Van Otterplaat tot Groenveldsweid

Van Otterplaat tot Groenveldsweid Uitgave van de Stichting Langedijker Verleden.

3 e Jaargang, nummer l ^C Oktober 1997.

Van Otterplaat tot Groenveldsweid. Het blad 'Van O tte rp la a t to t G roen veld sw eid ' is gratis vo o r d o n ateurs van de stichting Lan g ed ijk er V erle­ den. Het lidm aatschap b ed raag t m inim aal f 12,50 per jaar, 65-plussers betalen f 7,50. Losse num m ers kosten f 5,— .

Het bestuur van de Stichting Langedijker Verleden wordt gevormd door: Jan W ijn (voorzitter) Cor O u d en d ijk (secretaris) Tanja Ursem -Kuiper (penn.)

K ro o n straat 30 Dorpsstraat 453 W .de Zw ijgerstr. 6

1724 RM O udkarspel 1722 EJ Zuid-Scharw oude 1723 KG N oord-Scharw oude

tel. 0226-313227 tel. 0226-320610 tel. 0226-315422

Bestuursleden: Jan IJff Ida Tauber-de W aard Jaap de G root Cees Rutsen Janny M einsm a-H uism an Ria Put-Luken

J.van Stolbergstr. 41 Dorpsstraat 866 D u b b eleb u u rt 1 K eizersloo t 5 Platte Ven 171 V oo rb u rg g racht 507

1723 1724 1721 1722 1723 1724

tel. tel. tel. tel. tel. tel.

Gironum m er: Bankrekenin gn u m m er:

464735; 34.66.26.137 R abobank Langedijk.

LB N oord-Scharw oude NV O udkarspel CL Broek op Langed ijk G W Zuid-Scharw oude AP N oord-Scharw oude RJ O udkarspel

0226-312822 0226-312185 0226-313906 0226-312834 0226-312509 0226-317619

De redactie van 'Van Otterplaat tot Groenveldsweid' bestaat uit: Jan IJff, Cees Rutsen, Cor O u d en d ijk en Janny M einsm a.

Redactie-adres: Dorpsstraat 453 1722 EJ Zuid-Scharw oude

Copyright: G eh ele of g ed eeltelijke overn am e van teksten en/of illustraties uit dit blad is alleen to e g e sta an na to estem m ing van de au te u r of de redactie.

Inhoudsopgave: V o o rw o o rd; Reacties op het 2e n u m m e r ..................................................................1 O tte rp laa t en G ro e n v e ld s w e id .....................................................................................2 Hoe het een do rp sg en o o t verging ................................................ 3 Nut en G e n o e g e n ....................... 5 D orpsfiguur en id e a lis t......................... 12 Vis, een fam ilie van sch o o lm e e ste rs......................................................................... 14 Een bekend e Langedijker, M aartje K lif f e n .................................................. 18 Fo to g raaf N iestadt in Z u id -S ch a rw o u d e .................................................................19 K o ren m o len aars en gorters in N o o rd -Sch arw o u d e ............................ 20 Een dag n aar A lkm aa r in 1 7 85 ....................................................................................24 Een ULO -klas uit 1 9 4 6 .....................................................................................................26 Reciteerveren igin g 't R o z e n k n o p je ..........................................................................26 De Spoo rstraat van v o o r h e e n ................................................................ 28

Illustraties: a rch ief Stichting L a n g e d ijk er Verleden

Voorwoord. Het seizoen 1997 is w e e r ach ter de rug. M ede do o r de vrijw illige hulp van on ze d o n ateurs w are n w ij in staat om dit ja a r een leerzam e expositie 'Varend en Vissend V erled en' aan u te laten zien in 't Regthuis. G ezien de vele positieve reacties is dit ze k e r gelukt. De beide scholen uit O udkarspel hebben m et hun leerling en de expositie bezocht en w aren z e e r entho u siast. W e kunnen alleszins te ru g zie n op een prachtig seizoen. Een ander o n d erw erp d at inm iddels zeer aanslaat is ons blad 'Van O tte rp la a tto t G roendveldsw eid'. Het verheugt me dat de redactie er ook nu w e e r in is geslaagd een blad sam en te stellen w a t voor d o n ateurs van Broek to t en met O udkarspel a a n trek k elijk is om te lezen. Het is im m ers de bedoeling d at alle dorpen aan hun trekken kom en. W ij danken de R ab o b an k vo or hun g eld elijke bijdrage, alsm ed e ied ereen die h eeft m eeg eh o lp en aan de totstandkom ing van dit blad. Ik w en s u dan ook veel leesplezier en hoop u ook het ko m ende seizoen w e e r in 't Regthuis te m ogen beg roeten Jan W ijn, voorzitter.

Reacties op het 2e nummer. De T w u y v e rw e g .

Een fo to van h e t o n g e lu k op d e Tw u yverw eg h ad d en w e graag in h e t vorig e n u m m e r a f g ed ru kt. H et en ig e exem plaar w a t te vinden was s to n d in d e A lkm aarsche Courant, m aar d e z e a fb e eld in g was erg slecht. Van de h e e r I.Nijman k reg en w e b ijg a a n d fo to o tje , o ve rg en o m e n uit h e t G eïllustreerd Z o n dagsblad. W e zien de auto van Klaas Slo t o n d e rste b o v e n te w a ter liggen. G een w o n d e r d a t h ij h ie r n ie t le v e n d is u itg eko m en .

H erin n erin g aa n de R u ssisch e re v o lu tie . M evrouw Van der Heide-Vis uit Badhoevedorp, een kleind o ch ter van M eester Jan Vis uit O u dkarspel, w erd er door het artikel aan herin n erd dat zij nog verw a n t w as aan de v ero n g elu kte Klaas Slot. De vad er van Klaas, Rens Slot (van de firm a KW), w as destijds een belangrijk groentenhand elaar. Spoorw agons vol w erd en verstuurd, heel vaak n aar het bu iten lan d. Zo ook spo o rw agen s kool n aar Rusland. In 1917, het ja a r van de Russische revolutie, had hij ook een om vangrijke trein m et g ro en ten verstuurd n aar Rusland. Zodra hij hoorde van de revolutie zag hij zijn geest al d w alen en vreesde nooit m eer iets teru g te zien. G ro o t w as zijn verb azin g to en de com plete trein terug kw am , te r betaling gevuld m et kostbare in strum enten en boeken, w a a rin alles over de tsaren w as d o o rg eh aald . Het aan tal boeken w as zo groot dat Rens Slot aan diverse kennissen en relaties van deze boeken h eeft uitg edeeld. Na tachtig ja a r h eeft m evrouw Van der Heide de boeken, die haar v ad er W illem Vis ooit kreeg, nog steeds bew aard.

©

Het ra a d se l v a n L a n g e d ijk . Het stukje over het m ogelijke ontstaan van Langedijk houdt de g em o ed eren w el bezig. A lle r e e rs t o n td e k te d e h e e r C .G u tte r een p a a r sto m m igheidjes w a a r w e m et ons allen o verh een hebben g elezen . Als er staat 'm en g ro ef va n a f de Rekere van oost n aar w est' dan m oet d at n atuurlijk zijn 'van w est naar oost'. V anzelfsp rekend kw am men dan e e rst bij d e Z o m e rslo o t, d ie liep op v rijw e l dezelfde plaats als nu de S3. Het verschil w as d at de Zom ersloot zuidw aarts afboog naarSint-Pancras. Niet de Z o m e rslo o t liep la n g s d e K e rk m e e r m aa r de W in terw eg . Zo zie je m aar w e e r hoe g au w je de mist in kunt gaan als redactie. O ver de naam 'K erkm eer' o pp ert de h eer G u tte r dat die kom t van het dichtbij de kerk g elegen m eertje. Het is allem aal m ogelijk, m aar w e w eten het nog niet. Kort na het uitkom en van ons blad spraken w ij Henk K o m e n , s c h rijv e r v a n w e k e lijk s e s tu k je s in 'D e Koerier'. V olgens H enk is het zo n n e k la a r d at de drie noordelijke Lan g ed ijker d orpen zijn o n tstaan vanu it een 'opkaveling' uit het w esten . Broek d aaren teg en zou va n u it V ro n e (Sint-Pancras) zijn o n tstaa n . Ter illustratie drukken w e een kaartje van H enk Kom en af, w a a ro p de versch illen d e verkavelin g sp a tro n e n goed zijn te zien. De heer J.W ag en a ar uit H eerh u g o w aard m aakte ons attent op het boek 'Archeo-logica' van Frans Diederik. Na het lezen hiervan kom en w e to t de conclusie dat Diederik ook g elo o ft dat langs de W in terw eg een a a n t a l n e d e r z e t t in g e n h e e f t g e le g e n d ie als v o o rlo p e rs van Z u id - en N o o rd -S c h a rw o u d e en O u d k a rs p e l w o r d e n g e z ie n . O o k hij n o e m t de W interw eg en Zom ersloot o ude w aterlo p en die later verlaten zijn om elders, m eer n aar het oosten een nieuw e n ed erzettin g te stichten. Als o o rzaa k noem t Diederik de last van het o p ru kken d e w a te r van de rivier de Rekere. Voorts m aakt hij m elding van een schat aan arch eo lo g isch m a te ria a l w a t tijd e n s de verkaveling tevoorschijn kw am . O m d at dit m eest uit

de late 12e- en 13e e e u w afkom stig w as m aakt hij hieru it op dat de voorlopers van de dorpen m idden in het G eestm eram b ach t w aren g elegen . O o k D iederik plaatst Broek ap art van de an d e re drie dorpen en noem t het dorp een 'rest-ontginning' op de grens m et Vrone. Een onderscheid tussen Noord- en Zuid-Scharw oude e n e r z ijd s en O u d k a rs p e l a n d e rz ijd s w o r d t o o k g e m a a k t . O u d k a r s p e l z o u v a n u it S c h o o r l z ijn ontgonnen, de and ere tw e e vanuit Bergen. O fschoon de huidige drie d o rpen o n g eveer uit d e ze lfd e tijd m o e te n s t a m m e n z o u O u d k a r s p e l v e e l m e e r v o o r g a n g e r s g e h a d h e b b e n d a n d e b e id e S c h a rw o u d e s . In h e t g e b ie d te n o o ste n van de W in terw eg zouden er tijdens de verkaveling acht zijn teru g g evo n d en van vó ó r het ja a r 1000. De an d ere d o r p e n k e n n e n n ie t m e e r d a n t w e e e e r d e r e n ed erzettin g en , één aan de W in terw eg en één aan de Zom ersloot.

Otterplaat en Groenveldsweid

(door de redactie).

M en h e e f t o n s g e w e z e n o p h e t o n tb reken van een stu k je v e rk la rin g over de stukken land die de naam van ons blad vorm en. Niet ied ereen w e e t hier natuurlijk het fijn e van, zo d at w e in ieder geval hier de ligging en een paar bijzonderhed en w illen bespreken.

Het O tte rp la a tje . Van on ze d o n a teu r Cees B akker uit Sint Pancras k re g e n w ij e e n p a a r m o o ie fo to 's van h e t in m id d e ls b e ro e m d e O tte rp laa tje. H elaas b le ek a fd ru k k e n van de kleurenfoto's teveel kw aliteits­ verlies op leveren, va n d a a r dat w e een andere foto van 't O tterplaatje plaatsen. ^ ^

©

't Otterplaatje vanuit het zuiden. Rechts de Twuyverweg, in de verte Smith's Chips.

Beroem d is dit stukje land inm iddels o m d at to t voor een paar ja a r g eleden bijna niem and van dit akkertje had g eh o ord . W a a rsch ijn lijk h e e ft m en het altijd gehouden voo r een uitstulping van het talud van de T w u yverw eg . D o o r d e p lan n en van de g e m e e n te Langedijk is het O tterp laa tje in het m idd elpu n t van de belangstelling kom en te staan. Het lijkt w el de kant op te g aan d a t het O tte rp la a tje zal w o rd e n gespaard. Het is vrijw el zek er d at er ooit otters op het akkertje hebben liggen 'spragen' in de zo n . De naam 'plaat' d u id t o p e e n v a s t e o n d e r g r o n d . Er z ijn m e e r perceelsnam en m et de toevoeging 'plaat' in de buurt.

De G ro e n v e ld sw e id . De w e id d ie o o it b e h o o rd e a a n b u r g e m e e s te r Groenvelt van O udkarspel, w erd daarom G roenvelds­ w eid genoem d. De w eid lag aan het eind e van de Luizeknip, op het N o ordeinde van O u dkarspel dus.

De beste plaatsaand uiding is ten w esten van het café 'De Knip', daar w a a r nu de verlen g d e W oudm eersw eg ligt. B urg em eester G ro en velt (m et een 't') w as een rijk m an die ooit een a a n zie n lijk e som geld h eeft n ag e­ laten aan de O u d karsp eler kerk. Hij b ezat ook land in de om geving, w aarvan de w eid er één w as. De G ro en veldsw eid (w e houden de 'd' m aar aan) w as m et de w eg verbo n den do o r m iddel van een brug. V e rd e r w as het stuk land vo lled ig o m g even door w ater. In het dorsseizoen stond altijd de grote, door een stoom m achine aan g ed reven dorsm achine op de G roenveldsw eid opgesteld. De dorsm achine is helaas verbrand. O p 7 augustus 1973 om 23.50 uur ging de boet op de G roen veldsw eid, m et daarin nog steeds de unieke dorsm achine in vlam m en op. A ardig is nog om te verm elden dat achter de w eid een soort drie­ sprong van sloten w as w a a r m enig kind heeft leren zwem m en, 't Was daar namelijk mooi 'flook' (ondiep).

Een foto van de bekende dorsmachine op de Groenveldsweid.

Hoe het een dorpsgenoot verging

(door Jan IJff).

te m aken m et de m an bij het orgel, de orgeldraaier. Hoe kom t iem and erto e om het beroep van o rg el­ d raaier te k ie ze n ? Dat dit niet zo m a ar een keuze is, m aa r d a t je d a a r d o o r a lle r le i o m sta n d ig h e d e n zo m aar inrolt, d at o n dervond Jan de W it. Jan, geboren in 1934, w as de zoon van de huisarts Dr. J.de W it uit O udkarspel, de vo o rg an g er van Dr. G errm an n . Uit hetg een Jan destijds verteld e kunnen w e het vo lg end e verhaal sam enstellen.

Een draaiorgel klinkt altijd gezellig. Het hoort echt bij het geluid van de grote stad en w e associëren het dan ook vaak m et Am sterdam se grachten. Een enkele keer kw am of kom t er nog w el eens een draaiorgel in o n z e d o r p e n , m a a r d a t b e g in t t o t de uitzo nderingen te behoren. De man bij het orgel, daar bekom m eren w ij ons niet om . Het g aat im m ers om de m uziek en dan nog ju ist om de specifieke draaio rgelklank. Toch krijgen w e in dit verhaal juist

©

Om in A m sterdam o rg eld raa ier te m ogen zijn m oet je kunnen aa n to n en d at je asociaal of invalide bent. In ieder geval m o e tje niet in staat zijn om te w erken , anders krijg je geen verg u n n in g . V ad er De W it zou zich w aarschijnlijk o m d raaien in zijn g raf als hij w ist dat zijn zoon o rg eld raaier is gew o rd en. M oeder vond het allem aal w el goed.

Jan had een onstuim ig verle d en . Hij w as leerlinga n a lis t, le e r lin g - jo u r n a lis t , a c tu a ris (w isk u n d ig adviseur) en nog meer, m aar al die baantjes hield hij niet langer dan een paar m aan den vol. Toen hij 25 w as kon hij een b aan tje krijgen als nachtw aker. Zo'n baan had hij al lang n aar u itg ekeken, m aar na een ja ar w as dit ook afg elo p en . 'Ik hoefd e alleen m aar w a t te prikken en te klikken ', zei hij, en d at liep natuurlijk fout. Na schoonm aker in verschillende hotels en spoorwegm an k w a m h ij d o o r w a t b e d r ijf s d ie f s t a lle n in voorarrest. Hij kreeg to en zo'n spijt van alles w a t hij gedaan en niet g ed aan had d at hij d u id elijk zag dat het zo niet door kon gaan . Hij nam to en het besluit om sociale psychologie te g aan studeren. Samen met een groepje studenten w erd besloten een sociologisch o n d erzo ek te doen n aar de draaiorgels. D o o r d it o n d e r z o e k w e rd Jan d e W it b ijz o n d e r gefascineerd door het instrum ent. Zodanig zelfs dat hij zijn studie eraan g af en via de contacten, die hij met diverse personen had gelegd d o o r zijn studie, in de d raaio rg elw ereld tere ch tk w a m . Hij begon eerst als hulp, m aar dit v eran d erd e to en hij een erfenis van zijn vader ontving. Met dit geld w erd het slim aa n g ep a kt w a n t hij richtte een stichting op. Had hij dit niet g ed aan dan zou hij een groot deel van dit geld hebben m oeten afdragen aan de belasting. In de loop der ja ren w as er nam elijk een aan zien lijke schuld o n tstaan. De stichting 'D raaio rgel Carillo n' kreeg het orgel dat die naam d ro eg in h u u rk o o p van de v e rh u u rd e r Perlee. Jan m oest op zijn beurt elke w e e k 120 gulden huur aan de stichting betalen. "Dat is te do en'" zei hij zelf, " 's m orgens om 10 uur

beginnen to t 's m iddags 4 uur. De inkom sten zijn dan vaak m eer dan 10 gulden per uur. A an de andere kant ben je vaak a fh an k e lijk van het w eer." De reparaties aan het orgel nam en veel tijd in beslag. In zo'n geval ging hij m et een an d ere o rgelm an mee om toch w a t te v e rd ien en . D aar w e rd e n duidelijke afsp raken over g em aakt. In het begin g e n eerd e hij zich om geld te vrag en aan de m ensen. Later w erd dat beter en w el om de vo lg end e reden, die hij als volgt b e red en eerd e: "Je brengt d o o r de g ezellige m u ziek van het orgel veel blijheid en vro lijkheid en dat m oet ze toch w a t w aa rd zijn."

