht dat hij een goede boodschap komt brengen ook een duivel is? Hij zei heel rustig: ‘Ik ben geen duivel. Vind u dat ik er zo uitzie? Zou dat geen vreemde God zijn, die zoiets doet?’ Hij ging uit van het punt waarop ik me bevond en liet me vertellen. Ik praatte over de koningen in de Bijbel, die Jahwe niet dienden, maar telkens weer deden wat kwaad was in de ogen des Heren. Afgoderij, dat is het grote kwaad. Mensen idealiseren, symbolen van sex aanbidden, mijn dochter verwaarlozen, en offers brengen aan de natuurgod Baal, de gesacraliseerde natuur. ‘U bent niet in de hel maar in de woestijn.’ Hij gaf geen duidingen en praatte er niet omheen. ‘Als we over God praten hebben we het over de God uit de Bijbel, is het niet? Lezen we niet op iedere bladzijde dat God vergeeft?’ Ik ben bijbelvast en kwam met het verhaal van de oude koning Saul. Die verhardde zijn hart, keerde zich tegen God en zocht zijn heil bij de tovenares van Ensor. De Heer had een gruwel aan tovenarij en waarzeggerij. ‘De psychoanalyse, dat is zo'n tovenarij en daar heb ik het gezocht.’ ‘Welneen, u hebt het daar gezocht om van uw problemen te worden bevrijd. Veel van wat u nu beleeft in uw depressie moet toch al hebben gesluimerd. Het is waar dat de oude koning Saul zich verhardde, maar dat deed hij toch zelf?’ ‘Nee,’ wierp ik tegen, ‘God verhardt de harten van degenen die niet Zijn kinderen zijn.’ Ds. Visbeek: ‘U zit nog altijd met de predestinatieleer. U komt uit een gereformeerde-bondsmilieu, is het niet? Ik kan heel veel van hetgeen in de gereformeerde bond leeft waarderen, de mystieke inslag, de innigheid en bevindelijkheid, maar de manier waarop nog weleens de predestinatieleer gehanteerd wordt, dat kan geloof ik zo niet. We moeten in de eerste plaats lezen en zo goed mogelijk interpreteren. We kunnen God niet kennen op een andere manier dan in Christus. Hij laat zien wie en hoe God is. Was hij niet zachtmoedig? Genas hij geen zieken? Hij vertegenwoordigt geen grillige God, die mensen voorbeschikt voor de hel, hen laat zondigen en dan verdoemt tot een eeuwig straflijden, zoals dat heet. Dat klopt toch niet. Dat zijn toch verzinsels van mensen?’ Enkele malen herhaalde hij: ‘U bent in de woestijn en niet in de hel.


107 En voor zover u met God geen rekening hebt gehouden, al bent u wel zo opgevoed, u zult dat nu wél doen en dan bent u als de verloren zoon die terugkeert.’ Hij vroeg me: ‘Komt u zondag naar de kerk?’ Hij kon me niet geheel en al van mijn angsten bevrijden, maar toch was het alsof er een straaltje licht viel. Grote zachtmoedigheid combineerde hij met veel gezag. ‘Ik ben bang,’ vertrouwde ik hem toe, ‘dat ik, hoewel ik al dood ben, me toch dood zal maken. Waarom zou je niet meervoudig dood kunnen zijn? Wanneer ik dood ben, wil ik hier begraven worden. Hier. Leidt u de begrafenis?’ ‘Als u suïcide zou plegen, zal ik, hoe moeilijk me dat zal vallen, uw begrafenis leiden. Wat we nu zullen doen, is bidden dat Hij u daarvoor bewaart. Wel wil ik graag dat u dr. Nolen zegt wat er door uw hoofd gaat. Hij moet dat zeker weten.’ Ds. Visbeek had geïnformeerd of ik zondag naar de kerk zou komen en ik had beloofd het te zullen proberen. De eerste kerkgang was op een zondagmorgen, waarop Rob dienst had. Blijkbaar werd het nodig geacht dat een verpleger me begeleidde. Was ik werkelijk zoals dat heet in het jargon ‘suïcide-gevaarlijk’? Ik zou mezelf hebben kunnen verwonden, maar dood maken? Wie niet slechts aan paniekaanvallen lijdt, maar zich in een voortdurende toestand van paniek bevindt, zou hij het niet, omdat hij niet weet waar hij het zoeken moet, in de dood kunnen zoeken? De klokken luidden. Het was een prachtige heldere herfstmorgen. Rob liep naast me en dat drong zeer wel tot me door. Hij had net zulke lange benen als Allan, ook hij zorgde dat ik hem bij kon houden. Ik vroeg of godsdienst iets voor hem betekende. ‘Nee,’ vertelde hij, ‘ik ben niet zo gelovig.’ Als hij maar niet in de hel komt, dacht ik. Na de dienst zei hij dat hij over dit alles nog eens zou willen denken. De volgende dag merkte ik op tegen Nolen: ‘Gaat u wel eens naar de kerk?’ Hij gaf geen direct antwoord: ‘Ik heb een katholieke achtergrond.’ Daarna praatten we over mijn angst dat God me zou straffen. Truus, een medepatiënte met wie ik later veel zou optrekken, zei me: ‘Die ds. Visbeek zie ik helemaal zitten. De volgende keer ga ik mee naar een christelijke kerk. Al bent u niet katholiek, u zult vast wel eens naar een mis luisteren.’ ‘Ja, naar de Krönungsmesse van Mozart, toen ik muziek nog verdragen kon.’ We traden de grote, goed geordende ruimte van de kerk binnen. Rechts een groep van dertig zeer oude patiënten. Daar zou ik ook komen te zitten als de dementie voortschreed, maar nu zat ik nog links. Een medepatiënt zong alle psalmen mee uit volle borst, op eigen woorden en een eigen melodie. Zo te zien leek hij niet te lijden. Ik dacht aan Noortje, die op hetzelfde ogenblik luisterde naar dr. Berkhof, die ik kende sinds ik les gaf aan het hervormd seminarie. De preek ging over Jona. Jona heeft de bewoners van Ninive aange-


108 zegd dat ze het te bont hebben gemaakt en dat, als ze niet op een andere wijze hun leven gaan leven, Jahwe zal ingrijpen. De bewoners van Ninive bekeren zich. Nu zal God de stad niet meer met de grond gelijk maken. Jona is gekrenkt omdat zijn dreigementen niet verwezenlijkt worden. Dan krijgt Jona een lesje. Er groeit op de droge plek waar Jona zijn tijd doorbrengt, heel snel een prachtige boom, maar de volgende dag verdort hij. Jona is verdrietig en boos ook. Jahwe zegt tot hem: ‘Jij hebt verdriet omdat de boom, die in één dag is gegroeid, is verdord. Zou Ik de stad, met al die mensen en zoveel dieren, dan wél met de grond gelijk moeten maken? Niets komt daarvan in.’ Dit was waarlijk een andere God dan ik me in mijn ziekte voorstelde. Het was die hele oktobermaand stralend weer. Het oranje van de rozebottels lichtte op en er waren er heel veel. Ik verlangde naar Noortjes komst, altijd weer, maar als ze er was werd ik angstiger, en kon geen vreugde beleven aan haar aanwezigheid. Was ze er niet, dan werd ik angstig omdat ik dacht: ze is voorgoed verdwenen, weg, dood. Ik voelde de angst toenemen, die toch al voortdurend escaleerde en tot een paniek werd. ‘Bloemendaal’ is niet ver van Hoek van Holland. Noortje wist hoeveel ik van schepen houd. Mijn vader had tot hij werd afgekeurd omdat zijn ogen niet goed genoeg waren, gevaren; zijn vader en - naar hij vertelde - al zijn voorvaderen voor zover dat was na te gaan, ook. Al realiseerde ik me dat het hartelijk van Noortje was het plannetje te maken, de uitvoering ervan werd een kwelling. Niet dat ik er niet van kon genieten kwelde me het meest, maar de angst en het schuldgevoel, verhevigd door herinneringen aan de goede tijden waarin ik, naar ik overtuigd was, Noortje jammerlijk tekort had gedaan. De weg van Den Haag naar Hoek gaat door Monster en langs 's-Gravenzande. Ik zag grote kerken en verweet me die gedurende meer dan dertig jaar voorbij gelopen te zijn. Daar staan ze, in het vlakke land, als teken van de komende definitieve straf van God en tegelijk vertellen ze je dat het oordeel al begonnen is. Er scheen een eigenaardig klaterend licht. De atmosfeer was helder, waardoor alles heel dichtbij scheen. De blaadjes van de populieren weerspiegelden de blauwe hemel. Hoek van Holland is voor mij een symbool. Ik zag het tweemaal opdoemen, terugkomend uit de Verenigde Staten, eenmaal aan boord van de ‘Westerdam’, eenmaal aan boord van de ‘Rotterdam’, het grootste en meest luxe schip van de Holland-Amerika-lijn. Noortje en ik wandelden over de pier. Dikwijls zijn we van hieruit naar Harwich gevaren. Dan keken we hoe de laatste passagiers zich haastten nog aan boord te komen, naar het losmaken van de trossen en altijd weer zag ik met verbazing hoe traag de ruimte tussen


109 het schip en de kade groter werd, langzaam maar vreselijk definitief, vuil water kolkend in de diepte. Ik zag het, maar trok niet de gevolgtrekking voor mijn leven uit hetgeen ik zag. Ziende niet zien, horende niet horen, zo heb ik geleefd. Wanneer we eenmaal in volle zee waren, probeerde ik bij iedere reis weer een fles Chablis te bemachtigen en sandwiches met ‘cress and eggs’. ‘Weet je dat nog wel?’ zei ik tegen Noortje. ‘Ik deed het, maar ik deed het niet op de goede manier. Ik waardeerde je niet genoeg.’ Het visioen der onomkeerbare bewegingen der hemellichamen doemde weer op en ik was overtuigd nooit meer naar Harwich te zullen varen. Er vertrok een Harwich-boot om vier uur. Zie je wel dat we in de hel zijn, de Harwich-boot vertrekt om twaalf uur, niet om vier uur. Het gezicht van de langzaam door de Nieuwe Waterweg opstomende boot zou me in vroeger tijden hebben geboeid, verheugd en waarschijnlijk ontroerd. ‘The solemn ship went onwards...’ Archetypisch beeld, al bestaan zulke schepen nog niet heel lang. De vaart naar Harwich, destijds, de dagen in Londen, voorbij en niet recht beleefd, voorbij laten gaan, achteloos en onoplettend. De stenen glommen in het licht, omspoeld door een smerige drab. Noortje pakte me bij m'n arm toen ze merkte dat het water aantrekkingskracht voor me had. Ineens verscheen er een vreemd voorwerp in de lucht, stijgend en dalend, onverwachte en onvoorspelbare bewegingen makend. Dit was voor mij nogmaals het bewijs: ik ben in de hel, zulke dingen komen op aarde niet voor. Maar die mensen die in hun auto's broodjes met gerookte paling eten dan? Worden er in de hel broodjes met gerookte paling gegeten? Ja, juist, de hel is zoals de aarde is, maar alles beleefd met het gevoel: ik heb er niet van genoten, ik heb het ogenblik laten wegstromen, ik heb de essentie, dat waarom het gaat, niet geweten, al meende ik veel te weten. Dat is de straf van God. De eeuwige herhaling, geen dood die het leven afsluit, een nooit aflatend bewustzijn omtrent het feit datje het leven niet echt geleefd hebt, dat je je niet aan de geboden hebt gehouden. Zo ben je een buitenstaander gebleven. En gewaarschuwd was ik, keer op keer, en ik had de woorden gehoord: ‘Ik heb klaagliederen gezongen, maar gij hebt niet geweend, ik heb op de fluit gespeeld, maar gij hebt niet gedanst.’ Ik wilde weg van de pier, weg van de angst, versterkt door het voorwerp dat tuimelde in de lucht, dan achter een huisje verdween en dan zich weer verhief. Om vijf uur moesten we terug zijn. Dikwijls waren we eerder terug omdat ik dacht me in de beslotenheid van het paviljoen iets veiliger te zullen voelen, en ik bekortte zo hetgeen ik tegelijk zo lang mogelijk wilde laten duren. Ik was als een bal, die wanneer hij naar links rolt een trap krijgt naar rechts, en andersom, maar dan een bal die zijn


110 eigen gedwongen bewegingen haarscherp beleefde. De kwelling van Tantalus bestond hierin dat water om te drinken binnen bereik scheen en wegvloeide zodra hij drinken wilde. Het kan erger, met name dat hetgeen je het meest begeert tegelijk de sterkste angst veroorzaakt. Welke mogelijkheden tot lijden zijn niet ingebouwd in onze natuur? Heeft iemand een kankergezwel in zijn buik, zoals de vader van Reinier, dan veroorzaakt dat ondraaglijke pijn. De pijn komt door het gezwel zou je zo zeggen, maar ik zag het anders. Al die pijn ligt reeds opgeslagen in je lichaam, alle angst in je ziel. In het gewone leven - gewone? - laten we maar zeggen: wanneer je enigermate gezond bent, beschik je over technieken om die pijn en die angst weg te werken. Raakt het palletje los, dan manifesteren ze zich. Of het water achter de stuwdam een onweerstaanbare vloedgolf wordt, hangt af van de degelijkheid waarmee de dam gebouwd is - niet zo zelden raast de massa water naar beneden. In de hel hoef je niet te kómen, die draag je mee vanaf het ogenblik dat je eerste cel ontstaat en met iedere celdeling wordt de potentiële vuurzee van angst en pijn groter. Je hoeft niets bijzonders te doen om de dam te laten verzwakken; dat doet de tijd voor je. Het organisme veroudert zoals stenen verpulveren. Vormen God en het lot niet een eenheid? De ramp die zich voltrekt is een natuurnoodzakelijkheid en tegelijk een straf. ‘Van waaruit de dingen ontstaan zijn, daarheen vergaan ze ook, boete doende voor het onrecht naar de orde van de tijd.’ En dat ‘daarheen vergaan ze ook’ is een proces dat met afschuwelijke angst en ondraaglijke pijn gepaard gaat. Wat kan Kyrie Eleeison anders betekenen dan: laat de dam niet bezwijken? Er is een tijdbom in ons leven ingebouwd. Ieder die een kind verwekt, of bij zich laat verwekken, schept zo'n tijdbom. De regel uit het doopformulier: ‘aan allerlei ellendigheid, ja de verdoemenis zelve onderworpen’ is geen uiting van geloof, maar een constatering van het onafwendbare beloop van de dingen. De zaken aldus georganiseerd zijnde, welke macht in hemel en op aarde zou daar iets tegen kunnen doen? Geluk, dat is dansen om de galg en vergeten dat ook jij zult worden gemarteld en opgehangen. Zou de dood aan dat lijden een eind maken? Is dat wel zo zeker? Zag Shakespeare het zo verkeerd toen hij Claudio liet zeggen: ‘Dood zijn, dat is door ijselijke winden voortgejaagd worden om de aarde heen. Het ellendigste leven van een banneling, galeislaaf, gemartelden in gevangenissen - ook op dit moment gebeurt dat - is een paradijs vergeleken bij hetgeen we vrezen van de dood.’ Wie verzekert ons dat je na de dood niets meer voelt, rust zult krijgen? Bij sommige ziekten rot je weg voor je lichaam gestorven is. Waarom zou je het verdere wegrotten niet voelen, wanneer je lichaam wél gestorven is?


111 Weer terug op de afdeling. Weer had ik Noortje zien wegrijden. Nog vier en een half uur tot we naar bed zouden mogen. Ik zat in een hoekje en keek naar de klok en nog eens na enige tijd. Er bleken twee en een halve minuut voorbijgegaan te zijn, terwijl ik een uur had geschat. ‘Zullen we een partij schaken, meneer Kuiper?’ ‘Schaken? Ik kan de stukken niet meer onderscheiden, ik heb geen overzicht meer. Ik ben toch dement, waarom plagen jullie me daarmee?’ ‘U bent niet dement en als u het probeert zult u merken dat het wel zal gaan. Maar als u er bang voor bent, waarom niet sjoelbakken?’ Dat deed ik omdat wanneer je sjoelbakt de klok sneller gaat dan wanneer je helemaal stil zit. Wat demente mensen niet kunnen deed ik niet, zoals scrabble of andere spelletjes met letters. Het stilstaan van de tijd heb ik ervaren als een van de meest kwellende symptomen van mijn ziekte. ‘Je zat je zeker te vervelen,’ is wel tegen me gezegd. Neen, ik zat me helemaal niet te vervelen. Wanneer je maar angstig genoeg bent, verveel je je niet. Het bed bracht enige verlichting, maar midden in de nacht werd ik wakker. Maar weer eens vragen aan de verpleger, de vraag stellen die geen tien maar honderd malen geduldig werd beantwoord: ‘Nee, meneer Kuiper, u bent ziek en in een ziekenhuis, niet in de hel, al lijdt u wel vreselijk.’ In die nacht zou ik doen wat ik me nooit had voorgesteld ooit te zullen doen. Peter had dienst. Ik had overtuigende bewijzen dat hij tot het rijk der duivelen behoorde. Vaak schaakte hij met een computer, en dat geheimzinnige, ongeloofwaardige apparaat kon, naar hij me vertelde, op verschillende niveaus opereren, als beginner, meester en grootmeester. Dat kan toch niet werkelijk zijn? Ik liep de gang over en zag dat hij alleen was met zijn schaakmachine. Hij keek op met een vragende blik. Het was stil. Langzaam liep ik naar hem toe en ik greep hem met een snel gebaar naar zijn keel. Ik ben wel veel ouder, maar kennelijk toch sterker. De paniek gaf me lang verloren krachten terug. Doorzetten nu. Peter wist nog een geluid uit zijn keel te persen...: ‘meneer Kuiper’. Dat zouden dan de laatste woorden voor zijn dood geweest zijn. Ik merkte dat mijn greep minder wurgend werd en ik liet hem los. Wat er gebeurd is tussen het ogenblik waarop ik Peter naar de keel vloog en het gesprek met Nolen de volgende dag weet ik niet, niets meer weet ik ervan. Wel wat er de volgende dag gebeurde. Ik zag Nolens gezicht voor me en zei hem: ‘Het is nu genoeg. Dit kan zo niet doorgaan. Ik heb me in de Valeriuskliniek laten opnemen omdat ik bang was mijn dochter te vermoorden, vannacht ben ik Peter aangevlogen.’ ‘Ja, dat heb ik gehoord, en het is uiteraard besproken.’ In mijn graf komen als zelfmoordenaar zou al erg genoeg zijn, maar als moordenaar? Moest ik die wel mensen maar geen vlieg kwaad deed als moordenaar eindigen? ‘Ik wil naar een paviljoen met


112 zoals jullie dat noemen meer structuur, met een isoleercel, waarin ik hoogstens mezelf kwaad kan doen en niet een ander. Liefst naar een afdeling waar twee potige verplegers in de nachtdienst zijn.’ Ik dacht aan eigen vroegere medewerkers en aan een reusachtige zachtmoedige neger met stalen spieren. Hier was alleen maar dat schriele tengere schakertje. Nolen zei: ‘Dat zal niet gebeuren, het zou goed zijn als u Peter excuus vroeg.’ ‘Dat heb ik al gedaan.’ ‘Wel, als u wilt kunnen we er nog eens over praten. We hebben een en ander onder ogen gezien en ik vind dat u genoeg hebt geleden. U blijft hier, onder mijn hoede. U zult zien, dit zal zich niet herhalen. U krijgt nog maar heel weinig angstwerende middelen meer en als ook daarmee is gestopt, krijgt u tylciprine, dan zien we weer verder.’ Waar Nolen zijn zekerheid vandaan haalde wist ik ook niet. Het medicament dat Nolen mij wilde geven kon niet met andere middelen worden gecombineerd. Het beantwoorden van de vraag: waarom dan niet? voert naar medische beschouwingen die hier niet thuis horen. Ik was gewend geraakt aan grote hoeveelheden angstwerende middelen, zoals seresta en valium. Gedurende de vermindering van de medicatie veranderde het ziektebeeld. De angst trad steeds meer op de voorgrond. Er kwam een kwelling bij: de paniek werd zo ernstig dat ik niet meer kon stilzitten. Ik wist niet waar ik het zoeken moest. Ik ging naar mijn kamer en liep weer terug, het toilet in en uit. Ook mijn lichamelijke klachten namen zeer toe. Mijn mond was droog en kleefde aan mijn verhemelte. Drinken hielp er niets tegen. Ik was warm en koud tegelijk. Af en toe had ik een bonzende hoofdpijn. Ik bevond me in een toestand die het extreme tegendeel vormt van welbevinden. Het lichaam was een bron van menigerlei afschuwelijke, heel moeilijk te beschrijven sensaties. Het was alsof mijn botten in brand stonden, of de samenhang tussen mijn lichaamsdelen was verbroken, armen en benen leken van plastic. Terwijl ik gewoon geluid kon voortbrengen, had ik het gevoel geen woord te kunnen zeggen. Doordat ik niet aan mijn interpretatie van de toestand twijfelde, overwoog ik zelfs niet of mijn mateloze gevoel van misère niet een onthoudingsverschijnsel was, optredend bij het stoppen met angstwerende middelen gecombineerd met de malaise die bij de depressie behoort. Leven kon ik niet en dood wilde ik niet. Ik klampte Nolen, die met zijn assistent binnenkwam aan en zei dat ik niet wist waar ik het zoeken moest. ‘Ik heb mijn patiënten nooit zo laten lijden,’ voegde ik hem toe. ‘Haldol wil ik, ik sta erop, ik ben hier toch vrijwillig?’ Antwoord: ‘U zult van mij nooit haldol krijgen. U weet, dit soort middelen helpen niet bij uw depressie. U heeft die lang gehad en u kunt er alleen maar bijwerkingen van krijgen.’ Ik wist dat hij gelijk had. Nu haldol geven zou een misser zijn. Toch


113 gebeurt het vaak. Toen ik Nolen later de afdeling zag verlaten, klampte ik hem weer aan en zei: ‘Nolen, doe iets, ik kan het niet uithouden.’ Antwoord: ‘Dat zal toch moeten.’ Ik werd er toe aangemoedigd zoveel mogelijk actief te blijven tot ik andere medicatie zou krijgen. Het geschilder werd nog chaotischer. Ik maakte een dagelijkse wandeling en kon me op het terrein maar niet oriënteren. De weg voerde naar het ‘winkeltje’, dan bij het voortzetten van de rondtoer over het terrein kwamen we langs een hok met exotische kippen. Sjokkend ging ik mee. Ik bood nu zelf het beeld dat ik zo vaak met deernis heb gadegeslagen: over het terrein van een psychiatrische inrichting beweegt zich zonder enige aandacht voor de omgeving een groepje patiënten die meer sjokken dan lopen. Ik zie ze weer voor me in hun grauwe gestichtskleding, nog gebruikelijk toen ik mijn psychiatrische loopbaan begon. Ik zou veertig jaar geleden in deze toestand ook gestichtskleding hebben gedragen. De enige woorden die mij uit de keel kwamen waren: ‘God, God, o God.’ Alleen als een wanhopige verzuchting, of toch, omdat je weet, meent, gelooft, dat er één is, die je om hulp kunt vragen, al voel je je in de hel?


