Van Jagers naar Boeren

Rijksuniversiteit Groningen

Van Jagers naar Boeren EEN VERZAMELING EN VERGELIJKING VAN DE SAMENSTELLING VAN HET MENSELIJK DIEET IN HET PROCES VAN DE OVERGANG VAN JAGERS/VERZAMELAARS NAAR BOEREN IN HET MESOLITHICUM EN NEOLITHICUM IN EUROPA.

Hermina Carina Boom, B.A. Eindversie: 3 september 2011

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011

VAN JAGERS NAAR BOEREN EEN VERZAMELING EN VERGELIJKING VAN DE SAMENSTELLING VAN HET MENSELIJK DIEET IN HET PROCES VAN DE OVERGANG VAN JAGERS/VERZAMELAARS NAAR BOEREN IN HET MESOLITHICUM EN NEOLITHICUM IN EUROPA. Een master scriptie voor de Master Archeologie en de Research Master Kunstgeschiedenis & Archeologie, Rijksuniversiteit Groningen (Nederland).

FROM HUNTERS TO FARMERS A SURVEY AND COMPARISON OF THE COMPOSITION OF HUMAN DIET IN THE PROCESS OF TRANSITION FROM HUNTERS /GATHERERS TO FARMERS IN THE M ESOLITHIC AND N EOLITHIC IN E UROPE .

A master thesis for the Master Archaeology and the Research Master Art History & Archaeology, University of Groningen (The Netherlands).

Hoofdstuk | 1

Auteur:

Hermina Carina Boom, B.A.

Universiteit:

Rijksuniversiteit Groningen, Nederland.

Studentnummer:

s1453459

Begeleider:

Prof. Dr. D.C.M. Raemaekers, RuG Groningen

Status:

Eindversie (17 juli 2011)

Pagina | i


V OORWOORD De basis voor deze scriptie is een literatuuronderzoek, welke is opgezet in het kader van de Master Archeologie en de Research Master Art History & Archaeology aan de Rijksuniversiteit Groningen (Nederland), met het doel een specialiserende eind-scriptie te vormen naar de pre- en protohistorie van (Noord-West) Europa. De auteur, H.C. Boom, heeft in 2008 een Bachelor diploma in de Archeologie succesvol afgerond. Vervolgens volgde ze zowel de Master Archeologie als de Research Master Art History & Archaeology, met als doel om bij het verkrijgen van een diploma relatief breed gespecialiseerd te zijn in het veld van de Europese archeologie. Met dit doel voor ogen zijn onder andere een Bachelor-scriptie over Vikingtijd grafritueel in Denemarken aan Aarhus Universitet (Aarhus, Denemarken), een stage-onderzoek naar Bronstijd grafritueel in West-Nederland bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (Amersfoort, Nederland) en deze scriptie over stabiele isotopenonderzoek met betrekking tot de neolithisatie van Europa bij de Rijksuniversiteit Groningen (Groningen, Nederland) gecreëerd. Deze onderzoeken hebben allen beduidend verschillende onderwerpen, met een globale achtergrond: De Pre- en protohistorie van Europa.

Hoofdstuk | 1

Pagina | ii


I NHOUD VOORWOORD ............................................................................................................................................................... II INHOUD ....................................................................................................................................................................... III SUMMARY ................................................................................................................................................................... V INTRODUCTION AND TECHNICAL INFORMATION ............................................................................................................................ V ANALYSIS OF THE DATASET ....................................................................................................................................................... V CONCLUSION ...................................................................................................................................................................... VII 1

INLEIDING ............................................................................................................................................................. 1 1.1 1.2

2

ONDERZOEKSKADER ............................................................................................................................................. 5 2.1 2.2 2.3

3

ZUID-DUITSLAND .................................................................................................................................................... 46 NOORD-DUITSLAND ................................................................................................................................................ 49 ANALYSE DUITSLAND ............................................................................................................................................... 51

FRANKRIJK .......................................................................................................................................................... 52 7.1 7.2 7.3

8

BELGIË .................................................................................................................................................................. 37 NEDERLAND ........................................................................................................................................................... 42 ANALYSE BENELUX .................................................................................................................................................. 45

DUITSLAND ......................................................................................................................................................... 46 6.1 6.2 6.3

7

ENGELAND & WALES ............................................................................................................................................... 27 SCHOTLAND ........................................................................................................................................................... 33 ANALYSE GROOT BRITTANNIË .................................................................................................................................... 36

DE BENELUX ....................................................................................................................................................... 37 5.1 5.2 5.3

6

DENEMARKEN ........................................................................................................................................................ 18 ZUID-ZWEDEN........................................................................................................................................................ 22 FINLAND (ÅLAND) ................................................................................................................................................... 25 ANALYSE ZUID-SCANDINAVIË .................................................................................................................................... 26

GROOT BRITTANNIË ........................................................................................................................................... 27 4.1 4.2 4.3

5

PERIODISERING ......................................................................................................................................................... 5 ISOTOPENONDERZOEK................................................................................................................................................ 9 ONDERZOEKSGEBIED................................................................................................................................................ 16