Jan de Wit. Hoe kom je ertoe om orgeldraaier te worden?

W a a r Jan de W it w o o n d e ? In een klein kam ertje in het 'Huis van gesneden katers', zo als hij zijn onder­ kom en betitelde. Er w o o n d en alleen m an n en , vogels van diverse pluim age. Het w as er nogal dep rim eren d en daardoor w erd 's avonds vaak de kroeg opgezocht. T ro u w en ? "W ie w il er nou een o rg e lm an ? H oogstens kunnen w ij alleen nog een vro u w m et een ho u ten poot krijg en." Jan had echter, na al zijn o m zw e r­ vingen en zijn vele b etrekking en, zijn bestem m ing gevonden. Hij w as erg aan zijn orgel ve rkn o ch t en noem de het zijn 'leven skam eraad' en zei reso luu t:" Dit blijf ik altijd d o e n !" D it is een b e w e rk t k ra n te n a rtik e l d a t in 1971 is verschenen. O m d at dit ech ter een o u d-plaatsg eno o t betreft is het in teressan t g en o eg om te registreren. W e kunnen hier nog aan to evo e g e n d at Jan, en kele jaren na het schrijven van genoem d verslag, toch een v ro u w sch ijn t te h eb b en o n tm o et. H elaas is d eze kleu rrijke fig u u r een paar ja a r teru g overleden.

Voor gezellige muziek m oet men toch wat over hebben.

©

Nut en Genoegen

(door Cor Oudendijk).

Dit ja a r is het op de kop a f 125 ja a r geleden d at in Zuid-Scharw oude de veren ig in g 'Nut en G en o eg en ', kortw eg 'Het Nut' w erd opgericht. Het Nut w as vo o rh een een begrip, m aar w e te n w e nu ook nog w a t dat inhield? In het navolgende artikel w ordt g ep ro b eerd iets over 'Het Nut' te vertellen.

De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. In de aan lo o p n aa r de vern ie u w e n d e d en kb eelden van de Franse Revolutie w erd er op 8 novem ber 1784 te M onnickendam ten huize van Jan N ieuw enhuyzen, doopsgezind predikan t aldaar, de eerste afdeling van 'De M aatschappij to t Nut van 't A lgem een ' opgericht. A cht dagen later w erd reeds de eerste vergadering gehouden. In augustus van het vo lg end e ja a r teld e het Nut al 344 le d e n . O fsch o o n v a n a f 1787 het hoofdbestuur in A m sterdam ze teld e en het Nut zich u itb re id d e o v e r h e e l N e d e rla n d is h et to ch een duidelijk N oord-H ollandse start g ew eest. Doel w as om 'de g e w o n e m an' w a t m eer o n tw ik k e lin g te geven. Het 'd ep artem en t', zoals de afd elin g w erd genoem d, w ie rf leden o n d er de g eg o ed e burgers en van hun contrib u ties w ild e m en g o ed e w erken gaan bekostigen. O p vallend is w el d at de g ew o n e man er zelf in eerste instantie niets over te vertellen had. Alles vóór m aar niets dó ó r de g ew o n e m an, w as het motto. O ok in o n ze ogen nu discrim inerende regels bestonden binnen het Nut. Zo m ochten vrouw en en Joden niet w o rd en to e g e late n . Een regel die pas een halve ee u w later zou w o rd e n afgeschaft. Een veel voo rko m en d in itiatief van het Nut w as de oprichting van een v o lk sb ib lio th e e k . Bij het volk diende 'de o n ku n d e en het o nverstand te w orden verjaagd' en d raaid e het om 'de vorm ingen van het aankom end geslacht'. Tot ver in de 20e ee u w zijn verspreid over het land nog N u tsb ib lio th e k e n g e w e e s t. O p v e rz o e k van Koning W illem I w erd en sinds 1818 o ok Nutsspaarbanken opgericht. Na verschillen d e fusies to t Bonds­ spaarbanken en later to t VSB-banken bestaan deze nu niet meer. Toen het Nut w erd opg ericht, ging het erom een bijdrage te leveren aan de volksopvoeding. D aar de overheid en an d ere organ isaties later al m eer deze taken gingen o vern em en , w erd het n u tsw erk lan g­ zaam aan overbodig. Eigenlijk bestonden er tw e e 'N utten', een officiële, opgericht in 1784 als 'M aatschappij to t Nut van 't Algem een', en de niet aangesloten vérenigingen 'Nut en G en o egen'. De bij de m aatsch ap p ij a a n g eslo te n ve ren ig in g en w erd en dus 'd ep a rtem en ten ' g en oem d. In NoordHolland, en m et nam e in W est-Friesland w aren nogal w a t van d eze d ep arte m en ten . De oudste bij ons in de buurt w aren En kh u izen (1798), A lk m aa r (1802) en W o g n u m (1820). O p L a n g e d ijk b esto n d er in O udkarspel ook een afd elin g van de m aatschappij die in 1832 w erd o pgericht. Ruim een eeu w heeft deze afdeling bestaan to t zij in 1949 w erd o m g ezet in de 'Culturele Kring Langedijk'. Helaas w as deze opvolgster geen lang leven beschoren.

Eerste initiatief in Zuid-Scharwoude. In Zuid-Scharw oude ontstond in 1872 een vereniging 'Nut en G e n o e g e n ' die het to t 1954 h e e ft vo lg e ­ houden te bestaan. Het doel van deze vereniging was in grote lijnen w el h etzelfd e als een N utsdepartem ent, n am elijk u itd rag en van cu ltu re le za k e n en w a a r nodig nood lenigen en vo o rzien in g en in het leven roepen. O p 2 ja n u a r i 1872 v ie r d e de R e d e r ijk e r s k a m e r 'O nderling G en o eg en ' h a a rtie n ja rig bestaan. Hierna h eeft dit gezelschap niet lang m eer in d eze sam en­ stelling bestaan w a n t de laatste n otulen dateren van 23 m aart 1872. Het is practisch z e k e r d at de ver­ eniging 'Nut en G en o e g e n ' de o pvolgster is gew o r­ den van de re d e rijk e rsk am e r, o m d a t d e ze op 14 septem ber van datzelfde ja a r van start ging. De voor­ zitte r van 'O n d erlin g G e n o e g e n ' w as n am elijk de g em een tesecretaris H.van Tw uyver die als secretaris optrad voor 'Nut en G en o eg en '. O o k de nam en van de leden van beide veren ig in g en kom en bijna iden­ tie k overeen. Tot vo o rzitter van 'Nut en G en o e g e n ' w erd de heer W .H om brink g ekozen, hoofd van de O p en b are Lage­ re School. Zoals gezegd w erd gem eente-secretaris H. van Tw uyver de secretaris en tevens penningm eester. De contrib u tie w erd vastgesteld op ƒ 2,50 per jaar, te betalen in tw e e term ijn en in novem ber en m aart. Totaal w aren e ra a n het eind van 1872 achttien leden, zo d at een eenvoudig rekenso m m etje ons leert dat er jaarlijks in ieder geval ƒ 45,- binnen kw am . De eerste bijeenkom sten w e rd e n gevuld m et lezin­ gen en b esch o u w in g e n die pasten in de 'nutsgedachte'. O n d e rw e rp e n w are n zoal: 'B eschouw ingen over de w ereld ', 'Verm indering tw ist en tw eed rach t do o r gelijkh eid van beginselen', 'Petroleum ' en 'De m inzam e vrouw '. Een m aatsch app elijk probleem w erd ook n aar voren gebracht, nam elijk het te g e n g a a n van bedelarij en d o b b e la rij in de g e m e e n te . B esloten w e rd om in sam en w erkin g m et het g em e e n te b e stu u r en één of m eer R o o m s-K a th o lie k e n bij de in g e z e te n e n van Zuid-Scharw oude rond te gaan. Men zou m et een lijst rondgaan en de opbrengst zou dan w ord en verdeeld onder de beh o eftig en . A an het eind van het ja a r ging en de arm sten n am elijk vaak met N ieuw jaarsw ensen langs de deu r en kregen daar­ vo o r w a t geld. Dit w erd gelijkgesteld m et bedelen. Kennelijk verliep de rondgang m et de lijst goed w an t na afloop kon er ƒ 1 4 0,-w o rd e n verdeeld. O pvallend is d a t er van dit geld aan 69 g e zin n e n iets w erd gegeven, w aarvan 60 Room s-Katholiek. Je zou hieruit kunnen afleiden dat o n d er d eze groep m ensen de arm o ede toch aan m erkelijk gro ter w as dan onder an d ere geloo fsrichtingen. G rotere g ezin n en bij de k atho lieken en de nasleep van de a c h te rste llin g van d e z e b e v o lk in g sg ro e p zullen hieraan niet vreem d zijn g ew eest.

©

Oprichting van een naaischool.

Jubileum Koning Willem III.

O p 7 m aart 1873 le verd e S.Bos Jzn een b ijd rag e w a a rin hij d e w e n s e lijk h e id a a n to o n d e om een dam esvereniging op te richten. Het doel w as nuttige zaken te bevorderen en u itein d elijk te kom en to t oprichting van een naai- en breischool. Het duurde n ie t lang v o o r d a t a a n d it in it ia t ie f vo rm w e rd gegeven. Al op 9 augustus van d a tze lfd e ja a r w erd besloten een n aaischool op te richten en een o n d er­ w ijzeres aan te stellen. Het loon, heel m ooi tractem e n t g e n o e m d , w e rd u it d e kas b e t a a ld . Een eventueel te k o rt d iend en de leden ze lf bij te passen. Ene m eju ffrou w De Jong w erd aan g esteld als handw erko n d erw ijzeres. Naast h a ar loon van ƒ 75,- per halfjaar ontving zij voor elke leerling nog een bedrag van 2 1/2 cent per w e ek . De leerling en b etaalden verschillende contributies; 10 cent voor 'breijen', voor naaien en knippen 20 cent per w eek . De le s u r e n w e r d e n v a s t g e s t e ld v o o r n ie ts c h o o lg a a n d e n v a n 1 3 .0 0 t o t 1 5 .0 0 uur, v o o r schoolgaanden van 16.00 to t 18.00 uur. Ju ffro u w De Jong had d aard o o r w el tijd over m aar m ocht geen bijzonder o n d erw ijs geven in de vakken die zij op de naaischool gaf. O p m erkelijk is d at zij va kan tie had tijd en s de kerm is(!) te B ro ek op Lan g e d ijk , op 8 oktober en tijd ens de kerstdag en. Het w as de bedoeling om de naaischool te huisvesten in het D iaconiehuis (nu D orpsstraat 426) zodra dit gereed w as. K e n n e lijk hield dit verb an d m et een interne verbo uw ing w aarb ij een stukje grondruil met b u u rm an G re id a n u s e en rol sp e e ld e . T o td a t het zaaltje klaar w as w erd de school geh o u d en in een lokaal van Aris Kist, kastelein van herberg 'De Roode Leeuw '.A IIe g o ed e b ed o elin g en ten spijt lezen w e in de notulen op 21 n o vem ber 1873, dus nog geen drie m aanden later, dat de naaischool al w e e r w erd o p g e­ heven. Het hoe en w a a ro m w o rd t niet verm eld.

O p 12 mei 1874 w as het feest in N ederland. Koning W illem III en zijn eerste e ch tg en o te koningin Sophie vierden hun 25-jarig regerin gsju bileu m . O o k in ZuidS c h a rw o u d e m o e st d it fe it g e v ie rd w o rd e n . Ter g eleg en h eid van de feeste lijk h e d e n bood Ju ffrou w Hom brink het bestuur een vaandel aan. Tegelijk werd W .de Boer to t vaandrig geko zen. Hij kon m eteen aan de loop, w a n t te r ere van de koning w erd een optocht g eo rganiseerd. W e lezen in de no tu len : 'Op 14 mei is het g ezelschap m et hunne dam es o n d er trom m elslag h e t dorp la n g sg e w a n d e ld te r b e z ig tig in g van de illum inatie en na de teru g k o m st nog een ig en tijd in één der lokalen van A .K ist bijeen gew eest.' Het valt een beetje m oeilijk voor te stellen hoe deze optocht er heeft uit g ezien . De fa n fa re bestond nog niet (die w erd pas in 1894 opgericht) en instrum enten zu llen niet in grote m ate vo o rrad ig zijn g ew eest. W an n e e r er alleen op een grote trom w e rd geslagen dan w as het vast een sobere optocht. W e stellen ons de leden van het Nut voor, alle e c h tp a re n netjes achter elk aar lopend, 'arm pie deur'. De g en o em de illum inatie, feestverlichtin g dus, zal toch niet uitbundig zijn g ew eest. Electriciteit w as er nog niet, gas k w am pas op b e sc h e id e n w ijz e in g e b r u ik na 1 8 8 6 . W e z u lle n d a n to c h a a n olieverlichting en kaarsen m o eten d en ken . Dat men na afloop nog even 'm ooi an ze te n heb' in h erb erg 'De R oode L e e u w ' v a lt a b so lu u t n iet te betw ijfelen . Dit café is tro u w e n s ook in later jaren het p u n t g e w e e st w a a r m en b ije e n kw am , m aar daaro ver later meer. O ver het jub ileum van de koning w o rd t in de notulen verder niet m eer gerept.

M e n kw am b ije en in d e h e rb e rg 'De R o o d e L e e u w ' o fte w e l h e t lokaal van A .Kist.

©

4

«Nieuwe denkbeelden. H et ja a r 1875 b e g o n m e t h e t a f tre d e n v a n de secretaris H.van Twuyver. Hij w erd opgevolgd door J.K linkenb erg . De n ieu w e secretaris deed al vrij snel het voorstel om te o n d erzo eken een 'leesinrichting' op te richten. V eel 'N utten' spanden zich nam elijk in om bibliotheken van de grond te krijgen. Een direct vervolg kreeg het vo orstel niet. De onderw erpen w aa ro ver w erd gesproken getuigen van n ie u w e o n tw ik k e lin g e n en d e n k b e e ld e n . Zo to o n de de heer Kok een door hem zelf vervaardigd toestel om gas te brand en, 'h e tw e lk aller g o e d k e u ­ ring kon w e g d ra g e n '. De h e e r B ö ttg er hield een lezing over lijkverbran din g. Veel stof deed het lid Jupijn o p w aaien to en hij op 29 mei 1875 de kermis w ilde afschaffen en in plaats daarvan een volksfeest te o rganiseren. Het bestuur van het Nut w as direct enthousiast en besloot een brief te sturen aan het gem een teb estu u r van Zuid-Scharw oude. Nog geen m aand later w erd het idee verw o rp en o m dat 'het oordeel der in w o ners g eh eel verschilde m et dat der vergadering'. K en n elijk w ild e m en de bevolking niet tegen zich in het harnas jag en . Jacob de G eus Czn w erd op 18 d ecem ber 1875 lid en hield tw e e m aan den d aarn a al een lezing over de zintuigen der m ensen. O o k het cultu rele w erd niet vergeten w a n t eind feb ru ari w erd het eerste blijspel opgevoerd m et de titel 'Hij m oet er uit en hij zal er uit'. Klinkenberg w erd het eerste erelid to en hij in juni 1876 besloot af te tred en als secretaris. M.Poppes w erd zijn opvolger. Aan het aan tal leden van het g ezelsch ap 'Nut en G e n o e g e n ' w e rd e e n m ax im u m v e rb o n d e n . Per novem ber 1877 m ochten niet m eer dan 80 m ensen lid zijn.