114

Hoofdstuk 9 Beter worden Door de depressie en de onthoudingsverschijnselen bij het stoppen met angstwerende middelen voelde ik me ellendig. Na het een week zonder medicatie te hebben moeten stellen, kreeg ik de eerste tabletjes tylciprine, een medicament waarover ik later een enkele opmerking zal maken. Nolen en Noortje hadden hun hoop erop gevestigd, zelf verwachtte ik er niets van. Wat zal een buitenissig anti-depressivum baten tegen een dementie? De ene heldere herfstdag volgde op de andere. De bomen lieten hun bladeren vallen. De groenvinken brachten hun bezoeken aan de rozebottels die een onuitputtelijke voorraad voedsel schenen te bevatten, als het kruikje van de weduwe van Sarfat. Op gezette tijden vlogen witte vogels zeewaarts: ‘'t Zijn de meeuwen die gaan vissen bij de wederkeer der eb.’ Af en toe drong het plotseling tot me door dat er zich een verandering in mij voltrok, dat er een proces op gang was gekomen, de overgang van de ervaring ik-ben-in-de-hel naar een draaglijker leven. De voortdurende paniek luwde. De kwellende lichamelijke sensaties verdwenen, het afgrondelijke onwelbevinden maakte plaats voor een gewoner beleven van mijn eigen lichaam, mijn eigen bestaan. Een prachtige herfstdag. Noortje en ik wandelden in het duinbos dat tegenover het Psychiatrisch Centrum ligt aan de andere kant van de weg Den Haag-Hoek van Holland. We zaten samen op een bankje in de herfstzon, midden in het bos, dat geurde naar kruiden en paddestoelen. ‘Is het werkelijkheid dat ik gewoon met je praten kan, terwijl ik dacht dat je Noortje niet was? Als ik wel dacht dat je Noortje was, meende ik je leven verpest te hebben.’ ‘Ja, we zitten hier echt samen op een bankje. En ik heb je al ontelbare malen proberen duidelijk te maken, dat je mijn leven absoluut niet hebt bedorven. Ik heb een heel goed leven met je gehad. En zouden ons niet nog wat goede jaren te wachten kunnen staan?’ Beleefde ik op die momenten een stralend geluk? Neen, een schemer van hoop als het eerste krieken van de dageraad. Pas later merkte ik: het is nu toch een beetje licht geworden. Ik vroeg haar de volgende keer mijn fototoestel mee te brengen. Ik zag weer dat licht licht was, dat alles zijn eigen kleur had.


115 In het door mij geschreven leerboek Hoofdsom der Psychiatrie raad ik een groep medicamenten met klem af als anti-depressiva, met name de zgn. MAO-remmers. De stof werd ooit gebruikt tegen te hoge bloeddruk, maar bleek ook een krachtig anti-depressieve werking te hebben. Vroeger zijn er enkele ongelukken mee gebeurd met dodelijke afloop. Gecombineerd met bepaalde eiwitstoffen die vooral in schimmelkazen zitten, zoals Gorgonzola, Rocquefort, Camembert en ook in rode wijn en haring, veroorzaken deze stoffen bloeddrukstijgingen die in enkele gevallen zelfs dodelijk zijn geweest. Het is de grote verdienste van Nolen, deze stoffen toch weer te hebben toegepast en het bleek dat, wanneer men een bepaald dieet houdt, de bloeddrukstijgingen niet voorkomen. Sommige ernstige, zelfs psychotische depressies, dat wil zeggen depressies met waandenkbeelden, zoals ik had, reageren veelal niet op de gebruikelijke behandeling met anti-depressiva (eventueel in combinatie met anti-psychotica), vaak wel op deze MAO-remmers. De stof die ik voorgeschreven kreeg, heet tylciprine. Ik moest dus dieet houden en kwam aan de ‘tylciprinetafel’ te zitten, waar niets werd opgedist dat kwaad kon. Met een andere bijwerking die niets met voeding te maken heeft, plotselinge bloeddrukdalingen bij opstaan, leerden we rekening houden. Docent in de psychiatrie schrijft leerboek, raadt een medicament met klem af, gaat lijden aan een depressie en wordt beter wanneer hij deze stof krijgt toegediend. Getallen zijn een diep mysterie voor me en mogen dat blijven. Wel ben ik nieuwsgierig hoe groot de kans is volgens de kansberekening dat gebeurt wat mij overkwam. Wanneer dit boek een roman zou zijn zou iedereen opmerken: ‘Hoogst onwaarschijnlijk, buitengewoon gezocht.’ De lezer weet het: dit is een getrouw verslag en geen fictie. De hoofdverpleegster vroeg me bij haar te komen in verband met enkele wijzigingen in het programma. ‘U weet dat dr. Nolen graag wil dat u uw ervaringen opschrijft. Dat iemand met uw vakkennis zo ziek wordt, en in staat is zijn belevenissen te beschrijven, wanneer komt dat nu voor? Er is behoefte aan meer inzicht in de zelfervaring van patiënten met een melancholie. En verder wil ik u vertellen dat u naar de grafische afdeling van de Brink, de centrale arbeidstherapie kunt gaan om er te schilderen. De mogelijkheden daar zijn uiteraard groter dan we u in het kader van de therapie op de afdeling kunnen bieden en het is goed dat de dag daardoor duidelijker wordt ingedeeld.’ En zo legde ik de volgende morgen de weg af die ik nog vele malen zou gaan. Uit de verte woeien geluiden over die precies leken op wat ik hoorde in de grote holle stationsruimten wanneer ik vroeger door Duitsland zuidwaarts reisde. De verbindingen die de reiziger die de trein heeft verlaten ten dienste staan, worden op bijna sacrale toon


116 afgekondigd. Nancy vertelde me later dat je bij een bepaalde windrichting geluiden van de fruitveiling in het Westland kon horen; daar kwamen de roepstemmen vandaan. Ik maakte kennis met degene die in de komende maanden zeer veel voor me ging betekenen: ‘U komt hier werken. Bent u de schrijver van het boek dat ik voor een aanvullend examen heb moeten bestuderen?’ vroeg Jaap van der Knoop. ‘Straks komen de patiënten uit andere paviljoens. Vindt u het niet moeilijk om hier te zijn? Ik heb gehoord dat u ook al schilderde voor u ziek werd, is het niet? U kunt de draad weer opnemen!’ Ik vertelde hem dat ik al lang geen kwast meer aangeraakt had en dat ik meende daar mijn tijd mee verdaan te hebben. Jaap merkte op: ‘Hier zou het wel eens een bijdrage kunnen zijn voor uw genezing. Ik denk dat het het beste is wanneer u een beetje houvast hebt voor wat u gaat maken.’ Het klikte onmiddellijk tussen ons, hij heeft een grote bijdrage tot mijn genezing geleverd. ‘Hebt u geen foto's thuis? Fotografeert u?’ Ik vertelde hem dat ik toen ik vijfentwintig jaar rijksambtenaar was, een maandsalaris extra had gekregen en dat ik daarvoor een camera had gekocht met een zoomlens. Hij liet me de verf zien, een weelde van gouache en acrylverf en ik bespeurde enig welbehagen bij het zien van de grote, royale tubes. ‘Waarom zou u niet uitgaan van een door u gemaakte foto en de kleuren toepassen van een schilderij waar u van houdt?’ Zo kreeg ik houvast op twee manieren, wat de vorm betreft aan een foto, wat de kleur betreft aan een bestaand schilderij, en dat betekende: niet verdrinken in een oneindige hoeveelheid mogelijkheden die een wit vel en een groot assortiment van kleuren bieden. Mijn initiatief kwam terug, de remming week. Ik wilde naar een winkel met schildersspullen, Hanneke noemde een adres, en zo liepen Noortje en ik in de Passage in Den Haag en stapten over de drempel van een verfwinkel. Ik kocht ietwat beschroomd, doch met een plezierig gevoel dat ik van vroeger kende, enkele tubes verf. Het leek me prettig iets te maken met verf die van mezelf zou zijn, ook al had Jaap genoeg kleuren te bieden. Ik was met de paar tubetjes zo blij als duizend kinderen op Sinterklaas en beleefde het als een wonder weer iets te kunnen willen en wensen. Een verlamde die opeens merkt weer op zijn benen te kunnen staan en te kunnen lopen, zou niet verbaasder en meer verheugd zijn, dan ik was. Niets te kunnen willen, wensen of verlangen is een symptoom van depressie. Doordat de angst, de paniek in mijn ziekte zo op de voorgrond stond, nam ik de interesseloosheid, het geen-lust-hebben-tot-iets en geen-lust-hebben-aan-iets nauwelijks als een extra bron van ellende waar. Toen mijn belangstelling en mijn verlangens terugkwammen, merkte ik hoe vreselijk het niet hebben ervan was geweest.


117 Ik wilde in de verwachting dat het me impulsen zou geven Mondriaans ‘Bos te Oele’ in het Gemeentemuseum in Den Haag terug zien, een van mijn lievelingsschilderijen. Ik had jarenlang nergens heen gewild, was er slechts op uit gegaan om de tijd te doden. Ergens heen willen impliceert dat de aardrijkskunde van de ziel zich gaat herstellen. De ruimte wordt weer geordend, er ontstaat weer een hier en een daar. De geestelijke horizon breidde zich uit. Zou ik Cézanne's ‘Mont St. Victoire’ in het Kunsthaus in Zürich ooit weer kunnen bekijken, dat ik gezien had op weg naar Lindau? Uiteraard legde ik het Noortje voor. ‘Waarom niet, als je dat wilt, wat staat je in de weg?’ Soms merkte ik pas dan tekenen van genezing, wanneer Nolen me erop attent maakte. ‘Ik heb de indruk dat u niet meer psychotisch bent,’ zei hij op een zekere morgen. ‘Volgende week is uw trouwdag, zou u niet proberen met Noortje in de stad te gaan eten?’ ‘Zoekt u iets uit waar ze rekening houden met mijn dieet?’ vroeg ik hem. De dag brak aan en het bleek dat ik na jaren weer iets fijn kon vinden. We keken elkaar aan en ik dacht: misschien hebben we nog enige tijd samen, TIJD. Wat er na eventuele genezing verder nog mogelijk zou kunnen zijn, daarover dacht ik niet. Noortje was alles en volkomen genoeg. Af en toe was ik angstig voor de angst. Angst is als een monster dat zich in de hoek van de kamer onzichtbaar maakt en poten heeft als een sprinkhaan. Opeens kan de paniek toch weer op je springen. Als ik over het terrein liep zag ik boomgroepen, de blauwe horizon erachter die ik wel zou willen gebruiken voor een werkstukje. Het deed me prettig aan dat Jaap sprak over ‘je werkstuk’ en ik herinnerde me dat Allan, die ik zolang niet meer had gezien, sprak over ‘schilderwerkjes’, ook wanneer ik een machtig groot doek had gebruikt. Zo herstelden zich de ruimte en de tijd van mijn belevingswereld. Het gruwelijke isolement week steeds meer. De zichtbare werkelijkheid ging me weer boeien en ik kreeg ook meer greep op de realiteit. Als ik een mooi plekje gezien had, wist ik dat heel goed terug te vinden op het aanvankelijk een doolhof schijnende terrein. Hetgeen ik hier beschreef, is niet het enige dat door het bezig zijn met verf werd bewerkt. Ik deed een voor mij existentiële ontdekking. Ik merkte dat het me lukte opkomende angst de baas te worden door het maken van schetsen of het bekijken van foto's, dit alles met het oog op schilderwerkjes die ik de volgende dag wilde gaan maken. Men kan angst afweren met activiteiten. Mensen kunnen druk, ‘freakerig’ bezig zijn terwijl hun ontgaat dat ze zo angsten wegwerken, afweren. Ik was mij zeer helder bewust hoe angstig ik geweest was, en evenzeer dat af en toe de angst nog op de loer lag. Ik had nu een


118 techniek gevonden om me boven de angst uit te werken en na enige tijd werd de gewaarwording dat er angst dreigde steeds minder intens. Dat had consequenties. Mijn verplegers zagen me in het vervolg nauwelijks zonder schetsboek, aquarelblok, en dikwijls ging ik op pad met mijn fototoestel in de aanslag. Ik ging me weer enigermate gewoon voelen, het besef keerde terug dat Noortje Noortje was, haar aanwezigheid maakte me niet meer angstig, integendeel, ik verlangde naar haar komst en was blij wanneer ze bij me was en we erop uit gingen. Ik hoefde niet meer zo dwangmatig te denken, dat ik haar leven had bedorven. Ik voelde me weer leven, een ervaring bevestigd door het volgende. Met Yvon had ik een enkel woord gewisseld toen ik nog psychotisch was. Ik vroeg haar of ze een godsdienst had, omdat ik het vreselijk vond dat een zo aardige vrouw in de hel zou komen. Toen ik nog ziek was, ging mijn belangstelling voor haar niet verder dan bekommerde overwegingen over hetgeen haar in de eeuwigheid te wachten zou staan. Nu ging ik merken dat ik mijn ogen niet van haar af kon houden. Ik zag hoe ze haar handen bewoog wanneer ze mes en vork hanteerde en hoe ze breipennen deed bewegen in een ongelooflijk tempo zoals een pianiste die het derde pianoconcert van Prokofiev speelt. Ik genoot van haar figuur. Hoe haar grijzende haar uitliep in een puntje boven het kuiltje van haar nek deed me meer dan het fraaist geschilderde portret van Titiaan. Verder zal ik niet amplificeren omtrent hetgeen in het bijzonder mijn aandacht vermocht te wekken. Het lukte mij telkens weer de corveelijst zo te beïnvloeden dat ik met haar samen ongeveer tweehonderdvijftig voorwerpen had af te wassen en af te drogen zodat ik enthousiast bezig was met een activiteit die ik evenals bedden opmaken nog maar kort geleden met smoesjes en listen had weten te saboteren. Wanneer ze deed alsof ze me wegstuurde - ‘Ga toch schilderen, Piet’ - wist ze dat ik zou zeggen: ‘Dat kan altijd nog.’ Gaan we wandelen met Truus om kwart voor zeven? Dat deden we iedere dag met zijn drieën, een vaste route, langs de kerk, onder zware eiken door, die steeds meer blad verloren, langs een hok met uitzonderlijke kippen, vreemd van vederdos en bouw. Geen zwijgend voortsjokken meer. Onze gesprekken hadden niet het kwaadaardige van roddel, maar wel hetzelfde thema en gingen over verplegenden, patiënten, hun familie en hun relaties. ‘The proper study of mankind is man.’ Wat je voelt, blijkt dikwijls uit ‘kleinigheden’. Truus, een struise vrouw, hartelijk en met een beeldend taalgebruik, was vrijwel altijd van de partij. Ze nam scherp waar en ze ontmaskerde verhullende praatjes. Haar uitspraken over psychiaters zouden, verzameld in een boekje, verplichte lectuur voor assistenten in opleiding moeten zijn. Daaruit zouden ze kunnen leren zich niet gewichtig en plechtig voor te doen, zich niet


119 onnodig afstandelijk op te stellen, niet in verten te staren alsof het grote geheim daar geopenbaard gaat worden of met een ‘fijn glimlachje’ om de mondhoeken te zwijgen en te hummen waar best een gewoon Nederlands woord zou kunnen worden gesproken. Met haar heb ik voor het eerst weer gelachen en niet zo weinig, vooral wanneer ze mijn collega's imiteerde. Ze wist overigens nog steeds niet dat ook ik tot het gilde behoor, door haar zo levendig ‘daargesteld’. Wanneer we bij de lunch ons ietwat luidruchtig uitten, zei meneer L., burgemeester van een middelgrote stad: ‘Jullie genezing schijnt mee te brengen dat het hier een wilde boel wordt’, een tikkeltje overdreven. Voor de klok van zeven uur was ik doorgaans het bed al uit om met Yvon thee te drinken, benieuwd wat voor trui ze vandaag zou aan hebben. Haar zangerige Rotterdams kwam mij welluidender voor dan het meest zoetvloeiende Italiaans. Het leven in een psychiatrisch ziekenhuis kan men zich pas goed voorstellen wanneer men het heeft meegemaakt, het bevindelijk heeft leren kennen zoals de ‘oude schrijvers’ zeggen. Het was avond. Een novemberstorm gierde om het paviljoen. Rob, die mij er zo tactisch op had gewezen dat ik een lichaam had, vroeg me vele malen: ‘Gaat u mee, meneer Kuiper, dan meten we de bloeddruk, liggend en staand.’ Toen deze dikwijls te laag bleek, kreeg ik een bloeddrukverhogend middel. Wat eerst als een ritueel verliep waarbij ik zweeg, werd een gelegenheid tot gesprekken en ik praatte heel graag met Rob en leefde mee met de komst van zijn eerste kind. Hij was zeer constant in zijn houding, we mochten hem allemaal heel graag. Meneer L. schreef een van de vele brieven aan zijn vrouw, een aristocratische dame. Mevrouw De H., die een vreselijk verlies had geleden, voerde met Rob een gesprek in een hoekje apart. Meneer V., pas opgenomen, was kennelijk angstig, merkte ik toen ik opkeek van het vel aquarelpapier waarop ik een schilderwerkje voorbereidde. Ik ging tegenover hem zitten. ‘Dat had ik nu zo gehoopt, dat u een praatje met me zou maken,’ zei hij. ‘Ik hou het niet meer uit. Zou ik mijn vrouw maar niet bellen, dat ze me komt ophalen? Ik heb haar zo vreselijk slecht behandeld.’ ‘En waarschijnlijk ook bedrogen,’ opperde ik. Hij: ‘Hoe weet u dat? En op het werk heb ik de kantjes eraf gelopen, en gefraudeerd.’ Ik: ‘Thuis niet stil kunnen zitten, naar vrienden, het ook dan niet uithouden, angst op straat en thuis, denken dat je ziek bent en je ook ziek voelen. Inslapen, wakker worden en dan de afschuwelijke lange nachten, de hopeloosheid dat de tijd niet wil voorbijgaan, drie uur, vier uur, het vale licht aan de horizon, weer een dag die ik niet verdiend heb en te geremd om tot iets te komen.’ Hij: ‘Zo is het precies, maar hoe weet u dat allemaal?’ Ik:


120 ‘Ik ben hier toch ook.’ Hij liet een foto zien, van een echte Hollandse pater familias, met kinderen en kleinkinderen om zich heen en ik vroeg hem: ‘Klopt het beeld dat ik voor me zie met uw voorstellingen dat u als vader, man en grootvader gefaald zou hebben? Ik geloof daar eigenlijk niet veel van. Dat denkt u omdat u depressief bent.’ Hij: ‘U wist niet alleen veel van mij zonder dat ik het u verteld heb, maar met u praat ik zo makkelijk. Hoe zit dat nu?’ Nu ‘humde’ ik voor een keertje en ried hem aan niet te doen wat hij wilde, naar huis te gaan, doch toch maar tylciprine te proberen en ik gaf hem als argument: ‘Al ziet u er niets in, u kunt het voor uw vrouw opbrengen, dan maakt u voor zover nodig ook nog iets goed. Ik verwachtte er ook niets van, helemaal niet.’ Het slot van het gesprek was: handengeschud en veel dank. Ik dacht aan het verhaal van het dwergje Piggelmee. Piggelmee had het ‘tovervisje uit de zee’ overvraagd en is alles kwijt. Hij kan het terugkrijgen door een goede daad te doen maar hij krijgt vooralsnog niets terug, want hij doet goede daden om goede daden te doen, tot hij een in een strik gevangen konijn uit medelijden bevrijdt. Hij begeeft zich naar de zee. Stil is de avond en kleine golfjes spoelen over het strand. De zon neigt ter kimme, een grote, eerst gouden, dan rode bol. Piggelmee weet het zeker. Het tovervisje zal zich manifesteren. Maar ditmaal is het geen visje, maar een machtig wezen, oprijzend uit de wateren. ‘Piggelmee, jij hebt toen je het konijn bevrijdde niet aan goede daden gedacht, maar je leed omdat het dier leed. Omdat je hebt begrepen wat ik bedoel, heb je mij voor het laatst gezien. Ik keer terug naar de diepten der zee, waar ik me thuis voel, in de stilte. Ga nu maar kijken, je huis staat er weer, Piggelmee, je vrouw wacht op je. Ik heb alles weer goed gemaakt omdat je jezelf had vergeten.’ Als hij op de top van het duin staat, kan Piggelmee nog juist in het laatste licht zien dat zijn wensen onverdiend vervuld zijn. Nog steeds werd ik bedreigd door de gedachte alles verknoeid te hebben, niets meer te kunnen overdoen, en de verleiding was groot goede daden te willen verrichten, om toch nog maar iets goed te maken. Ik vertelde hoe ik mijn angsten kon bestrijden, nu moest ik me te weer stellen tegen schuldgevoelens en zelfverwijt, en die strijd was niet minder zwaar. Een overmaat aan schuldgevoelens kan er de oorzaak van zijn, dat je treurend over de vele gaven die je niet gebruikt hebt, ook de tijd die vóór je ligt verdoet, waardoor je een lot over je afroept, als van de alcoholicus die redeneert: ik houd niet op met drinken, want dan had ik wel eerder kunnen ophouden. Gepieker over de toekomst maakt het onmogelijk de tijd die je nog hebt, vruchtbaar te maken. Ik stelde mijzelf niet de strenge eisen die


121 het tovervisje aan Piggelmee stelde. Ik deed nu wat voor de hand lag, wat anderen graag wilden en ik zelf graag deed. Ik keek niet naar binnen, vroeg me niet af hoe het met mijn ziel gesteld was. Er is geen weg tot jezelf dan via de ander en via activiteiten. Toen kwam het eerste komische voorval. Nolen leidde weer de bij ons allen zeer geliefde wekelijkse zitting, waarin hij met ons sprak over onze ziekte. Hij beschouwde zijn medische inzichten niet als onuitsprekelijke geheimnissen, maar vertelde over enzymen, slaap en depressie en gaf ampel stof tot gesprek. Uiteraard, dat wil zeggen uit mijn aard, toen ik me beter voelde, kon ik mijn mond niet houden en vroeg aandacht voor de psychologische aspecten, niet zonder enige vriendschappelijk bedoelde neiging tot polemiek en tegensprekerij. ‘Ja, maar collega,’ ontviel mij. Het woord ‘collega’ was eruit voor ik het had gemerkt. Truus schrok ervan en het eerste wat ze deed, was na de bijeenkomst naar Dirk, één van de verpleegkundigen, gaan en hem deelgenoot van haar schrik maken. Aldus Truus later: ‘Ik naar Dirk, want Ingrid was er niet. Ik zeg: Dirk zeg ik, ik ben zo geschrokken en overstuur. Het ging met meneer Kuiper zo aardig nu hij een poosje tylciprine heeft gehad, maar nou gaat het mis met hem. Wat jammer, het is toch een aardige man, dat vinden we eigenlijk allemaal, al schildert-ie de hele dag of leest-ie over schilderijen. Misschien is dat zijn vak. Nu wordt-ie manisch of nog erger, een soort psychose met een waan, want hij zegt “collega” tegen dr. Nolen, moet je denken. Dr. Nolen laat dat maar gaan natuurlijk, zo is hij wel, maar ik schrok me lam, wat jammer nu toch.’ Dirk vond niet dat er veel redenen meer waren om verborgen te houden wie ik was en wat voor beroep ik had en zei: ‘Meneer Kuiper is inderdaad arts en kan “collega” tegen dr. Nolen zeggen en niet alleen dat, hij is psychiater, en zelfs hoogleraar in de psychiatrie.’ Truus: ‘Jij bent een kinderachtige kerel. Jij hebt niet met mij de gek te steken over de terugval van meneer Kuiper. Yvon en ik in het donker met een professor aan de wandel op het terrein van een gekkenhuis. Dat ik nooit met een professor zou spreken, heeft voor mij altijd vastgestaan.’ Blijkbaar had Dirk haar toch weten te overtuigen. Na dit voorval had het ‘Piet’ waarop ik tegenover Yvon en Truus stond, plaats gemaakt voor ‘meneer Kuiper’. ‘Wat is er met jou aan de hand, Truus, wat heb ik voor verkeerds gedaan dat ik weer meneer ben?’ De vertrouwelijkheid herstelde zich snel en af en toe plaatste ze voltreffers: ‘Als jouw moeder niet had gewild dat je zo iets bijzonders had moeten worden in je leven, had je hier helemaal niet gezeten, man. Maar’ - dit tot mijn troost - ‘als we zo met je wandelen, dan ben je toch een heel gewone, bijzonder geschikte kerel. Ze zijn best op je gesteld, niettegenstaande die wat dwaze Wassenaarse spraak. Kan je dat nog niet een beetje afleren?’ Ik ver-