SCANDINAVIË ..................................................................................................................................................... 18 3.1 3.2 3.3 3.4

4

ONDERZOEKSOPZET ................................................................................................................................................... 1 METHODIEK ............................................................................................................................................................. 3

WEST-FRANKRIJK .................................................................................................................................................... 52 ZUID-FRANKRIJK ..................................................................................................................................................... 55 ANALYSE FRANKRIJK ................................................................................................................................................ 57

MIDDELLANDSE ZEE GEBIED ............................................................................................................................... 58 8.1

GRIEKENLAND ........................................................................................................................................................ 58 Hoofdstuk | 1

Pagina | iii


8.2 8.3 8.4 8.5 9

ITALIË ................................................................................................................................................................... 61 SPANJE ................................................................................................................................................................. 63 PORTUGAL............................................................................................................................................................. 65 ANALYSE MIDDELLANDSE ZEE GEBIED ......................................................................................................................... 67

CENTRAAL EUROPA, HET IJZEREN POORT KLOOFDAL ......................................................................................... 68 9.1

10

SERVIË & ROEMENIË ............................................................................................................................................... 68

OOST EUROPA .................................................................................................................................................... 71

10.1 11

OEKRAÏNE & NOORDWEST-RUSLAND (KARELIA) ........................................................................................................... 71

CONCLUSIES ....................................................................................................................................................... 74

11.1 11.2 11.3 11.4

EUROPEES TOTAALBEELD .......................................................................................................................................... 74 CONCLUSIE ............................................................................................................................................................ 75 TEGENGEKOMEN PROBLEMEN ................................................................................................................................... 75 AANBEVELINGEN..................................................................................................................................................... 76

12

LITERATUUR ....................................................................................................................................................... 77

13

LIJST VAN AFBEELDINGEN EN TABELLEN ............................................................................................................. 83

13.1 13.2 13.3

AFBEELDINGEN ....................................................................................................................................................... 83 TABELLEN .............................................................................................................................................................. 85 FORMULES............................................................................................................................................................. 87

NAWOORD ................................................................................................................................................................. 88 BIJLAGE A

- DATASET ........................................................................................................................................... 89

Hoofdstuk | 1

Pagina | iv


S UMMARY I NTRODUCTION

AND TECH NICAL INFORMATION

The goal of this thesis research has been to determine the manner and time span of change and/or continuation in the composition of diet of humans in Europe in the period from the Mesolithic to the Early Neolithic; during the transition from hunter/gatherers to farmers. This is done by surveying and comparing older and new research from various countries in this area. The main research problem this thesis attempts to solve is phrased as the following question: DO THE MANY REGIONAL RESEARCHES INTO STAB LE ISOTOPES IN (HUMAN)REMAINS MESOLITHIC AND NEOLITHIC SHOW, THROUGH AN INTERREGIONAL ANALYSIS OF THE EUROPEAN NEOLITHISATIEN, A RELATIVELY CLEAR IMAGE OF (DIS)CONTINUITY IN HUMAN DIETARY HABITS ? FROM THE

In an introductory and technical chapter (Chapter 1 & 2), the methods, theory and research areas for this study are described. Regional periodization of the Mesolithic, Neolithic and the process called the neolithisation are discussed, after which some some technical details of dating and isotope research for dietary reconstruction are explained in what is aimed to be a scientifically accessible manner. The setup of this research will be mainly based on a study by Schulting (1998), who attempted to study dietary patterns during the neolithisation process in Northwestern Europe with the then available isotopic data. With the help of more and better isotopic measurements, his conclusions shall be re-evaluated and expanded for a larger region of research.

A NALYSIS

OF THE DATASET

The dataset is comprised of 897 valid isotopic measurements from 176 archaeological sites dated to Mesolithic or Neolithic in 18 different countries: Denmark, South-Sweden, Finland (Åland), the Netherlands, Belgium, North- & South-Germany, West- & South France, England & Wales, Scotland, Portugal, Spain, Italy (Sicily), Greece, Serbia & Romania, Ukraine and Northwest(1) Russia (Karelia) . The minimum number of individuals for these 897 measurements is 856 (MNI). For each 13 measurement, at least one “reliable” AMS δ C value is known. Ideally the measurements 13 15 contain at least the collagen yield, a δ CVPDB-value, a δ NAIR-value and the C:N ratio of the sample. The following chapters (Chapter 3 through 10) contain analyses of the gathered isotope data, categorised per region. For each research (some have multiple per area), different methods were used and different conclusions were reached. At the end of each chapter, a short analysis of the different conclusions for each regional survey is given. Southern Scandinavia (Denmark, South-Sweden, Finland (Åland)) is important in the discussions concerning the transition from Mesolithic to Neolithic, due to the excellent quality and quantity of the evidence and the fact that the Late Atlantic period coastline is still present in (2) this area, while it is submerged elsewhere in Europe. Research in Denmark shows that not until halfway the Early Neolithic, a contrast between the previous clearly marine isotope signals and 1 2