Oprichting bibliotheek. Het idee uit 1875, om een leesinrichting op te richten, kreeg in m aart 1878 m eer gestalte. Nu w o rd t het een 'le e s b ib lio t h e e k ' genoem d. A an het g em een teb estu u r w erd een bijdrage in de vorm van subsidie gevraagd. Het d u u rd e to t septem ber voor het b ericht kw am d a t er op ƒ 100,- kon w o rd e n gerekend van g em een tezijd e. De h o o fd o n d e rw ijzer W .H om brin k en bu rgem eester J.van Bom mel w erd en to t directeu ren benoem d. Een kam er in het raadhuis kon d ienen als bew aarp laats van de boeken w aarb ij de gem een te zorgde voor 'vrij vuur en licht'. W at voo r soort boeken m en toen zoal las is niet bekend o m d at de lijsten m et aan ko o p van boeken uit die period e niet bew aard zijn gebleven. Zoals al eerder verm eld w e rkte de Ned.Herv.Diaconie al aan u itb re id in g v a n h e t d ia c o n ie z a a lt je (nu D orpsstraat 426). H et g e b o u w w as to e n o ok nog ingericht als arm enhuis m et zieken zaa ltje en beheerdersw oning. K en n elijk w as er toch nog vold o end e ruimte om de N u tsb ib lio th e e k d a a ro o k te huisvesten. In ieder geval d an kte het bestuur van het Nut op 8 januari 1881 de Diaconie voor het gebruik der nieuw e zaal. De bibliotheek liep zo voorspoedig dat er halverw ege 1887 w erd besloten d eze te splitsen in een volks­ bibliotheek en een kin d erb ib lio theek. O kto b er 1891

w erd een scheiding g em aak t tussen de openstelling in de w in te r en de zom er. In het langst van de dagen ging de leeszaal open om 7 1/2 uur 's avonds (19.30 uur dus) en 's w inters een half uur eerder. In het begin h eeft w aarsch ijn lijk één persoon zich belast m et de uitgifte van de boeken, m aar op 8 okto ber 1904 lezen w e dat P.Boon (de smid) w as benoem d als hulp bij de u itreiking van de boeken. De dru kte nam later nog m eer to e w an t vijftien ja a r later w aren Piet Berkhout, Piet Boon en Jan de G eus elke w e e k druk in de w eer om boeken in te nem en en uit te reiken. N oo dg edw o ngen w as de bib lio theek ook een tijdje gesloten. A an leid in g w as, volgens de n otulen van 19 o kto b er 1907, de heersende tyfus in de gem eente. In novem ber 1918 w erd aan d o k ter Hoekstra, zelf o ok lid van 't Nut, gevraagd o f het o penstellen van de biblio theek gevaar voor de vo lksg ezo n d heid kon o pleveren. Er heerste to en n am elijk Spaanse griep die nogal w a t slachtoffers m aakte. D o kter zag even ­ w el geen redenen de leeszaal te sluiten. Bladerend in o u de boeken en rekenin g en vorm t zich het beeld van de bibliotheek. In 1920 bijvoorbeeld ging het goed m et de boeken u itleen . Er w erd gesteld dat het aan tal boeken in 1919 flin k w as uitgebreid en toch m aar voor f 1000,- verzekerd . M en w as het hierm ee eens en de verzek erin g w e rd gelijk verdub­ beld. Penning m eester van de leeszaal, Jacob de G eus w as in 1925 al 50 ja a r lid van de veren igin g . Van die lange periode had hij lange tijd de fu n ctie van p en n in g­ m eester vervuld. H iervoor kreeg hij een klein blijk van erk entelijkheid . Prijzen van boeken w o rd en o ok w a t duidelijker. 'De Lage Hoek' van Visser-Roosendaal kostte eind 1945 ƒ 2,75. Het boek 'En g elan d vaard ers' w erd bijvoor­ beeld in 1946 aan g esch aft voor ƒ 4,50. In hetzelfd e ja a r d eclareerde Neeltje Boot-de Vet vijf gulden voor sch o o n h o u d en van het lokaal. A an prijsopdrijving w e rd to e n nog n ie t g e d a a n w a n t Neel de G eus ontving in 1955 nog exact hetze lfd e bedrag. V e rze ­ kering van de b ib lio theek kw am op ƒ 2,10 per jaar. Had m en begin jaren '20 een kleine 1300 boeken, in de ja re n '50 bleek de b ib lio th eek toch te beschikken over zo'n dikke 1500 titels. Het gezelschap telde toen 18 leden en drie ereled en te rw ijl er 78 donateurs w a re n . Toch kw am m en in een m oeilijke periode, getuige een brief van M aarten Vlug, in die tijd secre­ taris. De 18 leden (lees lezers) van 1959 w as een ja ar later gedaald naar een stuk o f tien m aar in decem ber 1961 w as het aantal lezers nog slechts vier. Vlug dacht dat de ta n e n d e interesse vo o r bo eken kw am door goedkope pocketboeken, tijdschriften, televisie, sport en veren igin g sleven . Tevens m aakte hij m elding van een slechte afdracht van contributiegelden. Kennelijk boterde het tussen vo o rzitte r en secretaris niet zo best w a n t V lug verzo ch t om te w o rd en ontheven als bibliothecaris. De d oor hem aangekochte boeken had hij nog g ek aft en het kasgeld op een spaarreken ing gestort. Tot zo ver de bibliotheek. W e m aken nu w e e r even een sprong teru g in de tijd.

©

%

Viering 12 1/2 jarig bestaan. In 1882 begon m en al zen u w ach tig op de stoelen heen en w e e r te schuiven. M en w ist d at het in m aart 1885 12 1/2 ja a r g eled en zou zijn d at 'Nut en G e n o e ­ gen' op nieu w e leest w erd geschoeid. O m te zorgen dat het feest kon w o rd e n g evierd w erd besloten vanaf dat m om ent ied ere w e e k per lid 2 cent af te zonderen en dat per kw artaal te innen. Iedereen die dit niet w en ste verlo o r het recht van to eg a n g bij het fe e s t. N ie u w e en v e r t r e k k e n d e le d e n m o e ste n bijbetalen als ze alsnog besloten om m ee te feesten. Had men e erd er besloten om bij het bereiken van 80 leden een le d e n sto p in te stellen , in m aa rt 1884 konden m axim aal 100 m ensen m eedoen. Als reden w o rd t o n d erm eer g en o em d het geschikt m aken van de k o lfb a a n v a n d e R o o d e L e e u w v o o r v e r g a ­ deringen. O ok de aan ko m en d e feestelijkheden zullen hieraan niet vreem d zijn g ew eest. Op 14 m aart 1885, precies tw a a lfe n e e n h a lf ja a r na oprichting hield het Nut een feestelijke vergadering. A an w ezig w aren volgens de n otulen '80 dam es, 72 leden en 3 gasten'. De dag d aarna vond het feestpro ­ g ram m a p la a ts w a a rv a n h e t p ro g ra m m a b o e k je

bew aard is gebleven. Het m oet een g ew eld ig feest zijn g ew eest getuige he t fe e s tp ro g ra m m a . Z a n g , to n e e ls p e l en v o o r­ drachten w isselden elk a ar af. V o o rzitter Hom brink en C .d e G e u s D zn h a d d e n zich u itg e slo o fd om bestaan d e w ijsjes van passende Zuid -Scharw o uder t e k s te n te v o o r z ie n , z o a ls d a t nu o o k nog op bruiloften gaat. Ruim honderd ja a r later is het echter niet m eer voor ied ereen d u id elijk w a t de w ijs van het lied 'Papa Chassé' is. Dat de naam De Geus ook to en al een beken d e naam w as in Langedijk blijkt ook uit het program m aboekje. W e lezen dat Jb de G eus Czn deel u itm aakte van een gevorm d zan gko o rtje, terw ijl een vo o rd racht w erd uitgevoerd door C .de G eus Dzn, P.de G eus Czn en J.de G eus Dzn. G rappig is het o n d erd eel van het fe e st na de pauze. H et sta a t o m sch re ve n a ls 'G e b r u ik van v e rv e rsc h in g e n , a fg e w is se ld d o o r T o a ste n , V rije Bijdragen, A lgem een G ezan g en z. Het lijkt erop dat m e n g e w o o n 'm o o i a n z e t e n h e b m e t e e n hassebassie'.

Titelpagina van het feestprogramma van 1885.

©

Einde tijdperk Hombrink. Heel kort na het feest, in mei 1885, overleed m evrouw H o m b rin k-d e V rie s, d e e c h tg e n o te van m e e ste r Hom brink de vo o rzitter van het Nut. Nog geen half ja ar later, om precies te zijn op 13 oktober, overleed H om brink zelf. Bij de beid e te ra a rd e b e ste llin g e n w a re n b ijn a a lle led en te g e n w o o rd ig te rw ijl bij Hom brink ze lf uit h et gezelsch ap van het Nut zes slippendragers van het lijkkleed w e rd en benoem d. M .Poppes droeg tijd en s de plechtigheid het vaandel. Men vond dat het ech tp a ar H om brink zoveel voor de g e m e e n s c h a p h ad g e d a a n d a t h e t g e r e c h t ­ vaardigd w as een g ra fm o n u m e n t vo o r hen op te richten. Men begon geld in te zam elen en slaagde erin om reeds op 11 ju n i 1886 het g ed en ktek en te onthullen. Dit m onum ent, een afg e kn o tte zuil, staat nog steeds op de b eg raafp laats in Zuid-Scharw oude en sym boliseert het in de bloei afg eb ro ken leven van het ech tp a ar H om brink. W ille m W ijn a n d Herm an Hom brink w as in 1838 geb o ren in het graafschap Bentheim in Hannover. Ruim dertien ja ar had hij 'Nut en G e n o e g e n ' g eleid en d a a rv ó ó r de red erijk e rs­ kam er 'O n derlin g G en o eg en '.

"Perikelen" rond 1890. Na het overlijden van H om brink w erd O verduin to t voorzitter gekozen, later opgevolgd door J.Ham. Deze 'president', zoals hij toen nog w erd genoem d, m aakte op 18 o kto ber 1890 bekend dat de M aatschappij tot Nut van het A lg em een had vo orgesteld om 'Nut en G enoegen' om te vorm en to t een officieel Nutsdepartem ent. In de verg ad erin g kw am m en er niet uit en m en v e r s c h o o f de b e slissin g n a a r 8 n o vem b e r. Kennelijk had men e rto e n goed over nagedacht w an t met algem en e stem m en w erd besloten om niet toe te treden to t het lan d elijke Nut. Als reden w erden financiële bezw aren aangevoerd. O f men krap bij kas zat is niet du idelijk. Het ja a r w erd afgesloten met een batig saldo van ƒ 115,28, w a t voor die tijd toch nog een redelijk bedrag w as. In decem ber van dat ja a r w erd besloten om n ie u w ­ jaarsgiften in te zam elen vo o r de arm en. De balans voor 1890 g af aan d at er 17 g e w o n e vergad erin gen w a re n g e w e e s t m et t o t a a l 330 le d e n en tw e e b u iten g ew o ne verg ad erin g en m et 88 dam es en 59 leden. Klaarblijkelijk w aren er m eer dam es dan leden. In m aart 1891 discussieerde men over de vraag of men al dan niet sym pathie m oest laten blijken bij de komst van de n ieu w e b u rg em eester per 1 april van dat jaar. O f m en iets te g en d eze m an had is niet geheel duidelijk. Misschien w as men nog gew end aan H.van Tw uyver die ook deel had u itg em aakt van het Nut. In ieder geval besloot m en toch om voo r J.R.Kist de vlaggen uit te steken en de n ieu w b en o em de te com plim enteren door het bestuur. Nog geen tw e e dagen later kw am men in een bijzondere vergadering w e er bijeen. Men vond toch d a t het niet de ta a k van 'Nut en gen o eg en ' w as om feestelijkhed en te m aken v o o r een n ie u w e b u r g e m e e s te r. D a t m o e st de burgerij m aar doen. Na vele voors en teg en s w as de m eerderheid teg en feesten . W el w erd de h eer Kist

Een fo to van h e t n o g ste ed s b estaa n d e g ra fm o n u m e n t van H om brin k o p d e begraafplaats in Zu id -Sch a rw ou d e.

w elko m g eh eten , en w a t bleek, hij w ild e nog graag m eew erken in het belang van de veren igin g . Nog w as het probleem van de n ie u w e burgem eester niet ten einde. De ed elach tb are h eer Kist w as pas in het h u w elijk getreden in Den Haag. M oest men daar nu een feest voor houden o f n iet? G elu kkig g af de burgem eester zelf de oplossing, alsjeblieft geen feest.

©

Feesten en jubilea.

Het verzoek werd gehonoreerd. Bij de grote watersnood in februari 1916 schonk het Nut ƒ100,J.Ham, het hoofd der school, nam op 22 maart 1916 afscheid als voorzitter na een lange periode van 28 jaar. Hij werd feestelijk uitgeluid en direct door Grabowsky, de nieuwe hoofdonderwijzer, als voorzitter opgevolgd. Deze periode w ordt in de notulen sterk beïnvloed door de Eerste W ereldoorlog. Bij het sluiten van de vrede in 1918 toont Nut en Genoegen een sterke pacifistische inslag. In 1919 ondersteunde het Nut het verzoek van de bond van onderwijzers om in Langedijk te komen tot op­ richting van een MULO-school. Meester Grabowsky was vanaf 1919 vaak afwezig en werd, ondanks dat hij officieel nog de leiding had, door de schilder Piet Berkhout opgevolgd als voorzitter. Eind 1920 vertrok Grabowsky definitief naar Weesp.

Burgemeesters, dominees en onderwijzers waren graag geziene bestuursleden van 't Nut. Burgemeester/notaris J.W.C.Kroon werd eind 1893 vice-voorzitter. Hij werd al gauw afgelost door Ds Melchers die op zijn beurt het stokje w eer overgaf aan S.Rodenhuis, de onderwijzer. Toen deze laatste vertrok in 1900 werd meester Bouke de Vries w eer als vice praesus benoemd. De jubilea w erden goed in de gaten gehouden. Reeds in oktober 1896 w erd al w eer extra geld ingezameld om een jaar later het 25-jarig bestaan te vieren. Op 23 o k to b e r 1897 w o r d t g e w a g g e m a a k t van d e z e feestelijke bijeenkomst. Zo'n honderd mensen kwamen in De Roode Leeuw bij elkaar. Een bijzonder jubileum was er op 30 september 1905. S.Zeeman was vijfentwintig jaar secretaris van 't Nut. Hij werd hiervoor gehuldigd en ontving een driedelig boekwerk van de 'Geschiedenis der XVII Nederlanden' en een zilveren lepel met inscriptie. Het boek zal wel over Nederland in de 17e eeuw gegaan hebben. Toen J.Ham ruim zes jaar later zijn zilveren jubileum als voorzitter vierde kreeg hij vijf boeken over 'De Geschie­ denis der M enschheid' en een gouden bril cadeau. Verschil met de secretaris moet er zijn, nietw aar? Ook het 40-jarig bestaan ging niet ongem erkt voorbij. Kennelijk w as alles w el duurder gew orden w an t de co ntributie voor 1911 w erd verd u b b eld , ook voor nieuwe leden. Toen een jaar later het feest werd gevierd w erd apart m elding gem aakt van het feit dat Dirk Jongerling al vanaf de oprichting lid was. Er waren veel felicitaties binnengekom en, o.a. van de fanfare 'Kunst na Arbeid', dokter C.Rootlieb (de voormalige huisarts) te B lo em en d aal en m e ju ffro u w B.C .H o m b rin k uit Apeldoorn. De laatste w as een zuster van de eerste voorzitter Hombrink. Er werd in bloemrijke taal teruggekeken op de voorbij­ gegane periode. Geen superlatieven w erden achter­ wege gelaten om de loftrompet te steken. Men kon in Zuid-Scharwoude recht trots zijn op zo'n gezelschap. Het feestprogramma bestond uit zang, voordrachten en korte blijspelen. Eén en ander werd afgewisseld met algemeen gezang en gezellige kout, lezen w e in de boeken. 'Hierna werd om ongeveer 8 uur zondagm or­ gen door de voorzitter het feest gesloten'. Of ze toen ook wisten w at feesten was.

50-jarig bestaan. In 1922 diende zich opnieuw een jubileum aan, het 50jarig bestaan. Door het verschuiven van de kermisdatum vond men 14 september niet meer zo geschikt om te feestvieren. Half november leek beter. Zo werd besloten om zaterdag 25 november aan te houden. De Langedijker Courant verhaalde uitvoerig van dit feest dat, hoe kan het ook anders, eindigde om 7 uur op zo n dag­ ochtend. Het moest ook wel zo lang duren w an t het program m a bestond uit m aar liefst 30 o n derdelen . Zangstukjes, voordrachten, blijspelen en in de pauze een tombola zonder nieten. Zelfs het modernste op gebied van amusement, de bioscoop ontbrak niet. Een heel groot aandeel in die jaren had Cor Groot, een man die met to n eel, voordrachten en zang ieders bew ondering oogstte. Hij w ordt dan ook apart ge­ noemd in het verslag van de secretaris. Door het uit­ bundig feestvieren was er wel een tekort ontstaan van ruim 84 gulden, leder lid moest m eehelpen dit gat te dichten door f 1,25 bij te dragen. Na al dat feesten moest er ook w eer gedacht worden aan de medemens. Er zou een circulaire w orden rond­ gestuurd waarin de mensen werden opgew ekt om geld of goederen af te staan voor Het Roode Kruis. Hiermee zouden de noodlijdende Duitschers kunnen w orden geholpen. In oktober 1924 constateerde men dat het g ra fm o n u m e n t van de fa m ilie H o m brin k in sterk verwaarloosde toestand verkeerde. Om dat de familie bijna was uitgestorven werd voorgesteld de opknap­ beurt door Nut en Genoegen te laten financieren. Dit werd met algem ene stemmen aangenom en. P. Zeeman verklaarde een paar weken later dat het monument van Hombrink nu op het graf van z'n zuster stond. De mede­ deling werd betwijfeld, maar iets later werd bevestigd dat bij het ruimen van graven Hombrinks steen op dat van zijn tante was geplaatst.

Nu moet men niet denken dat er alleen maar gefeest werd. Naast de elke keer terugkom ende lezingen over actuele onderwerpen, richtte men ook vaak de aandacht op maatschappelijke problemen. We lezen regelmatig dat het Nut zich richtte to t de g em een teraad . De gezondheidszorg in kleinere gemeenten, de staatspensionering, de drankbestrijding en de terugdringing van cholera en tyfus w erden vaak vanuit het Nut aange­ zwengeld of ondersteund. Voorzitter Grabowsky vroeg als onderwijzer aandacht voor het probleem van de rokende jeugd. Hij pleitte ervoor dat het Nut erin zou voorgaan om dit kwaad terug te dringen. Ook leefde men mee met evenem enten die in het dorp w erden gehouden. In de vergadering van 21 februari 1914werd trots het kruis geto o nd voor het concours van de jubilerende fanfare 'Kunst na Arbeid'. Voor het concours van 1920 vroeg K.n.A. zelf aan het Nut om een medaille.