122 telde haar dat ik plat Soesters gepraat had en dat heb afgeleerd door het onderwijs van een zeer deftige leraar Grieks, De Marez Oyens. Zodra we aan de beterende hand waren, gingen we er regelmatig gedrieën op uit. Toen we weer eens ronddwaalden door de zalen van het Haagse Gemeentemuseum, becommentarieerde Truus: ‘Die Mondriaan is gek geworden, net als wij, reken maar, anders was-ie toch mooie landschappen blijven schilderen in plaats van die akelige dooie blokjes. Schilder jij maar eens zo'n landschap na, zie ik je nog niet gauw doen, al kan je aardig uit de voeten met de kwast. Die blokjes, dat kan iedereen, de meest duffe huisschilder.’ Mevrouw Van Nes bezocht me, Yvon en Truus waren meteen volop met haar aan de praat. Telefonades met Noortje iedere avond, niet over angsten dat ik het niet uit zou houden, maar over geschilder en andere zaken. Telefonisch gesprek met mevrouw Lampl-de Groot. Zij: ‘Je weet niet hoe blij ik ben. Freud’ - die haar analyticus was - ‘schreef, zoals je weet een stuk, “Trauer und Melanchohe”, dat jij als een van mijn beste vrienden aan die razernij van je geweten moest worden blootgesteld. Ik ken het beeld uiteraard heel goed, maar om het bij je vriend te zien, wat verschrikkelijk en ook voor Noortje. Wat zal ze blij zijn dat je zo snel aan het beter worden bent.’ Reinier: ‘Ik vind het moeilijk mijn leermeester te horen praten vanuit een psychiatrisch centrum, nu meer dan toen je ziek werd. Je bent kennelijk veel beter, hè?’ Van Allan hoorde ik niets. Hij was bang, dat zijn stem zelfs door de telefoon me angstig zou maken, vertelde hij later. Een stille avond. Mevrouw De H., die me bemoederde en met wie ik zeer meeleefde, moest stoppen met de tylciprine vanwege haar hart. Ze werd overgeplaatst en wij gingen haar, met een bloemetje, opzoeken in een van de statige oude gebouwen onder hoge eiken, het paviljoen waar ze verpleegd werd. Ze had heimwee naar ons paviljoen, ze verlangde naar ons, en vond het moeilijk met patiënten samen te worden verpleegd die kennelijk aan heel andere ziekten leden dan aan een depressie. Haar zwager was bij haar op bezoek. ‘Mag ik u iets zeggen, professor?’ Ik schrok. ‘Doe ik zo professorachtig?’ vroeg ik. ‘Neen, helemaal niet, maar het is even wennen. Mag ik dokter Kuiper zeggen?’ ‘U zegt wat u prettig vindt.’ ‘Wat was u er vreselijk aan toe. U liep gillend rond. En u hebt zelf de psychiatrie onderwezen, hè? Weet u wat ik dacht? Die man is van de duivel bezeten en ik mag het u wel zeggen, ik heb voor u gebeden, iedere dag.’ De tranen schoten me in de ogen. ‘De Here God valt wel ernstig te nemen, dokter Kuiper, maar u was bang voor Hem, dat hoeft niet. We hebben een Borg en Zaligmaker die voor ons instaat, wanneer we Hem willen aanvaarden en dat we Hem aanvaarden, ook daar zorgt Hij zelf voor. We maken allemaal fouten en als je


123 zo'n hoge positie hebt, tellen die zwaarder. Wanneer u zegt dat u dingen verkeerd hebt gedaan dan zult u zich niet vergissen. Maar dat betekent helemaal niet dat u daar voor eeuwig straf voor zult moeten ondergaan. U zult ook wel eens hebben gezongen: “Hij heeft om onze ziel te troosten van ons de schuld en zonden weggedaan”.’ Hij bleek mijn vriend ds. Leendert Kievit te kennen. Bij het afscheid: ‘Blij met u te hebben kunnen praten, dokter. Wat een verrassing, onverwacht zo'n gesprek te kunnen hebben. Dat zal ik nooit vergeten.’ Ik ook niet. Truus was al teruggekeerd naar ons paviljoen, Yvon en ik verdwaalden op het grote terrein voor de zoveelste keer, de produktieve verdwalingen. Ik beleefde de situatie alsof het een scène uit een film was. De herfstwind gierde niet, maar suisde door de takken. Lichten van de straat in de verte en hier en daar vanuit ramen der paviljoens. Af en toe een angstige kreet van een patiënt met een nachtelijk delier, al 's avonds. Als het met iemand klikt, dringt zich de overtuiging op dat je elkaar niet toevallig hebt ontmoet. Er was weer een maandag aangebroken en we wandelden naar de muziektherapie, Truus, de anderen en ik. Met mevrouw Wijsenbeek, door veel van mijn medepatiënten Gabi genoemd en zeer geliefd, had ik af en toe gesprekjes. Ze ging op me in zonder me door veel extra aandacht uit de groep te isoleren. Vreemd kwam het me voor dat velen weinig beleven aan de Pastorale van Beethoven, een stuk dat mij toch heel toegankelijk lijkt. De symfonie ‘ligt in het gehoor’ en je kunt er voorstellingen bij oproepen. Waarom mevrouw Wijsenbeek niet gedeelten van de Krönungsmesse van Mozart het horen, weet ik niet. ‘Dona nobis pacem’ is toch de wens van ons allen. Dat ik gedurende het luisteren naar muziek naast Yvon wilde zitten, zal niemand verrassen. Er werd een stuk muziek gespeeld dat Truus onmiddellijk kon thuisbrengen. Ik had geen flauw idee. Iets van César Franck, meende ik. Het was de Passacaglia van Bach. ‘Nu iets heel anders,’ kondigde ze aan. Plechtige aanloop, als een schrijdende melodie van Handel, ik voelde het: wat er nog aan ijs was van binnen, smolt. Ik ervoer het tegendeel van angst, intense veiligheid. Een regel waarvan ik de herkomst niet kende, schoot me te binnen: ‘mij weer doen ademhalen’. De stalen banden om borstkas en ziel geklonken lieten los. Mijn gedachten waren in Amsterdam bij Noortje, die zou komen op het bezoekuur. Zoals een schip de haven binnenvaart, vond de melodie haar evidente einde. Het was een gedeelte uit een der Concerti armonici van de Graaf van Wassenaar. Mevrouw Wijsenbeek ging de rij langs en richtte zich tot mij. Ze merkte dat iets uitbrengen me niet makkelijk zou vallen, en zei: ‘Probeer het maar.’ Tranen over mijn wangen, dat had ik in jaren niet meer gevoeld. ‘Wat vond u er van, kunt u het zeggen?’ Praten kon ik nauwelijks,


124 maar het zwijgen ertoe doen zou geheel in tegenspraak zijn met wat ik voelde. Ze glimlachte, zoals een moeder naar haar baby. Kille duisternis had plaats gemaakt voor licht en warmte, de lentewind streek langs verijsde hellingen. Ik voelde een onbegrensd, mateloos geluk. ‘Wat ik ervan vind...’ Lange pauze, tranen afvegen met de rug van mijn hand. ‘Dat het leven niettegenstaande al deze bittere, afschuwelijke ellende toch waard is geleefd te worden.’ Ik hoorde haar zeggen: ‘U bent beter, ik denk niet dat ik me vergis. Over een paar weken bent u hier weg.’ Met Nolen sprak ik regelmatig over ons vak, een grote bijdrage tot herstel van mijn ondermijnde zelfgevoel. ‘De passage over MAO-remmers zou ik maar uitje “Hoofdsom” verwijderen,’ merkte hij op, ‘en verdient het geen aanbeveling de DSM-III (het Amerikaanse classificatiesysteem) in je boek op te nemen?’ Ook kwam de vraag ter sprake hoe lang ik nog tylciprine zou moeten nemen. Het antwoord was krachtig: ‘In elk geval het komende half jaar, en als het moet de rest van je leven. Wat je hebt doorgemaakt mag nooit meer gebeuren.’ Toen ik Nolen zag op het gebruikelijke uur, vroeg ik hem: ‘Nu mag ik zeker weer zelf autorijden?’ ‘Zeker,’ was het antwoord, ‘maar misschien moetje eerst maar eens een keer rijden met een instructeur, je hebt bijna vier jaar niet meer achter het stuur gezeten.’ Daar had ik geen zin in. Ik vroeg het aan Hans, mijn huisarts, die is altijd behulpzaam. De volgende zaterdag - ik mocht de weekends naar huis - liet hij me tien maal invoegen op de grote snelwegen om Amsterdam en dirigeerde me naar en door straatjes die iedere automobilist, bekend met de binnenstad, vermijdt. Ook al had ik nog nooit met de nieuwe auto gereden, geen enkel probleem deed zich voor. Er werd een datum afgesproken voor het vertrek, dat nu snel naderde. De tijd ging nu sneller, ook sneller dan voor mijn ziekte. Ik merkte hoe ik aan mijn medepatiënten, verplegenden, vooral Jaap, maar ook aan de omgeving, bomen, wegen, de overvliegende kokmeeuwen gewend en gehecht was geraakt. Een gevoel van weemoed bekroop me. Yvon, Truus en ik wandelden onder de hoge eiken door, langs het hok met de buitenissige kippen, ‘zum letzten Male’. De bomen zullen er nog lang staan, het drietal zal er niet meer onder door wandelen, en toen ik later in een angstig moment naar ‘Bloemendaal’ terug wilde, rees onmiddellijk de gedachte: maar het zal niet meer zijn zoals het was, nooit meer. De herfst was voorbijgegaan. Verpleegkundigen, medepatiënten hadden verfsels meegekregen en naar huis meegenomen, Ingrid, Rob, Truus, Yvon en anderen. De bomen waren ontbladerd, ze maakten de indruk de westerstormen te verwachten en te kunnen verdragen. De boomstammen die ik daar buiten zag waren aan de ene kant


125 helgroen en de andere kant grijsviolet. De takken vormden figuren, prettig om naar te kijken. Ik was vertrouwd geraakt met het dagelijkse en wekelijkse ritme van het leven in het Psychiatrisch Centrum. Op gezette tijden sprak ik met ds. Visbeek. Nog een verandering is het vermelden waard. Gedurende de afgelopen jaren, tijdens mijn verblijf in de Valeriuskliniek en daarna, was mijn vermogen een psychiatrische diagnose te stellen verdwenen. Ik zag evenmin als een leek op dit gebied, ‘wat mijn medepatiënten hadden’ om het gemeenzaam te zeggen. De kijk van de psychiater kwam terug, maar met veel meer emotionele betrokkenheid dan vroeger. De angsten van anderen, van een ontroerende jongen die de vingerzetting van een cellosonate van Bach met me wilde bespreken, van een medepatiënt voortgedreven door zijn wanen, grepen me aan. Een jongeman vertelde mij psychotisch te zijn geworden nadat zijn vriendin het had laten afweten. Toen hij een gouache van me wilde hebben, kreeg hij die uiteraard, met het verzoek om die niet op het paviljoen, maar thuis op te hangen. Ik kon alle verzoeken onmogelijk ‘bijschilderen’, al wilde ik graag. Gedurende de koffiepauze hield ik gesprekken met medepatiënten waarbij ik alle moeite deed buiten psychiatrische vaarwateren te blijven. Het greep me aan wanneer ik een van hen rillend van angst zag rondlopen en merkte dat hij niet kon blijven zitten, maar dat het rondlopen evenmin soelaas bood. Ingrid liet me bij zich komen: ‘Meneer Kuiper...’ ‘Ik zeg Ingrid dus jij Piet, hè.’ ‘Dat valt me moeilijk. De staf maakt zich zorgen. Begrijp me goed, ik zeg niet dat u doktert, het valt ons juist op dat u dat in geen enkel opzicht doet en daar zijn we blij mee. Maar we maken ons zorgen dat u zich kennelijk de ziekte van de anderen en het verdriet dat dat meebrengt zo aantrekt. U hebt genoeg aan uw eigen pak op de rug, meer dan dat. Houdt u zich nu bij uw schilderen, lezen, uw bezoek en als u zorgen hebt over een medepatiënt, kom naar mij toe, dan zal ik zien wat we kunnen doen. Soms heeft dat grenzen, zoals u weet. Het is heel goed dat er een datum voor uw vertrek vaststaat. Veel beter. Het psychiatrische ziekenhuis is voor u niet meer de geschikte omgeving.’ Ingrid en ik konden het goed met elkaar vinden. De dag van het vertrek is aangebroken, Noortje en ik, geholpen door verplegenden, pakken de koffers. Gouaches en schilderspul vormen een vervoersprobleem apart. Er zijn taartjes bij de koffie en ik maak geen haast. Maar dan gaan we toch vertrekken. Medepatiënten staan op de stoep, verplegenden, de hoofdzuster en de centrale figuur uit deze periode: Nolen. Ik krijg een vriendelijk woord te horen dat me meer doet dan vele complimenten na geslaagde lezingen en minuten lang applaus: ‘U bent een voortreffelijke patiënt geweest, we zullen u missen, wij allemaal.’ Ik reed niet weg vóór Truus en Yvon van de


126 arbeidstherapie terugkwamen om me uit te wuiven. ‘We hebben een bloemstukje voor je, dat kunnen jullie thuis op tafel zetten.’ ‘Jij chauffeert, Piet?’ ‘Jazeker.’ We reden langs de populiertjes, ‘de Brink’, met de grafische afdeling, langs de telefooncel waar ik Noortje altijd als het even kon, belde, langs de kerk, en wachtten voor het verkeerslicht. Het flipte op groen. Niet naar Hoek van Holland, maar rechtsaf, de weg langs Den Haag. Dan draaien we noordwaarts en wanneer ik op de snelweg het gaspedaal een flink stuk naar beneden duw, geeft de druk in mijn rug bij het optrekken van de auto me hetzelfde gevoel als wanneer de kapitein van een grote oceaanstomer het teken heeft gegeven: volle kracht vooruit. Het is voorbij. Ik ben beter. Taartjes, bezoek, gesprekken, uiteraard de muziek die ik heb gehoord gedurende de muzieksessie en die het laatste stuk ijs heeft doen smelten. 's Avonds slaap ik in mijn eigen bed waar ik zulke afschuwelijke angsten heb uitgestaan, en ik slaap er niet alleen. Degenen die me begeleid hebben gedurende mijn ziekte komen op bezoek. Het zijn weken van soms diep geluk. Van Tilburg op bezoek; we luisteren naar ‘Ich will den Kreuzstab gerne tragen’. Gedurende mijn ziekte maakte muziek me doodsbang omdat ieder stuk een einde heeft en mij ervan doordrong, dat mijn leven een einde zal hebben. Hoe heb ik het gebruikt? De Goldberg-variaties, die ik in mijn ziekte vaak het klinken om de tijd door te komen, kon ik nog niet horen. De Krönungsmesse van Mozart is het eerste wat ik iedere dag, tylciprinisch vroeg op, om half zeven, hoor, keer op keer. Ik schilder veel en blijf het liefst in de buurt van Noortje die geduldig wacht tot ik weer helemaal op eigen benen kan staan. Sierk Schröder, het kunstenaars-echtpaar Pedron-Geels, die we leerden kennen toen ze ons Oggi en Bliss toevertrouwden, liet ik de schil derwerkjes zien, hetgeen aanleiding was voor veel prettige contacten waarnaar ik uitzag en waardoor de tijd werd ingedeeld. Ook Allan kwam terug. Hij is geenszins een vreemde meer voor me, maar de vroegere, zo vanzelfsprekende communicatie had zich nog niet hersteld. Noortje en ik trokken het land door om tentoonstellingen te zien. Van schrijven over mijn ziekte kwam nog helemaal niets. Wanneer ik gedurende mijn ziekte een schemer van hoop had, dacht ik: als ik beter ben, wil ik de kathedraal van Amiens terugzien. De lente naderde en we besloten naar Frankrijk te gaan, op de terugweg in Brussel te logeren, liefst op de Grote Markt, daar musea te bekijken en concerten te bezoeken. Het land was okergeel en bruin van kleur doordat al het gras was


127 bevroren; blauwe verten staken er indringend bij af. Na een tocht over golvende wegen bereikten we Amiens. 's Avonds schreef ik Yvon en Truus, en stuurde kaarten. De volgende dag lopen we de kathedraal van Amiens binnen. Kristalhelder licht stroomt in brede bundels door de ramen, weerkaatst en spiegelt in de marmeren vloer. Ik volg het lijnenspel van de gotische kathedraal die ik het liefste zie. De pilaren kunnen zo hoog oprijzen doordat ze zo stevig in de grond zijn verankerd. Zonder het licht zou de kathedraal er niet kunnen zijn, zonder degene naar wie een beeld aan een der pilaren verwijst, zou deze kerk geen betekenis hebben. Het is alsof iedere keer dat mijn blik het lijnenspel volgt, de ruimte zich uitbreidt, het licht intenser gaat stralen en het uitzicht omvattender wordt. Ik zag me weer zitten tijdens de muziektherapie, terwijl het ijs van binnen wegsmolt en de woorden die ik toen dacht, kwamen weer boven. ‘Dat het leven niettegenstaande diepe ellende toch waard is geleefd te worden.’


128

Hoofdstuk 10 De reddende verfkwast Dat het beloop van mijn ziekte een wending ten goede nam, schrijf ik toe aan het mij door Nolen gegeven geneesmiddel. Waardoor kon ik het hoofd boven water houden? Wat trachtte ik na het inzetten van het herstel zelf te doen om een op de loer liggende terugval te voorkomen? Regelmatige communicatie met anderen, gerichte activiteit werkte angstwerend en stemmingverbeterend. Vrienden en collega's die me aanmoedigden dit boek over mijn ziekte te schrijven, verzochten mij met klem: ‘Beschrijf nu eens zo precies mogelijk hoe het genezingsproces ging. Anderen kunnen er hun voordeel mee doen.’ Activiteiten verschaffen je nieuwe impulsen en zo versterkt de activiteit zichzelf. Het bleek dat het geschilder de band met de buitenwereld verstevigde, voor mij een essentiële aangelegenheid. Uit mijn waandenkbeelden bleek hoezeer ik van de werkelijkheid vervreemd was en teruggeworpen op mijzelf. Nu ontstond weer een stevige relatie met de omgeving. Daar het schilderen een belangrijke plaats in dit genezingsproces innam, ga ik er uitvoerig op in, en behandel de volgende vragen: Hielp het schilderen mij me op de werkelijkheid te blijven richten omdat het een activiteit was, onbeladen met conflicten en vrij van ambivalentie-problemen? Betekent schilderen voor mij in de eerste plaats de mogelijkheid gevoelens uit te drukken? Vorm en structuur, waarin drukt men zich uit? Gebruik ik het schilderen om driften, extra aangewakkerd door tylciprine eronder te houden, zoals pubers met sport en koude douches? Allereerst echter nog een enkele opmerking over de emotionele betekenis van muziek vergeleken met die van beeldende kunst. Muziek heeft voor mij grotere ontroeringskracht dan beeldende kunst. Geen schilderij grijpt mij zo aan als de Passacaglia van Bach, als opera's en missen van Mozart. Gefascineerd word ik minstens zozeer door schilderijen, tekeningen etc., en ik kan er met meer recht over meepraten. Geen noot kan ik lezen; hoe afbeelden, uitbeelden en verbeelden in zijn werk gaat is voor mij een niet geheel gesloten


129 boek. Wanneer ik hier en daar, om de problemen betreffende de structuur van kunstwerken te verduidelijken, naar muziek verwijs, dan is dat om de volgende reden: in muziek kan men de structuur, de vorm in reincultuur ontwaren. Muziek heeft immers niet een in woorden vertolkbare inhoud. Je zou denken: waar muziek zo diep in ons zijn woonstede heeft, en, naar ik aanneem, zo intens samenhangt met de eerste gevoelens uit onze levensgeschiedenis, zal met het weer opleven van het emotionele leven het vermogen door muziek te worden ontroerd zich het eerst herstellen. Het is immers voor de hand liggend genezing te beschouwen als de herhaling van een ontwikkelingsproces. Zo ging het echter niet. Het beeld van de dooi dient zich aan: het meeklinken van het innerlijk werd slechts mogelijk nadat de zon alle erboven zich bevindende lagen uit hun ijzige toestand had bevrijd. Hielp het schilderen mij me op de werkelijkheid te blijven richten omdat het een activiteit was, onbeladen met conflicten en vrij van ambivalentie-problemen? Ik zal later uiteenzetten dat er goede gronden zijn aan te nemen dat het worstelen met ambivalente, in zich tegenstrijdige gevoelens, de neiging tot depressief reageren doet toenemen. Welnu, schilderen had voor mij duidelijk de bijbetekenis van verzet jegens mijn ouders, opstand tegen het gezag, ook het gezag van binnen, mijn plichtsgevoel, mijn ‘Über-ich’. Ik herinner mij dat ik als jongetje van een jaar of zes een hardnekkige eetstrijd voerde die op de buitenstaander een komische indruk zal hebben gemaakt. Het niet eten was aanleiding tot menig bezoek aan huisarts en specialisten, en leidde tot hetgeen men ietwat te plechtig een vertrouwensbreuk tussen mijn moeder en mij zou kunnen noemen. ‘Neen,’ zei ze, ‘ik heb geen flesje slagroom in de havermout gedaan’ - de slagroom diende uiteraard om het magere jongetje te laten aankomen -, ‘dat proefje verkeerd.’ Een kleine speurtocht leverde het afdoende bewijs van het feit, dat ze niet geheel en al de waarheid sprak. Tussen de rommel in de vuilnisbak viste ik het lege flesje op en zette dat zwijgend op tafel naast mijn bord. Geen hap at ik ervan, omdat ik havermout toch al weerzinwekkend vond en met slagroom nog viezer. Tot op heden begrijp ik niet dat iemand warme melk wil drinken, terwijl het risico levensgroot is dat er zich een vel op bevindt. Een boekje waarin de gruwelijke nadelen van melk werden afgewogen tegen het vele goede dat wijn vermag te brengen, vond ik overtuigend. De eetstrijd werd voortgezet in de schoolcijferstrijd. Ik beschreef al dat de schoolprestaties op mijn zeventiende jaar opmerkelijk verbeterden. Wanneer ik heel koppig niet mijn huiswerk maakte, ging ik sierletters tekenen, een geheel en al steriele activiteit, het trekken van rechte en kromme lijntjes met