Hoofdstuk | 1

These regions are shown on Afbeelding 4, p.17. (Tauber, 1981; Tauber, 1986; Richards & Hedges, 1999b; Richards et al., 2003a; Fischer et al., 2007; Smits, 2009)

Pagina | v


the later change to around and across the marine/terrestrial border is seen. In Southern (3) Sweden there is a peculiar pattern of continuation, where the marine isotope data stays (4) persistent in dietary patterns. Isotopes from a site on the Åland Isles indicate a dependence on marine resources, supporting neolithisation studies of Finland which concluded that only during the last centuries of the Neolithic, actual neolithisation took place there. In Great Britain (Scotland, England, Wales) the (coastal) Mesolithic sites are few and far between, there is no proof that these directly represent the whole of Great Britain. Thus, this (5) (6) research focuses on Scotland on one hand , and England & Wales on the other hand . In England & Wales there seems to be a relatively sudden change in the ratio between carbon isotope, in the period around the onset of the Neolithic in Britain (ca. 5200 BP / 4000 cal BC). The Mesolithic subsistence patterns of Wales and Scotland both exist mainly of marine protein, while the Neolithic one is dominated by terrestrial protein and does not change until long after the Neolithic period has passed. From the Benelux (Netherlands, Belgium), the focus goes towards Belgium and a few sites in (7) the Netherlands . Dietary patterns for the Dutch sites from Mesolithic but also from Neolithic seem especially fixed on freshwater fish, it is however argued that there are a few reservoireffect correction problems with the isotopic values. This conclusion for the Netherlands is in sharp contrast to British and Scandinavian isotopic studies, where marine resources are shown to be mostly shunned in the Neolithic. In Belgium, a study has been made of a range of Ancient (8) Mesolithic and Middle/Late Neolithic sites in the Meuse Bassin ; the problem here is a gap in finds for the period during which the neolithisation transition should take place. They show a 13 clear difference between Mesolithic and Neolithic δ C isotope values. In the sub-periods of the 15 Neolithic there is also a clear difference in the δ N values, showing a change from majorly terrestrial (wild animals) to a big increase of freshwater resources with some domesticated mammals. The use of freshwater resources however decreases in Belgium over the course of the Neolithic to nearly nothing. Isotopic studies concerning neolithisation in Germany (North & South-Germany) have only (9) recently been published ; and show a varying image of the Neolithic for the different regions within the country. Northern-Germany mostly has isotopic patterns that are comparable to those of Neolithic Netherlands, with high marine/freshwater influences in the dietary pattern. Isotopic patterns of Southern-Germany however show a terrestrial dietary pattern with little influence from freshwater resources, more similar to Neolithic Britain or Denmark. Within France (West- & South-France) is a clear difference in isotopic dietary patterns (10) visible; West-France mostly contains isotopes from mainly Mesolithic sites which are comparable to the values in Scandinavia and Great Britain, while a study of sites in South(11) France shows comparable results to isotopic values of the Mediterranean area. The results 3

(Lidén et al., 2003) (Lidén et al., 1995; Götherström et al., 2002, p.53) 5 (Richards & Hedges, 1999a; Richards & Hedges, 1999b; Richards & Mellars, 1998; Richards et al., 2001; Schulting & Richards, 2002b) 6 (Schulting & Richards, 2002a; Richards & Hedges, 1999a; Richards et al., 2003b) 7 (Smits & Louwe Kooijmans, 2005/2006; Smits, 2009; Smits & Van der Plicht, 2009; Smits et al., 2010) 8 (Bocherens et al., 2007) 9 (Olsen et al., 2010; Mischka, 2010; Dürrwachter et al., 2006; Lübke et al., 2007) 10 (Schulting et al., 2008; Richards & Hedges, 1999a; Richards & Hedges, 1999b) 11 (Herrscher & Le Bras-Goude, 2010) 4

Hoofdstuk | 1

Pagina | vi


from the West-France sites show, again, a dominance of marine resources during the whole of the Mesolithic and into the onset of the Early Neolithic, with a slight addition of domestic resources. The South-France region shows a less varied diet, mostly based on herding and freshwaterfish. The Mediterranean area (Greece, Italy (Sicily), Spain, Portugal) has a relative scarcity of Mesolithic human remains that can be used for isotopic study. From Greece a study of several (12) (13) Neolithic sites are known , while in Spain only one Mesolithic site has been studied . Sicily (14) does contain a site with both Mesolithic and Neolithic occupation , however only isotopic values of two Mesolithic humans have been measured. Portugal is the only region with both (15) periods represented in isotopic measurements . Mediterranean dietary patterns seem to have significantly different ranges of isotopic values related to them, which makes correlation between the Mediterranean and more northern parts of Europe unlikely. Results show that in the Mesolithic at least 25% (but often more) of human diet tends to be based on marine resources, while in the Neolithic people seem dependent on terrestrial diet. The process seems to have been gradual in this area, and the Neolithic terrestrial diet seems to show a large dependency on grains and legumes. (16)

Analysis of several sites in the Iron Gates gorges in Central Europe (Serbia & Romania) has shown that there was a change from a largely marine diet in Mesolithic to a more terrestrial diet with a large freshwaterfish component in Neolithic. This meant that a marine reservoir effect is in place and most isotopic data had to be corrected for this problem. From Eastern Europe (Ukraine, Northwest-Russia (Karelia)) only a scarce number of isotopic (17) measurements are known ; a Neolithic site in the Ukraine shows a lack of marine resources in the dietary pattern, while a Mesolithic site in Karelia has similar values. It is likely that a marine reservoir effect based on freshwaterfish protein influences the Mesolithic values, however corrections accordingly have not been made.