S.Zeem an legde na 44 ja a r zijn secretariaatsw erk za am h e d e n neer. W a n n e e r w e nu nog de n o tu len ­ boeken doorlezen dan m oet hij ettelijke uren hebben zitten schrijven. Niet alle e n de bestu u rs-b eslu iten w erd en door hem opgeschreven m aar o o k alle lezin­ gen w e rd e n in h ou d elijk verteld, een heidens w erk.

0

Voor deze klus kreeg Zeeman uit dank een leuningstoel aangeboden. Erg lang heeft Zeeman niet genoten van zijn stoel, hij overleed op 16 januari 1927. Hij werd opgevolgd door K.Dijkhuizen. De volksgezondheid kwam ook w eer om de hoek kijken. Er werd een bijdrage gevraagd voor de stichting van een neutraal en centraal ziekenhuis in Alkmaar. Helaas lieten de financiën dit niet toe. Ook de stichting van een badhuis- en zw em inrichting kwam aan de orde. Samen met Het W itte Kruis zou dit worden onderzocht. Zowel Witte Kruis als Nut hadden beiden een lege kas, zod at van dit m ooie plan niets terech t kw am . De waterleiding was inmiddels aangelegd, m aar Jan de Geus deelde eind 1925 mee dat hij een vrouw in de sloot andijvie zag spoelen terwijl ze wel een kraan had. Trots was het Nut toen het op 19 december 1925 de eerste vergadering in de nieuwe kolfbaan van 'De Roode Leeuw' kon houden. Nu kon men de,feestavo n den grootser aanpakken. Ongelukkig genoeg was de winter die erop volgde zo koud dat men klaagde over de slechte verwarming. Ook had men erg veel last van rook zodat er w erd voorgesteld om tot de pauze niet te roken. Een aardig voorstel was om aan Piet Kramer, de kastelein, een electrische rookverdrijver aan te bieden. Het ketste evenwel af omdat er onvoldoende geld in kas zat. Ter gelegenheid van de opening had het Nut, samen met leden van een vroeger toneelgezelschap, het stuk 'Het 7e gebod' van H eijerm ans opgevoerd. In dezelfde bijeenkom st vond de huldiging plaats van Jacob de Geus, die 50 jaar lid was. De Geus vervulde al 35 jaar daarvan de functie van commissaris van de bibliotheek en organiseerde de vrouwenavonden. Voor zijn inzet ontving hij een barnstenen sigarenpijpje in een etui met een gouden plaatje met inscriptie. Dat het toneel ook niet werd vergeten blijkt uit het

opvoeren van een eenacter op de Vrouwenavond in m aart 1927. Door Dr.G.C.van Balen Blanken, arts te Spanbroek en voorzitter van het Historisch G enoot­ schap Oud West-Friesland, was een blijspel geschreven onder de titel 'Een vreemde eend in de bait'. Over deze avond ontstond enige commotie om dat de Langedijker Courant volgens het Nut een 'leugenachtig verslag' had geplaatst. 'Beter geen verslag dan zoo'n verslag' sprak voorzitter Berkhout. Hoe de affaire afliep wordt niet vermeld. Het jaar 1927 werd gekenm erkt door een lege kas. Zelfs een bloemetje ter gelegenheid van het 12 i/2 jarig hu­ w elijk van kastelein Piet Kramer en Trijntje Kist gaf me­ nig bedenkelijk gezicht. Toch werd door een extra bij­ drage een blijk van w aardering door het Nut aange­ boden.

Latere jaren. Begin 1928 overleed Piet Berkhout, de voorzitter van het Nut. Opvallend is dat na dit moment geen notulen meer beschikbaar zijn. We kunnen dus niet meer zien hoe de vereniging zich bestuurlijk ontwikkelde. Het Nut had hierm ee evenwel geenszins opgehouden te be­ staan. Uit later jaren zijn nog wel fragm enten bewaard gebleven, w aaronder diverse programma's. Allereerst w as daar het 60-jarig bestaan in 1932. Op het program m a zien w e de g e b ru ik e lijk e m uziek- en toneelstukjes en voordrachten. Dat de toneelstukjes bedoeld waren om de lach op te w ekken blijkt wel uit de titels. W at te denken van 'De Kostschool van Miss Mops' of 'De voetbalvereniging van Knuppelveen'. Als ander onderdeel wordt genoemd een Foto-opname door het Foto-Persbureau van Amster­ dam. Deze foto is bewaard gebleven en drukken we hierbij af.

Foto genomen t.g.v. het 60-jarig bestaan van Nut en Genoegen in 1932, in de kolfbaan van De Roode Leeuw. De mensen in de verte zijn moeilijk te onderscheiden, vooraan lukt beter. We zien: Links van de linkse tafel: Jan Schoorl, Piet Schoort,................ , W.C.Bouman, Cornelis ter Hofstede, Dirk de Geus, Cor W agenaar, . Mr Renaud, Siemen de Boer. Rechts van de linkse tafel: Trijntje Schoorl-Kaptein, , vrouw Bouman, Ter Hofstede-van Raamsdonk, Mien de Geus-Twisker, Links van de rechtse tafel: ....d e G eu s?, Cees K o stelijk, , Cor O udendijk, , Erkamp, , Piet Boon, Rechts van de rechtse tafel: ......., 5. Kostelijk-Korff, Jac.Oudendijk-Siewertsen, De vijf jongens aan de linkerkant: Klaas de B o e r, , .........., Cees Kostelijk, Jan Oudendijk. Van de meisjes rechts is de tweede Coby Moolhuizen.

Het 70-jarig bestaan w erd o ndanks de oorlog w el gevierd . O p v a lle n d is h et a a n v a n g stijd stip om 's m iddags 3 uur. O ok w as de datum verschoven van se p te m b e r 1942 n a a r 20 m a a rt 1943. N aast h e t W estfriese to n eelstu k 'De G astd ag' za t m en aan een g e m e e n s c h a p p e lijk e m a a ltijd . T ijd e n s h e t e te n zorgden Jan K oem an en Klaas de Boer voor zang. In decem ber 1947 had m en iets m eer m ogelijkheden voor het vieren van het 75-jarig bestaan. Naast de g e b ru ik e lijk e b lijsp e le n tre ffe n w e nu ook m eer m uzikale voordrachten aan, zoals O pera Eulalia. Deze keer trad Jan Koem an als bariton op als vad er van Eulalia, vertolkt door Co W ag enaar-K o o p m an s. De overige rollen w erden uitgevoerd door Klaas de Boer, Ries Luijting, Jac. de G eus en Jaap de Vries. G ezien de o p en in g m et een fe e stm ars lijkt h et ero p dat 'Kunst na A rb eid' h a ar m ed ew erkin g verleen de. Van latere ja re n is slechts d e le d en lijst van 1958 bew aard geb leven. W e zien drie ereled en , te w eten A .G rab o w sky te Hoorn, J.T.K unnen te A lkm aa r en G.G.Post te Landsm eer. Van de eerste is bekend dat hij ooit vo o rzitter is g ew eest, van de laatste tw e e w ordt het verm oed . Naast d eze ereleden staan er op de lijst nog 18 leden. Hiervan is Jb.K roon A zn het langst lid, sinds 1911. Hij v e rb leef op dat m om ent in 'Buitenzorg' te O udkarspel. De al eerder g en o em de brief van M aarten Vlug, over de p e rik e le n m et de b ib lio th e e k , is h e t la a tste

docum ent van 'Nut en G en o eg en '. G ezien de proble­ men die ken n elijk binnen het door m eester Renaud g eleid e bestuur a a n w e zig w are n , h eeft het Nut niet lang m eer bestaan. O p dat m om ent w as van het Nut m isschien niet m eer overgebleven dan een gezellig heid sclu b , m aar w e m ogen de invloed van de v e re n ig in g n iet o n d er­ schatten. M et nam e in de beginjaren, to en openbare vo o rzien ing en nog niet van R ijksw ege w erd en g e­ regeld, w as het Nut va ak de stim ulator. W a n n e e r u do o r de biblio theek loopt realiseert u zich dan eens dat de grondslag hiervan gelegd is door het Nut. W a n n e e r er in de krant gesproken w o rd t over het o pheffen van de M U LO (nu M AVO), dan w o rd t hier­ m ee een stukje inspanning van o n ze vo o rgan gers te n ie t gedaan. W a n n e e r u het als een zeg en ervaart dat er schoon gezo nd w a te r uit de kraan kom t, denk er dan aan dat ook het Nut aan leg van w aterleid in g onderschreef. Bronnen: - Notulenboeken 'Nut en Genoegen' Zuid-Scharwoude, archief St. Langedijker Verleden. - 'Nederlandse H istoriën' 30e jaargang no 4- o kto b e r 1996, bladzijde 26 ev. - 'Een Departement der Maatschappij to t Nut van 't Algem een' in : 'Nederlanders door Nederlanders geschetst', bladzijde 4950, J.H.Laarman 1842, facsimilé 1979 Van Hoeve Amsterdam. - Tijdschrift 'Noord-Holland' 4e jaargang 1959, bladzijde 203 ev; 11e jaargang 1966, bladzijde 97 ev. - 'Het dorpsleven van de Langedijk, vroeger en nu', UM WestFriesland 1971.

Dorpsfiguur en idealist (door Jan IJff). Ze w orden schaars, de zo g en a am d e dorpsfiguren. M aar En g el van L o e n e n , o f E n g e ltje , zo a ls zijn roepnaam w as, hebben vele Langedijkers gekend. Engel zei over zich zelf: "Ze zu llen me w el een rare vogel vin d en." Eens, to en hij w erd gevraagd om de bel te lu id e n v o o r d e sta rt v a n de L a n g e d ijk e r W ielerro nd e zei hij: "Ze hadden een represen tatief en excentriek persoon nodig, en dat w as ik." W ie w as hij dan precies? Hij had een, in d eze streek niet zo veel vo o rk o m e n d e , v o o rn a am En g el. Zijn fam ilienaam w as Van Loenen en hij w as geboren op 23 novem ber 1913 te Noord-Scharw oude als zoon van W illem van Loenen en Eva Roozing. V ader w as tran s­ portarbeider aan de veiling 'De N oorderm arktbond' in N oord-Scharw oude. Engel groeide op in een gezin m et zes kinderen en w el met één broer en vier zussen. Engel w as het derde kind. Ze w o o n d en aan van kelijk op de A chterstraat, een klein p arallelw e g g etje van de Spoorstraat. D aar deed Engel, als 16-jarige, ook zijn eerste ervaringen op, die later bepalend zouden zijn voor zijn levensstijl. H erinneringen uit die tijd stonden hem nog helder voor de geest. Er w o o n d en daar m aar en stuk of tien gezinnen, vertelde hij. Er w aren erbij die zich elke z a te rd a g a v o n d b e z o p e n . Ze h a d d e n d a n , zo a ls g e b r u ik e lijk w a s o p z a t e r d a g , h u n w e e k lo o n ontvangen en dat bijna g eh eel in drank om gezet. Bij thuiskom st tierden en vloekten ze en gooiden met d e u re n . De v ro u w e n en k in d e re n s id d e rd e n en

sch o len som s an g stig bij elkaar. N aar a a n le id in g daarvan heeft Engel nooit g ed ro n ken en ook niet g e ro o k t. V a n a f die tijd slo o t hij zich aa n bij de J.G.O .B., de Jongeren G eheelo n th o ud ersb o nd . "Voor die tijd ," zei Engel, "w as ik nergens bij en voeld e ik me een echte sullebutter." Behalve niet drinken en roken had Eng el nog m eer principes. G een vlees eten. Je m oet d aar een dier voor doodm aken en dat is niet goed. O o k het doodm aken van m ensen is nooit goed te p raten, d aaro m w e ig e r­ de hij om in m ilitaire dienst te g aan . "Ik heb altijd gezegd," vertelde Engel, "en dat is hettegenstrijdige, dat als je m et je ving er n aar de hoge heren wijst, dan w ord je voor de rech tbank gesleep t. M aar als zij w ijzen , m oet je vechten. Ik d en k d a ar anders over. Er is mij in mijn opvoeding w a t and ers bijgebracht, niet stelen, geen boel van een an d e r vern ielen en geen m ensen d o o d m aken." Het lijkt een ze e r te respecteren houding, m aar het kostte Engel in die tijd om te beginnen een m aand g e v a n g e n isstra f en d a a rn a nog n e g e n m aan d en V e e n h u ize n . In V e e n h u ize n w as een R ijk sw e rk in ­ ric h tin g , m et als v a n o u d s d e b e ste m m in g vo o r bedelaars en landlopers. D aar za t hij dus tussen en m oest de tijd doden m et het m aken van vloerm atten. D oor zijn d ienstw eig erin g kw am hij nooit m eer in aan m erkin g vo o r een o verheid sb etrekkin g . Hij had altijd g raa g als b e ste lle r bij de P o sterijen w ille n w erken , m aar zag d eze hoop in rook opg aan.

Hij ging zich nu m aar to eleg g en op het ro nd bren gen van diverse tijd sch rifte n en re cla m e fo ld e rs. D oor dit w e rk kw am hij in alle dorpen van Lan g e d ijk. Iedereen kende Engel. O ok, en vooral de kinderen. 'Opa, opa, snoepie', rie­ pen ze. "Ik zeg altijd ," zei Engel, "al ben ik niet g etro u w d , ik heb w el een hoop k lein k in d eren . Ze krijgen altijd een peperm untje van me. Als iem and w il tro u w e n m oet hij dat zelf w eten, m aar ik hou van vrijheid, blijheid. M et buren b e­ moei ik me ook niet veel. A lleen goeiem orgen en go eied ag , m aar verder niet. Ze w illen al g a u w kof­ fie d rin k en en dan o v e ral m ee bem oeien. Ik voel me zo het lek­ kerst." Engel w as een fa n a tie k ve rza m e ­ laar. Behalve de artikelen die hij ze lf b ezo rg d e, had hij a b o n n e ­ m enten op de lan delijke en regio­ nale kranten. Panoram a, M argriet, Viva en Nieuwe Revu rolden regel­ matig bij hem in de bus. Uit al die bladen en kranten w ild e hij alles verzam elen w a t hem interesseer­ de, zoals artikelen over m onum en­ ten, m ilieu, opvoed ing en noem m aar op. Als Engel 's avonds thuis artikelen w ilde sorteren, geraakte hij zo verdiep t in z'n lectuur, dat er van sorteren niets terecht kwam. W at is dan g em ak k elijk er dan, leg m aar neer dat stapeltje, dat kom t dan later w el. Zo w erd dat stap el­ tje een stapel. Eerst de kast vol, toen m aar op de grond en to en de keuken m aar in. Stapels, meters hoog, to t aan de zolder. Het w erd steeds erger.

Engeltje van Loenen, zoals zo vele Langedijkers hem nog zullen herinneren, (foto Jan Beenken)

De kachel kon n iet m eer w o rd en gestookt en het gas niet m eer branden. De verhalen nam en Engel steeds w eer mee op reis en van opruim en kw am niets te ­ recht. Hij gunde zich niet eens de tijd m eer om iets w arm s te eten. "Ik heb eens g elezen dat w arm eten helem aal niet goed is voo r een m ens," zei En g el,"ik ben dus op de g o eie w e g ." Brood m et honing en appelstroop en d erg elijke hielden hem op de been. Het moet eerlijk gezegd w orden. Engel zag er gezond uit en hij w as nooit ziek. Kleine smalle gangetjes voerden door het huis, tussen de stapels van m etershoge pakken kranten. Een gang voerde naar de trap , een ladderachtig m odel. O p de z o ld e r w as h e t n ie t a n d e rs. O v e ra l m e te rsh o g e kran tenw allen. Hier en d aar op de stapels lagen half opgegeten broodjes en stonden w a t kuipjes pudding, som m igen ook half leeg. Het gevolg hiervan kon niet uitblijven, m uizen en ratten. Engel verzu chtte eens:

"Ik w e e t n ie t o f h e t me o o it zal lu k k e n om dit allem aal te selecteren . O p dit m o m en t schat ik dat er zo'n drie ton p apier ligt." Tw eem aal had het g e m e e n te b e stu u r m oeten ingrij­ pen, z e e r to t o n g e n o e g e n van E n g e l. Een grote vrach tw ag en vol papier w e rd afg evo erd . Al g au w daarn a kw am Engel w e e r in d e ze lfd e problem en, zo d at een d erd e k eer vo lg d e. Jam m er, een goed, m aa r w a t b ijzo n d e r m ens zag zijn id e ale n nooit verw ezen lijk t. De la atste tijd van zijn leven v e rb le e f hij in het b e ja a rd e n ce n tru m 'B u ite n zo rg '. Niet lang echter. Zo'n vrijb u iter m oet je niet verp la n te n . Engel van Loenen overleed op 6 jan u ari 1988 en m et hem ging een bekend do rpsfiguur heen.

Vis, een fam ilie van schoolm eesters (door Cor Oudendijk). In het eerste nu m m er van ons blad (okt.1995) w erd in het artikel 'V olksop roer in O u dkarspel' al verm eld dat in 1896 m eester J.Vis h o o fd o n d erw ijzer ald aar w as. N aar a a n le id in g van d it v e rh a a l kreg en w ij bezoek van m evr.V.d.H eide-Vis uit B ad hoevedo rp, een kleind o ch ter van m eester Vis. Zij schonk ons, naast diverse spullen, ook een bundel papieren, die betrekking hadden op zo w el haar grootvader, vader en oom . A llen w a re n in het o n d erw ijs w e rk za a m gew eest. H ieronder volgt een sam envatting over de o n d erw ijzersfam ilie Vis.