130 gekleurde inkt om hoofdletters heen, alles in het kader van een vierkant. Tekenen deed ik nooit. ‘Jij kunt niet tekenen,’ zei mijn vader, en in het vaststellen van een opvallend gebrek aan natuurlijk tekenvermogen zal hij zich niet hebben vergist. Maakte mijn neef een tekening waarbij mijn tante eerbiedig verzuchtte: ‘Een pentekening’, dan volgde mijn blik onafgebroken zijn werkzaamheden. Tekenen en met kleuren iets doen fascineerde mij. Maar zelf kwam ik er niet toe. De fascinatie door en het inzicht in schilderkunst stonden in omgekeerde verhouding. Schilderijen zag ik op geheel verkeerde wijze, namelijk als illustraties bij verhalen, of het nu bijbelverhalen waren of landelijke idylles, verluchtingen bij een tekst waarin beschreven staat hoe de boer zich met een bundel hakhout op zijn nek bij het vallen van de avond huiswaarts spoedt, de vrede bij de haard tegemoet. De vriendschap met Jos de Gruyter, ontstaan in Groningen, de lectuur van zijn boeken maakte aan dit misverstand een einde. Ik kreeg er enig besef van dat schilderijen en tekeningen niet slechts afbeeldingen zijn, doch een eigen structuur tonen, en dat picturale structuren met muzikale structuren vergeleken kunnen worden. Het zien van een houtsnede, hangend in de eetzaal van een hotelletje in de Harz, waarop een Duits stadje stond afgebeeld, maakte de zich voortdurend aanmeldende behoefte onbedwingbaar. Als ik het gevalletje voor mijn geestesoog oproep, dan schijnt het mij achteraf van rijkelijk truttige aard geweest te zijn, maar dat mag niet hinderen. Ik vond het treffend en zo ging ik aan de slag. Toen ik zelf schilderen tekenmateriaal ter hand nam en jaren verknoeide door het kiezen van juist dát materiaal, waarmee ik het allerslechtst uit de voeten kon, pastels en aquarelverf, op te brengen met penselen, waaraan ik nóg een grondige hekel heb vanwege hun slappe consistentie - ik wil voelen dat een stevige kwast weerstand ondervindt van linnen of papier - verweet ik mij met grote vasthoudendheid dat ik mijn tijd verdeed: je moet je verder in de psychiatrie verdiepen, je moet weer een boek schrijven of een artikel, dit is ‘Fahnenflucht’. Het moge dan niet zo'n tijdverknoeierij zijn als het drie maal zien van een James Bond-film of een western, maar toch... Geen sprake van dus, dat deze activiteit geen conflicten opriep, meer dan het urenlang kliederen en prutsen aan tropische aquaria. Mocht er al in mijn persoonlijkheid een conflictvrije sfeer zijn aan te treffen, dan bevindt deze zich niet hier. Het is telkens weer gebleken, dat ik mij het beste voel, wanneer ik mij op één ding richt, en dat is bezig zijn met de problematiek van mijn vak en wat daarmee samenhangt. Wanneer ik de kwast weer oppakte, ging deze activiteit me toch weer teveel beheersen. Toen mijn ziekte om zich heen greep, opperde mijn vrouw de mogelijkheid


131 of schilderen me althans niet af zou leiden. Ik wees haar voorstel ver van de hand: ‘Dat kan ik zeker niet.’ Een patiënt met een depressie is opgesloten in zichzelf, iemand met een psychotische depressie eerst recht. Het vermogen tot voelen kwam terug toen de tylciprine zijn heilzame werking ging ontvouwen. Gesprekken werden weer mogelijk. Ik kon weer gevoelens uitdrukken en zo luidt de voor de hand liggende gedachte: daar zal het schilderen ook wel toe dienen. Zo is het niet, althans niet helemaal. Ik heb nimmer het bezig zijn met verf gebruikt, alleen maar om gevoelens te ontladen, of leed uit te drukken, ontstaan door teleurstelling of innerlijke conflicten. Ik ga hier wat uitvoeriger op in: dat kunst voornamelijk of uitsluitend uitdrukking van gevoelens zou zijn, of het nu een schilderij, een symfonie of een vers betreft, is een hardnekkig misverstand, dat voortdurend door uitingen van zogenaamde deskundigen wordt versterkt. Deze ‘gevoelsoverhevel - of zelfexpressietheorie’ zou ik als halve waarheid willen aanmerken. Is kunst dan geen gevoelsuitdrukking? Begeven wij ons niet naar een concert om daar diep te worden ontroerd? De componist voelt, drukt zijn gevoelens uit in zijn compositie, de dirigent leest de partituur, verplaatst zich in de componist en hevelt op zijn beurt al deze gevoelens in de harten van de concertbezoekers over. Dat kunst meer is dan gevoelsexpressie is niet moeilijk aan te tonen. U leest een gedicht omtrent een ongelukkige liefde, bijvoorbeeld een sonnet van Shakespeare waarin beschreven wordt hoe zijn jeugdige beminde hem weer getergd en getreiterd heeft. Stel u voor dat een vriend bij u zijn hart komt uitstorten over de nare streken van zijn luimige, capricieuze vriendin, en het volgende vertelt: hij zou met haar op bezoek bij vrienden die een feestje hadden aangericht vanwege een of ander succes, en ze is, wanneer hij arriveert, reeds aanwezig met een ander manspersoon. Woede en verdriet strijden om de voorrang in zijn hart. O, zeker, hij weet dat we zeggen zullen: ‘Wordt het niet tijd om dat dametje met haar kwetsende grillen uit je leven te verwijderen?’ ‘Maar het was toch ooit zo goed,’ zegt hij, denkend aan de lange uren dat ze in zijn armen lag. Uw reactie op dit verhaal is toch van geheel andere aard dan op het sonnet van de al even wanhopige Shakespeare? Hoe komt dat? Dat zit hem in de vorm van de mededeling, beter gezegd de structuur. Daar onder versta ik - ik kom er op terug - geen gepolijste, levenloze vorm, maar maximale differentiatie binnen het kader van hechte eenheid, zoals een organisme een eenheid vormt van zeer verschillende delen. Weergave van gevoelens, zeker, zelfexpressie, zeker. Hoe zou het persoonlijke van de kunstenaar niet in het werk verschijnen, dat toch het allerpersoonlijkste is wat hij doet en te zeggen heeft. Doch deze expressie wordt gegoten in bepaalde structuren. En wanneer we ook


132 dat aspect, wellicht het belangrijkste, ontwaren, krijgen we inzicht in de betekenis van welke kunstuiting ook. Romantische kunst kan ons ertoe verleiden eenzijdig de nadruk te leggen op het gevoelsuitingskarakter van kunst. Maar we beschouwen een gotische kathedraal toch niet als zelfexpressie van de als regel onbekende architect? Dat een kathedraal een bepaalde opbouw heeft, is onmiddellijk duidelijk. Hetzelfde geldt in principe voor een vers, een schilderij, een muziekstuk, al zie je het aan een gebouw makkelijker. Ik herinner me heel precies wat me wanneer ik trachtte te schilderen bewoog. Iets trof me, dat wilde ik weergeven, opdat een ander ook deze indruk zo levendig mogelijk zou ondergaan. Mijn schilderwerkjes verzonken nogal eens in het moeras der ordeloze bontheid. Toen ik consequent poogde wat ik zag uit te beelden in decoratief werkende vlakken, kwam er wel eens iets tot stand dat niet alleen door mij aardig werd gevonden. De woorden ‘ik’ en ‘mij’ komen in de voorafgaande zinnen rijkelijk veel voor, maar het is duidelijk dat het gaat om het objectieve, dat wat buiten mij is, mij aanspreekt maar niet tot mijn ‘ik’ behoort. De zon in een bos, door de wind bewogen populieren, een licht golvend, bijna horizontaal weiland dat wordt begrensd door een rand van opgaande bomen tussen welker stammen door een eigenaardig groen van een maïsveld oplicht, dat boeit me. Wat ik wil is dus in zekere zin afbeelden, maar zeker uitbeelden nl. dat wat mij treft. Herinneringen komen boven. Jan Altink, schilder behorende tot de Groningse schildersgroep ‘de Ploeg’, leerde ik kennen nadat we een aquarel van hem hadden aangeschaft. Het klikte tussen ons. Samen gingen we op pad en zochten in de Italiaanse Alpen en het Centovalli (tussen Locarno en Domodossola, de zuidhelling van de Simplon), in zijdalen van zijdalen plekken om te schilderen. We logeerden in dorpsherbergen, we dronken grappa en de lokale wijn, vaak van superieure kwaliteit, en gingen er bij het krieken van de dageraad op uit, terwijl een ijzige kou van de toppen naar beneden woei, met forse doeken, vaak alleen te gebruiken wanneer de wind wat ging liggen, verf, flessen vol terpentina en andere ingrediënten. Wanneer hij zelf een eindweegs was gevorderd en ik voor de zoveelste maal vastliep, keek hij even en zei: ‘Zou dat wel kloppen, is het wel een tekenfout, ligt het niet aan de kleur dat die berg niet op z'n plaats wil blijven?’ Met een enkele haal van zijn kwast hielp hij mij over een hobbel heen die voor mij anders een onoverwinnelijk struikelblok zou zijn gebleven. Ik mis hem. Vaak is het alsof hij terwijl ik bezig ben, achter me staat en kijkt. In mijn innerlijk voer ik gesprekken met hem en het spijt me, dat wanneer naar mijn gevoel iets een beetje is gelukt, ik het hem niet kan laten zien.


133 Na de dood van Jan Altink kwam ik onder de hoede van de bekende portretschilder Sierk Schröder. Sierk is een kenner van de grote Florentijnen, en ging dikwijls naar het Louvre om tekeningen te bestuderen van Ingres voor wie hij een diepe bewondering koestert. Frans Hals is voor hem een onuitputtelijke bron van inspiratie en vreugde. Sierk bewonder ik om zijn noblesse, van zijn aanwezigheid gaat een groot welbehagen uit, hij is scherp en mild tegelijk en een toonbeeld van hetgeen Nietzsche ‘schenkende Tugend’ noemt. Wel zelden zal een grootmeester een leerling hebben gehad die slechter kon tekenen en dat hij juist mij een en ander vermocht bij te brengen, betekent dat hij ook als docent formidabel is. Hij leerde mij veel af, zoals het schilderen of tekenen in arabesk-achtige golvende lijnen en wees zijn leerlingen erop dat in de natuur hoekige en ronde vormen als contrast functioneren, dat in het rijk der organismen, van planten, dieren en mensen het een structurele wetmatigheid is dat kromme en rechte lijnen elkaar afwisselen. ‘Een bil heeft een rechte kant, een borst ziet er nooit uit als een half opgeblazen luchtballonnetje.’ Een naakt, een boom zonder rechte lijnen weergegeven, maakt een slappe, ‘zakkige’ indruk. Een tekening of een schilderij moet worden beheerst door een levend ritme. Zijn stellingen lichtte hij toe aan werken van Michelangelo en Velasquez en hij maakte duidelijk wat het verschil is tussen een pakkend werk en gladde perfectie, die de toeschouwer doet uitroepen: ‘Ziet hoe fraai en zinnestrelend, doch hoe melig en vervelend!’ Voorts leerde hij mij waarnemen dat een abstract schilderij, de moeite van het aanzien waard, beheerst wordt door dezelfde wetten als een figuratief conterfeitsel. En zo kom ik niet vanuit de theorie, maar vanuit de praktijk op het adembenemende probleem der structuur. Doch eerst nog een enkele opmerking erover hoe ik gedurende mijn ziekte stond tegenover mijn geschilder. Mijn laatste schilderwerk voor mijn ziekte ademde een sombere sfeer en had iets pakkends door de narigheid die het uitstraalde. Dat schilderen, voordat er een spoor van genezing merkbaar was, tot mislukken gedoemd was, is duidelijk. Schilderen in het kader van de activiteitentherapie op de afdeling lukte dan ook niet. Ik was er te angstig voor. De grote witte vellen staarden me aan, maakten me hulpeloos en uit de grote hoeveelheid kleuren kon ik niet kiezen. Kortom, ik was te ziek. Toen ik enigszins, zonder me daar toen zelf bewust van te zijn, begon op te knappen werd ik doorverwezen naar de grafische afdeling om daar te werken, en ik leerde Jaap van der Knoop kennen, precies op het goede ogenblik. Van het begin af was Jaap in de omgang met mij hartelijk, helder, duidelijk en zorgzaam. Hij kent zijn vak als graficus en als arbeidstherapeut. Tegen ons allemaal was hij vriendelijk zonder zijigheid, zijn gezag werd niet betwist omdat hij er geen nadruk op legde, maar het wel had.


134 Meestal waren hij en ik de eerste aanwezigen. We dronken een kop koffie; één voor één druppelden mijn medepatiënten binnen. Daar zat ik dan, één hunner, en niet van hen verschillend, behalve door mijn grijze haar. Een psychiater, gek geworden en niet zo'n beetje. Dan greep ik naar de reddende kwast. Niet piekeren over zaken die nu eenmaal zo zijn. Tijdens het werk stond Hilversum 4 aan, zo bleef me de ergernis bespaard, die met de term ‘amusementsmuziek’ wordt aangeduid. Om half elf werd er koffie gedronken niet alle andere patiënten die op de arbeidstherapie werkten. Dikwijls werd het woord tot mij gericht. Ida vertelde mij dat haar kinderen haar waren afgenomen. Al dat bittere leed het mij niet onverschillig. Ik voelde me machteloos, maar had geen neiging me met zaken te bemoeien, omdat ik ervan overtuigd was, dat al het mogelijke voor de patiënten werd gedaan. Ik maakte een praatje met Yvon en Truus en slipte er vrijwel iedere morgen met Jaaps toestemming tussenuit om met Noortje te telefoneren vanuit de telefooncel op het terrein. Jaap hielp mij problemen oplossen, waartegen ik opliep. Details zouden hier afleiden. Het ging aardig naar mijn zin. Medepatiënten lieten merken dat ze wel iets van mijn hand zouden willen hebben. Uiteraard waren na vrouw en dochter, Yvon en Truus de eersten voor wie ik een gouache liet inlijsten. Eén landschap, een deel van Ockenburg, het duinlandschap tegenover ‘Bloemendaal’ uitbeeldend, is in kleuren geschilderd, ontleend aan Mondriaan, een ander aan een schilderij van de jonge Braque, een derde, gezicht op de Vecht is duidelijk ‘Ploegs’ Gronings expressionisme. De kleuren wijken ver af van hetgeen men de natuurlijke kleuren kan noemen zoals die op een kleurenfoto kunnen worden waargenomen. De tekening probeerde ik expressiever en dynamischer te maken. Ik las over schilderkunst wat ik te pakken kon krijgen. Noortje vond precies de boeken die ik nodig had. Ook 's nachts, als ik mede dooide tylciprine wakker was, las ik, vaak in een boek dat Cees voor me had meegebracht, handelend over de schildertechniek van Monet, Cézanne en anderen, uit het Engels in het Italiaans vertaald en ik merkte pas achteraf dat ik doende was Italiaans te lezen. Nolen sprak me erover aan. ‘Wanneer heb je Italiaans geleerd?’ ‘O, enkele jaren geleden.’ ‘Vind je het nog steeds waarschijnlijk dat je aan een dementeringsproces lijdt,’ merkte hij op, ‘terwijl je een taal kan lezen die je nog maar zo kort geleden hebt geleerd?’ Ik merkte, dat ik nu weer in staat was mij door argumenten te laten overtuigen. Op een dag kwam Ingrid, het afdelingshoofd met stalen van haar bankstel naar me toe. ‘Zoudt u in die kleuren een gouache kunnen maken?’ Uiteraard werken zulke verzoeken bemoedigend, zo bemoe-


135 digend dat het me even door het hoofd ging of Ingrid me dit vroeg uit psychotherapeutische motieven. Jaap hielp me de opdracht uit te voeren en aanvaardde zelf een conterfeitseltje, het pad uitbeeldend dat naar zijn afdeling leidt. De heldere oranje kleur van de rozebottels van de struiken die het pad omzoomden, riepen problemen op. Je kunt niet een geïsoleerde plek met een heel felle kleur gebruiken, zonder dat het geheel uit zijn voegen raakt. Zo komen we dan op structurele kwesties. Thema en variaties, dat principe geeft ook de structuurgedachte goed weer. Aan de hand van muziek kan men een en ander toelichten, omdat muziek geen mededeelbare inhoud heeft, geen verhaal bevat, zoals figuratieve schilderijen. Wat het begrip ‘structuur’ behelst, is prachtig weergegeven in versregels van Pope: ‘Where order in variety we see, and where, though all things differ, all agree.’

Wijkt een variatie te ver af van het thema, dan hoor je het verband met het thema niet meer. Wordt aldoor het gelijke in plaats van het op elkaar gelijkende gepresenteerd, dan denk je: ook een saaie beweging, of veeleer helemaal geen beweging maar stagnatie en stolling. Herhaling van iets dat door het verband waarin het voorkomt toch tot iets anders wordt, kennen we uit het rijm in een vers, bijvoorbeeld in het vers van Boutens: ‘In de Manteling bij Domburg’. ‘IJle vogelvluchten rissen Achter weemlend twijgenweb, 't Zijn de meeuwen die gaan vissen met den wederkeer der eb.’

Ons oor registreert ook onmiddellijk herhalingen binnen klein bestek: ‘Vieni, l'alma a consolar’ (kom, om de ziel te troosten). Het is wel duidelijk waardoor dat zo goed klinkt: de herhaling van 1's en a's. Zou het kunnen worden aangegeven hoe het komt dat deze wederkeer van het gelijkende maar niet gelijke zo weldadig aandoet? Wat zijn de meest wezenlijke begeerten, behoeften, respectievelijk wensen van onze menselijke natuur? De behoefte aan veiligheid, dat is wellicht de eerste levensbehoefte, geen angst hoeven te hebben. Maar het schip van onze existentie wil toch ook de veilige haven uit, avonturen tegemoet. We willen verandering om nieuwe dingen te zien en te ervaren, het is ons welkom verrast te worden door iets vreemds, door ‘dat vreemde’, als het maar niet al te bedreigend wordt. Structuur geeft ons beide texgelijk. De veiligheid wordt geboden doordat het gegevene voldoende aan zichzelf gelijk blijft, behoefte aan het nieuwe wordt bevredigd doordat zich veranderingen voltrekken. Wordt deze boog tegelijk ook optimaal en maximaal gespannen zonder dat hij breekt, dan beleven we een intense bevrediging, zo niet verrukking. Grootste veelheid die toch volmaakte eenheid blijft, is


136 het kenmerk van de machtigste kunstwerken op welk gebied ook. Men denke aan het spel van lijnen, vlakken, de verhouding van de ruimten omvat door de spitsbogen van de kathedraal van Amiens. Ademloos luister je naar een fuga van Bach. Zou het mogelijk zijn aan het thema nog weer andere klanken te ontlokken zodat je verbluft, verrast en verblijd wordt? Daar rijst achter de toch reeds hemelbestormende bergketen nog een adembenemend hoge top omhoog, en zo voert de ‘tirata perfetta’ ons huiswaarts, zo vaart het schip opgestuwd en gedragen door golven van klank de haven binnen, die veiligheid tegemoet welke geen ogenblik heeft ontbroken. Voordat we verder gaan dient nog een punt te worden opgehelderd. Ik spreek over muziek wanneer ik duidelijk wil maken wat onder structuur, bouw, organisatie te verstaan is. ‘Maar men kan toch niet muzikale en picturale structuren over één kam scheren, want muziek voltrekt zich in de tijd en een schilderij niet. Dat is ruimtelijk. Dat overzie je in één keer.’ De lezer heeft gelijk dat muzikale en beeldende structuren niet dezelfde zijn. Doch het zien van een schilderij speelt zich evenzeer in de tijd af als het horen van muziek, zij het binnen een korter tijdsverloop, want wanneer we het hele schilderij hebben gezien, gaat ons oog het afzoeken en aftasten, en we zoeken juist naar de structurele componenten. Hebben we in de linker onderhoek een fragmentje gezien, waar zich een gedempt blauwe kleur naast een helder citroengeel bevindt, dan gaan we zoeken of we dit ook elders tegenkomen. Vinden we het niet, dan ervaren we het werk als niet bevredigend. Er blijft een sensatie van leegte over. De kleurencombinatie is niet ‘door het schilderij heengevoerd’. Laten we niet vergeten dat ons centrale zien maar een zeer gering oppervlak beslaat, hetgeen zich daaromheen bevindt wordt vaag waargenomen. We doorlopen dus het schilderij met ons oog, zodat we telkens een andere plek echt scherp zien. Voorts valt te bedenken dat schilders de blik op een bepaalde wijze door een schilderij kunnen heenleiden. Veel late Cézanne's zult u met de blik zigzaggend doorlopen, vaak leidt de penseelvoering de blik. Ik werd bevrijd uit mijn waanwereld, mijn gevoelsleven herstelde zich op vele gebieden, mijn geschilder had een andere betekenis dan alleen expressie van gevoelens. Ik wilde iets uitbeelden in bepaalde structuren. Hier rijst een vraag: wanneer ik het accent zo op de structuur leg, waarom schilderde ik niet abstract? Dat kan toch evenals muziek structuur in reincultuur zijn? Dat probeerde ik ook. Je wordt dan wel met een moeilijkheid geconfronteerd die ik zal aangeven. De componist Henkemans promoveerde bij mij en dat gaf ons de gelegenheid veel over structurele problemen in de kunst te spreken. Hij slaagde erin aan te geven waarin het specifieke van muziek tegenover alle ander geluid bestaat: ‘Muziek is die vorm van georganiseerd


*1

Provence, 1979 gouache op karton 47 × 35


*2

Oprijlaantje in Voorst, 1979 olieverf op linnen 60 × 80


*3

Zonder titel, okt. 1985 gouache op papier 41 × 35


*4



*5



*6

Populieren in Voorst, nov. 1985 gouache op aquarelpapier 47 × 35


*7

Ockenburg, nov. 1985 gouache en acryl op aquarelpapier 47 × 35


*8

Herfst aan de Vecht, dec. 1985 gouache en acryl op passepartoutkarton 47 × 35


*9

Populieren aan de Vecht, jan. 1986 klei en acryl op passepartoutkarton 47 × 35


*10

Stadhouderskade in de winter, febr. 1986 acryl en olieverf op jute 60 × 80


*11

Monte Legnone, dec. 1986 acryl en olieverf op jute 60 × 80


*12

Il Giorno di Allan, jan. 1987 zand, klei, acryl en olieverf op jute 100 × 75


*13

Passacaglia, febr. 1987 zand, acryl en olieverf op jute 100 × 75


*14

Toscane, mei 1987 aarde en acryl op passepartoutkarton 37 × 62


*15

Sea Sadness, nov. 1987 zand, dode krabben, acryl en lakverf op jute 100 × 75


*16

Peace of mind, mei 1988 aarde, acryl en olieverf op jute 100 × 75


137 geluid, die de determinerende functie van het gehoor uitsluit.’ Hier volgt een korte toelichting: wij zijn omringd door geluiden, van natuurlijke en niet natuurlijke aard, geruis van de wind, stromen van water, gezoem van een snelweg op niet verre afstand, van een trein, enzovoorts. Soms kan je het geluid niet determineren, je weet niet waardoor het wordt veroorzaakt. Hoor ik een sleutel in het slot, scharrelt er iemand in het donker om het afgelegen boerderijtje? Is dat de angstige roep van een peuter? Neen, de uil maakt zijn aanwezigheid kenbaar op zijn nachtelijke vlucht. Hoor je muziek, dan reageer je niet zo, je determineert niet, vraagt je niet af wat dat geluid betekent. Bij visuele informatie is het moeilijker de determinatiebehoefte uit te sluiten. Men moet geoefend zijn om op structuren te letten. Naarmate dat minder het geval is, blijkt de neiging groter om mannetjes, neuzen, hoedjes en uiteraard geslachtsdelen te zien in abstract bedoelde figuren. ‘Die heeft de schilder er vast onbewust ingeschilderd,’ expliciteren beschouwers, wanneer ze in ‘het onbewuste’ geloven. Wel, de schilder heeft ze dan in ieder geval niet wéggeschilderd, mocht hij het zelf gezien hebben. Toen ik met Jaap van der Knoop een tentoonstelling zag in de nieuwe vleugel van het Stedelijk Museum wees hij mij erop, hoe bijvoorbeeld een stuk jute je dwingt ‘bij het doek’ te blijven, de determinatiebehoefte tegengaat. Nauwkeuriger gezegd, de determinatiebehoefte schijnt een eindweegs bevredigd wanneer men heeft vastgesteld: kijk, een stuk jute, behangselpapier of wat dan ook. Zo wordt de weg vrij gemaakt om structuren te zien. Dat is uiteraard het principe van het materieschilderij. Zoiets wilde ik ook wel eens proberen en begon vodden, stukken touw en dat soort zaken in conterfeitsels te verwerken, althans aan te brengen. Uit hetgeen een teken van gezondheid was, werd afgeleid dat ik werkelijk gek was geworden: ‘De hoogleraar scharrelt in vuilnisbakken en neemt smeerboel van de straat mee.’ Ik beleefde veel aan deze activiteiten. Toen we in de zomer van '86 in Italië waren, begon ik midden in de nacht met het maken van tekeningen, waarin wél gevoelens werden uitgedrukt. Het is niet verbazingwekkend dat de eerste ‘Mother’ voorstelt. Ik kon de tekeningen reproduceren en met gulle hand voldoen aan de vraag naar mijn produkten. Herfst '87 hield ik ‘gedecideerd’ met schilderen op, na een gesprek met Louis Andriessen. ‘Schrijven en schilderen combineren,’ zei hij, ‘dat lukt je nooit, je gebruikt er dezelfde energie voor. Componeren doe je de hele dag en dat is vast met schilderen en schrijven niet anders.’ Hij heeft gelijk. In een schilderperiode loop ik te loeren naar vreemde kleurcombinaties en eigenaardige vormen. In een schrijfperiode vallen me wel eens zinswendingen in die ik gebruiken kan. De computer in je schedel verricht blijkbaar maar èèn opdracht tegelijk.