C ONCLUSION The analysis this research has come to has a reasonable correlation with the study by Schulting (1998), concerning the coastal sites in the areas of Scandinavia, Great Brittain and West-France. With each region showing different timescales for Mesolithic and Neolithic, different methods in which this transition took place and different measures of change, it is hard to compare all of them. In the few sites from Eastern Europe, only a strong dependency on either marine or freshwater resources is clear from both Mesolithic and Neolithic sites. In either period, strong reservoir effects can be seen. All sites that are along or near the original Atlantic coastline show dietary patterns that have a clear tendency to depend on marine resources, until a change that is sudden in some areas and very gradual in others, that marks the addition of terrestrial (domesticated) resources to the diet. As for the Benelux, North-Germany and Central-Europe, the sites used in this research show a 12

(Papathanasiou, 2003) (Garcia-Guixé et al., 2006) 14 (Francalacci, 1989; Garcia-Guixé et al., 2006) 15 (Lubell et al., 1994; Richards & Hedges, 1999b; Smits, 2009) 16 (Borid et al., 2004, p.222; Bonsall et al., 1997; Bonsall et al., 2000; Smits, 2009; Borid & Miracle, 2004) 17 (Richards et al., 2001) 13

Hoofdstuk | 1

Pagina | vii


different isotope tendency, towards a terrestrial dietary pattern use but with a relatively strong dependence on freshwater resources. Most of these sites however are relatively far from the original Atlantic coast, and this begs to question the relation between coastal and inland sites during and after the change from Mesolithic to Neolithic. Further study into this subject should increase the understanding of this geographical difference in dietary pattern. Additionally, a select isotopic study of Mediterranean Europe shows that isotope values have different standardvalues for (model) dietary patterns than those of the more northern parts of Europe. This is partially due to the climatic and environmental differences, and partially due to the fact that the neolithisation process seems to have spread to these regions from the Middle East at approximately the same time as it spread to Central-Europe. From the dataset could be concluded that the dietary change in the transition from Mesolithic to Neolithic in Europe took place in a mostly gradual fashion, with many regional variations. This conclusion is given with a lot of reservations, as the exact change cannot be seen from isotopic data. The methods by which this dietary change in neolithisation took place cannot be determined at all by limiting the research to this discipline of research alone. In most areas there appears to be a clear change in diet that showed a smaller dependency on marine protein and an increase of dependency on terrestrial protein, either for a short or a longer period of time. This change came to be due to climatic changes as well as the contact with already present Neolithic societies in the advancing South-Eastern areas. More often than not this change in diet took place some time after the onset of the Neolithic. It is likely that the Mesolithic ways of life more or less continued with gradual addition of more and more domesticated plants and grains. As an answer to the main research problem; a comparison between the different areas of research does show a singular change in nearly all (Mesolithic times) coastal areas. In inland territory, contemporary sites show different changes in the onset of the Neolithic; from the start, these are more focussed on terrestrial resources. In the process of neolithisation, it is mostly freshwater resources that show a great increase while the process of domestication takes place. A lot can be said about dietary habits of the people of Europe in past times by analysing isotope research. However, if taken in account other disciplines of research like archaeobotany, which has only come forward in a few of the publications, much news can be said about this change. A recommendation for future research ought to be an analysis of the whole area of North-Western Europe, concerning isotope research but in relation to archaeobotany, archaeozoology, cultural contexts and material contexts.