J a n z a l in z ijn N ie u w e n d a m s e t ijd o o k z ijn to eko m stig e vro u w o n tm o et heb b en . Dat w as niet zo m oeilijk o m d at zij de do chter van zijn baas w as. In die tijd so llicite e rd e hij ook n aar de baan van h u lp o n d e r w ijz e r in W o g n u m . D e k k e r z e tte een g lo e d v o lle a a n b e v e lin g o p p a p ie r v o o r d e selectieraad van W ognum . Hij had vernom en, schreef hij, dat het getal sollicitanten w as o pg eklo m m en tot zestien. Uit vrije w il beval hij Jan Vis z e e r w arm aan en b e z w o e r d a t W o g n u m h a a r k e u s n ie t zo u b e k la g e n w a n n e e r zij Jan to t h o o fd o n d e rw ijz e r zo u d en aanstellen.

Urk. O ns verhaal begint 10 o kto b er 1833 op het eiland Urk. Daar w erd op die datum Jan Vis geboren als zoon van Lam m ert Vis, het schoolhoofd van het eilan d. O f de fam ilie Vis van oorsprong ook van Urk kw am is niet uitgezocht, m aar gezien de vo ornaam van vader lijkt het er veel op. W aar Jan voor o n d e rw ijze r h eeft gestudeerd is niet na te gaan. Het zal w el niet in zijn g eb o ortep laats zijn gew eest. O p 10 ju li 1852 verklaard e de b u rg e­ m eester van Ransdorp, Jacob Dekker, 'dat Jan Vis, oud 19 jaren, zich th an s o n th o u d en d e ten huize van Dirk H a b b e m a , o p e n b a r e s c h o o lo n d e r w ijz e r a lh ie r, gedurende zeven m aanden als ad sistent w e rk zaa m w as gew eest'. A an de hand van tw e e getuigschriften uit juli 1853 valt te reconstrueren d at Jan Vis al op de leeftijd van 18 ja ar zijn vader assisteerde 'in de belangrijke school dezes eilands'. Het ene is ondertekend door P.Nentjes, lid van het Plaatselijk Schooltoeverzigt, het an d ere door K.Kram er, de b u rg em eester van Urk.

Purmerend/Nieuwendam. Er zit een kleine h iaat in de verklaring en van goed gedrag m aar in mei 1859 verklaard e D .H oogeboom , b u rg e m e e s te r v a n P u rm e re n d , d a t Jan V is van novem ber 1856 to t en m et mei 1858 hu lpo nderw ijzer aldaar w as g ew eest. Het lijkt er een beetje op dat Jan een dubbele baan had w an t de hoofdonderw ijzer van N ieuw endam , K .D ekker Lzn sch reef op 30 april 1858 dat Jan Vis sedert an d erh alf ja ar op 'zijne school w erkzaam w as g ew eest' (-) en 'zich de liefde en achting der leerling en verw o rven heeft'.

Wognum. V an af 1 mei 1858 heeft Jan Vis in W o g n u m gew oond en als h o o fd o n d e rw ijze r g efu n g eerd op een school van 125 to t 160 leerlin g en . Hij w as in feite h u lp ­ o n d e rw ijze r bij de befaam de Jacob Kw ast. Blijkens een brief die door Jacob Kw ast ze lf w erd geschreven in ja n u a ri 1859 legde Jan Vis een a a n zie n lijk e g e l­ delijke o poffering voor Kw ast aan de dag. W aa ro m sch reef K w ast d it? W el, Jan had g e so lli­ cite e rd n aa r de fu n ctie van h o o fd o n d e rw ijz e r in W o gn u m m aar het zag er niet n aar uit dat men hem w ild e beno em en. Kw ast w ild e hem een steu n tje in de rug geven. Er bleken nam elijk zes sollicitan ten n aar de fu n ctie te zijn en de keus leek niet op Jan Vis te vallen. O p 11 mei 1859 schreef de raad van W o gn u m een brief aan de minister. Zij legden uit dat het benoem en van een an d ere o n d erw ijzer dan Vis 'een e historie zou zijn w aa rv a n de w e d e rg a m isschien nog niet bestaat. Het is een e w an k la n k vo o r den G e m e e n ­ te raa d niet alleen, m aar ook voor de in g e ze te n e n , en ten m eeste voor de schoolgaande kin deren , die protesteren en geen anderen o n d erw ijzer verlang en, d a a r zij alle n zo o h a rte lijk den h e e r J.Vis, w a a r­ nem end H o o fd on d erw ijzer alhier, d e fin itie f hadden benoem d gezien.' O ndanks dat op 9 mei 1859 de sch o o lo pzien er schreef d a t J.Vis als h u lp o n d e rw ijz e r prim a had g e fu n c ­ tio n e e rd in W ognum en d at hij teve n s d e h o o fd ­ o n d e rw ijz e rs ra n g b e za t, w e rd Jan to c h n ie t b e ­ noem d.

A d resseren kun j e o o k op rijm. D at d e p o s t Jan Vis toch wist te vinden blijkt uit dit e n v e lo p je uit 1868.

©

Kolhorn. Na de teleurstelling in W ognum vertrok Jan Vis naar de gemeente Barsingerhorn. Vanaf 1 juli w oonde en werkte hij in Kolhorn als hulponderw ijzer aan de Openbare Lagere School. Per augustus van dat jaar kwam de baan van hoofdonderwijzer in Barsingerhorn vacant. Ook hier solliciteerde Jan naar m aar ook hier viste hij achter het net. Kennelijk mocht hij overal vervangen maar ondanks zijn hoofdacte werd hij niet aangesteld tot hoofd van een school. Dat hij als mens zeer geliefd w as blijkt regelmatig uit diverse brieven en aanbevelingen. In de gem eente Barsingerhorn heeft hij na de zoveel­ ste afwijzing niet lang meer vertoefd. Er gloorde iets in het westen en wel in Oudkarspel.

Oudkarspel. Per 19 novem ber 1859 w erd Jan Vis benoem d tot hoofdonderwijzer te Oudkarspel. Toen Jan Vis zich vanuit Kolhorn in Oudkarspel vestigde was het net Oudejaarsdag 1859. Hij trouw de op 21 juni 1860 met Catharina Maria Dekker, in 1838 geboren te Nieuwendam als dochter van Klaas Dekker en Neeltje Langebaard. Het jonge paar vestigde zich direct in Oudkarspel. In totaal kregen Jan en Catharina acht kinderen, Cornelia Geertruida in 1861, Catharina Lam berta in 1865, Klazina Sara in 1865, Klaas in 1867, W ilhelm ina Lucia in 1869, Cornelis in 1871, Jan in 1875 en als laatste Willem in 1878. Alle kinderen staan in het Bevolkingsregister ingeschreven als Doopsgezind, evenals hun moeder. Vader Jan was Nederlands Hervormd. De gehele familie Vis is trouwens Doopsgezind gebleven. Van alle kinderen overleed Klazina reeds na een h a lfja a r en Catharina in 1890 op 26-jarige leeftijd. Jan Vis was ook m uzikaal. Dat was dan ook kennelijk de reden dat hij in 1874, met goedvinden van Gedepu­ teerde Staten van Noord-Holland, werd benoemd tot organist van de Hervormde kerk in Oudkarspel. Hiermee verviel zijn rol als voorzanger die hij toen al sinds 1860 vervulde. Er bestaat nog een zilveren dirigeerstok die Jan Vis in 1870 kreeg overhandigd. Hierop staat een inscriptie die nog niet is ontcijferd. Op een oude foto van 1903 zit Jan Vis vooraan bij het g e z e lsch a p 'O rp h e u s' te O u d k a rs p e l. D eze operettevereniging heeft bestaan van 1880 tot 1908 en kan als de v o o rlo p e r w o rd e n g e z ie n van de nu nog bestaande operettevereniging 'Caecilia'. Het salaris van een onderwijzer was in die tijd karig zodat elk extraatje meegenomen was. Meester Vis vroeg niet voor niets jaarlijks om een gratificatie aan het gemeentebestuur. Die werd hem meestal wel verleend maar tot een blijvende salarisverhoging kwam het niet. Het gem eentebestuur w ilde graag de vaststelling van het salaris in eig en hand ho u d e n . O m dat er een schaarste was aan onderwijzend personeel moesten ze noodgedwongen de salarissen verhogen. Door al dit gesteggel was het een komen en gaan van leerkrachten. Meester Vis zal in zichzelf w el eens een verwensing geslaakt hebben. Ook op andere fronten hield het gem eentebestuur de hand op de knip. De school, die in 1863 gebouwd was, bleek te klein voor het aantal leerlingen. Het schoolhuis

Jan Vis in vol ornaat. Door zijn lange baard werd hij door de kinderen 'Opa Daantje' genoemd.

w as b o u w v a llig , zo d o e n d e d at de b u rg e m e e ste r voorstelde om dat af te breken en op die plek de school uit te breiden. M aar dat ging zom aar niet. Eerst moest onderzocht worden of de woning echt zo slecht was. Dat bleek wel zo te zijn, w ant er w as al tien jaar niets aan onderhoud gedaan. Na lang vijven en zessen werd voor een zo laag mogelijk bedrag (ƒ6048,-) een nieuw s c h o o lh u is g e b o u w d , op d e z e lfd e p la a ts . Van uitbreiding der school kwam dus niets terecht. Leed is Jan Vis niet bespaard gebleven. Hierboven is al gemeld dat hij tw ee kinderen verloor. Zoon Klaas, een veelbelovend onderwijzer, stierf in 1886. Ruim twee jaar later ontviel hem zijn vrouw Catharina toen zij nauw e­ lijks 50 jaar was. De jongste kinderen Jan en Willem waren bij het overlijden van hun moeder respectievelijk 12 en 9 jaar oud. Het zal voor de hoofdonderw ijzer moeilijk zijn geweest een gezin met nog een paar jonge kinderen draaiende te houden. Hij kreeg hulp van zijn schoonzuster Agatha Dekker uit N ieuw endam . Naar verluidt waren de kinderen Vis dol op hun tante/tweede moeder. Niet alleen zijn eigen kinderen en de schoolkinderen vo n den Jan Vis een prim a kerel. N aar het schijnt verstrekte hij een soort billijke hypotheek aan de minder draagkrachtigen. Daarmee w erden dan de wat kleinere huisjes geko cht die op de eilan d en in O udkarspel verrezen. Volgens zeggen kregen de w oninkjes de bijnaam 'de Vishuisjes'. Om w elke huizen het hier gaat hebben w e niet kunnen uitvissen. W ellicht dat er nog mensen zijn die dit ooit gehoord hebben.

In 1896 leek er een einde te komen aan het tijdperk Vis. Meester Jan ging met pensioen en werd opgevolgd door J.J.Hoffmans uit Rotterdam . M aar zoals w e al in de eerste 'O tterplaat' hebben kunnen lezen liep deze aanstelling uit op een compleet volksoproer. Meester Vis, die alles van dichtbij m eemaakte, zal dit alles wel met lede ogen hebben aangezien. Na het vertrek van Hoffmans werd B.J.Kosten aangesteld maar deze man kon de ontregelde situatie niet de baas. Meester Vos van Zon nam regelmatig de honneurs waar. Mevrouw Van der Heide-Vis uit Badhoevedorp, dochter van Willem Vis en kleindochter van Jan Vis, herinnerde zich het verhaal over meester Hoffmans (1e nummer). Verm eld w erd al dat het w o e d e n d e volk de tuin compleet vernielde en de voordeur insloeg. Mevrouw

V an d er H e id e w ist nog d a t de h a a t van de Oudkarspelaars tegen meester Hoffmans zo groot was dat ze een dode kat in de d rin k w aterb ak hadden gegooid. O m dat m eester W illem Vis, die later het schoolhuis betrok, dit niet wist liep hij nog een ernstige vergiftiging op. De bak kon niet meer worden gebruikt en er moest een nieuwe worden aangelegd. O ok w ist m evro u w Van der H eide nog d at haar grootvader Jan Vis door de kinderen 'Opa Daantje' werd genoemd. Om dat hij zo'n lange baard had en klein van postuur w as deed hij de kinderen denken aan een persoon uit een kinderboek. Zes jaar heeft Oudkarspel het zonder een meester Vis moeten doen maar in 1902 nam zoon Willem Vis de taak van hoofdonderwijzer over.

Op deze foto van ± 1910 zien we het oude schoolhuis (nu Dorpsstraat 882).

Klaas Vis. Zoon Klaas, geboren op 10 juni 1867, trad in zijn vaders voetsporen en werd onderwijzer. Blijkens een geschre­ ven aanbeveling uit mei 1881 van W.W.H.Hombrink, hoofd van de Lagere School te Zuid-Scharwoude, had hij zich 'als kw eekeling door goed gedrag, vlijt en vorderingen steeds gunstig onderscheiden.' Hij zou, volgens Hombrink, een goed onderwijzer worden. Klaas w erd geen o n d e rw ijze r op Lan g ed ijk. Hij ging in september 1881 naar Haarlem, n aarw elke school is niet bekend. Of hij al een zw akke gezondheid had is zeer waarschijnlijk. In ieder geval kwam hij in juni 1885 terug naar zijn ouderlijk huis in Oudkarspel alw aar hij op 1 maart 1886 overleed. Hij mocht de leeftijd van negen­ tien jaar niet bereiken.

Willem Vis. De jongste zoon van meester Jan Vis en Catharina Maria Dekker was Willem. Hij werd in Oudkarspel geboren

op 19 september 1878. Willem haalde op jonge leeftijd al acte na acte. Vanaf 1897 noemen we achtereenvol­ gens: Gymnastiek, handteekenen, hoofdonderwijzer, Frans, Hoogduits, Engels, Wiskunde en Tuinbouwkunde. Op 1 september 1898 werd hij tegen een salaris van ƒ600,- aangesteld aan een lagere school (school Lr.W., w aar dat ook moge zijn) in Amsterdam. Tegelijkertijd was hij onderwijzer handteekenen w at hij tot 1903 bleef uitoefenen. Willem trad in de voetsporen van vader Jan toen hij bij besluit van de gem eenteraad van Oudkarspel als hoofd­ onderwijzer werd benoemd op 28 oktober 1902. Aan de benoeming was een stemming door de gem eente­ raad van Oudkarspel voorafgegaan. De rivaal van Vis was ene Hoekstra. Van de in totaal zes uit te brengen stemmen waren er drie voor elk. Ook een herstemming gaf hetzelfde beeld. Het lot bepaalde uiteindelijk dat er een tw eede meester Vis in Oudkarspel kwam.

Een oude foto genomen rond 1900. We zien van links naar rechts: Burgemeester F.J.J.Führop (burgemeester van Oudkarspel van 1899-1904), Ju ffrou w Schalée (onderwijzeres), Mevr. Vogelenzang, Willem Vis, Dokter J.C.Vogelenzang (huisarts van 18971933) en vooraan m et witte baard M eester Jan Vis.

M et ingang van 1 decem b er 1912 w erd hem eervol ontslag verleend w eg en s zijn vertrek n aar Koog aan de Zaan. Daar w as hij al per 1 sep tem b er benoem d to t hoofd van de U LO -school, m aar v a n w e g e zijn ontslag per 1 d ecem ber kon hij niet eerd er aldaar beginnen. Na Koog aan de Zaan volgde W illem Vis het hoofd van de lagere- en ULO school te H oofddorp op. W e schrijven nu inm iddels 1928. Net als zijn vader slaagd e o ok W illem Vis er in zich bijzonder geliefd te m aken bij de m ensen en m et nam e bij de kinderen. Toen hij op 28 feb ru ari 1937 overleed w as de bevolking van de H aarlem m erm eer zeer ontdaan. W e hebben de zoons Cornelis en Jan Jr. hier niet be­ handeld m aar ook zij schijnen m et het o nderw ijs te m aken hebben geh ad. O ok de ech tg en o te van W il­ lem Vis stond af en to e voor de klas. W e lezen n am e­ lijk dat N eeltje V is-Bakker te O u dkarspel benoem d w erd to t o nderw ijzeresse bij het herhalingsonderw ijs voor den cursus 1910-1911. In het voorgaande is gep ro b eerd een beeld te schet­ sen van een lange periode Vis in het o n derw ijs van O udkarspel. G etrach t is om de personen van m et nam e Jan en W illem Vis w e e r een beetje to t leven te brengen. Er is hierbij d a n kb a ar geb ru ik g em aak t van stukken die ons geschonken zijn door m evro uw Van der Heide-Vis uit B ad ho eved o rp , een d o ch ter van

w ijlen W illem Vis. Uit d eze stukken, getuigschriften, aan b evelin g en en staat van dienst, kon veel w orden afgeleid . D aarn aast w erd vaak m o ndeling aa n vu l­ len de in fo rm a tie g e g e v e n d o o r de al g e n o e m d e m evro uw Van der Heide en haar dochter. Hiervoor o n ze hartelijke dank.

Verdere bronnen: - Bev.reg.O udkarspel, C eb .h u w .o verl.reg . Regionaal A rch ief Alkmaar. - 'Het dorpsleven van de Langedijk', door Glas, Kool en Zeeman, Hoorn 1971. - 'Van Otterplaat tot Groenveldsweid' le jaargang 1995, bladzijde 7 e.v. - 'Het leven en werken van de familie van Jan de W it' door J.G.Jonker, Bergen NH 1995. - Mondelinge mededelingen van de heerJ.G .Jonker te Dirkshorn, destijds verkregen van diens m oeder Neeltje Jonker-de Wit.