138 Ik voel me er goed bij dat mijn aandacht op één ding is gericht en mijn vermogens gebundeld. Wel schijnen zich af en toe spanningen en energie op te hopen die ik in het schilderen, ook in motorisch opzicht een bevredigende activiteit, kwijt kon. Af en toe voelde ik me als een gespannen veer, dat heeft zijn risico's. Geef ik hiermee dan toch niet toe dat het vervaardigen van schilderwerkjes uitdrukking is van emoties? Kennelijk is hier een onderscheiding nodig. Men kan om innerlijke spanningen te verminderen, waardoor die ook ontstaan mogen zijn - een verheugende ontmoeting, maar ook verdriet en teleurstelling -, activiteiten gaan verrichten. Maar dat houdt niet in, dat hetgeen die spanning oproept, in het produkt wordt uitgebeeld. Ooit schreef ik om over een noodzakelijk, maar leed veroorzakend afscheid heen te komen een boek. Noch het afscheid, noch het erdoor veroorzaakte leed, vormt een thema van onderhavig boek. Voor we dit hoofdstuk beëindigen dient nog een zeer essentiële en existentiële kwestie aan de orde te komen. Ik vertelde de lezer dat tylciprine voor mij een zeker pepeffect had en de levensdriften aanwakkerde. De vraag rijst: was het heftige geschilder en de voortdurende aandacht voor schilderkunst, die zich ook in het nachtelijk uur voortzet een middel om de driften eronder te houden? Pubers raadt men aan om de boze begeerten te overwinnen door vroeg op te staan, koude douches aan te wenden en erop uit te gaan, de paden op, de lanen in. Dient de volwassene niet iets dergelijks te bereiken door zich op ‘het Hogere’ te richten, op de uitingen van manifestaties van kunst en cultuur? Is de kunst geen machtig wapen om de lagere begeerten, afkomstig uit het boze lichaam dat ons aan de materie bindt, te bestrijden? Staat het geschilder in dienst van ‘spiritualiteit’, overwinnen van het lichamelijke, natuurlijke, terwille van ‘de geest’? Voor mij had het schilderen deze functie zeer bepaaldelijk niet. Het mensbeeld waarnaar de juist genoemde beweringen verwijzen is het mijne niet en de bijbehorende moraal nog minder. Sublimatie geeft het driftleven zin en betekenis, driftuitingen zorgen ervoor dat de produkten van sublimatie niet abstract en bloedeloos worden. Ik hoef zogenaamde sublimaties - schilderen is ongetwijfeld zo'n sublimatie - in het geheel niet aan te wenden als kurk op een champagne- of spuitwaterfles. De levensenergie vindt zijn weg wanneer je ook geluk kunt beleven aan schilderen of andere vormen van sublimatie. Het omgekeerde geldt ook: bevredigingen op seksueel-erotisch gebied en andere activiteiten verhinderen het geboeid zijn door de visuele aspecten van de werkelijkheid niet, het tegendeel is het geval. Sublimatie holt onze vitale behoeften niet uit, maar wijst deze de weg tot bevrediging. ‘Denn die Liebe ist das Leben und des Lebens Leben Geist.’ Sublimatie, vreugde in denken, luisteren naar muziek, bezig zijn met schilderen behoeft geenszins als variant van koude douches en dwang-


139 matige sportbeoefening te dienen. Het werd mij steeds duidelijker dat het ritme van lichamelijke processen in het produkt der sublimatie aanwezig is. Spanning en ontspanning zijn zeker in muziek, maar ook in vele andere structuren terug te vinden. Bewegingen hebben hun eigen tempo, dat van lopen, schrijden en dansen. Zijn vele schilderijen niet juist boeiend door het ritme der penseelvoering, tekeningen door de vaart in het lijnenspel? Reeds Nietzsche constateerde het: de ritmen van ons lichaam, van het levende organisme zijn in de uitingen van de geest aanwezig. Er is één functie die een merkwaardige betekenis heeft en dat is onze adem. Adem is noodzakelijk om onze cellen van zuurstof te voorzien. Enkele minuten ademnood en het is afgelopen, juist onze hersencellen zijn voor zuurstofgebrek noodlottig gevoelig. Maar wat doen we meer met behulp van onze adem? Spreken en zingen. We zouden zonder adem geen woord kunnen uitbrengen. Deze functie verbindt lichaam en geest. Wat is benauwdheid, ook de benauwdheid van angst en depressie anders dan niet meer vrij te kunnen ademen? Weinig uitspraken omtrent schilderij, tekening, bouwwerk of uitvoering van een muziekstuk zijn zo vernietigend als de woorden: ‘het heeft geen adem’. Het is goed er aan te herinneren dat in vele talen ‘adem’ en ‘ziel’ met hetzelfde woord worden aangeduid. Wij hebben, wanneer ziekte ons niet opsluit in ons zelf, deel aan de adem die alles leven geeft. Ik vat het voorgaande samen. Toen de impulsen tot activiteit terugkwamen, versterkte de activiteit op zijn beurt weer de impulsen en er kwam weer vaart in het leven. Lust aan en lust tot herstelden zich. Ik merkte dat ik met het schilderen angsten die zich meldden de baas kon. Daar ik visuele werkelijkheid wilde uitbeelden, schiep het schilderen een stevige band met de realiteit en zo werd ik bevrijd uit de gevangenis van mijn eigen ik. Het bewustzijn iets over schilderkunst te weten en wel enige kijk op schilderijen en tekeningen te hebben, versterkte mijn zelfwaardering. Ook dat deze en gene een werkstuk van mijn hand graag wilde hebben, bewerkte een stijging van het ver beneden peil gezakte zelfgevoel. Het ‘ik’ kon weer als doorgangsstation functioneren, ik richtte me op de werkelijkheid van de wereld buiten me, die van objectieve structuren.


140

Hoofdstuk 11 Medemensen Mijn ziekte tracht ik te beschrijven om begrip te wekken voor de velen die aan een depressie lijden, maar zeker ook om duidelijk te maken wat een depressie voor je partner, je vrienden, degene die je na staan, betekent. Om vele redenen vormt het omgaan met iemand die aan een depressie lijdt, een ontzaglijke belasting. Het lijkt wel of je het nooit goed kunt doen. De depressieve patiënt houdt door zijn remming alle contact af; biedt men geen contact aan, dan voelt hij zich in de steek gelaten. Toen ik aan de melancholische waan leed dood te zijn en iemand wilde me opzoeken, dan zei ik: ‘Je hoeft niet te komen, want ik ben er niet meer.’ Als men de wens mij te bezoeken niet uitsprak, dan concludeerde ik: ‘Zie je wel dat ik dood ben, niemand neemt immers notitie van me.’ Bezoekers vertelden mij later, hoe ze me met lood in de schoenen kwamen opzoeken, omdat ze het onverdraaglijk vonden me ten prooi aan angsten en wanen te moeten meemaken. De conclusie van dit hoofdstuk zal zijn: het is veel beter contact aan te bieden ook al kan de ander er niet op ingaan, dan dat na te laten, niet te doen. Ook partner en intieme vrienden voelen zich in de steek gelaten wanneer er niet eens geïnformeerd wordt en het argument: ‘Ik liet het uit schroom’, is nobel, maar onjuist. Uiteraard is het krenkend te moeten meedelen, dat iemand van wie je veel houdt ‘gek’ is geworden, maar het is nog pijnlijker wanneer je met leed en zorgen alleen gelaten wordt. Ik bevond me als patiënt in een heel vreemde positie. Daar ik als psychiater tevens psychoanalytisch geschoold ben, spraken collega's mij aan op mijn kennis van dit vak inzake het ontstaan van mijn depressie. Over duidend gedrag eerst een anekdote, sommigen bekend maar velen niet. Het vierjarig zoontje van een collega-psychoanalyticus, een vriendelijk man en zorgzaam vader, komt in paniek zijn bedje uitgestoven de huiskamer in, roepend: ‘Papa, koe in de tuin, koe in de tuin.’ De volgende avond herhaalt zich het tafereel en vader acht de tijd gekomen met het jongetje over het Oedipuscomplex van gedachten te wisselen. De metaforiek maakt de interpretatie heel eenvoudig.


141 De koe heeft horens, hetgeen het jongetje ook is opgevallen. En vaders die soms meer, maar altijd één hoorn dragen zijn heel graag in moeders tuin, waar zoveel te beleven en te genieten valt. Moeder, met alle waardering voor het respectabele vak van haar man, merkt op: ‘Zouden we toch maar niet even gaan kijken?’ Slechts door een venster gescheiden van het bedje van het kind staat een koe met behagen in de welverzorgde tuin te grazen. Het is kenmerkend voor de psychose dat gedachten en voorstellingen voor werkelijkheid worden gehouden. Evenzeer als de koe realiteit is voor het jongetje, zijn de inhoud van wanen realiteit voor iemand met een psychose. En dus hebben duidingen in die situatie geen enkel positief effect. Bij de psychotische patiënt zijn ze zinloos en vergroten ze de afstand. Hij voelt zich niet begrepen en wordt nog eenzamer dan hij al was. De lezer zal zich afvragen: wat voor duidingen werden er dan gegeven? Naar aanleiding van mijn schuldwanen schreef iemand: ‘Jij voelt je zo schuldig, omdat je in feite meent een moreel uitzonderlijk hoogstaand iemand te zijn en als je zo hoogstaand bent moet je uiteraard ook voldoen aan hogere normen. Schuldgevoelens zijn de prijs die je aan je verheven idealen moet betalen. Wij gezonde mensen oordelen nuchter en zien in dat we sommige dingen aardig hebben gedaan, andere zaken verkeerd en misschien zelfs dom. Wie gewoon durft te zijn en de moed tot de middelmatigheid bezit, ook in moreel opzicht, zal niet door het soort tobberijen waarvan jij het slachtoffer bent, worden gekweld. Ik zou nog wat verder willen gaan: heb je de psychoanalyse niet verkondigd als een nieuw evangelie? Wie weet, voel je je een Messias. Vergis ik me als het, overigens gelukkig door je teruggetrokken boek, ging over de gronden van het Zijn en zulke gewichtige zaken meer, over God en de zin van het leven? Als dat zo is, is het wel helemaal duidelijk. Keer terug tot de ware eenvoud en als een slang die uit zijn huid kruipt, kan je al die pathologische schuldgevoelens achter je laten. Dat je wel eens heel onverstandige dingen deed, o zeker, maar staat daar niet veel tegenover? Een behoorlijk mens zijn is ruim voldoende en ik ken je genoeg om te weten dat je dat bent.’ Iemand anders zei: ‘Hel, verdoemenis, eeuwige kwellingen. Is al die razernij die je op jezelf richt niet voor anderen bedoeld? Het is toch moeilijk te weerleggen dat je relaties hier en daar wel rijkelijk ambivalent zijn. Of vergis ik me daarin?’ Een derde: ‘Je bent psychiater, maar van je moeder moest je toch eigenlijk dominee worden. Nu heb je het er steeds over dat je een christenpsychiater had moeten zijn, wat dat ook moge wezen. Wetenschappelijke psychiatrie of prediking zou ik zeggen, maar allebei tegelijk, is dat niet wat hoog gegrepen? Dat is toch een grootheidswaan?’ Het gesprek vond aldus zijn apotheose, zijn krachtige afronding: ik


142 merkte, diep verdrietig en ten uiterste gekweld op: ‘Je meent het natuurlijk goed, hoe zou ik eraan twijfelen, maar je ziet toch net zo goed als ik dat ik aan het dement worden ben, dat ik aan de ziekte van Alzheimer lijd, net als mijn moeder.’ Antwoord: ‘Maar je hebt heus nog hersencellen genoeg over om te begrijpen wat ik bedoel.’ Deze man is, ondanks de schijn van het tegendeel, geen lomperd, en een toonbeeld van opofferingsgezindheid. Waarom toch deze interpretatiebehoefte? Ik geef weer wat Lotte, de hoofdfiguur uit Lotte in Weimar van Thomas Mann, zich afvraagt. ‘Zou het niet zijn nut kunnen hebben om te pogen de wil tot ontmaskeren te ontmaskeren? Zij zoeken naar hetgeen achter jouw belevenissen schuilgaat, maar wat drijft hén?’ Men grijpt naar duidingen om het gevoel van wanhopige machteloosheid de baas te worden. Bovendien schept iemand zo een formidabele afstand tussen zichzelf en het voorwerp van zijn duidingen. Hij kan tevens zichzelf geruststellen: ik zie die samenhangen wél helder, dus mij zal niet overkomen wat hem overkomt. Eén van mijn vrienden zei tegen me: ‘De hele dag achtervolgt het me: waarom moet jij toch zo vreselijk lijden?’ Die uitspraak heeft me wel geholpen, de duidingen niet. Het lijkt mij dat de strekking van bovengenoemde opmerking kan worden uitgebreid. Het vreemde, gedistantieerde gedrag van sommige psychiaters en het zogenaamde ‘überlegene Lächeln der Analytiker’ kan toch dienen om de angst op een afstand te houden, door hetzelfde getroffen te worden als de patiënt? Geen onzer is gevrijwaard voor lichamelijke en psychische ziekten, psychose en uiteindelijk de dood. Zo schep je innerlijke afstand. Je kunt ook je met ziel én lichaam uit de voeten maken, wanneer mensen aan iets lijden dat je angstig maakt, aids, kanker, psychose. ‘Iedere dokter geeft zijn auto gas als hij langs het kerkhof komt,’ placht mijn leermeester in de interne geneeskunde te zeggen en geven velen onzer niet vaak gas wanneer we het huis van een zieke vriend, een ziek familielid passeren? Ondoelmatig gedrag verandert niet door afkeuring en kritiek, vaak wel door inzicht in de motieven ervan. Men zou niet op de vlucht slaan en de lijdende vriend, het zieke familielid in de steek laten, wanneer men de eigen angst zou durven te ervaren. Gelukkig bleven mij vele mensen wél opzoeken. Toen in de familiekring werd gepraat over het feit dat deze en gene gedurende mijn ziekte zich wel heel eigenaardig had opgesteld, rolde uit de mond van één der gespreksgenoten: ‘Eerder zingt een mossel een aria van Puccini dan dat degenen die zich tot dank aan je verplicht voelen, je behoorlijk behandelen.’ Over dit thema doen verschillende anekdotes de ronde. Iemand vroeg Napoleon: ‘Waarom wordt Zijne Majesteit zo slecht behandeld,


143 belasterd en zwart gemaakt door meneer Y?’ De keizer antwoordde: ‘Omdat ik hem tot maarschalk heb bevorderd.’ Een dirigent zei fijntjes: ‘Ik begrijp niet waarom die componist zich zo onheus jegens mij gedraagt, ik heb toch nooit de moeite genomen een van zijn symfonieën uit te voeren?’ Mocht uit voorgaande verhalen een algemene regel worden afgeleid, namelijk dat allen die iets aan je te danken hebben geneigd zijn je slecht te behandelen, dan valt op te merken dat ik voornamelijk uitzonderingen op deze regel heb kunnen vaststellen. Hoe kan je bovenbeschreven gedrag verklaren? De samenhang is niet ingewikkeld en reeds lang vóór Freud gesignaleerd: wanneer je iets doet voor een ander, heb je kennelijk meer macht dan hij, anders had hij het zelf wel geklaard. Die erkenning valt moeilijk, we voelen ons niet graag klein. Er komt nog iets bij: afhankelijk zijn wordt door vele mannen beleefd als onderliggen en de metafoor krijgt macht over de ziel. Je bent passief geweest en daar zijn velen zeer bang voor. Ook het feit dat mensen mij vermeden kan worden verklaard. Een gevoel waar wij allen van tijd tot tijd mee worstelen, kan beter in een metafoor dan in een lang abstract betoog worden weergegeven en één van degenen die in dit boek vaak voorkomt, reikte mij het beeld aan: ‘Wat zou het pierige, steriele aalbesstruikje voelen, wanneer de hoge populier in wiens takken de vogels nestelen, wiens bladeren de wind doet ruisen door een storm wordt ontworteld en met een doffe dreun ter aarde stort?’ Men pleegt hier te spreken van de ‘verboden triomf’; er schuilt in het voor de getroffene pijnlijke af laten weten veel noblesse. Openlijk pret hebben in de val van de ander staan we ons niet toe. Dat is onridderlijk en de ridderlijke waarden hebben in onze cultuur nog lang gegolden en doen dat nog. En zo worden de triomfgevoelens over de val van de sterke of sterk gewaande weggewerkt en er ontstaat een innerlijk conflict waarvan meestal vermijdingsgedrag het gevolg is. Wellicht is mijn houding wel eens zo geweest dat de triomf over mijn val maar al te begrijpelijk wordt. Bovenstaande overwegingen zouden ons er overigens toe kunnen brengen de bekende definitie van psychische gezondheid iets uit te breiden. Deze luidt: kunnen werken, spelen en liefhebben. Er zou aan kunnen worden toegevoegd: anderen helpen en troosten wanneer ze in nood zijn. De voorwaarde daartoe is: de angsten die door ziekte en dood worden opgeroepen niet af te weren doch deze te kunnen verdragen, er niet voor op de loop te gaan en de ander berokkenen wat het ergste is dat een mens kan overkomen: eenzaamheid, alleen zijn, in de steek gelaten worden. Technisch gezegd: naast voldoende frustratietolerantie, het vermogen teleurstellingen te verdragen en te verwerken, voldoende angsttolerantie. Er moge nogmaals op worden gewezen omdat het zo belangrijk is:


144 de depressieve patiënt werkt zijn vereenzaming zelf in de hand. Zeker geldt ten opzichte van de depressieve mens: ‘never take “no” for an answer’. Al wijst hij contact af, hij lijdt eronder wanneer men het niet probeert te bieden. Haarfijn registreerde ik ook in het diepst van mijn psychose, wanneer vrouw, dochter, vrienden, verplegenden werkelijk gevoel, medeleven toonden en even schemerde dan het besef: werkelijk meevoelen, dat kan in de hel toch niet bestaan? Leden van de ‘zwakke’ sekse bleken in het meetorsen van mijn leed sterk: mijn vrouw, dochter, mijn schoonzus Titia, mijn secretaresse, mevrouw Van Nes, die er op het dieptepunt van mijn ziekte was in ‘Bloemendaal’, terwijl de herfststormen woeien, doch ook kon meemaken hoe de orkaan in mijn innerlijk luwde. Men doet er goed aan familie en vrienden van een depressieve patiënt veel aandacht te geven. Zij lijden intens. Allan vertelde later: ‘Je ziekte was voor mij een natuurramp. Je verliest je vriend, maar een rouwproces zoals zich gaat voltrekken wanneer je iemand door de dood verliest, vindt niet plaats.’ Hoe degenen die mij in mijn ziekte bijstonden reageerden op mijn genezing, is niet moeilijk voor te stellen. Niet ieder was echter even enthousiast, en het overkwam me een keer dat de mededeling waarmee ik de ander enig genoegen meende te kunnen doen, ijzig in ontvangst werd genomen, aan Allan de opmerking ontlokkend: ‘Voor het feit dat sommigen je gedurende je ziekte in de steek lieten, had je geen betere wraak kunnen nemen dan hun te vertellen dat je weer beter bent.’ Hier volgt het relaas van twee ontmoetingen. Een vroegere leerling en ik komen elkaar tegen in de boekhandel Athenaeum, ze begint te stralen, loodst me naar de koffieshop, vertelt me wat een klap mijn ziekte voor velen geweest is en hoe mijn genezing ook hen deed opleven. Door de abundantie van haar persoonlijkheid krijgt de ontmoeting een bijzonder cachet. Door de telefoon meldt zich een collega. Hij had destijds een poging gedaan zijn weg tot de opleiding te banen langs een gebruikelijke omweg, en wel door een mijner beste vrienden te vragen een goed woordje voor hem te doen. Mijn vriend nam onmiddellijk actie en ried mij met klem af hem te nemen; hij zou een ramp worden voor zijn patiënten, en een bron van gruwelijke ergernis voor zijn collega's. De sollicitatie vond niet plaats, hetgeen hij aldus uitlegde: een opleiding in de USA zou hem meer te bieden hebben. Hij reisde liever op een eersteklas kaartje, zo schreef hij. Juist daarom wilde hij me toch opzoeken, niet voor een sollicitatiegesprek, maar om op relevante literatuur gewezen te worden. Want er was zoveel van hetgeen Freud later zou ontdekken in de ‘Philebus’ te ontdekken. De Griekse tekst, dat sprak vanzelf. Hij belt aan, en steekt, na het verlangen naar enkele koppen thee te