Hoofdstuk | 1

Pagina | viii


1

I NLEIDING 1.1

O NDERZOEKSOPZET Al enige jaren blijkt er behoefte te zijn aan een gedetailleerdere studie naar de overgang van de Midden Steentijd (Mesolithicum) naar de Nieuwe Steentijd (Neolithicum) binnen Europa: studies naar deze overgang, oftewel neolithisatie, zijn voornamelijk toegepast op losse (1) vindplaatsen of regio’s . Hierbij wordt het beeld van Europa als geheel niet vaak in overweging genomen. Neolithisatieonderzoek van de laatste jaren richt zich met name op de kwantitatief en kwalitatief goede archeologie van Noord-West Europa, al wordt tegenwoordig in Zuid- en Centraal-Europa steeds meer onderzoek naar deze overgang gedaan. Daarom lijkt het nu mogelijk een interregionaal onderzoek toe te passen op het neolithisatieproces binnen en tussen de verschillende regio’s van Europa. Van oudsher wordt gedacht dat de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum zich voordeed door middel van een radicale verandering van leefwijze met de introductie van (2) agrarische middelen . Deze transitie tussen Mesolithicum en Neolithicum staat nog steeds ter discussie; onderzoekers zijn het er niet over eens of de overgang van de jager-verzamelaar leefstijl naar het boerenleven zich plotseling of geleidelijk voordeed in verschillende delen van (3) Europa . In deze context moet bij “plotseling” gedacht worden aan enkele honderden jaren, terwijl “geleidelijk” hier parallel zou staan aan één of meerdere millennia. Bij deze periodische interpretaties verschillen de meningen ook over de methode(s) van neolithisatie. Een oude interpretatie is dat dit door middel van migratie gebeurde, echter tegenwoordig zijn de meningen verdeeld tussen een geleidelijke overname van bepaalde aspecten of een introductie (4) van agrarische leefwijze als een volledig cultureel pakket . Het is verder onbekend of individuen binnen vroege agrarische samenlevingen toegang hadden tot alle beschikbare voedingsbronnen, door status-verschillen bijvoorbeeld. Om dit mogelijk te achterhalen kan de context van individuele begravingen bestudeerd worden, waar veelal status-verschillen uit blijken. Als deze graven in samenhang met isotopen-analyse op de menselijke botresten worden geanalyseerd, kan mogelijk achterhaald worden of hier diëtaire (5) verschillen tussen culturele groepen, sociale status, leeftijd en sekse plaatsvindt. Dit onderzoek vormt een overlappende studie naar (dis)continuïteit in voedingspatroon in Europa, aan de hand van stabiele isotopenonderzoek. Het doel van dit onderzoek is te analyseren of en in hoeverre er duidelijke verschillen zijn tussen de voedingspatronen van de jager/verzamelaars in het Mesolithicum en van de boeren van het Neolithicum, verspreid over 13 15 Europa. Dit gebeurt door middel van stabiele isotopen van Koolstof (δ C) en Stikstof (δ N) uit menselijk botmateriaal en gerelateerd dierlijk botmateriaal. Als de verschillen vastgesteld zijn zal ook gekeken worden naar de snelheid en de wijze van neolithisatie, om te beoordelen of er aan de hand van de voedingspatronen sprake van een een geleidelijke of plotselinge overgang was en op welke manieren dit gebeurde.

1

Zoals voor Denemarken in 1981 reeds gedaan werd door Tauber. (Childe, 1958) (Richards & Schulting, 2006; Milner et al., 2006) 4 Vaak een “Neolithisch pakket” genoemd.(Nielssen, 2009, p.153) 5 (Dürrwachter et al., 2006, pp.39-40) 2 3

Hoofdstuk | 1

Pagina | 1

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Voornaamste bron van informatie is een onderzoek van Schulting - in 1998 publiceerde hij een onderzoek waarbij voor verschillende gebieden in Noordwest Europa onderzoek gedaan (6) werd naar het neolithisatieproces . Dit onderzoek richtte zich met name op (dis)continuïteit in voedingspatroon, aan te tonen door middel van de stabiele isotopen van koolstof en stikstof. Aan de hand van het onderzoek beargumenteerde Schulting dat er een significante, abrupte verandering in voedingspatroon voordeed aan het begin van het Neolithicum, zowel binnen als buiten het invloedsgebied van de Lineaire Bandkeramiek cultuur (LBK). Deze conclusie stond haaks op voorgaande onderzoeken, welke veelal argumenteerden dat de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum zich als een geleidelijk proces voordeed. Het onderzoek van Schulting is op een dergelijke manier opgezet dat het gezien kan worden als een ideaal uitgangspunt voor het onderwerp van deze scriptie, waarbij getracht wordt een kritische blik en een recenter licht op dit actuele onderwerp te werpen.

1.1.1 P R O B L E E MS T EL LI N G WIJZEN DE VELE REGIONALE ONDERZOEKEN NAAR STABIELE ISOTOPEN IN (MENSEN)RESTEN UIT HET MESOLITHICUM EN NEOLITHICUM BIJ EEN INTERREGIONA LE ANALYSE VAN DE EUROPESE NEOLITHISATIE OP EEN RELATIEF EENDUIDIG BEELD VAN (DIS)CONTINUÏTEIT IN HET MENSELIJK VOEDINGSPATROON ? Onderzoeksvragen: - Zijn er noemenswaardige (inter)regionale verschillen en/of overeenkomsten aan te wijzen die bij vergelijking van de onderdelen van de data naar voren komen? Indien ja, wat zijn deze? - Zijn de regionale onderzoeken te projecteren op heel (Noord-west) Europa? Indien ja, is hier sprake van een duidelijk te omschrijven overgangsproces? - Kan er door middel van dit overgangsproces aangetoond worden of er in Europa een geleidelijke of plotselinge overgang van het Mesolithicum naar het Neolithicum plaats vond? (7)

- Komen conclusies uit dit onderzoek overeen met de conclusies die Schulting trok uit zijn onderzoek van plotselinge discontinuïteit in voedingspatronen van Noord-West Europa uit 1998, of zijn er nieuwe conclusies te trekken met betrekking tot modernere data? Indien er sprake is van nieuwe conclusies worden deze regionaal danwel interregionaal geformuleerd. - Komen er aan de hand van dit onderzoek nieuwe problemen aan het licht die door middel van vervolgonderzoek onderzocht kunnen worden? Verwacht wordt dat dit het geval zal zijn, waardoor aan de hand van deze problemen een of meerdere probleemstellingen geformuleerd zullen worden in het laatste hoofdstuk van deze scriptie.