Een bekende Langedijker, Maartje Kliffen Op dinsdag 7 mei 1918 stap te Cornelis (Kees) Kliffen het kleine raad h u is van Zu id -Sch arw o u d e binnen. "W e hew w e d 're e n dochter boi kregen ," zei hij, "dat kom ik effen an g eve." De am b ten aa r pakte zijn pen en het g eb o o rten reg ister en zei: "Kom m aar binnen. K liffen. Je hebt toch zek e r w el tw e e getuigen m eeg eb rach t?" Dat w as in die tijd nog nodig, alh o e w el het een oude en n ie ts z e g g e n d e g e w o o n t e w a s . D e g e tu ig e n hadden in de m eeste gevallen het kind nooit gezien en verklaarden m et hun h an d teken in g toch d at het w as geboren. "Jazeker," zei Kliffen, "d ie benn e an w ezig ." D aar zaten ze dan; Corn elis Kliffen en als g etu ig en de herbergier Pieter K ram er en de kru id en ier Jacob de Bakker, beiden buren van de Kliffens. '"t Is guster g eb oren, dat w as op 6 m a a i," verklaard e Kliffen, "en ze m oet M aartje h iete." Zo geb eurde het dat M aartje Kliffen als d o chter van Cornelis Klif­ fen en A agje Glas w erd ingeschreven in het register van de Burgerlijke Stand van Zuid-Scharw oude. V erm eldensw aard is d at ze in haar jeu gd altijd M arie w erd genoem d en op latere leeftijd w e e r M aartje, w at dus haar juiste naam w as.

(door Jan IJff).

A lfen uit Zuid-Scharw oude. Het zal bekend zijn dat dit de artiesten n aam w as van R oelof M enkveld. Het w erd een bijna to ta le Lan g ed ijk er aa n g e le g e n ­ heid, w a n t de heer Luuk Uipkes, die al ja re n w e rk ­ zaam w as bij Hart's zuu rko o lfabriek, voerde de regie. De ken n ism ak in g tussen M aartje K liffen en Luuk Uipkes w as blijkb aar ze e r goed, w a n t een paar ja ar later gingen ze tro u w e n .

Jeugdjaren. Al heel g au w w erd d u id elijk dat ze van zin gen hield, w an t achter de p o p p en w ag en zong ze alle operetteliederen na die to e n in die tijd pop u lair w aren . Een zangstudie w as iets d at w el eens do o r haar hoofd flitste, m aar daar b leef het dan o ok bij. V ader w as een kleine tu in d er zo n der veel geld en studiebeurzen bestonden niet in die tijd. Ze had echter geluk. O p een bruiloft in De Roode Leeuw in Zuid-Scharw oude zong zij, begeleid door Nelie Kram er op de piano, een lied. Dit hoorde de h o u th an d elaar Jan Eecen uit O udkarspel en hij nam to e n v o o r M a a r t je , z o a ls z e v a n t o e n a f w e rd genoem d, een g ew eld ig besluit. M aartje, net 15 ja ar jong, reisde m et Jan Eecen n aar A m sterdam . Na w at v o o r b e r e id in g e n w e r d z e t o e g e la t e n t o t h e t Am sterdam s M uzieklyceum . In het eerste o o rlo g sjaar 1940 studeerde ze af aan het Conservatorium , m ede dankzij de financiële steun van Jan Eecen.

Zingen in oorlogstijd. H et w a s e e n b e r o e r d e tijd om als z a n g e r e s te beginnen aan een serie optreden s. In die tijd w as Nederland bezet do or de Duitsers en elke artiest w as verplicht om lid te w o rd en van de d o o r de Nazi's ingestelde Cultuurkam er. Dit w as iets w a t M aartje beslist niet w ild e. Plaatselijk g af ze w a t concerten en in 1941 w erd ze gevraagd vo o r een hoofdrol in het zangspel 'Florim on t, de zw e rv e n d e za n g er'. D eze o perette w erd g ecom p on eerd door Herm an Zaal, de in Broek op Lan ged ijk o p g eg ro eid e d irecteu r van de operettevereniging 'Caecilia' uit Noord-Scharw oude. Als bijzonderheid is nog te verm elden dat het verhaal en de teksten van d eze o p erette w erd en geschreven door de dichter, schrijver en w a t al niet m eer Jan van

Een jeu gdfoto van Maartje Kliffen met een vel bladmuziek.

Een tragische bijzonderheid is nog te verm elden over h a a r te g e n s p e le r uit de o p e re tte 'Flo rim o n t', de prachtige te n o r M ichel G obets van de A m sterdam se O pera. Hem w erd later verboden om op te treden o m dat hij jood w as. Enige tijd later w erd hij w e g ­ gevoerd naar Duitsland en is als zo velen nooit m eer te ru g g e k o m e n . Zu lke g e b e u rte n isse n blijven een eeu w ig e schande

Zangcarrière. Zeer veel opera's heeft M aartje Kliffen voor de radio g ezo n g en , m aar op het to n eel is een o ptreden er nooit van gekom en. Haar bril, die ze o n m o g elijk kon missen, belette dat. Lenzen w are n in die tijd nog niet m ogelijk.

In haar eerste radio -o p tred en (van TV w as nog geen sprake) zong ze de aria van A g ate uit 'D er Freischütz' van Carl M aria von W eber, tezam en m et het O m ro ep­ orkest. Dit w as slechts het begin van een grote reeks van co n certen , o ra to ria en lied eren -recitals. Heel Nederland tro k ze door. D at ze een m ooie stem had w erd b ew ezen in 1948, to en ze m eedeed aan het In ternation ale zan g co n co u rs in Scheven ing en, dat plaatsvond in het Kurhaus. Van de 165 m ededingers eindigde zij bij de laatste tw a a lf. In 1968 sto p te ze h a a r o p tre d e n s en g in g zich helem aal to eleg g en op het zan gdo cen tschap. Stu­ denten van de A lkm aarse V olksm uziekschool w erden m ede door h a ar o p g eleid vo o r het Staatsexam en. M aartje Kliffen stond bekend om haar vakm anschap en w as voor haar leerling en niet de gem akkelijkste. Een goede stem heb ben is geen verdienste, die krijg je cadeau. Het goed g eb ru iken en het op m uzikale w ijze uitdrukken in een aria is veel belangrijken Een instrum ent als de piano of de viool staan veel verder van je af dan het instrum ent d at de m enselijke stem heet. D aar kun je je hart in laten spreken. O ok m oet

een za n g e r o f za n g e re s een heel g o e d e co nd itie heb ben. Zingen is licham elijk en psychisch een be­ hoorlijk z w a a r beroep.

Pensioen. In 1983 vond ze het w elletjes en zette een punt achter haar beroep als zan g d o cen te. H aar studenten boden h a a r een sch itte re n d a fsc h e id sco n c e rt aa n . N aar aanleid in g daarvan sch reef A n n e tte Snaas een korte levensbeschrijving van M aartje Kliffen, w a a ru it in dit artikel e n kele frag m en ten zijn verteld. O n d er haar stu den ten bevonden zich beken d e n a­ m en, althan s vo o r de Lan g ed ijker o p eretteliefheb bers, zoals lepje M usch en Karin van de Bos, m aar ook de beken d e G erd a van Zelm . O ver haar altijd nog hoorbare W estfriese accent geeft M aartje ze lf een m ooi an tw o o rd . 'Je ho eft de streek w a a r je vand aan kom t niet te verlo o ch en en . Ik hou van dit land en vooral van de W estfriese humor. Van ou dsher w e rke n de W estfriezen op het land en met de natuur. D aarom heb ben ze iets natuurlijks over zich. Dat vind ik een pluspunt vo o r d eze m ensen.'

Fotograaf Niestadt in Zuid-Scharwoude (door Cor Oudendijk). In het b o ek je 'D e fa m ilie N iestad t' van P.D ekker (Pirola, d e c e m b e r 1993) w o r d t u itv o e rig de van o o rsp ro n g D u its e f a m ilie N ie s t a d t b e s p ro k e n . O o rsp ro n k e lijk w a re n de N iestad ten kleerm aker, m aar later w erd en zij vooral bekend als fo to grafen . De gebroeders N iestadt startten in eerste instantie hun fo to -ate lier in Sint-M aarten sb ru g . Al spoedig duikt de naam Niestadt op in Dirkshorn en later aan de Hoep (nu M o lenstraat) in Schagen. W e spreken nu van de period e rond de eeu w w isselin g . Kort na 1900 kw am de fo to zaa k aan de Lage Zijde (Gedem pte

Gracht) in Schagen. W e kom en nu bij een vo o r L an g e d ijk in teressan t tijd vak. Het b lijkt n am e lijk d at h e t Schag er fotoate lie r rond 1904 een filiaal o p e n d e in Zuid-Schar­ w o u d e. Dat dit niet zo m a ar uit de lucht gegrep en is blijkt uit een fo to stem pel op de ach te rk a n t van een portret uit die tijd. Het Lan ged ijker filiaal schijnt rond 1909 w e e r te zijn o p g eh even to en er aan de Goudsb lo e m g ra c h t in M e d e m b lik e e n v e s tig in g w e rd geopend.

r v \E R S

• SCH A SEN

Lage Zyde B. 6?

enZuidscharwoude

^'--.tWncMmg Voor

Vèrgroohngen

■ ?evens(;r':n|

M et een m otor met voorspan reden Wilhelm Heinrich Niestadt en Maaike van Rijswijk van Schagen naar Zuid-Scharwoude. (illustraties overgenomen uit het boekje 'De familie Niestadt')

De achterkant van een foto genomen door Niestadt, met daarop de aanduiding van het filiaal te Zuid-Scharwoude.

©

E e rs t k o n d e n w ij n ie t u itv is s e n w a a r in Z u id S ch a rw o u d e de firm a N ie stad t e en filia a l m oest h e b b e n g e h a d . W e g in g e n e e n b e e t je z it t e n speculeren. De zoon van de oprichter Niestadt heette W ilhelm Heinrich Niestadt, geboren in 1879 te SintM aartensbrug. Hij tro u w d e in 1903 m et M aaike van Rijswijk uit A n n a Pau lo w na. M aaike w as een dochter van de schoenm aker Lubertus van Rijswijk en M aartje Kistemaker. Nu w o o n d e destijds in Zuid-Scharw oude de tim m erm a n B ertu s van R ijsw ijk, g e h u w d m et M aartje B erkhout ,een dochter van de schilder Pieter Berkhout. Het zou heel goed m ogelijk zijn dat het fo to -atelier g een op zich ze lf staa n d e w in k el w as, m aar dat men op de kiek ging in iem ands achter­ kamer. Bertus (of eig en lijk Lubertus) van Rijswijk w as een b ro e r van g e n o e m d e M a a ik e N ie sta d t-v a n Rijswijk. Hij kan er best de hand in geh ad hebben

dat er een filiaal in Zuid-Scharw oude w erd geopend. De heer Jan M arsm an uit N oord-Scharw oude bracht uitkom st. Bij een bezo ek aan zijn vader, die tegen de 100 loopt, liet hij het m ogelijke bestaan van het fotoatelier van Niestadt terloops vallen. W at bleek, vader w as als jo chie van een ja a r o f vijf door Niestadt op de kiek gezet. Dit m oet in 1903 zijn g ew eest. Hij w ist ook de plaats nog w a a r het portret w as gem aakt, een boetje staan de tussen café De Roode Leeuw en de latere w in k el van Jacob de Bakker. Het schuurtje is nog niet zo lang g eleden gesloopt. V e rm e ld e n s w a a rd is nog d a t h e t a te lie r o o k op zo n dag geop end w as. Zo zien w e m aar w e er dat een schijnbaar onoplosbaar raadsel toch nog kan w o rd e n o pgelost.

Korenmolenaars en Gorters te Noord-Scharwoude (door J.P.Geus, Capelle ald IJssel). In N oord-Scharw oude bestaat ook nu nog de M olen­ kade. Het betreft en voorm alig eiland ten w esten van het dorp w aarop to t 1919 de Langedijker korenm olen heeft gestaan. In vro eg er ja ren stond op het oostelijk deel van dat zelfd e eilan d ook nog een gorterij en het w a te r tussen d at eiland en de D orpsstraat w as daardoor ook w el bekend als het G o rtersdiepje. In 1981 h eeft de h eer H.Schoorl over de korenm olen en de d a a rb ij s ta a n d e g o rte rij reed s een a rtik e l geschreven in het jaarb o ek van het Historisch G enoot­ schap Oud W est-Friesland. Beide m aalderijen, de één m et w in d k ra ch t en de a n d e r m et p aard en k rach t, w aren tijd elijk eig en d o m van de fam ilie Schoorl. Het artikel eindigt n ad at d eze fam ilie de g eb o uw en in 1732 had verko ch t en n aar elders is vertrokken. Het h iern avolg en d e verslag betreft het tijdvak van de e ig e n a re n d ie d a a r n a de b e d rijv e n h e b b e n voortgezet. Het g a at vooral om de fam ilies Sijpheer en De G e u s, w e lk e to t de g e s la c h te n v a n m ijn voorouders hebben behoord.

De gorterij, ook w el grutterij. Jan Cornelisz G o rter verko ch t op 17 mei 1732 een w oonhuis, gorterij en schuur, g elegen aan de W estBurg slo ot (G o rte rs d ie p je /V o o rb u rg g ra c h t red .) te N oord-Scharw oude, vo o r ƒ 2000,- aan Jacob Jansz Sijpheer. h et g o rte rsg e re e d sc h a p en de p a ard e n w erden afzo n d erlijk verkocht. Jacob Sijpheer kw am uit De Rijp en w as ald aar o n d er huw elijkse vo o rw aar­ den getrouw d op 27 juni 1730 m et G uurtje Dirks Bent. Het gezin kw am na aankoop naar Noord-Scharwoude om a ld a a r h et g ru tte rsv a k u it te o e fe n e n . Jacob Sijpheer overleed op 24 mei 1755 en w erd in de kerk van N o o rd -S ch a rw o u d e b e g ra v e n . Zijn w e d u w e , G uurtje Bent, ze tte het gru ttersb ed rijf voort. Zij had een gezin m et tie n kinderen w aarvan de oudste, een dochter, to en 24 ja a r oud w as. H aaro u d ste zoon Dirk, geboren circa 1733, w as later secretaris van N oord-Scharw oude. Uit een codicil van 20 mei 1780 blijkt dat hij tevens

boer w as. Hij bezat land, koeien en schapen, m aar tevens een houtschuur m et tim m erg ereed sch ap en spijkers en ijzerw aren in de w in k el. Hij tro u w d e op 9 m ei 1753 m et T rijn tje O o tje rs O u tc a rsp e l. Zij overleed op 1 m aart 1775. Dirk h e rtro u w d e daarna op 10 septem ber 1776 met A n tje Jans van Twuyver, w e d u w e van Claas Cornelisz M olenaar, laatstelijk korenm olenaar te Noord-Scharw oude. Dit echtpaar kom t verder nog ter sprake bij de b e h an d elin g van de korenm olen. De zoons Jacob en Jan zullen G u u rtje Bent verder in de grutterij w el hebben g eh o lp en . Zij h e e ft op 17 feb ru ari 1770 nog een te sta m e n t g e m aa k t en daarbij d eze zoons extra bedacht. Ze b ep aald e dat haar zo o n Jan Sijpheer 'de grutterij m et het huis, schuur en erf, daar zij nu in w o o n t, na h a ar over­ lijden in eigendom zal verkrijgen vo o r ƒ 5000,- met het recht om op het erf 'H et Cos' een w ag en h u is m et berging te bouw en to t berging van een w agen en chees.' Voor de gru tterij-inventaris, bestaande uit paarden, w agen , chees, tu ig e n , schuitje, krui­ w agen en de laden, m aten, zakken, kuipen en zeven en w a t verder toebeho o rd e m oest nog eens ƒ 1000,w o rd en betaald. H aar zoon Jacob kreeg v o o raf vo o r zijn tro u w e dienst ƒ 1000,- en tw e e stukjes w e ila n d . Hij m ocht ook het huis 'Het Cos' m et erf en tuin teg en ta x atie ­ w aard e overnem en. Het huis m et de naam 'Het Cos' stond schuin te g e n o v e r de gorterij aan de huidige Dorpsstraat. Als Jan vóór zijn m o ed er zou kom en te overlijden zou dit p réleg aat kom en te vervallen en kreeg Jacob in plaats daarvan de grutterij. G u u rtje Bent o verleed op 14 m aart 1770 en w erd bij h a a r m an in de k e rk te N o o rd -S ch a rw o u d e begraven.

Een kadastraal stukje Noord-Scharwoude uit 1825. Aan de M olensloot zien we op nummer 356 de korenmolen en op 355 het bijbehorende molenhuis. Op nummer 353 de gorterij. Als eigenaar van molen en huis vermeldt het kadaster molenaar Pieter de Geus. Als eigenaar van de gorterij wordt grutter A lbert Sijpheer genoemd. Aan de overkant van de Dorpsstraat op nummer 61 het huis 'Het Cos', ook eigendom van A lbert Sijpheer. Op de plaats van het Cos is nu de ingang van de Willem de Zwijgerstraat.