145 hebben kenbaar gemaakt, van wal, vertelt van welke literaire boekwerken hij intussen co-auteur is geweest, hoe goed hij zich in het vak heeft ontwikkeld. Het is toch een voorrecht na bekwaamheden in de chirurgie en interne geneeskunde te hebben verworven, zich ook te kunnen profileren op het gebied van het zieleleven waarbij men zoveel wetenswaardigs omtrent zichzelf en de medemensen ervaart. Hoe juist was zijn keuze geweest zich in enkele Amerikaanse centra verder te bekwamen, omdat ik me, naar hij had vernomen, nooit van mijn beperkte kijk had kunnen vrijmaken. Sinds zijn terugkomst sprak hij Nederlands met een duidelijk Amerikaans accent. Voordrachten hield hij in het Engels. Ik kan er niet voor instaan dat ik me verbatim, woord voor woord, het proza, waarin hij zijn gemoed de vrije loop liet, herinner; wel dat in de nu volgende regels sfeer en strekking van zijn zelfonthullingen zijn weergegeven. Aldus zet hij zijn confidenties voort: ik moest vooral niet denken dat al deze vakken waarvan ik weet dat hij ze beoefent ook maar enigszins voldoende zouden zijn om expressie te geven aan het vele dat in hem leeft; de macht van zijn gevoel, de peilloosheid van zijn blikken in de diepte, de wijdheid van zijn vergezichten, het aangrijpende van zijn visies opwaarts. Na een afkeurende blik op enkele in de kamer aanwezige schilderijen, waaronder schilderwerkjes van mijn hand te hebben geworpen, zet hij zijn discours voort, het af en toe onderbrekend en zijn theekop neerzettend ‘avec art’ als in Ravels Shéhérazade uitgebeeld. Nee, voor zijn zelfexpressie was toch meer nodig dan al het genoemde. Hij maakte beelden. De kunst van het brons gieten had hij zich snel eigen gemaakt. Zijn emoties konden zo gevangen worden bij het stollen van het door hem gegoten gloeiend metaal en aldus vereeuwigd. Af en toe riep zijn geest om meer directe uitingsvormen, hij greep dan naar beitel en hamer om in het hardste graniet, het weerbarstigste marmer, de vormen uit te beelden die voor zijn geestesoog verschenen en oprezen uit de diepten van zijn ziel, zoals destijds - ik zou me dat toch wel herinneren, hoopte hij - ook Michelangelo had gedaan. Doch, hoeveel bleef er dan nog achter in hem dat om uitdrukking vroeg. Daartoe had hij zich - man wird es kaum glauben - de weg gebaand tot het orgel van een der grootste kerken in den lande, en hij trachtte me een indruk te geven van wat er door hem heen ging wanneer hij de machtige basiliek met het geluid dat hij aan het orgel wist te ontlokken, kon vullen tot in de meest verborgen nis, hoe de klankmassa's hun weg vonden door de machtige gewelven, uiteraard met de grootste orgelwerken van Bach. Hij wist dat velen er lang over doen in de geheimnissen daarvan door te dringen en zich de virtuositeit nodig om deze muziek te doen klinken, eigen te maken. Doch hij had de toccata's en fuga's enkele malen ‘doorgespeeld’ en had inzicht in de


146 wonderen, die zich in deze werken voltrekken, verworven, inzichten die, naar hij mij verzekerde, de professionele organist maar al te vaak ontgaan, maar hem niet, daar hij Bachs klankenweelde met Freuds theorieën over het onbewuste zinvol vermocht te verbinden. Bach had toch wel zijn voorkeur boven alle andere muziek. Hij had altijd het gevoel, zo merkte hij kies op, dat ik in Mozart was blijven hangen, toch eigenlijk een componist in het operettegenre. Neen, als het niet Bach zou zijn, dan zeker toch niet Mozart voor hem, ‘maar ja, voor u is nu alles meegenomen,’ zei hij begrijpend. Zoals Sibelius zijn thema uit klankennevels doet opstijgen, kwam mijn collega tot het begin van zijn slotwoord. Hij keek me aan en zei, van zijn gedragen proza overgaande tot een meer directe zegswijze: ‘Wanneer je nou twee leerboeken hebt geschreven over de psychiatrie en je wordt zelf in het gekkenhuis opgenomen, dan sta je toch ook voor aap.’ Mijn gewone vaardigheid van repliek te dienen liet mij volkomen in de steek, ik was perplex, mompelde iets van: ‘Dokters kunnen toch ook wel ziek worden’ of iets dergelijks. Met de deurknop in de hand zei hij dat hij de frequentie van de nog af te leggen bezoeken met het oog op mijn kennelijk nog zwakke geestelijke gezondheid, niet te hoog zou opvoeren, maar dat mijn verlangen om van zijn verdere ontplooiing op de hoogte te blijven, door hem zeker op gezette tijden zou worden bevredigd, daar kon ik vast op rekenen. De werken die hij schreef zou hij toezenden of brengen, uiteraard van persoonlijke opdracht voorzien, sieraden voor mijn boekerij. Het is een vreemde ervaring waar te nemen dat iemand die zich binnen de middelmaat bevindt of iets eronder, het leven doorgaat, met een zelfgevoel dat slechts bij Michelangelo of Bach zou passen. Zo spant het leven voor ons allen die gruwelijke valstrik: hoogmoed, superbia, volgens Augustinus en Thomas van Aquino de kernzonde waaruit alle andere zonden zijn af te leiden. Daarmee bevinden ze zich op hun wijze in overeenstemming met moderne opvattingen dat stoornissen, oneffenheden in de regulatie van ons zelfgevoel, narcistische problemen, de bodem vormen waarop veel ziekten, veel misvattingen groeien, zoals de lezer gebleken is bij het lezen van de vorige hoofdstukken. Het dilemma dat je je zelf nooit kan vinden dan door jezelf te verliezen, vraagt om een oplossing langs een schijnbare omweg: geen werkzaamheid aan je zelf. Als je werkelijk kunt ingaan op het beroep dat er van je medemens uitgaat, dan verdampen zonder dat je er iets aan doet al die giftige ik-nevels vanzelf. Werken aan jezelf om zo minder egocentrisch, bescheidener te worden, voert niet tot resultaat. Door extra aandacht worden levende wezens niet kleiner maar groter. Denkt u maar aan kamerplanten. Eén wijze van zelfonderzoek is uiteraard zeer dienstig, met name zich


147 de vraag voor te leggen bij een overmatig groot ego: welke angsten houd ik eronder, poog ik af te weren, door mij zelf zo belangrijk te vinden? Nu vermeld ik enige reacties die men nog al eens ziet bij degenen die de depressie van iemand uit hun naaste omgeving meemaken en doe dat in algemene bewoordingen. Ik voeg daar enkele theoretische opmerkingen aan toe om de simpele reden dat inzicht ook hier ons tot een tolerante instelling kan brengen. Als je ziet dat iemand aan bepaalde handelingen of het nalaten ervan niets kan doen, dan neem je hem of haar dat gemeenlijk ook minder kwalijk. Een hebbelijkheid van onze psychische organisatie is dat we op iedere frustratie, teleurstelling, van welke aard ook, reageren met een hoeveelheid woede. Deze woede is niet proportioneel aan de teleurstelling, de curve ervan is steiler, zeker wanneer de teleurstelling ook een krenking van ons zelfgevoel betekent, zodat we ons machteloos gemaakt voelen. De reactie treedt ongelukkigerwijze ook op, wanneer de ander ons deze frustratie geheel tegen zijn wil berokkent, zoals de depressieve patiënt doet ten opzichte van zijn omgeving. Velen kennen onschuldige versies van deze reactie: het griepje van de een maakt de andere huisgenoten hogelijk chagrijnig. De psychisch zieke roept nog meer woede op dan de lichamelijk zieke patiënt. Wanneer iemand nog enigermate over zijn verstandelijke vermogens beschikt, op twee benen rondloopt, allerlei nog wél kan, rijst de gedachte: waarom doet hij niet anders, hij zou toch best kunnen wanneer hij maar wilde? Je kunt jezelf toch wel een beetje in de hand houden? Het is onvermijdelijk, dat depressiviteit ook reacties van woede veroorzaakt bij de huisgenoten. Degenen die iets van deze woede kunnen voelen, zich dit bewust kunnen maken, zijn uiteraard het beste af. Velen lukt dat niet, waar ze niets aan kunnen doen. Ik kan toch niet boos zijn, zeggen ze, hij kan er toch ook niets aan doen dat hij zo somber is. De afweer tegen de woede wordt gemobiliseerd, de woede kan zijkanalen inslaan. Men wordt prikkelbaar tegen anderen, rijdt op een riskante manier auto. Degene die toch al gewend is woede, gevoelens van machteloosheid en angst weg te werken met drank, gaat hierin steeds meer zijn toevlucht zoeken. Erotisch-seksuele avonturen respectievelijk relaties geven ook een zekere verdoving en zo worden er relaties aangeknoopt van destructief karakter voor de ander en voor henzelf. Men vlucht voor de storm van binnen en komt in een orkaan terecht. Het schijnt een wet waaraan niet te ontkomen valt: zoveel agressie, zoveel frustratie en deze moet ergens heen. Dan gebeuren er dingen waarvan je aanvankelijk niets begrijpt en luidt de conclusie: hetgeen ik de anderen door mijn ziekte heb aangedaan en waaronder ik toch zelf het meest heb geleden, krijg ik nu terugbetaald, en hoe. Zo


148 ervaar je eerst het leed van je ziekte en later het verdriet, dat anderen je aandoen omdat ze woedend zijn zonder dat te weten. Uiteraard heeft de lezer gelijk wanneer hij opmerkt dat een dergelijke reactie op degene die ons ongewild leed aandoet door zijn psychose zeer irrationeel is, doch de processen in ons innerlijk voltrekken zich nu eenmaal niet volgens de wetten der rede. Inzicht in dit gebeuren zou consequenties moeten hebben voor de hulpverlening. De partner van de psychotisch zieke heeft intensieve begeleiding nodig. Blijft zijn of haar woede onverwerkt, dan kan de partner geheel ongewild mede oorzaak worden van de volgende depressie, het recidief. Dat partners van depressieve patiënten na de genezing van hun vrouw of man zelf een depressie krijgen, is geenszins zeldzaam en door het hier uiteengezette ook begrijpelijk. Hetzelfde mechanisme is ook dan werkzaam: gekrenkt worden, machteloos gemaakt, leed moeten ervaren, daarmee niet overweg kunnen. De krenking wekt agressie, de agressie wordt naar binnen gekeerd, omdat je niet zo makkelijk boos wordt op je genezen partner. Een enkel woord over de houding van mijn vrouw in deze situatie. Ze heeft tijdens mijn jarenlang durende ziekte één bezoekuur gemist, omdat ze naar de grote demonstratie tegen de atoomraketten in Den Haag wilde, en ook thuis op alle manieren die mogelijk waren mij trachten te helpen. Hoe kan ik haar beter danken dan met het uitspreken van de overtuiging dat ik er zonder haar niet doorheen zou zijn gekomen? Ik vertelde reeds hoeveel geluk en plezier wij, degenen die mij in mijn ziekte begeleid hebben en ik bij mijn genezing beleefden. Met de interessen kwamen de oude gespreksthema's terug, films, muziek, literatuur, botaniseren, milieubederf, bezuiniging op de gezondheidszorg, het wapentuig dat alle leven vernietigt. Bij vreugde hoort een gepaste hoeveelheid alcohol. Rode wijn is verboden voor degene die tylciprine gebruikt, witte wijn gaf nogal eens tot maagzuur aanleiding, zodat ik poogde cocktails te ontwerpen. Je mist het toch wanneer je niet een beetje kunt meedrinken met je gezinsleden en je vrienden. Eén mijner mengsels bleek - als sommige karakters - verbazend walgelijk en verrassend weerzinwekkend. Een ander leverde voornamelijk visuele bevrediging door de combinatie van geel - een citroenschil -, groen - een blaadje munt - en een zoete, hoog-alcoholische, fel-paarse vloeistof. De naam ervan moge dit hoofdstuk, waarin ik dank breng aan degenen die me niet in de steek lieten en die me kwamen troosten, afsluiten: ‘Parfait d'Amour’.


149

Hoofdstuk 12 Patiënt en psychiater tegelijk Wanneer je als psychiater aan een psychotische depressie hebt geleden, zou je achteraf kunnen proberen over jezelf te denken zoals je over een andere patiënt denkt. Dat is mogelijk en misschien ook gewenst. De resultaten van een dergelijke beschouwing behoren in een vaktijdschrift voor psychiaters en psychologen, niet in een boek waarin verhalend een verslag wordt gegeven. Een andere kwestie is deze: wanneer je als psychiater ziek wordt, en je blijft over je psychiatrische kennis, althans een deel daarvan de beschikking houden, denk je terwijl je ziek bent ook als psychiater over jezelf. Later terugziende op je ziekte leg je je uiteraard de vraag voor: wat ik over depressies heb gedacht, wat ik me omtrent depressieve patiënten heb voorgesteld, klopte dat nu wel? Komen mijn eigen belevenissen overeen met hetgeen er in de boeken over staat te lezen, ook boeken die ik zelf schreef? Ik zal proberen mijn kennis van depressies aan mijn ervaringen te toetsen. Een mogelijke opmerking van lezers: wanneer een neuroloog, een kenner van het zenuwstelsel een hersenziekte krijgt, is die wel de laatste die in staat is daarover iets zinnigs te zeggen. Zulk een gebeuren geeft hem niet méér, maar minder recht van spreken dan een ander. De overtuigingskracht van deze vergelijking berust op het mank gaan ervan, een zeldzaam evenement overigens. Allereerst een verhaal. Het was midden in de oorlog. De loyaliteitsverklaring tekenen deed ik niet, en naar Duitsland gaan wilde ik uiteraard ook niet. Noch de gevaren, noch de voortdurende onrust die de oorlog meebracht konden me afbrengen van mijn spoor: kennis te vergaren van de psychiatrie. De zoon van de directeur van ‘Zon en Schild’ was een jaargenoot en hij vertelde me dat ik met patiënten, opgenomen in ‘Zon en Schild’, gesprekken zou mogen voeren. Met enige handigheid en veel kennis van kleine paadjes kon ik daar nog wel komen. Hielden de Duitsers mij aan, dan zouden ze op mijn persoonsbewijs lezen dat ik arts was, hetgeen ik nog niet was. Zo vond ik als student de weg geopend naar de psychisch zieken. De directeur stierf aan een hartinfarct en werd opgevolgd door Du Boeuff, gepromoveerd op een proefschrift over jaloersheidswaan,


150 waarin hij originele gedachten ontwikkelde, uitgaande van de veronderstelling dat men kan begrijpen ook wat er in ernstig psychisch zieken omgaat en dat men hun voorstellingen en belevingswereld niet slechts moet zien als uitingen van een hersenziekte, maar evenzeer als begrijpelijke reactie op hetgeen hen overkomt. Hoe we reageren wordt bepaald door de karakterstructuur voordat de ziekte uitbreekt, en voor deze karakterstructuren had hij grote interesse. Hij duidde zijn beschouwingen hieromtrent aan als ‘mentaliteitenleer’. We hebben samen een boek geschreven: Waan en Vervreemding; alle originele gedachten stammen van Du Boeuff, aan de formulering heb ik een bijdrage geleverd, gebruik makend van het jargon van Heidegger. Of dat een gelukkige greep is geweest? Om je verstaanbaar te maken heb je een taal nodig, en die van ‘Sein und Zeit’ leek ons toen een mogelijk voertuig voor de gedachten. Du Boeuff was een indrukwekkend iemand, groot van gestalte, kobaltblauwe ogen waarin zich wijde verten spiegelden, uiterst present, van grote waardigheid. Men voelde dat heftige emoties en impulsen in de greep werden gehouden door de wil tot ordening. Opvallend en bevrijdend waren het samengaan van een mystieke vroomheid met een vehemente afkeer van moralisme en fatsoensrakkerij. Schuldgevoel over niet-destructieve seksualiteit beschouwde hij als de hinderlijke ruis van een grammofoonplaat. Men vergete niet dat we spreken over 1944-1950, en dat hij directeur was van een christelijke inrichting. Voor de eerste maal in mijn leven ontstond er een sterke persoonlijke band met iemand die in zekere zin het geloof van mijn moeder deelde, doch van de moralistisch-ascetische kant daarvan wel op zeer expressieve wijze niets hebben moest. Verbod op seksualiteit vóór het huwelijk duidde hij aan als reclamecampagne voor de prostitutie. Wandelingen in de late schemering door de bossen waarin ‘Zon en Schild’ gelegen was, volgens het destijds geldende gebruik psychiatrische patiënten te verplegen onder ruisende dennen, leverden het overtuigende bewijs dat de verpleegsters de moderne opvattingen van hun directeur deelden. Twee verplegers, destijds nog als ‘broeders’ aangeduid, hadden stokken laten vervaardigen met een wig eraan, die ze onder de deurkruk konden aanbrengen, zodat de hoofdzuster die van alle kamers sleutels had hen niet kon storen, wanneer ze de nacht of een gedeelte daarvan samen wensten door te brengen. Toen een collega, daartoe aangezet door de hoofdverpleegster van het paviljoen, Du Boeuff benaderde om tegen deze zedeloosheden ‘die zeker in een christelijke inrichting niet kunnen worden toegestaan’ maatregelen te nemen, raadde Du Boeuff hem aan meer tijd aan zijn patiënten te besteden en ‘de broeders’, volwassen mensen, hun leven zo te laten regelen, als hun zelf goeddunkt, te meer daar hem tot op


151 heden niet ter ore was gekomen dat de verplegers zich, ‘waarde collega, met úw seksualiteit bemoeien’. Ik ging dus patiënten onderzoeken in Zon en Schild, ontmoette meer nieuwsgierig dan bedeesd de bekende psychiater en kreeg een aflevering van het Tijdschrift voor Geneeskunde in de hand gedrukt. Hij deelde mij mee: ‘Ik heb op de afdeling gezegd dat je met de patiënten die ik daarin heb beschreven kunt praten. Uiteraard hebben we het met hen besproken, en bij beiden ben je welkom. Ze weten waartoe je hier komt.’ Over de eerste patiënte zal ik niets vermelden omdat dit van geen betekenis is voor mijn verslag. Ik schrok toen de deur voor mij met een sleutel werd geopend en ik de andere patiënte zag. Reeds was ik gewaarschuwd. ‘Juffrouw Y. ziet er vreselijk uit, ze lijdt ontzettend. Ze wil graag met u praten, ze zal wel een en ander te vragen hebben ook.’ Ik voelde, toen ik me voorstelde, hoe mager haar hand was. Het was een rijzige vrouw, angstig, zo niet panisch kijkend. Haar zwart-grijze haar hing los langs haar smalle, scherp getekende, voorname gezicht. ‘U kunt het goed vinden met dr. Du Boeuff, heb ik gehoord, u moet iets voor me doen, hoort u dat, u kunt het niet weigeren’, en vóór ik op haar woorden had kunnen reageren ging ze verder: ‘Ziet u dat bed, maar ik wil niet in een bed. Ik wil dat u er bij de directeur op aandringt dat hier een doodkist wordt neergezet, zodat ik daarin kan slapen. Ik ben al dood. Dat zou u niet denken, maar toch is het zo. Het is mijn eigen schuld, het is mijn straf. Dood ben ik, en toch kan ik niet sterven, begrijpt u dat? Maar jullie hoeven me niet te begrijpen, wanneer jullie maar doen wat ik vraag. Ik kan het hier niet uithouden in de cel. Het vliegt me aan, die nauwe muren. Maar op zaal wil ik ook niet. Ik kan het niet uithouden van angst. En ik slaap niet. De dagen zijn eindeloos, de nachten nog meer. Ik doe niets en ik wil ook niets doen. Doden doen niets, die rotten en verteren.’ Ze keek naar haar handen, dan naar mij. Toen ik thuisgekomen was, na met Du Boeuff een gesprek te hebben gehad over de diagnose, onnodig de conclusie daarvan te vermelden daar iedere lezer dit na de vorige hoofdstukken zelf weet, luchtte ik mijn hart tegenover mijn ouders. Ik was onder de indruk van wat ik gezien had, uiteraard. Wat een leed! Ik dacht aan die gestalte met haar loshangende haar. Mijn vader keek me aan en zei: ‘Je weet hoe ze heet, hè? Je zal toch wel haar ziektegeschiedenis hebben mogen inzien?’ ‘Neen,’ antwoordde ik, ‘maar ze heeft zich voorgesteld. Ze heet...’, volgden twee namen. ‘Weet je wie dat is? De dochter van mijn zuster, je nicht.’ Wel, dat is dus heel duidelijk. Welk een erfelijke belasting! We hebben vernomen hoe somber de moeder van de schrijver was en nu


152 wordt ook de doopceel van vaderszijde gelicht. Ik heb geleden aan precies hetzelfde ziektebeeld, de waan reeds gestorven te zijn, zich op de aarde te bevinden als een dode die toch spreekt en zich beweegt. Uiteraard heb ik dit verhaal aan Nolen verteld. Zijn reactie was: ‘Ik geloof niet dat het omschreven syndroom - naar de onderzoeker Cotard genoemd - als zodanig erfelijk is. Het is één van de zwaarste vormen van melancholie, zeker zijn er erfelijke factoren die tot het optreden van depressies en melancholieën de voorwaarde scheppen.’ Ik vat een en ander samen over depressies in het algemeen. Vele depressies en de psychotische vormen daarvan treden op in fasen en aanvallen. Tussen die aanvallen voelt de ex-patiënt zich goed. Aanlegfactoren spelen een rol. Dat betekent niet dat men als door het noodlot getroffen een depressie zou moet krijgen. Er is een specifieke vulnerabiliteit, kwetsbaarheid. In de ketting zit een zwakke schakel, maar die breekt alleen bij overbelasting. De depressie treedt op wanneer de draaglast de draagkracht overschrijdt, het evenwicht wordt doorbroken met name door verdriet en krenkingen. Ik herinner aan de verschijnselen geen lust-toe, geen lust-aan, neerslachtige stemming en verdriet, vaak suïcideneiging, zelfdepreciatie, gedachten of wanen dat het lichaam ziek is, je leven mislukt. Schuldgevoelens ontbreken zelden. Er is geen toekomstverwachting meer. Vele depressies en melancholieën zijn gecompliceerd door angst en paniek. Dikwijls zijn er lichamelijke verschijnselen, slaapstoornissen, gebrek aan eetlust, obstipatie. In tegenstelling tot deze in fasen verlopende depressies zijn er ook vormen van depressies van chronische aard, die in het karakter schijnen te zijn ingebouwd. Deze patiënten zijn niet geremd, wel vaak down. Wellicht is er ook hier een aanlegfactor werkzaam. Voor beide vormen van depressie is essentieel het kwetsbare zelfgevoel, het niet kunnen verwerken, ja, zelfs niet kunnen waarnemen en voelen, dat men zich in een machteloze positie bevindt of heeft bevonden en het niet kunnen uiten van de daardoor gewekte woede. Na een krenking kan de tot depressieve reactie neigende zich niet weren door boos te worden, voor zijn rechten op te komen, zijn belangen te verdedigen, maar hij wordt somber. Het niet kunnen verdragen van machteloosheidsgevoelens en het overmatig reageren met doodsangst en verlatingsangst, speelt bij alle psychische stoornissen een rol, maar zeker ook bij tot depressie neigenden. Valt er niets te vechten, wordt men getroffen door een verlies, is men weerloos tegen het lot, dan volgt een stemmingsdaling. Men ziet bij velen die snel tot somberheid neigen, dat ze hun stemmingsdaling trachten weg te werken door acties die als tegenmaatregel zijn bedoeld, zoals streven naar groot succes, zich afhankelijk