1.1.2 V ER W A C HT E

P R O B L E M EN

Er kunnen enkele verwachte problemen geformuleerd worden vooraf aan het vooronderzoek, die door middel van een duidelijk geformuleerde werkwijze mogelijk omzeild kunnen worden. Er kan echter met zekerheid gesteld worden dat voor sommige verwachte problemen gedurende het onderzoek een passende oplossing gevonden zal moeten worden. Een voor de hand liggend dilemma voor een interregionaal onderzoek van gebieden binnen Europa is de keuze van het onderzoeksgebied, met betrekking tot kwaliteit, kwantiteit en betrouwbaarheid. Europa is een zeer divers gebied, met veel verschil in archeologie en daarmee 6 7

Hoofdstuk | 1

(Schulting, 1998) (Schulting, 1998)

Pagina | 2

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 in regionale onderzoeksmethoden. Hierdoor lopen de eigenschappen van de gegevens per regio zeer uiteen. Uit Groot Brittannië zijn bijvoorbeeld veel kwalitatief goede gegevens uit goed geconserveerde vondstcontexten bekend, terwijl er in landen als Nederland of Duitsland beduidend minder kwalitatief goede gegevens beschikbaar zijn. Met betrekking tot de kwantiteit van gegevens zijn ook verschillen te zien: in Denemarken zijn relatief veel vindplaatsen met slechts enkele gegevens beschikbaar, terwijl in Nederland slechts weinig vindplaatsen met bruikbare isotopengegevens zijn, echter met per vindplaats juist relatief veel isotopengegevens. De kwaliteit, kwantiteit en betrouwbaarheid van isotopengegevens zijn vaak de reden dat met name Noordwest-Europa bestudeerd wordt in neolithisatieonderzoek, waardoor de keuze van een beperking tot dit gebied vanzelfsprekend lijkt. In dit onderzoek wordt echter getracht ook een blik te werpen op overige regio’s van Europa, waarmee interregionale vergelijkingen mogelijk gemaakt worden. Juist doordat in dit onderzoek geheel Europa door interregionale analyse benaderd wordt, zullen deze verschillen problemen opleveren bij vergelijkingen. Ook wordt archeologisch botmateriaal binnen en tussen de regio’s aan verschillende manieren van botonderzoek onderworpen. Er zal in de ene regio zorgvuldiger en uitgebreider onderzoek naar botmateriaal gedaan zijn dan in de andere regio; zo zijn bijvoorbeeld uit België en Nederland wel isotopen-gegevens bekend en geanalyseerd van dierlijk botmateriaal uit dezelfde vindplaatsen als waar menselijke isotopen-gegevens uit dit tijdsbestek beschikbaar zijn, echter in Engeland zijn dierlijke isotopen-waarden achterwege gelaten als onderzoeksaspect. Naast deze interregionale verschillen gebruiken de verscheidene onderzoekers door de tijd heen verschillende onderzoeksmethoden en wijzen van publiceren. Het isotopenonderzoek zal met de tijd veranderd zijn, waarmee meer of minder betrouwbare gegevens uit vindplaatsen veelal samengevoegd zijn tot één geheel. Dit zal vertekeningen veroorzaken bij pogingen een betrouwbare vergelijking te creëren tussen de verschillende regio’s. Aan de hand van bovenstaande problemen zullen alle gegevens aangepast moeten worden tot zij een samengevoegd bestand vormen, alvorens deze gebruikt kunnen worden in een betrouwbaar onderzoek. Hiervoor zullen enige criteria en aannames geformuleerd moeten worden, waarmee bijvoorbeeld het gebruik van gegevens die betrouwbaar lijken te zijn voor onderzoek maar niet volledig aan deze criteria voldoen toch in de dataset opgenomen kunnen worden. Verschillende gevonden gegevens die eerst bruikbaar lijken, zullen na deze filters als onbetrouwbaar gezien worden en niet in de onderzoeksanalyse meegenomen worden.