De volgende generaties Sijpheer als grutter. Na het overlijden van zijn m oeder nam Jan Sijpheer op 7 mei 1770 de grutterij m et huis e.d. over van zijn m ede-erfgenam en. In de transpo rtacte staan de rech­ ten en plichten van de korenm o len en de grutterij nog eens uitvoerig verm eld. De grutterij lag om trent het m idden van het dorp o ver de W estb u rg slo o t (V o o r b u r g g r a c h t re d .), b e le n d C la a s M o le n a a r (eigenaar van de korenm olen) ten w esten, Pieter van Borsselen ten zu id en en de m olengang ten noorden. De gang of het pad, ben oo rden de grutterij en het huis, lo p en d e v a n a f h et m o le n w e id je to t aan de H eerestraat (D orpsstraat red.) m et de brug over de B u rg slo o t b e h o re n to t e en g e m e e n s c h a p p e lijk e overgang, ook m et paarden en ko ebeesten , zo voor de eig enaars van de korenm olen als van de grutterij en m oeten inclusief de schoeiing voor g ezam en lijke rekening w o rd en o n d erh o u d en . Jan Sijpheer tro u w d e voor de eerste keer te NoordS c h a rw o u d e o p 15 ju n i 1770 m e t A e c h t je van Twuyver, g ed oo p t te Zuid -Sch arw o u de als dochter van Jacob van Tw uyver en A n tje Vroon. Zij overleed, volgens de im post (belasting) op het begraven, op 31 mei 1771 tijdens of kort na de geb o orte van hun kind A agtje. Jan Sijpheer tro u w d e vo o r de tw e e d e keer te NoordS ch a rw o u d e op 10 ju n i 1773 m et V ro u w tje M ul, gedoopt te N ieuw e N iedorp als do chter van Jan Mul en G eertje Huysm an. Jan Sijpheer overleed in 1775, vo lg ens het b eg ra­ fenisregister op 29 novem ber. Na zijn overlijden zette zijn w ed u w e V ro u w tje Mul, de grutterij voort m et haar zw ag er Jacob Sijpheer. O p 3 januari 1776 w erd voor Schep enen en sam en ­

w e rk in g sco n tract g em aak t. Zij zo u d e n het bed rijf sam en exploiteren en ook sam en een huishouding voeren to t één van beiden zou gaan tro u w e n of bij onm in o f overlijden. O p 23 mei 1776 verkocht V ro u w ­ tje Mul, geassisteerd m et de vo o gden over de kinde­ ren van Jan Sijpheer uit zijn eerste en tw e e d e h u w e ­ lijk, de helft van een huis, schuur en erf, zijnde een grutterij m et to e b e h o re n aan Jacob Sijph eer voor ƒ.2672,-. V ro u w tje Mul h e rtro u w d e op 24 mei 1778 te H arenkarspel m et de w e d u w n a a r Reyer Roos uit Tuitjenhorn.

De korenmolen. Jan C ornelisz Gorter, die de ko renm o len op 5 mei 1732 voor ƒ 7000,- van zijn stiefvad er Claas Thom asz Schoorl had gekocht, verko ch t die op 11 mei 1739 aan Jacob Blom, m o len aar te A lkm aar, voor ƒ 9250,. O p 1 juli 1742 w orden Jacob Blom en zijn vro u w Anna W elhem genoem d als lidm aten van de G erefo rm eer­ de kerk te N oord-Scharw oude. Jacob Blom heeft niet lan g p le z ie r aa n z ijn n ie u w e e ig e n d o m m ogen beleven. Hij overleed al in 1746. De aan g ifte voor 'de belasting op het begraven' w erd op 9 novem ber 1746 gedaan door Jan C ornelisz Gorter. A nn a W elhem , de w e d u w e dus van Jacob Blom, zal to en het bedrijf m et een knecht hebben voortgezet. Zij overleed evenw el in 1749. Bij de aan gifte van haar o verlijd en , op 7 april 1749, staa t zij g en o em d als 'm eelm olenaresse'. A n n a w as ee rd e r g etro u w d g e­ w eest m et een zekere Bootsm an. Zij had uit dit hu w e­ lijk tw e e dochters, M agd alen a en A lida Bootsm an. Zij w erd en nu als e rfg en am en van hun m oeder voor de h elft eigenaressen van de m olen etc.

II 4 %

f ::

ó

f

;

I

De korenmolen zoals deze tot 1909 stond aan het einde van de Molenkade. Nu staan hier de huizen op de hoek Molenkade/Fransepad.

van Cam p en. Claas C ornelisz M o len aar verkocht de m olen op Koedijk op 27 mei 1762 m et huis en w erf voor ƒ 5000,- aan Cornelis Kunst. C la a s C o rn e lis z M o le n a a r o v e rle e d , v o lg e n s het im postregister te N oord-Scharw oude op 5 juli 1775. O f hij m isschien lang zie k e lijk is g ew eest o f andere bezig h ed en had is niet bekend, m aar op een lijst van m olenaars uit de eerste m aanden van 1767 staat Ruth H e n d rik s v a n C a m p e n als m o le n a a r te N o o rdScharw o u de verm eld. A ntje van Twuyver, de w e d u w e van Claas Cornelisz M olenaar, tro u w d e op 10 sep tem b er 1776 m et de w e d u w n aa r Dirk Sijpheer. Zij zette het m uldersbedrijf voort en had d aarto e steeds één of m eer knechten in dienst. Eén van die knechten w as Pieter de Geus, geboren te Sint M aarten circa 1755 en zoon van Jacob de G eus en H illego n da Tol. Pieter tro u w d e op 26 augustus 1781 m et M aartje Sijpheer, dochter van Dirk Sijpheer en Trijntje Ootjers (zie onder de gorterij, red.) D oordat haar vader als w e d u w n a a r m et de eerder gen o em d e A n tje van Tw uyver w as g etro u w d , w as M aartje Sijpheer een stiefdochter van de eigenaresse van de korenm olen. A n tje van Tw uyver bep aalde in h a ar testam en t van 10 augustus 1784, dat Pieter Jacobsz de Geus, knecht op haar m olen, bij haar overlijden de m olen met het m olenaarshuis en het daaraan g elegen land groot 1 gars en 7 snees, uit de boedel zou kunnen kopen voor ƒ 8000,-. Zij o verleed, blijkens haar g rafzerk in de k e r k te N oord-Scharw oude, op 20 novem ber 1819 in de ouderdom van 86 ja a r en 2 m aanden. M aar zolang h e e ft ze P ie te r de G e u s n ie t la te n w a c h te n . Ze verkocht de m olen m et to eb eh o ren op 1 augustus 1804 voor de al e erd er g en o em de ƒ 8000,- aan haar knecht Pieter, de man van haar stiefd o ch ter M aartje Sijpheer.

Jacob Blom had uit een eerd er h u w elijk een dochter, Trijntje Blom, die inm iddels g eh uw d w as m et A driaan Pietersz M ulder w o n e n d e te Schagen. De gezusters Bootsm an verko ch ten nu op 21 april 1751 hun a a n ­ deel in de m olen en het huis aan A d riaan Pietersz Mulder, w aa rd o o r hij e ig e n a ar w erd van 6/7 deel van de m olen en het huis. Het resterende deel w as sinds m ensenheugenis eigendom van de kerkm eesters van Broek op Langedijk. De m olen m et het m o len aa rsh u is en een perceel w e ila n d w a re n vó ó r 1699 e ig e n d o m van de vier Langedijker dorpen. M aar o m d at die g em een schap­ p e lijk e e ig e n d o m s te e d s t o t o n e n ig h e id le id d e hadden O udkarspel, Noord- en Zuid-Scharw oude in 1699 besloten hun a a n d ee l aan een particulier te verkopen. Broek deed daar niet aan m ee en zo bleven zij voor 1/7 deel e ig en d o m van het com plex. A d riaan P ietersz M u ld er w as b lijk b aa r n iet vo o r­ nem ens de m olen z e lf b lijven d te e xp lo itere n . In decem ber 1751 w erd de m olen bem alen door een zekere A rien A ldertsz, die w ellich t e erd er al in dienst van de w e d u w e van Jacob Blom w as gew eest. Op 23 feb ru ari 1752 verko ch t A d riaa n M u lder de molen etc. voor ƒ 9300,- aan Grietje Cornelis, w ed u w e van de K o e d ijk e r m e e lm o le n a a r C o rn e lis C la a sz M olenaar. Hun enige kind Claas Cornelisz M olen aar b e m a a ld e to e n d e k o r e n m o le n te K o e d ijk . Hij tro u w d e op 9 novem ber 1755 in de kerk te Koedijk met A ntje Jansdr van Twuyver uit Noord-Scharwoude. V erm oedelijk h eeft het jo n g e paar zich to en bij de m olen in N oord-Scharw oude gevestigd. De m olen aldaar had nam elijk een veel gro tere klantenkring dan die in Koedijk, w a a rd o o r het een betere bron van inkom sten g ew eest zal zijn. De m olen in Koedijk w erd d aarn a verpach t en w as in de jaren 1758 en 1759 in g eb ru ik bij Ruth Hendriks

©

De Fortuin. Rond 1830, bij de vo o rb ereid ing vo o r het instellen van het Kadaster, w erd en vo or het vaststellen van de g r o n d b e la s t in g d iv e rs e m o le n s b e z o c h t en beschreven. O ver de m olen in N oord-Scharw oude w erd toen o.a. geschreven: 'Kadastraal bekend sectie B nr.356, m o le n aa r Pieter de Geus. Stenen m olen genaam d "De Fo rtu in ". T w ee paar m aalstenen die gelijktijdig kunnen w e rk e n . M olen in g oed e staat en gunstig gelegen.' In d eze aan teken ing kom t voor het eerst de naam "D e Fortuin" n aar voren. In later jaren is er m eer sprake van " 't Fortuin" M aartje Sijph eer o verleed op 30 sep tem b er 1832. Haar man, Pieter de G eus, o verleefd e h a ar nog bijna tien ja ar en stierf op 2 augustus 1842. O p 22 feb ru ari 1843 verko ch ten hun kin d eren en erfgenam en '6/7 in een stenen w in d ko ren m o len met het d aarb ij b e h o re n d e huis en e rf en een stu kje w e ila n d , a lle s g e le g e n te N o o rd -S ch a rw o u d e en kadastraal bekend onder sectie B nrs 354, 355 en 356', aan hun broer en m ede e rfg en aa m H illebrand de Geus. Hij w as geb o ren in N oord-Scharw oude op 28 mei 1798 en overleed daar ook op 26 novem ber 1871. De m olen m et w o o n h u is, erf en b o u w land w erd op 14 oktober 1868 d o o r hem o p en b aa r verkocht in de herberg 'De Burg' te N oord-Scharw oude.

KORENMOLEN Noordseharwoude

19.

,’t Fortuin.” J

Sc

.... . Debet aan

/ p c/4

Nieuwe eigenaren. Koper w erd Cornelis W ijn, landm an te Alkm aar, voor in to taal ƒ 5454,75. Bij d eze verko o p is er voor het eerst geen sprake m eer van 6/7 deel, zo d at nu het volle eig end om w erd verkocht. Het is niet duidelijk hoe het 1/7 deel van de kerkm eesters van Broek op Langedijk w erd verkreg en . Cornelis W ijn, geboren op 3 jan u ari 1815, h eeft de m olen zelf bem alen. Hij overleed in N oord-Scharw oude op 7 juli 1876. Hij w as al w e d u w n a a r to en hij op 1 april 1860 tro u w d e met Maartje de Geus, dochter van Dirk de Geus en M aartje Schoorl en kleind o ch ter van de vro eg ere m olenaar Pieter de Geus. Na het overlijden van Cornelis W ijn w erd het m o len ­ com plex op 26 o kto b er 1876 in het o p en b aa r ver­ kocht. Koper w erd nu W illem Bos, k o ren m o len aar te Hoogw oud. Hij kocht het vo o r een to ta alb ed rag van ƒ 6696,- voor zijn zoon Evert Bos, m o lenaarskn echt te Barsingerhorn. Evert Bos, geboren op 12 juli 1852 in H oogw oud, w as op 26 april 1876 te H eerhu g o w aard g etro u w d met T heodo ra M arg areth a M ulder. Hij o verleed op 31 m aart 1898 en bij scheiding van zijn nalatenschap, op 27 augustus van d at jaar, w erd de m olen m et het m olenhuis en de p a ard en b o et etc. to eb e d eeld aan zijn w ed u w e. De w ed u w e Bos-M ulder verkoch t het geheel op 9 decem ber 1904 aan haar zo o n G errit Bos, geboren op 22 juli 1884, die het bedrijf nog een aan tal jaren heeft voo rtgezet. U iteindelijk verko ch t G errit Bos, als ko ren m o len aar te N oord-Scharw oude, het g eh ele com plex aan de landbo uw er W o u ter Borst, o n d er vo o rw aard e dat de opstal van de m olen eigendom bleef van de verkoper.

Een rekening voor het malen van tarwem eel uit 1904. Hier heet de molen "'t Fortuin".

De m olen m et de m achines zo u d en vó ó r 1 mei 1919 do o r de verko p er verw ijderd m oeten zijn. G e g e v e n s b e t r e f f e n d e d e m o le n n a 1800 z ijn g ro te n d e e ls a fko m stig van m ijn vriend, nu w ijlen P .B o er te A lkm aar, d ie e e n e n o r m e h o e v e e lh e id g e g e v e n s b e tre ffe n d e d e N oord-H ollandse m olens verzam eld had. n o v e m b e r 1996, J.P.Geus.

Het laatste verloop van de molen en de maalderij. Zoals gezegd zette de fam ilie Bos de m aalderij voort. O ver d eze b e d rijfso n tw ikk elin g en is nog niet veel ach terh aald . De m olen is in 1919 w e lisw a a r gesloopt m aar de m aalderij aan het G o rte rd ie p je b leef nog ja re n in bedrijf. Bij de ve rk ave lin g begin ja re n '70 w e rd in eerste instantie het m olenhuis gespaard. Helaas viel ook dit huis later ten prooi aan de slopersham er. Nu rest nog slechts het oude bed rijfsgedeelte.

Een dag naar Alkm aar in 1785 "Volgende w eek ," zei Klaas tegen zijn vrouw, "ben ik van plan een dag n aar A lk m a a r te g a an . Pak voor die dag de m and m et eieren m aar in, dan ga ik d aarm ee naar de eierm arkt. Als ik d aar dan ben, ga ik gelijk do o r naar m ijn zuster om d a a r e r w t e n en b o n e n te brengen die ze h eeft besteld. Leg mijn goeie pak m aar klaar voor die dag." Na dit gesprek stapte Klaas in z'n schuitje en ging al klo eten de naar de akkers 'om de w est'. Voor een rechtgeaarde Langedijker w as het gehele G eestm eram b acht im m ers 'de west'.

(door Jan IJ ff).

A A N K O N D I G I N G ingevolge art. 2,3 cn 10 der wel van 23 April 1880 (Staatsblad NM57). % W ILLEM KROON, Veerschipper t« Oudkarspel, zal iliciul «loc», n i van af lieden blijven voren met aj»«

J a v A U IS iJ als vroeger lol verveer vaa reinigers, bij den «.invang der reis minstens 16 plaatsen tieseliilbaw hcï>b*ntlc, legen 18 ccnts de persoon, een klein [takje bagage vrij en van goederen volgens tarief, va» Qudkanpcl e» iVomhclmrmmk tot Alkmaar vice versa, en wel op ouderstaande dagen en uren gedurende het geheels jaar.

Toen de dag d a a r w as ging hij, met de eieren in de m and en de e rw te n en b o n e n in e e n p a a r nette linnen zakjes, de deu r uit en liep naar de sluis van Noord-Schar­ w oude. De sluis w as zo zachtjes aan een begrip. Die w as d aar al sinds 1568 en w as g eleg en bij de R o skam slu is. H ier lag de v e e r­ schuit die n aar A lkm aa r voer. Het w as er o n d an ks het vro ege uur al druk. Er w a re n m eerd ere m ensen die de reis o n d ernam en . "Eén retour," zei Klaas teg en de veerschipper, "en ik heb nog een mand eieren en tw e e zakjes met erw ten en bonen m ee."

Maandag en Zaterdag voorm. len t>r ure, vertrekkende van tic aanlegplaats te Oudkarspel, langs de Burggracht tol Noordscharwoude en Ion 6 | ure vandeaanfegpiaats aldaar langs de Wayversloot, ile Riugsloot van den lleerlwgovvaard en llooroselie Vaart tot Alkmaar, om van daar terug te keercn Maandag nam. ten IS - «re en Zaterdag nam, ten l~ are, ligplaats Voordam. Donderdag als vore» vertrekkende, doch op geen vast uur, om Vrijdag van Alkmaar terug te gaan na afloop der markt, liet gelicele jaar dour, met uitzondering van tic zoogenaamde stille zes weken, 28 Dee. lot 2 Febr. Bij besloten water wordt de schuil Maandag en Zaterdag vervangen door een wagen, uitsluitend voor vrachtgoederen, tegen den dubbelen prijs van het tarief. Het hoofdkantoor is gevestigd te Oudkarspel, len hnhe van den ondergeteekende. OUDKARSPEL, den ?9“ «* November 1880.

De aankondiging van 'de Veerschuit' naar Alkmaar.

Jan Voogt, die in 1781 w as benoem d als veerschipper, ging aan het rekenen. Eén retour, dat w as vijf stuivers, een mand eieren een stuiver en de zakjes o ok elk een stuiver. "D at m aakt te zam en acht stuivers," zei Jan tegen Klaas. Het w as vro eg er de g ew o o n te om in stuivers te rekenen. Zo'n reisje naar A lk m aa r d a ar m oest m en echt een dag voor nem en, 's M orgens om 6 uur vertrok de schuit, om teg en de avond w e e r teru g te keren. De reis ze lf kostte e n k e le u ren . Een schuit, zo als de veerschuit, vo o rtg etro kken d o o r een paard, haalde een snelheid van h o o g u it vijf kilom eter per uur. Een veerschipper had in v ro eg e rtijd een veran tw o o r­ delijke ta ak te vervullen. Hij zorgd e voor het vervoer van alle m ogelijke g oed eren en bood in de passa­ giersruim te van zijn schuit een g em akk elijk plaatsje aan de m ensen die n aa r 'de stad' m oesten. G een w on d er dat de veerd ien st op A lkm aa r veel belan g ­ stelling had van het publiek. O ok de overheid bem o eid e zich m et de veerschipper.