153 maken van een geïdealiseerde partner, althans iemand aan wie men de rol van partner heeft toegedacht. Dan gaat de demonie van alle neurotische ontsnappingspogingen zich manifesteren: het gevolg van pogingen om het euvel uit te drijven is er de oorzaak van dat het in verhevigde vorm terugkomt. Je tracht een storm te ontwijken en komt midden in een orkaan. Voorbeeld: ‘Bij jou voel ik me veilig, rustig, niet meer zo gespannen’, maar de persoon tot wie deze woorden gericht zijn, wordt geërgerd door de afhankelijkheid, door idealisering of heeft treiterige trekken, houdt de ander op afstand of laat hem in de steek en de ellende is daar. Wat heeft moeten dienen om te ontvluchten aan de ervaring van kwellende machteloosheid en verlatingsangst, is precies hetgeen de verlatingsangst in verhevigde mate veroorzaakt. Waar je het geluk van verwacht, wordt de bron van het diepste ongeluk. Men tracht niet alleen door ondernemingen, relaties, het gevoel van machteloosheid eronder te houden, maar ook door fantasieën die slechts nevelig bewust zijn. In plaats van de angst voor de dood bewust te ervaren en ermee te leren omgaan worden onsterfelijkheidsfantasieën gekoesterd. Wie vreest in een situatie te komen waarin hij hulpeloos is, zal graag veel touwtjes stevig in handen hebben. Wie voor oud worden en aftakeling bang is, zal er alles aan doen zich jeugdig te voelen. Je kunt menen dat het intensief omgaan met een jeugdige vriendin of vriend ook jou jong doet zijn: ik ben jong in haar, per identificatie. Uiteraard zal je dan eerst recht merken het niet te zijn. De depressieve aanvallen zijn als regel zeer goed te behandelen, ook de psychotische depressies. De chronische somberheid of de neiging daartoe is evenmin een onafwendbaar noodlot, psychotherapie dat wil zeggen systematisch doorspreken van de problematiek, de bewuste en onbewuste aspecten ervan kan, al of niet in combinatie met medicijnen, aan dat afschuwelijke lijden een einde maken. De verhouding tussen de diepe, in fasen optredende aanval en de chronische somberheid is een zeer ingewikkeld probleem, waarvoor ik naar de vakliteratuur moet verwijzen. We zullen nu de waanvorming nader beschouwen. Een voorbeeld: u voelt een zwelling in de hals en schrikt. U bent alleen thuis en slaat een medische encyclopedie op, omdat u gerustgesteld wil worden. Het resultaat is averechts. Langzamerhand vat de overtuiging post dat u een kwaadaardig gezwel hebt, en geen arts kan u geruststellen: u weet het nu zeker. Ik schilderde hier een geleidelijke overgang en men leest altijd weer: zo moet men zich de waanachtige denkbeelden van de depressieve patiënt voorstellen. Ze zijn secundair aan de stemming, langzamerhand gaan de sombere zorgen over in zekerheid. Dat zal best eens


154 voorkomen. Bij mij voltrok het proces zich anders, althans voor mijn beleving. De waan in de hel te zijn kwam als een openbaring, alsof een sluier werd opgeheven, opeens wist ik het: ik ben dood, reeds gestorven en in de hel. Ik beschreef in het hoofdstuk ‘Weer thuis’ hoe ik uit de aanwezigheid van eksters, het neerdalen van reigers in de schemering, terwijl mijn vrouw en ik op een bankje in het Vondelpark zaten, de zwarte streepjes op artikelen, cassettebandjes, melkpakken, afleidde dat ik niet meer in de gewone ons gemeenschappelijke wereld leefde, maar in de hel. De overtuiging reeds gestorven en in de hel te zijn, was zo sterk dat ik dikwijls vroeg: ‘Welke dominee heeft mijn begrafenis geleid, waaraan ben ik toch gestorven?’ Het trekken van de conclusie uit de aanwezigheid van eksters: ‘nu ben ik in de hel’, noemt men betekenisverlening en deze betekenisverlening zou men eerder bij psychosen van een andere groep verwachten dan bij melancholieën. Wel pasten al deze voorstellingen bij de gedachte, de zekerheid straf te verdienen. Dat was al heel duidelijk in de verwachting: nu leef ik in deze vreselijke situatie waarin me aldoor voor ogen wordt gesteld hoe ik faalde, maar straks komt hetgeen men zich vanouds als hel voorstelt: het verbrand worden in kokende olie, terwijl God je in leven houdt, en al die situaties uitgebeeld door vele schilders van eertijds die daar hun aandacht en kundigheid aan gewijd hebben. Of deze schilderwerken destijds de functie hadden de gelovigen te waarschuwen, dan wel sadistische bevredigingen gaven of beide tegelijk, kunnen we in het midden laten. Ik stelde me voor dat dergelijke gruwelen me zouden overkomen en ik argumenteerde wanneer men mij zei dat God toch zo niet wezen kan: ‘Kijk maar eens om je heen, kanker, ongelukken, oorlog en aids, is God daar dan niet de schuld van?’ Hetgeen men ziet op schilderijen met gruwelijke voorstellingen heeft dikwijls voor de gezonde iets amusants, omdat de voorstellingen zo karikaturaal schijnen. Van het gruwelijke gaat dan juist een geruststelling uit: zo gruwelijk is het heus niet, dat wordt allemaal rijkelijk overdreven, dat zijn de fantasieën van oververhitte breinen. Maar de zieke neemt de voorstellingen van lichamelijke kwellingen hoogst ernstig, omdat hij meent nooit genoeg te kunnen worden gestraft. Uiteraard ontgaat het hem ook ten ene male dat de gruwelijke God voor wiens aangezicht hij vreest te zullen moeten verschijnen de projectie is van zijn eigen razende geweten. Wie zijn eigen projecties kan corrigeren, is niet psychotisch. Het is kenmerkend voor de psychotische patiënt, dat hij daartoe nu juist niet in staat is. Men kan niet alleen op grond van wanen menen dat bepaalde dingen zo zijn, bijvoorbeeld ‘ik ben in de hel’, maar ook de waan hebben dat iemand niet is die hij kennelijk, achteraf gezien toch wel degelijk was. Ook dat kan worden geïnterpreteerd als zelfbestraffing. Om psychia-


155 tische verschijnselen zoals waanvorming te kunnen begrijpen een enkel woord over het begrip afweer, dat vaak met beheersing wordt verward. Afweer betekent iets uit je bewustzijn weren zonder te weten dat je dat doet. Wanneer je een impuls of een gevoel beheerst, ervaar je dit, maar je zet de impuls niet om in een handeling en je uit je gevoel niet of maar zeer ten dele. Soms hebben psychosen driftdoorbraken ten gevolge. Het beheersen van impulsen wordt moeilijker of onmogelijk, ook de afweer faalt. Vaak echter wordt juist de afweer versterkt. Wie woede naar binnen keert en somber is, beleeft geen woede. We kennen vele van deze afweermethodes, ‘verdringing’ is de meest voorkomende, ‘ontkenning’ behoort er ook toe, bijvoorbeeld wanneer je door een groot verlies bent getroffen. Het dringt niet tot je door, althans niet in zijn omvang en evenmin de emotionele betekenis ervan. Dreigt een afgeweerde, erotische of agressieve impuls in het bewustzijn door te dringen bijvoorbeeld doordat van de situatie een appel op de impuls uitgaat, dan word je angstig. We spreken van ‘neurotische angst’. Toen Allan uit de tuin kwam en zich van enkele kledingstukken had ontdaan vanwege de hitte, werd ik angstig en deze angst kan uiteraard verklaard worden als neurotische angst. Voor mijn ziekte verbood ik me niet naar het lichaam van een goed gebouwde man te kijken en dat mooi te vinden, nu kennelijk wel. Blijkbaar kon ik ook de afgunst op de jeugd van de ander destijds hanteren. Gedurende mijn ziekte waren de verboden kennelijk veel strenger geworden. Het bleef niet bij neurotische angst. De verboden hadden een verderestrekking, ik moest me nog meer verbieden dan de aanblik van iemand die ik wel meer in deze toestand had gezien. Opeens wist ik: het is Allan niet. Dat is psychotische afweer. Soms zie je in de waanvorming het optreden van een zekere rust. De waan in de hel te zijn, bracht deze allerminst; het wegsturen van Allan wel. Hij heeft in mijn psychose geen rol meer gespeeld nadat ik hem had zien wegfietsen over het bruggetje, richting Amstel. Hij was weg uit mijn gezichtsveld en mijn innerlijk. De vervalsing van de realiteit kan verder gaan. ‘Je bent het niet’ kan leiden tot de vraag: ‘Wie ben je dan wel?’ en het antwoord daarop: ‘Een duivel’, een consequente gedachte wanneer je meent in de hel te zijn. Het gevolg daarvan was dat ik een verpleger aanvloog, die me angstig maakte door zijn gedoe met een schaakcomputer. De volgende vraag die we te beantwoorden hebben, is deze: waardoor werd ik niet slechts ziek, maar werd de depressie een melancholie, een psychose? Ik leed een ernstig verlies, reageerde heftig op mijn pensionering die vijf jaar vroeger kwam dan ik jarenlang gedacht had, de virusinfectie maakte me duidelijk dat mijn idee mijzelf in de eeuwige jeugd te kunnen verlustigen een illusie was, de fictie ‘ik blijf


156 jong door een vriendschap met een jonge man’ werd mij uit handen geslagen en voorts ondermijnde een virusinfectie mijn weerstand. De draaglast werd zeer veel groter, de draagkracht minder en de decompensatie volgde. Zelf denk ik dikwijls dat zonder deze ondermijnende virusinfectie ik niet psychotisch zou zijn geworden, dat het bij een ‘gewone’ depressie zou zijn gebleven, maar dat kan je nooit met zekerheid zeggen. Deze frustraties en aanvallen op mijn psychische structuur konden zo'n sterke werking ontvouwen, doordat er een zwakke plek aanwezig was. Met mijn denkbeelden over eeuwige jeugd en onsterfelijkheid moest ik heftige angsten voor dood en hel, mij in mijn jeugd bijgebracht eronder houden. Toen dit bouwwerk werd aangetast vielen de angsten over mij heen met het bekende gevolg. Vervolgens enkele woorden over de heftige, op mijzelf gerichte woede, de razernij van mijn geweten. Een ingewikkelde wijze om woede, voor een ander bedoeld, op jezelf te richten is jezelf kwalijk te nemen hetgeen je in feite de ander verwijt, verwijten aan de ander om te zetten in zelfverwijten. Toen ik voortdurend tobde met de gedachte geen christelijke psychiatrie te hebben gedoceerd, hield dit dan kritiek in op mijn gestorven vriend Alexander Mitscherlich? Hij achtte religie een bron van obscurantisme, magisch denken en seksuele dwingelandij en wie zal hem tegenspreken dat religie niet vaak aldus misbruikt is. Was mijn zelfkritiek kritiek op hem? Op die vraag heb ik geen antwoord, wel weet ik dat ik na een zeer succesvolle lezing die hij hield in Amsterdam een stupide aanrijding veroorzaakte, terwijl toch mijn loopbaan als automobilist aanleiding geeft tot de uitroep: ware mijn loopbaan als psychiater zo succesvol geweest! Wie gedurende vijftig jaar een auto bestuurde, alle voor auto's toegankelijke passen boven de 2500 meter beklom en afdaalde, een kampeerbusje vanuit Amsterdam naar Reggio di Calabria laveerde, nimmer een hond of poes van het leven beroofde en zelfs met vaardigheid de dikke duiven misreed, met gierende remmen weet te stoppen voor smaragdhagedis en sluimerende slang, kan bogen op een briljante carrière als chauffeur en of dankbaar zijn voor een beschermende hand die op kritische punten blijkbaar het stuurrad richtte. Doch na een voordracht van Alexander Mitscherlich liet ik mij stevig in de flank grijpen door een forse Mercedes, komend van rechts. Ik zal erg afgunstig op hem zijn geweest, vergeleken bij de zijne was mijn invloed gering. In het gewone doen maakt de bewondering die jaloezie verdraaglijk. De hier boven beschreven toedracht bij depressies: woede voor anderen bedoeld op jezelf richten, werd beschreven, zoals een aantal lezers niet zal zijn ontgaan, door Freud in Trauer und Melancholie. Een ander gebeuren was niet slechts voor mij, maar ook voor ande-


157 ren veel opvallender. Het was de regressie van het superego. Mijn geweten werd weer even streng, als het in mijn jonge jaren geweest was. Regressie betekent terugkeer, terugval. Wederom geen abstracte redenering, maar een voorbeeld. Een man die zich op seksueel gebied duidelijk placht te profileren, voelde weinig meer voor activiteiten, waarbij zijn manlijke attributen de hoofdrol speelden. Hij wilde gestreeld en aangehaald worden als een kind door zijn moeder. Hetgeen eerst een lustvol onderdeel is in het geheel wordt overheersende behoefte. Men noemt dit ‘regressie van het driftleven’: verlangens uit een vroege ontwikkelingsfase worden gereactiveerd. Voorts spreekt men over ik-regressie. Kinderen denken vaak magisch: ‘Mijn schoolreisje werd bedorven door slecht weer, omdat ik mijn lieve zusje heb gepest’, of: ‘Als ik dat nu maar doe, dan...’ Magisch denken behoort tot een vroegere fase der ik-ontwikkeling. We kunnen allen op dit magisch denken terugvallen: ik-regressie en reactivatie van oudere vormen van functioneren. Nu de beschrijving van superego-regressie, regressie van het geweten in mijn eigen psychose. Ik leefde op mijn wijze, doch mijn moeder, in mijn innerlijk herrezen, sloeg met haar bijl de nek van mijn ziel in. Ik ging weer geloven in een god van wie wordt gezegd: hij wordt evenzeer verheerlijkt door het kermen van de goddelozen in de hel als door de lofzang der zaligen in de hemel. Meende ik dat nu werkelijk? Wis en waarachtig, met honderdprocentige zekerheid. Aldus was mijn visie: ik ben hooghartig geweest, ik vond het nodig een tolerante seksuele moraal te propageren, maar heb ik niet juist hen die mij het dierbaarst waren aangezet tot een losbandig leven, ontucht, overspel en liederlijkheid? Het lot van Don Giovanni zag ik voor me als een dreigende en welverdiende toekomst. De oude voorstellingen van mijn moeder, haar verboden en geboden, keerden terug in mijn innerlijk en ik was er van overtuigd alle straffen die zij zich voorstelde verdiend te hebben en die ook in feite te zullen ondergaan, zonder einde, zonder enig uitzicht daarop dat de kwelling zou ophouden en zeker niet door de dood. De lezer heeft er kennis van genomen dat ik een melancholie niet beschouw als een puur lichamelijke ziekte. Men kan, zo men wil, van een existentiële crisis spreken en nadruk leggen op de ‘innerlijke dramatiek’ van de persoonlijkheid, op spanningen tussen hetgeen in ons leeft. Maar zo zou men kunnen vragen, de afloop van een drama wordt toch niet bepaald door een pil? De innerlijke conflicten worden uiteraard niet door een medicament opgelost, wel kan men er beter mee omgaan. Herinner ik mij goed dat een held uit een tekenfilm


158 weerbaarheid en kracht herwint wanneer hij de inhoud van een blik spinazie nuttigt? Wanneer ik de essentie van het genezingsproces weer tracht te geven zoals ik het beleefde, zou ik de volgende formulering willen kiezen: het toenemen van mijn weerbaarheid tegenover waanvoorstellingen, schuldgevoelens, het terugkomen van plezier in activiteiten en de energie om die te verrichten. Het is niet zo dat de wanen wegsmolten als sneeuw voor de zon. Af en toe dreigden gruwelijke voorstellingen me als een monster op de ziel te springen. ‘Iets doen, schilderen’, aldus sprak ik mijzelf toe. Ik sprak met medepatiënten wanneer ze een gesprek met me wilden voeren. Ik stelde niet de eis aan mezelf die het tovervisje aan Piggelmee stelde: je moet handelen vanuit de goede ‘Gesinnung’, het was mij genoeg wanneer ik voor een ander iets kon doen, wat hem of haar plezier deed. Zijn schuldgevoelens niet uiterst onvruchtbaar als ze je verhinderen hier en nu iets zinnigs te doen? Als ik het probeer samen te vatten, dan ziet het er zo uit: een virusziekte ondermijnde me en maakte een eind aan de suggestie dat ik onkwetsbaar zou wezen, het gestoorde bewustzijn, het voortdurend niet helder zijn, maakte een vruchtbaar bezig zijn met dingen die me interesseerden onmogelijk en versterkte de angst aan geheugenverlies te lijden. Ik werd getroffen door enkele zware klappen, kreeg verdriet te verwerken, ik leed er zeer onder mijn werk niet meer aan te kunnen. De angsten versterkten zichzelf en eenmaal in de maalstroom kon ik me niet drijvend houden. Uit niets kon ik meer enige bevrediging putten. Ik meende mijn vrouw te hebben verloren, een vriend stuurde ik op waangronden weg, het oude besef de hel te hebben verdiend, kneep me als een wraakengel de keel dicht, de tijd stolde. Het was waar wat ik Willem zei: er is niets meer van me over. De zo lang jeugdige figuur die althans tot zijn eigen voldoening zijn vak doceerde en aan een kliniek leiding gaf leeft niet anders voort dan als herinnering, en ik vertelde hoe de ruimten waar ik mijn energie ontvouwde met de grond gelijk zijn gemaakt. Men kent en vindt hun standplaats zelfs niet meer. Over de periode na mijn ziekte in engere zin zou ik bladzijden, ja een boek kunnen schrijven. Ik beperk me tot enkele woorden, omdat ik het volgende van belang vind voor degenen die aan dezelfde ziekte leden en voor hun familieleden en vrienden. Voor mijn ontslag uit het Psychiatrisch Centrum Bloemendaal wees Nolen mij erop: een depressie hebben is vreselijk, er één gehad te hebben ook en dat zal je moeten verwerken. Toen ik later met mijn vriend E.M., die me begeleidde toen we door de sneeuwstorm noordwaarts naar Lindau voeren, sprak over het eigenaardige verloop van sommige zogenaamde schizofrene psychosen, aanvallen van


159 waandenkbeelden en hallucinaties, en de bedenkelijke toestand waarin de patiënt na een dergelijke aanval geraken kan, merkte hij op: ‘De verwerking van de psychose wanneer er reeds herstel is ingetreden vraagt heel veel van de ex-patiënt.’ Daarover denkend werd mij allerlei duidelijker. Het gevoel van broosheid en de neiging overmatig te reageren verdwenen toen ik geen tylciprine meer hoefde te gebruiken en zullen daar dus mee samenhangen. Doch andere moeilijke gevoelens kunnen worden toegeschreven aan de ‘rouw’ over mijn psychose. De verwerking van een dergelijke zeer ernstige ziekte stelt hoge eisen aan wat ik nu maar even nuchter het psychische apparaat noem. Dikwijls heb ik me de vraag voorgelegd: hoe zou het me vergaan zijn, wanneer ik niet optimaal gesteund zou zijn door mijn vrouw, om het ietwat droog te zeggen, niet omringd zou zijn geweest door trouwe vrienden en kameraden? Hoe zou ik dán de teleurstellingen hebben verwerkt die je worden aangedaan door degenen die kennelijk redeneren: ‘Eens gek, altijd gek’, niettegenstaande het feit of wellicht door het feit dat ze schitteren aan het hulpverlenersfirmament. Ik kan de uitspraak van Nolen van harte onderschrijven: met goede controle van de medicatie ben je er nog lang niet. Wanneer je de relaties van degene die aan het genezen is van een depressie niet in het oog houdt, geen aandacht besteedt aan de sociale situatie, en de teleurstellingen die hij te verwerken krijgt niet grondig doorspreekt, dan is de kans groot dat het weer mis gaat. De mislukte verwerking van het psychisch ziek geweest zijn wordt oorzaak van de nieuwe aanval. Een patiënt, genezen van een depressieve aanval en ternauwernood aan een nieuwe ontsnapt, zei mij: ‘Er moest een consumentengids voor patiënten bestaan. Dan zouden ze zelf hun behandeling kritisch kunnen bekijken. Wanneer alleen maar je medicatie gecontroleerd wordt loop je grote risico's, en evenzeer wanneer er wel gepraat wordt maar met iemand die de problemen die tot een depressie aanleiding kunnen geven niet kent en die behoort tot het genre psychotherapeuten dat uitgaat van de stelling: praten kan iedereen.’ Dikwijls is mij achteraf gevraagd: ‘Je leed aan een klassieke melancholie. Hoe komt het dat je die niet herkende?’ Antwoord: ‘Juist door die melancholie. Ik wist zeker dement te zijn en daarover was ik diep verdrietig. Wie zou het niet zijn? Ook wist ik zeker in de hel te zijn. Wie is daar niet wanhopig?’ Je ziet zelf niet dat je verdrietig en wanhopig bent om wat je in je waanvoorstellingen voor waar houdt, omdat degene die een waan heeft nu eenmaal niet weet dat hij een waan heeft, doch het gewaande als werkelijkheid beleeft. Vele niet psychotische depressies zijn gemakkelijk te herkennen, vele ook niet. De vuistregel van Van Tilburg is een nuttige: iedere arts, iedere hulpverlener, ook als het om puur-lichamelijk lijden gaat, doet er goed aan


160 zijn patiënt te vragen hoe hij zich voelt, hoe zijn stemming is. Doch laat ik niet de psychiatrie weer gaan doceren, dat kan elders geschieden. Hier dien ik mijn verhaal voort te zetten. Je kunt je ook op een ietwat weemoedige manier welbevinden, al heb je veel verloren, zeker wanneer je veel terug ontving. In het hoofdstuk ‘De lange warme zomer’ beschreef ik hoe de associaties verarmden, planten en bloemen hun taal niet meer spraken, waarnemingen de gedachten niet meer naar de toekomst leidden doch naar een verleden tijd die ik naar mijn mening niet goed had gebruikt en achteloos had laten voorbijgaan. Momenten van grote bewustzijnsintensiteit die ik aanduidde met ‘dat vreemde’, belevenissen die ik aanduidde met de woorden: ‘Of the sources of the Nile nobody can give any account, it enters Egypt from parts beyond’, traden slechts op van een minteken voorzien. De Nijl ging weer stromen en ik beleefde evenzeer dat je leeft aan de voet van een berg waarvan de top ‘schimmert im reinsten Weisz’, schittert in het zuiverste wit. En zo breekt het laatste hoofdstuk aan, waarin ik de lezer zal vertellen hoe het ging met degenen die mij gedurende mijn ziekte trouw bezochten, zodat hij van hen afscheid kan nemen..., en ook van mij..., doch tevens hoe zich een nieuwe toekomst opende.