1.2

M ETHODIEK Het vooronderzoek aan de hand van bovenstaande onderzoeksvragen en geformuleerde problemen bestaat uit het verzamelen van informatie aangaande alle aspecten van het onderwerp, zowel theoretisch als technisch. De belangrijkste onderwerpen waarover informatie gezocht moet worden zijn: -

-

Hoofdstuk | 1

Periodisering met betrekking tot de verschillende regionale verschillen in mesolithicum en neolithicum die door archeologisch onderzoek vastgesteld kunnen worden. Een gerelateerd onderwerp is neolithisatie, het proces van de overgang van Mesolithicum tot Neolithicum in Noord-West en overige delen van Europa. Isotopenonderzoek, de geschiedenis van en huidige stand van, met diens verschillende doeleinden binnen de archeologie; waarbij met name naar dateringsmethoden en hun

Pagina | 3


-

accuraatheid bij periodisering en de analyse van voedingspatronen zal worden gekeken. Onderzoeksgebied, waarbij kort gekeken wordt naar de stand van zaken qua archeologisch onderzoek naar (voedingspatroon gedurende) neolithisatie per regio. Dit gebeurt mede aan de hand van de eerdere punten Periodisering en Isotopenonderzoek. Het punt Onderzoeksgebied zal mede als bron voor regionaal inleidende teksten in de analyserende hoofdstukken gebruikt worden.

Met deze informatie zal eerst bronkritisch gekeken worden naar het onderzoek van Schulting, zodat er een beeld van de kwaliteit van zijn onderzoek geschetst kan worden en geformuleerd kan worden wat er in dit onderzoek op eenzelfde manier gedaan kan worden of beter achterwege gelaten kan worden. Om een goede basis voor dit onderzoek te creëren is het is van belang om aan de hand van de verzamelde informatie over bovenstaande onderzoeken een inleidend hoofdstuk te schrijven hierover. Dit zal Hoofdstuk 2 van deze scriptie vormen. Dit inleidend hoofdstuk zal de vorm krijgen van een onderzoekskader, waarmee technische kant van het onderzoek belicht wordt. Hierbij zullen ook problemen waar rekening mee gehouden moet worden binnen dit technisch kader en de problemen die met genoemde onderzoeken naar boven komen behandeld worden. (8) Aan de hand van deze gegevens zal het kader van criteria gevormd worden, waaraan de gegevens voor de dataset zullen worden getoetst. Vervolgens wordt de dataset verzameld, waarbij isotopen-gegevens uit zo mogelijk geheel Europa verzameld worden aan de hand van oude en moderne gepubliceerde onderzoeken. Niet alle landen van Europa zullen gegevens bevatten, noch zullen alle beschikbare gegevens betrouwbaar zijn. Aan de hand van de beschikbare gegevens zal aldus gekeken worden of een uiteindelijke analyse zich zal richten op geheel Europa of zich zal beperken tot Noord-West (9) Europa. De dataset zal worden uitgewerkt in Microsoft Excel en Microsoft Access , waarbij naast de bekende waarden ook de gemiddelden en standaarddeviaties van de isotopengegevens per vindplaats, regio en (sub)periode (indien bekend) berekend zullen worden. In het Onderzoekskader (Hoofdstuk 2) zal een kort beeld van de dataset geschetst worden. Na completering van de dataset zal per regio de bekende data geanalyseerd worden in de hoofdstukken volgend op het onderzoekskader. De context van de verschillende vindplaatsen per regio zullen kort beschreven worden waarbij de dataset zelf en verschillende publicaties waaruit de dataset opgesteld is de bron hiervoor vormen. Aan het eind van de regionale analyses zal kort getracht worden de resultaten in verband te brengen met andere regio’s. Na afloop van de regionale hoofdstukken zal een concluderend hoofdstuk worden gewijd aan de resultaten van dit onderzoek. Dit zal gebeuren door middel van een analyse van de resultaten in verband met elkaar. In deze conclusie zal de probleemstelling van dit onderzoek zo mogelijk beantwoord worden. Ook eventuele aanbevelingen voor toekomstig vervolgonderzoek zullen in dit onderdeel aan bod komen.

8

Eerder beschreven in 1.1.2 Verwachte Problemen. Microsoft Excel 2010 en Microsoft Access 2010, Versie: 14.0.4734.1000 (32-bit), Deel van Microsoft Office Professional Plus 2010, © Microsoft Corporation. 9

Hoofdstuk | 1

Pagina | 4


2

O NDERZOEKSKADER 2.1

P ERIODISERIN G Het Neolithicum wordt gekenmerkt door de opkomst van landbouw, veeteelt en domesticatie. Hierbij verwacht men een dat er een geleidelijke danwel plotselinge verandering in leefwijze en daarmee ook in het voedingspatroon plaats zou vinden. Door de huidige kennis over hoe het Neolithicum ontstond te beschrijven kunnen hier verschillende interpretaties op gegeven worden.