N o o rd -S c h a rw o u d e , Z u id -S c h a rw o u d e en B ro e k hadden gezam enlijk één veerschipper. Toen e rin 1781 een n ieu w e schipper m oest w o rd en beno em d, w erd gelijktijdig ook een n ieu w e instructie g e m aa k t voor d eze functionaris. O m d at er in de loop van de jaren altijd w el eens w a t mis ging, konden m et zo'n nieuw e instructie de o n v o lk o m e n h e d e n e ru it w o rd e n g e ­ haald. Er stond o n d e r an d ere in d at hij verplicht was om elke vrijdag door de sluis van Broek te varen. Men m oest daar im m ers ook een o pstapp laats hebben. O ok stond er in d at hij op dinsdag en w oensdag van de voor- en najaarsm arkt m et de schuit naar A lkm aar m oest gaan. Direct na aan ko m st in het dorp moest hij de brieven en co uran ten in de drie dorpen bestel­ len. 'D aar en zo het behoort' stond er uitdrukkelijk bij. De v e e rsch ip p e r w as dus in die tijd ook nog postbesteller. O p 29 ju li 1781 ontving Jan V o o g tzijn aanstelling als veerschipp er. In die aan stellin g sto n d en nog veel m eer voorschriften w aa ra an de schipper zich had te houden, zo w el w a t zijn persoon betrof, alsook voor

©

de schuit en het personeel. Zo stond er in beschreven dat de schipper altijd 'n u g ter en b ekw aam ' m oest zijn en zich altijd bescheiden m oest gedragen. Verder dat hij moest hebben 'een goede, sterke en overdekte schuit, die hij o rd e n te lijk m oest o n d e rh o u d e n , in zoverre dat d oor lekkage geen hinder aan passagiers of bederf aan g o ed ere n kon w o rd en to eg eb rach t.' Hij m oest in dienst h eb b en een ook al w e e r 'n ug ter en bekw aam persoon', die in staat w as hem bij ziekte te vervangen. Personen m ochten kleine pakjes, m andjes en d e rg e ­ lijke m een em en als ze geen beletsel w a re n in de schuit en b eh o efd en daarvo o r niet te betalen. M aar voor koffers en gro tere slu itm and en en zakken m et zaad enz. m oest w o rd en betaald volgens de lijst van vaarlonen. Heel n au w keu rig w as er in die lijst a a n g e ­ geven w a t de vrachtprijs w as. Het w as een heel lange lijst w aa rin niets w erd verg eten. O m de hele lijst te p u b lice ren zo u e e n to n ig w o rd e n , m aa r vo o r de curiositeit volgen hier en k ele vo o rb eeld en: Voor Voor Voor Voor Voor Voor Voor Voor

een een een een een een een een

passagier kalf nuch ter kalf vet varken m ager varken m and eieren vat bier brief

W ie had het recht d eze veerschipp er te b en o em en ? Niem and m inder dan de Staten van Holland en WestFriesland bem oeiden zich er m ee. Zo w erd in 1787 aa n g e ste ld als v e e rsch ip p e r B arth o lo m eu s Balder, n a d a t d o o r d e v r o e d s c h a p e e n b r ie f van re co m m an d atie w as g e zo n d e n aan de Staten van H olland. M en kende to en het w oo rd 'lobbyen' nog niet, m aar het bestond al heel lang. W e keren to t slot nog even teru g n aar Klaas, die zo vroeg aan boord stapte van de veerschuit. In A lkm aar stapte hij w elg em o ed van boord aan het W aagplein. Nadat hij de eieren goed had verkocht, bracht hij een bezo ek aan zijn zuster. Zij betaald e ook goed vo o r de erw ten en de bonen. O p de g o ed e afloop k o ch t hij nog een pot b ra n d e w ijn m et b o o n tjes (boerenjongens) en ving de reis n aar Langedijk w e er aan. Thu isgeko m en verteld e Klaas, o n d e r het genot van een glaasje, zijn belevenissen van die dag.

5 stuivers (retour) 6 stuivers 2 stuivers 4 stuivers 3 stuivers 1 stuiver 4 stuivers 2 stuivers (bestellen in begrepen)

Klaas liep over het waagplein naar zijn zuster.

©

Een ULO-klas uit 1946. Van de heer Schrieken uit A lkm aa r kregen w e een fo to van een ULO-klas. Het ja a r 1946 lijkt nog niet zo lang terug m aar alle jo n g en s op de foto zijn inm iddels ook al w e e r dikke zestigers. O n ze dan k g a at uit n aar de heren R.Schrieken, A .G Ias en A .K o u t voo r het uitpluizen van de nam en. O p het laatste m o m ent bleek er ook nog een foto van de m eisjes te bestaan. O m d at er hier geen plaats m eer voor w as, plaatsen w e die in het volgende nummer. De fo to is g en o m en bij de o u de ULO-school die achter Concordia stond. W e zien:

l.A rie Stokman, 2.Aris Kout Czn, 3.m eester ?, 4.Arie Chattillon, 5.Dirk Paariberg uit Warmenhuizen, 6.Dirk van Schoort, 7.M eester Dullemond, 8 .Gerrit Glas, 9.Theo Blom, 10.M eester Wiersma, 11................, 12.Aris Appel uit Veenhuizen, 13....uit Heerhugowaard. Midden vlnr: 1. Wouter v.d.Heerik, 2 Boterhoek? 3.Daan Menkveld, 4.Arie Glas, 5.Gijs Dullemond, 6.Jan Vlug (de latere wethouder), 7.Enno Mienes, 8 .Jan van Dort, 9.Piet Blokker, 10.Jan de W it** (de latere orgelman), 11.Cor Spaan. Voor vlnr: 1. Klaas van Schoort, 2.Reijer Schrieken, 3. PietKees van den Abeele, 4. Cees Pool, 5.Piet de Haan, 6. Willem Middelburg uit Warmenhuizen, 7.Jan Weder, 8 .J 0 Berkhout, 9.Jaap Reijne uit St-Pancras. ** Zie ons artikel 'Hoe het een dorpsgenoot verging'.

Achter vlnr:

Reciteervereniging 't Rozenknopje. Van onze d o n a teu r de h eer O tto van Driel uit Grave o n t v in g e n w ij k o p ie ë n v a n e e n s c h r if t v a n reciteervereniging 't R o zen kno p je uit Broek. Daarnaast heeft de heer Van Driel alles com pleet voor ons uitgetypt, inclusief alle voo rg ed rag en stukken in 1890 en 1891. V a n w eg e ruim teg eb rek plaatsen w e hieronder de inleiding van het stuk, plus het eerste gedeelte van 1890. V o o r g eïnteresseerd en blijft het volledige verslag in te zien in het arch ief van 't Regthuis alsook een lijst van de opgevoerde voordrachten. Tevens vo egd e de h eer Van Driel een copie bij van een d a n kvers van N ee ltje O tte s W it d a t zij h a ar m eester aan b o o d to e n zij op 31 ja n u a ri 1818 de school verliet. Dit vers volgt hierna.

Drie generaties. Bijgaande tekst stam t uit een schrift dat ik van mijn tante Klari (Klaasje Koedijk, geboren en g etog en in

B ro ek op Lan g en d ijk) kreeg to e n b leek, d at mijn hobby, gen ealo g ie, geen één d ag svlieg w as. Ik w as m et d eze hobby beg o nnen op h a ar 80e verjaardag (26 septem ber 1981), o m d at ik in d a t w eek en d zow el m ijn o u d e rs als de o u d e rs v a n m ijn v ro u w zou o ntm o eten. Al die ja re n had zij dit schrift bew aard. Ik vind het extra leuk, om dat ook mijn ouders (Trijntje Koedijk, uiteraard ook g eboren en getogen in Broek, en Frans van Driel) e lk a a r via de voordrachtskunst hebben o ntm o et. En dat terw ijl mijn vad er al eens teg en een vriend had g ezegd: "die vro u w d aar zou ik m ee w illen tro u w e n " . Nou w o rd t d at w e l m eer gezegd, m aar in dit geval keek hij naar een fo to van m ijn m o e d e r in de NCRV gids van b eg in van de oorlog. D eze fo to stond daar o m d at mijn m oeder vo o r de radio zou vo o rdragen .

Mijn vro u w en ik heb ben elk a ar o n tm oet via toneelspelen, dus het zit w el heel sterk in de fam ilie. D aaro m h e e ft dit schrift voor mij een heel b ijzon d ere w aa rd e . Ik hoop dat ook U van de sfeer, die van m eer d a n e e n e e u w g e le d e n al le z e n d overkom t, zu lt g en ieten . Veel plezier, O tto P. van Driel

?La

Reciteervereeniging 't Rozenknopje

dat lA vtvt\ ‘isJud.«j<ja. -fó/

‘7T&V&0t£r

M a a n d a g 14 A p r il 1 8 9 0 w e r d d o o r eenigen leden der Jongelingsvereeniging alhier een reciteerV ereen ig in g opgericht onder den naam van "t R o zen kn o p je". A an d ezen v e re e n ig in g tra d e n to e als leden M1 C. H o o g e n d o o rn , C. G las, P. Koedijk, A. de Bree, J. Glas, A. Schoon Szn, J. de Does, A. Schoon Kzn. D aarna w erd een bestuur g eko zen be­ s ta a n d e u it Pree., V ice Pree, Secr. en Penningm. w aa rto e de vier eerstgen oem ­ de w erd en g eko zen . D aarn a w erd er een regelem ent o p g em a akt h etw elk de vo l­ g en d e v e rg a d e rin g w e rd v o o rg e le z e n door de Precident en door de leden go ed­ g e k e u rd en de k o n tre b u tie b e lie p 24 cents.

*

'orl

t

ti cLit

tuin

4»*/
m tftj „w n w j*

i w u r l ;/t „

. J

rotm

• ) . .

. 1

o-p iu «(( aJÜUn

:z>

14 April tot 28 Juli 1890 Gedurende dezen tijd w erden 16 vergaderingen gehouden. De opkom sten der leden vrij w el getrouw . Gedurende dezen tijd w erd en de vo lg end e voor-drachten g erepu teerd: (O m w ille van de leesbaarheid is de vo lledige opsom m ing, w e lk e door de heer Van Driel in teg raal w as verm eld, hier w eg g ela te n . W e noem en er een stuk of w at. red.) "G eu zelied er", "Bij de Jaarsverw isselingen ", "D e beste V rien d", "D e C h o le ra ", "H ag ar", "N oord licht", "De ondergang van Sodom en G o m orra", D eze allen zijn gedichten uit B loem lezing uit eigen bodem ., "Een vaste Burgt is ons de H eer", "De kno rrep ot", (' Sam en sp raak tussen 2 personen), "Dood van Julianus de A fvallige", "De Schietblaasb alk". Rekening en veran tw o o rd in g van Secretaris De contributiën beliepen te zam en ƒ Aan verschillende uitgaven ƒ Sluiten wij m et een batig saldo van ƒ

en Penning: 3.75 3.16 0.59

N agezien en in orde bevonden, C.G Ias Precident P.Koedijk Secretaris

©

De Spoorstraat van voorheen

(door Jan IJff).

Noord-Sch*rwoud» m Oudkxrtp»!

De Spoorstraat naar het westen toe met links café De Hut.

De n iet rasechte, o f de w a t jo n g e re Lan g ed ijk ers zullen m et w a t verb azin g naar d eze plaatjes kijken, als ze horen dat dit de Spoorstraat is. Het is een straat op de grens van de dorpen O udkarspel en NoordScharw oude, zoals die w as in de ja ren rond 1900. Velen zullen den ken , w a t jam m er dat dit allem aal zo is veranderd. Zulke plekjes zie je bijna nergens meer. Ze hebben gelijk, w a n t m ooie plekjes zijn zeld zaam . De Spoorstraat, later zo gen o em d om dat hij leidde naar het station N oord-Scharw oude, w erd vro eger 'Het W egje' g eno em d. W el een aan vaard b are naam w an n eer w e b ed enken d at dit aan de geh ele Langedijk de eerste en en ige zijstraat w as. A llereerst sprak men van 'De N ieuw e W eg', m a a rto e n bleek dat deze toch w at kleiner uitviel dan m en had gedacht, w erd 'Het W egje'. In de eerste tijd w as er nau w elijks sprake van een w eg. Het w as een verbind ing tussen de Roskam brug en de D o rp sstraa t, w e lk e b esto n d uit een z o g e ­ naam de kleiw eg. Je kunt beter spreken van een enigs­ zins vlak en hard g em aa kte akker. Als w e goed kijken naar de foto's kunnen w e du id elijk zien d at de straat een akker is gew eest m et aan w eerszijden een slootje. Op de daarnaast liggende akkers w erden van lieverlee de huizen g eb o uw d, die d aard o o r alleen m aar over een bruggetje te bereiken w aren . Dit alles bij elk aar m aakte het to t het schilderachtige geheel w aarb ij w e o nw illekeurig den ken , w as het m aar zo gebleven. W ie eens een rondritje m aakt do or W est-Friesland en toevallig in O pp erd o es vlak bij M e d em b likte re ch t komt, zal daar nog een derg elijk plekje aan treffen m et ta llo ze bru ggetjes. Het zo u dus w e l m ogelijk gew eest zijn om het te b eh o u den m aar m en dacht er hier toen anders over. Al heel lang v o o rd e verkaveling

zijn de slootjes gedem pt, de bruggetjes gesloopt en alle bew oners w aren er toen blij mee. O v e r g een e n k e le stra a t in L a n g e d ijk is zo veel gekibbeld in de raadsverg aderin gen als over deze straat. Het w as nam elijk een g ezam en lijk e straat van N oord-Scharw oude en O u d karsp el. De g e m e e n te ­ grens van de to en nog zelfstan d ig e gem een ten liep oost-w est precies door het m idden van de straat. Het laat zich raden dat dit veel m o eilijkhed en opleverde, vo o ral bij h e t o n d e rh o u d van de w e g . O ve r het plaatsen van een straatlan taarn o f een kuil, toevallig m idden in de w eg, kon m en uren deb atteren . O p één van de foto's zien w e links het o u de café 'De Hut' op de plek w a a r nu 'De B uizerd' is geb o uw d . De laatste is nu even w el een m odern hotel-restaurant. De vro egere herberg 'De Hut' w as m aar klein m aar toch w el gunstig gelegen , vooral vo o r de verkoop van sterke d ran k per fles, of zoals het vro eg er ging per kruik. Tegenw oordig koopt iedereen fran k en vrij zijn fles jo n g e klare o f cognac, m aar d at w as vroeger anders. Dat m oest altijd een beetje stiekem w orden g ekocht. M en w ild e n iet w e te n vo o r de buren of a n d e re n d a t er d ra n k in huis w e rd g e b ru ik t. Nu m isschien een beetje een bekro m pen idee, m aar het w as nu e en m aal zo. W ie m et een boodschappentas uit een café kw am w as al verdacht. Voor dergelijke inkopen w as 'De Hut' een prim a gelegenheid. Niet veel m ensen op de buurt en van verschillende kanten ook goed per schuitje te bereiken. In zo'n schuitje kon je heel best w a t w egm offelen of doen alsof het een w ate rk ru ik w as.

Een opname van ’t Wegje roncf 1900. Een gezellige straat met veel volk op de weg.

je o o k nog g r o e n t e n b o e r P eijs d ie te v e n s een sn o epw in kel had. Bloem isterij Ligtenb erg , tim m er­ m an A rie Z u id sc h e rw o u d e en sch ild e r R ezelm an m aakten de m iddenstand vol. Het is niet te geloven d at al die zaken d a ar konden bestaan, m aar ze hadden hun ve n tw ijk dan ook ver het dorp in. M aar het is hen allen ech ter precies zo ve rg aa n als de b ru g g etjes en de slo o tjes, ze zijn allem aal verdw enen .

De Sp o o rstraa t is lan g e tijd een g e z e llig e en op z ic h z e lf sta a n d b u u rtje g e w e e s t. V o o r in k o p e n behoefde men echt de straat niet uit. Er w as letterlijk van alles te krijgen. D aar w a re n om te b e g in n e n d e k ru id e n ie r A ris Meereboer, de kapper Cor Langedijk en de smid Klaas Nap. Vier slagers had je op de Spoorstraat, Kuilboer, Jongsma, Mors en Van Zonen. Drie bakkers, te w eten Kaij, Hand en B lan kend aal. De laatste verkocht in de zom er nog ijs ook. Naast de m elkboer Van Rijn had

Brood-, Koek- en Banketbakkerij, Spoorstraat 15

1 ^ ^ ^ ^

ts

2

t

Aanbevelend, W. KAIJ, Oudkarspel.

■B ■I

©

H LIGTENBERG,

.

levert alle soorten Bloemen en Kamerplanten. — Tevens aanleg en onderhoud van S ie r-e n VruclHboomen.

-

Ititiff,

BKlU,

lUltlKUF,

SjMfStfllt,

•» * » y

M L

»

lir il sleods Kyiiep’s Fijne MMm s* 'i

^ ^ ^

on W orstsoorten. — U itsluitend cwgon f;m rikaat. — Machinaal uitgesnedcii. lilectr. Vleeschhouwerij en S jm kslagerij,

1

P. HillLBOEB Pz.,

t

t

Sp oo rH

» ^

OUDKARSPEL I &