161

Hoofdstuk 13 Slot Goed en wel thuis overschreed ik wederom de drempel van een ziekenhuis. Het was Oudjaar 1985. Ik wandelde in het Vondelpark met Oggi en Bliss en zag iets dat ik zou willen schilderen. Het bruggetje waar ik overheen moest was spiegelglad, ik glij uit, steek de hand naar voren om de val te breken en heb daarna in mijn handwortel pijn die niet overgaat. We brengen de dag grotendeels door niet met de geur van oliebollen om ons heen maar in de eerste-hulppost van het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis. De dienstdoende arts onderzoekt me, laat röntgenfoto's maken. Mijn arm komt in het gips. ‘U kunt over een week terugkomen bij dokter De Jong, voor controle.’ Na een week te hebben kunnen merken hoezeer je ook je linkerarm mist, neem ik plaats in een wachtkamer en hoor de ‘polikliniekpraat’ aan. Verhalen worden uitgewisseld. ‘Gestruikeld door de gladheid, een ongeluk zit in een klein hoekje, van het trapje gevallen bij stof afnemen.’ ‘Wat is dat eigenlijk voor een dokter, die ik hier te zien zal krijgen?’ wordt gevraagd aan een man van een jaar of veertig die met woord en gebaar van ogenblik tot ogenblik alle twijfels aan zijn man-zijn corrigeert. Hij antwoordt: ‘Het is geen dokter maar een dokteres, een leuk wijffie, voor mij persoonlijk een beetje aan de magere kant, maar in d'r vak, daar kan je op rekenen’ en dan maakt hij het bekende gebaar, de duim omhoog, de arm stevig heen en weer schuddend: ‘Zo.’ Een verpleegster komt mij halen: ‘Meneer Kuiper, gaat u maar hier bij de kamer van dokter De Jong zitten, ze komt u zo halen.’ ‘Professor, u hier, komt u binnen, gaat u zitten. Is u al uitgelegd wat er aan de hand is? U hebt pech gehad.’ ‘Ja, dat betekent zeker zes weken in het gips?’ ‘Neen, professor, dat is het juist, niet zes weken, maar drie maanden. Wanneer dat fractuurtje niet helemaal geneest, komt er allerlei narigheid van.’ ‘U komt me niet onbekend voor,’ merk ik schuchter op. ‘Ik heb bij u examen gedaan.’ ‘Ik begrijp dat u hier tot chirurg wordt opgeleid.’ ‘Bén opgeleid. Ik ben hier nu chef de clinique.’


162 Ik heb iemand aan de top aangezien voor een leerling. ‘Neemt u me niet kwalijk, uw jeugdige uiterlijk heeft me op een dwaalspoor gebracht.’ Ook toen voor mij de tijd stilstond, heeft de klok zijn regelmatige gang niet onderbroken, de kalenderblaadjes zijn afgescheurd en iedere week is er een nieuwe radiobode gekomen. Leerlingen van destijds die naar mij luisterden, zittend in rijen op de harde collegebanken, hebben nu leidende functies. Dat waren mijn overpeinzingen toen ik door de lange gangen van het ziekenhuis liep en terug wandelde naar huis in het licht van een heldere winterdag. Om haar te bedanken gaf ik haar een bandje met de ‘Passacaglia’ van Bach. Mei 1986. Soglio, in het Val Bregaglia. Noortje en ik logeren in Hotel Palazzo Salis. Rilke nam er zijn intrek in de zomer van 1919, aan de vooravond van de nacht waarin ik werd geboren. In de Duineser Elegieën noemt hij Soglio ‘die unsägliche Stelle im Weltall’. In de gang staat een reusachtige opgezette adelaar, stoffig, treurig om te zien. Gelukkig zie je af en toe een paar van deze dieren hoog boven het nauwe dal cirkelen. Ik neem enkele zinnen over uit een brief aan Willem. ‘Volgende week zijn we weer in Nederland. Tegen de terugkeer zie ik op. Ik voel me goed in het bergland, zoals je weet. Henk en Reinier die me in mijn ziekte zo trouw opzochten, komen in de herfst in Q., een plezierige gedachte. Ik zeg vaak tegen Noortje: “Dat ik dit nog mee mag maken”. Het afscheid uit Italië valt me niet al te zwaar, omdat ik jullie zal terug zien. Weer zit ik te schrijven in een hotelkamer, deze met oude meubelen en een geweldige antieke spiegel. Vroeger schreef ik in hotelkamers altijd in mijn dagboek. Ik heb er vaak over gefantaseerd dat dagboek uit te geven en praatte er zelfs over met Johan Polak. Duizenden bladzijden. Weg ermee, de kachel in. Het erge van dat dagboek is niet dat het lijkt op een meer of minder gesublimeerde lijst van Leporello. Waarom zou je niet gefascineerd zijn door ontmoetingen, die waarlijk ont-moetingen, bevrijdingen zijn? Het is te veel ik en nog eens ik, te egomaan, presentatie van een te groot ego. Je hebt gelijk wanneer je zegt: had je die ziekte maar vijftien jaar eerder gekregen. Ik zou meer van mijn hoogleraarschap hebben gemaakt en ook een zinniger dagboek hebben geschreven. Tijd om de betere stukken te selecteren heb ik ook niet, en er zal dus niet veel anders op zitten dan het mee te geven met de vuilniswagen. Je herinnert je wat er staat op de kapel, hoog in de bergen, de dag van je vertrek, toen de nevels om de toppen hingen: “Zo de Heer het huis niet bouwt, tevergeefs bouwen deszelfs bouwlieden”. Velden en bergen hier zien geel van de cipreswolfsmelk, dat


163 was vroeger niet zo. Hogerop zag ik orchideeën in menigte, diep paars. In dit dal ben ik echt gelukkig geweest. Allan en ik hebben hier grote tochten in de bergen ondernomen. Wanneer ik 's morgens even een wandelingetje had gemaakt in de buurt van het hotel, hoorde ik hem tijdens het scheren bij een open venster aria's zingen uit Mozarts opera's: “Dove sono.” Waar zijn de gelukkige ogenblikken gebleven? Zodra we thuis zijn, zal ik je opbellen.’ Mei 1987. We komen terug in Amsterdam, moe van een rit van twaalfhonderd kilometer over een stampvolle en warrige Autobahn. Onderweg twee uitgebrande wrakken, één nog in rook gehuld. Noortje heeft het grootste stuk gereden. Wanneer ik de gang binnenstap zie ik één van mijn conterfeitsels niet, het eerste dat ik maakte in ‘Bloemendaal’. Het hangt op een andere plek. Dan dringt het tot me door dat de hele gang een gedaanteverwisseling heeft ondergaan. De muren waren vuil, bruinig grauw en al lang toe aan een grote opknapbeurt. Noortje is in de wolken. Dat moet Allan weken hebben gekost om al die oude kalk er af te krabben, barsten te dichten en het te krijgen zoals het nu is. ‘Wat is hij toch lief voor ons. Je zult zien, dat heeft hij als verjaarscadeau voor mij bedoeld,’ aldus Noortje. Wanneer hij enkele dagen later komt, vraagt hij: ‘Zagen jullie het meteen? Vinden jullie het mooi? Piet zijn schilderwerkjes komen toch zo veel beter uit.’ ‘Je hebt een kort koppie, Allan, waar zijn je lokken?’ ‘Ik kon de kalk er niet uit krijgen. De kapper zei: “Wilt u werkelijk dat alles eraf gaat?” ... Je bent met je aquarium bezig geweest, zag ik.’ ‘Ja, toen ik het kleed dat ik er overheen had gelegd, nadat ik de goudmaanvissen had weggegeven, een paar jaar geleden, eraf gehaald had, gingen, o wonder, de planten weer groeien. Ik vond dat een symbool. Nu moeten ze ook maar verder hun kans om te leven krijgen.’ ‘Jij loopt overigens kans om je leven te verspelen. Ik heb eens naar de bedrading van dat aquarium gekeken. Zoals jij met elektriciteit omgaat! Ik begrijp niet dat jullie huis niet een keer is afgefikt. Jij blijft er maar mooi af met je vingers. Om jouw ingewikkelde zinswendingen te gebruiken. Je elektrocutie is niet hetgeen waar ik reikhalzend naar uitzie. Ik zal me wel ambachtelijk manifesteren.’ Hetgeen geschiedde. Juni 1987. Bericht uit Q. Brief van Cees Waegemaekers. ‘Bedankt voor je brieven. Ik heb erg genoten van de intensiteit van je gevoelens en de manier waarop je het uitdrukt; eens te meer een bewijs dat je van die depressie af bent.


164 De eerste nacht hier brak zowaar een fantastisch noodweer los. Het park van meneer Fr., (de architect van ons appartementje), is voor de helft vernield, terwijl het haventje verwoest is, diverse boten gezonken. Op dit ogenblik hangt er weer een fors onweer boven het meer en ik zit in de schemering op het terras met een fles Merlot del Veneto voor mijn neus, genietend van de bliksemschichten, die iedere keer weer anders zijn maar toch op elkaar gelijkend. Lopend over het kerkhof van Q. viel me trouwens ook op dat de mensen hier gemiddeld niet oud worden, zo tussen de 55 en 65 jaar, zelden ouder... Ik was er met Einar en zijn oog viel op een graf waarin een vader en een kind van anderhalf jaar lagen, ergens in december '69 gestorven. Hij zag het natuurlijk vanwege de foto's op de zerken, het maakte een enorme indruk op hem en dezelfde dag is hij met Paula nog eens gaan kijken. “Je moet maar eens mee komen, Paula, er ligt daar een kindje begraven.” Veel vragen over de dood natuurlijk. Erg ontroerend, de gedachtenwereld van zo'n jongetje. Meteen de daad bij het woord voegend maakte hij heuse aanstalten de zerk te verwijderen om wat daaronder zat op te graven en weer tot leven te wekken. Hij vindt de dood iets fascinerends, angstaanjagend ook, maar is tegelijk overtuigd van zijn eigen onsterfelijkheid. Ik vind het trouwens heel fijn dat je op Noortjes verjaardag mijn kinderen gezien hebt, het is natuurlijk een groot stuk van mijn belevingswereld.’ Liefde, vriendschap enerzijds, vergankelijkheid en dood anderzijds. Niet alleen Einar, het zoontje van Cees, is veel met de dood bezig. Voor mij ontbreekt het niet aan aanleidingen. Mevrouw Lampl-de Groot, een van degenen die mij het vak leerden, die haar eredoctoraat uit mijn hand ontving, zag ik regelmatig. Ze bracht bij ons haar laatste bezoek. De functie van haar hart was bij beweging nauwelijks toereikend. Willem en ik zorgden ervoor dat de stoep van het grachtenhuis geen onoverkomelijk beletsel voor haar vormde. Ze praatte levendig en vertelde. Eén van de thema's was haar analyse bij Freud. ‘Hij was heus niet zo afstandelijk als men zich om voor mij onbegrijpelijke redenen voorstelt. Toen ik iets heel verdrietigs vertelde, Piet weet wel wat, zei hij: “Mir ist auch so etwas passiert.” Hij doelde op de dood van zijn kleinzoontje, neen, daar is hij nooit overheen gekomen.’ Ze informeerde naar mijn activiteiten met de kwast. Eén produkt daarvan beviel haar kennelijk goed, ze wilde het graag hebben en het heeft de laatste weken van haar leven zo gehangen dat ze er vaak naar kon kijken. Bij een voordracht die ik hield voor de psychoanalytische vereniging was ze aanwezig. Ik pleitte ervoor dicht bij de verschijnselen te blijven, bij hetgeen de analysant zegt, interpretaties te vermijden waarvan men kan vermoeden dat ze buiten zijn gezichtskring liggen.


165 Mevrouw Lampl-de Groot kreeg als laatste het woord en sloot de discussie met de woorden: ‘Professor Freud heb ik vele malen horen zeggen: “Wanneer u het analyse-uur begint, vergeet dan alles wat u weet en doe maar één ding: zo goed mogelijk luisteren”.’ Het was de laatste voordracht die ze bezocht. Enkele weken daarna is in haar geliefde buitenhuis in W. haar toestand zeer verergerd en is ze in het dichtstbijzijnde ziekenhuis gestorven. September 1987. Elf uur, station Como. De rails liggen langs de steile rotswand, dicht begroeid. Iets hoger staan enkele huizen. Uitzicht over de stad, een klein stukje van het meer. Het is al heel warm, een typisch Italiaans sfeertje. Veel bedrijvigheid. De komst van de Holland-Italië-expres is gemeld: Amsterdam, Basilea, San Gottardo, Bellinzona, Chiasso, direttissimo per Milano Centrale. De locomotief duikt op uit de tunnel die Zwitserland van Italië scheidt en de beide landen verbindt. Een lange trein vermindert vaart, krakende wielen bij het remmen. Rennende mensen om een plaats te vinden. Daar is-ie. Niets veranderd, sinds het ogenblik dat ik hem voor het eerst zag op de collegebanken, niets wezenlijks, dezelfde bewegingen, dezelfde gang, dezelfde blik, dezelfde lach. ‘Hallo, Noortje. Hebben jullie al lang zulk mooi weer hier? Hallo, Piet.’ ‘Dag Allan, lang geleden hè, datje hier was. Jaren.’ ‘En wat voorjaren. Ze zijn voorbij, gelukkig. Jammer dat Kathleen er niet is.’ ‘Kom, we gaan als vanouds koffie drinken op het domplein.’ ‘Waar staat jullie auto?’ ‘Wij zijn met de bus gekomen en gaan terug met de boot van half een. We dachten datje dat leuk zou vinden.’ We varen naar het stille dorp over een spiegelend meer, door steeds hogere bergen omgeven. Een van onze vrienden uit Como heeft een oude borgo, een versterkte hoeve in een vrijwel verlaten Toscaans dorp bewoonbaar gemaakt en ons gevraagd: ‘Willen jullie niet een beetje in Toscane ronddwalen?’ Het smalle dorp balanceert op een richel en af en toe glijden er aardmassa's naar beneden. Het is er heel stil. Alleen in het weekend beklimt een schaars Fiatje de stoffige weg tussen de olijfgaarden door. Geld kan je er nauwelijks uitgeven, we hebben in de omtrek niets gevonden waar je eten kon zodat we voedsel ophalen uit een supermarkt. Aan wijn was goed te komen, Chianti voor Noortje, een witte Toscaanse wijn die me goed bevalt, voor mij. Ik mocht geen rode wijn vanwege het medicament dat ik toen nog gebruikte. De


166 wijn wordt gedronken bij het haardvuur. De avonden zijn koud, er waait een ‘Wind voller Weltraum’ over de richel, af en toe giert hij om het huis. Het hout voor de open haard sprokkelen we zelf langs een beek waarin kikkers kwaken. De blauwe bloemen van de Italiaanse ossetong en orchideeën sieren de oevers. Van de zeer fijne, bijna witte as maak ik verf met een kunsthars. Ook de gele en rode aarde gebruik ik zodat ik Toscane kan schilderen met Toscane. Het kerkhof vanwaar zich een ver uitzicht ontvouwt, is dicht bevolkt, maar het dorp niet. Er zijn zeven inwoners achtergebleven, hun gemiddelde leeftijd is vijfenzeventig jaar. Met hen allen voer ik conversaties in stumperige taal. Ze spreken een moeilijk te ontcijferen dialect maar al spraken ze dat niet, vlot kan ik in het Italiaans niet redeneren. Het bij het dorp behorende kasteel is vervallen tot een ruïne. Het weggetje erheen werd voor een deel meegenomen door een aardverschuiving, onherroepelijk gevolg van het kappen van bomen. Van het rode bord met een witte balk erdoorheen trekt geen Italiaan zich iets aan, ik dus ook niet. De sleutel van het terrein waarop de ruïne zich bevindt zou te krijgen zijn bij de huisbewaarder van een hooggelegen rode villa. Op een heldere meimorgen manoevreer ik de auto over de restanten van de weg. Waar ik het Fordje neerzet, ligt een stapel witte blikken borden met ‘Divieto di Caccia’, jagen verboden, erop en ik neem er een mee voor de deur van mijn werkkamer. De villa heeft grote afmetingen, bezit van Milanesen, naar ik later verneem. De tuin blijkt een gepolijst park met in model opgesnoeide struiken en vele rozen. Ik ga op zoek naar de huisbewaarder. Hij zit op het bordes te lezen in de zon. Met enig geroep kan ik de aandacht trekken van de in zijn lectuur verdiepte man. ‘Ah!... il dottore olandese.’ Hij gaat de sleutel halen en we begeven ons op weg. Links en rechts van een zwaar ijzeren hek, waaraan in het midden een ketting hangt, staan twee rozenstruiken die juist beginnen te bloeien. Hij opent het slot, steekt de sleutel in zijn zak, wijst mij, na mij te hebben getoond dat je het slot kunt dichtdrukken met een droge klik, de plek waar hij de ketting verstopt. Krakend wordt het hek weer dichtgetrokken en ik sta in het midden van hetgeen men als oprijlaan zou kunnen betitelen. Vogelgezang alom. Het wordt warmer. Wolken zeilen over langs een blauwe lucht net als in Nederland, maar de wolken zeilen veel langzamer. De hoge linden langs het stukgereden weggetje scheppen een verwachtingsvolle, ietwat plechtige sfeer. Het geurt van gele en violette bloemen, waarvan ik de naam niet weet. Geritsel van hagedissen. Zou ik hier niet eens een slang zien? Toen we aankwamen in het versterkte huis met zijn dikke muren, lag er een van anderhalve meter lang te zonnen op het terras.


167 De lindenlaan eindigt, het weggetje begint langzaam te stijgen en ik voel de zon schijnen. Er staat een orchidee, purper met wit, een tuil, meer dan een halve meter hoog tussen olijven die er vreemd uitzien. Enkele winters tevoren heeft het vijfentwintig graden gevroren, terwijl er een zengende wind woei. Het wordt me telkens weer verteld. Vele olijfbomen zijn bevroren naar het scheen. Toch lopen ze weer uit, onder aan de stam en de bevroren takken schijnen ze in een wanhoopsgebaar ten hemel te heffen, gericht tot wie? Tot een lege kosmos met zinloos bewegende hemellichamen in een complete eeuwige stilte, of toch tot iemand? Waar is God dien Gij verwacht? Op Hem hopen kan je, Zijn aanwezigheid afdwingen niet. Mocht Hij er zijn, dan komt Hij en gaat Hij op door Hem zelf vastgestelde tijden. Maar wel treden mensen je tegemoet. Ik heb erover gefantaseerd dat we hier in Toscane een eenvoudig optrekje zouden zoeken, zodat ik me niet meer met vaste regelmaat de bejegening ‘eens gek, altijd gek’ hoef te laten welgevallen. Degene van wie je houdt kunnen hier toch komen en blijven logeren? Het is wel een lange weg, over de Alpen en, door de vaak gloeiend hete Po-vlakte, dan de spannende Autostrada Parma-la Spezia, door een landschap dat tot een andere planeet schijnt te behoren. Echte relaties vragen om een zekere constantheid, je moet elkaar zien, elkaar kunnen bereiken wanneer je er behoefte aan hebt of de nood dringt. Ik denk aan degenen die het niet af lieten weten, me trouw hebben begeleid, en aan hen die ik ná mijn ziekte heb leren kennen en die daardoor een bijzondere betekenis voor me hebben. Ze staan onbevangen tegenover me. Ze hebben de klap dat ik hen ontviel niet behoeven te verwerken zoals degenen die mij langer hebben meegemaakt. Hoe zou het zijn met de bazen van Teun, de schapendoes met wie Oggi en Bliss zo kostelijk in het Vondelpark kunnen dollen. Keer op keer hielp Ina me over dode punten heen bij het schrijven van dit geschrift. Soms schreef ik op haar advies gedeelten over. ‘Hou het alsjeblieft koel, het is al erg genoeg.’ De enkele gesprekken met Ton herinner ik me woord voor woord door hun ‘impact’ en weer schiet ik in de lach wanneer ik me herinner hoe er op de Vijzelgracht een oploop ontstond, toen hij nadeed hoe Teun zich gedroeg bij het in ontvangst nemen van een standje, omdat hij ten tweeden male een leren stoel in flarden had gebeten. Ton en de hond waren er beide tegelijkertijd. Je vroeg je af: zie ik nu echt de hond of hem, of andersom, de dialectiek van alle grote uitbeeldingen. Geen sprake van, we gaan hier niet wonen, is de conclusie. Ik wil van mijn vrienden geen duizenden kilometers zijn verwijderd, hoe mooi het hier ook is, onbegrijpelijk overstelpend mooi, een landschap voor de ziel. Jammer dat Noortje dit niet ziet. Ze dacht dat het een ‘guided tour’ zou worden, en daar houdt ze niet van.


168 De weg wentelt zich om de verhevenheid heen waarop het kasteel ooit gelegen heeft, op de helling groeien laurierbomen, trappen voeren omhoog, maar ik houd het weggetje, omdat de trappen overdekt zijn met slingerplanten. Dan bereik ik een ‘Lichtung’, een open plek in het bos en vandaar is het nog enkele tientallen meters stijgen naar wat ooit een kasteel was. Hier geldt niet: ‘men kent en vindt zijn standplaats zelfs niet meer’ want er liggen nog enkele brokken van een muur en er staan stenen tafels met banken. Hoe lang ik op een van die stenen banken gezeten heb weet ik niet. Ik ga terug naar de open plek, waar een weelde van bloemen groeit. Een fraai smeedijzeren hek, aangebracht om een cisterne, is nog geheel en al intact. In de diepte zie ik een gitzwart, spiegelend wateroppervlak, de suggestie wekkend dat de put bodemloos is. Alom golft het land als een zee van aarde de verte in, zonder einde. Dan overvalt me een vreemd gevoel. Gedurende mijn ziekte had ik vaak de ervaring dat de tijd niet meer voortschreed, waardoor de kwellende angst geen grens scheen te hebben. Ook nu is er iets met mijn besef van tijd. Reis ik in deze streken met mijn familie, mijn moeder, oom en neef en heb ik me zoals ik vaak deed even teruggetrokken om een uitzicht te zien zoals ik er vele zag? Ben ik het veelbelovende doktertje dat professor moest worden van zijn moeder en van zichzelf? Is het fantasie, dat ik alles al achter me zou hebben, een hoogleraarschap van tientallen jaren, dat een dochter nu in Amsterdam haar werk doet, ook met patiënten, en wel met de groep die het ergst eraan toe is? Of is het juist omgekeerd, dat ik alles achter me hebbend, terugdenk aan plannen en verwachtingen van toen? Is de toekomst van destijds nu het verleden geworden? Wat heb ik ervan gemaakt? De oude vraag. Wanneer er veel niet deugde, zou dat dan vergeven worden of heb je helemaal geen vergeving nodig, omdat alles zich voltrekt volgens vaste wetten, ook je gedrag jegens anderen? Mijn oog valt op de bloemen. ‘Aanschouw de leliën des velds, hoe zij groeien; zij arbeiden niet en spinnen niet, voorwaar, ik zeg u dat Salomo in al zijn heerlijkheid niet bekleed is geweest als een van dezen.’ Het gaat kennelijk niet om hebben, niet om doen, niet om moeten, kunnen of willen, maar om zijn. ‘Voorwaar, ik zeg u...’, de hele problematiek van ‘wel of niet goed gedaan hebben’ glijdt van me af als een jas die je losjes hebt omgeslagen. De ruimte en de stilte schijnen zonder grenzen. Noortje en ik hebben afgesproken voor we naar Amsterdam terugreizen ook deze morgen nog enkele dorpen te gaan bekijken die je kunt zien liggen vanuit de hoeve waar we deze week wonen. Ik kijk op mijn horloge. De tijd heeft zijn vertrouwde gang hernomen. Wanneer ik doorstap, ben ik ruim op tijd. Ik zal haar niet laten wachten.


Ver heen. Verslag van een depressie. P.C. Kuiper. Zie voor verantwoording:

Recommend Documents