2.1.1 H ET

B EGI N V AN N EO LI T HI S AT I E

Met het einde van het Weichselien (de laatste ijstijd) rond 12.000 v. Chr. begint in het Midden-Oosten het proces dat tegenwoordig neolithisatie genoemd wordt. Met name de ( ) (11) periode van 10.700 tot 9500 v. Chr. ziet onder andere in Syrië 10 en Israël de verschijning van gebouwen en granen die wijzen op een eerste vorm van landbouw. Uit de archeologische vondsten kan worden opgemaakt dat mensen naast wilde graanvelden huizen bouwen en deze granen beginnen te verbouwen, waardoor wilde eenkoorn, emmer en gerst langzaamaan een gedomesticeerde vorm krijgen. Tezelfdertijd worden de eerste dieren gedomesticeerd, (12) beginnend met de hond en vervolgens schaap, geit en overig vee en huisdieren . Beargumenteerd kan worden dat ook jager/verzamelaars groepen in Syrië uit eerdere tijden (13) (rond 20.000 v. Chr.) al wild graan verzamelden en verwerkten tot voedsel . Hierbij lijkt het archeologisch materiaal te wijzen op een selecte uibreiding van het menselijk voedingspatroon. De neolithisatie van culturen in het Midden-Oosten kan aan de hand van archeologische vindplaatsen aldus geïnterpreteerd worden als een geleidelijk proces. Dit proces lijkt lang voor de aanvang van het Neolithicum begonnen te zijn met het verzamelen van graan als uitbreiding van het voedingspatroon, met de opwarming van het klimaat na de ijstijd geleidelijk overgaand in een intensiever gebruik van deze voedingsbron. Aangezien een tussenperiode tussen de Oude Steentijd (Paleolithicum) en Nieuwe Steentijd (Neolithicum) nagenoeg ontbreekt in het Nabije en Midden-Oosten, wordt de overgang van de Oude naar de Midden Steentijd (Mesolithicum) en daarmee ook het neolithisatieproces lokaal (14) gedefinieerd binnen Europa . Aangezien voor nagenoeg iedere regio in Europa een andere datering van de prehistorie gehanteerd wordt, wordt in dit hoofdstuk een globale datering voor dit onderzoek beschreven die per regio uitvoeriger gedefinieerd wordt.

2.1.2 H ET M ESO LI T HI C U M

IN

E U RO P A (15)

Ca. 9600 v. Chr. (rond 10.900 cal. BP ) markeert het einde van de laatste ijstijd in Europa en in de periode erna vindt in geologische termen de verandering van Pleistoceen naar Holoceen

10 Zoals in de archeologische vindplaats Tell Qaramal, aan de voet van het Taurus gebergte in Syrië. Deze vindplaats is gedateerd tot de vroegste periode van het Neolithicum, genaamd Natufien (ca. 12.000-10.000 v. Chr.). De C14dateringen van de vindplaats vallen tussen ca. 12.000-11.500 cal. BP. De vroegste aantoonbaar gedomesticeerde granen in deze en overige Syrische vindplaatsen zijn gedateerd tot ca. 10.000 cal. BP. (Willcox et al., 2009, p.151 & 153) 11 Onder andere de vindplaats Netiv Hagdud in de Jordaanvallei, Israël. Deze vindplaats was in gebruik in het Prekeramisch Neolithicum A, een periode gedateerd als ca. 9500-8500 v. Chr. (Bar-Yosef et al., 1991). 12 (Gautier, 1998, pp.146-47) 13 Dit aan de hand van archeologische resten uit Ohalo II, een vindplaats aan de zuidkust van het Meer van Tiberius in Israël. De vindplaats is door middel van de C14-methode gedateerd als ca. 19.400 BP. (Weiss et al., 2008, p.2402) 14 (Van Gijn & Louwe Kooijmans, 2005, pp.203-07) 15 Cal. BP staat voor calibrated Radio Carbon years Before Present, waar “present” 1950 is; een gecalibreerde 14C datering die omgezet kan worden in de huidige jaartelling. Zie ook 2.2.1 Radioactieve isotopen.

Hoofdstuk | 2

Pagina | 5

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 (16)

plaats en markeert het einde van het Paleolithicum . De neolithisatie van het tegenwoordige Europa laat nog even op zich wachten; vanaf deze periode is er sprake van het zogenaamde Jonge Dryas-stadiaal. Dit stadiaal is een koudere periode die het opwarmen van het klimaat aan het einde van de laatste ijstijd doorbreekt, waardoor het klimaat in West-Europa in deze periode overeenkomt met een poolwoestijn. Vanaf circa 8200 v. Chr (10.250-10.000 cal. BP) vindt er een definitieve opwarming van het klimaat plaats in Europa, waardoor binnen korte tijd de zeespiegel, flora en fauna sterk (17) veranderen . Rendieren migreren naar het koudere noorden om plaats te maken voor oerrund, everzwijn en overige dieren die zich aan het warme klimaat aanpassen. De berk, den, hazelaar en overige loofbomen verspreiden zich over geheel Europa. Mensen leven in het Mesolithicum in kleine groepen van circa 15 tot 50 personen, waarin (18) continuïteit vanuit het Laat-Paleolithicum bestaat . De middelen van bestaan in het Mesolithicum zijn met name jagen, verzamelen en vissen. Voornamelijk het vissen ziet in het Mesolithicum een belangrijke groei, getuige de hoeveelheid kano’s, visfuiken en visnetten die in (19) archeologische vindplaatsen aangetroffen worden in tegenstelling tot eerdere perioden . Groepen jagers/verzamelaars trekken rond in de bewoonbare gebieden en kampen zijn slechts tijdelijke nederzettingen onderweg naar een volgende habitat. Door de klimaatsveranderingen worden de leefgebieden van de verschillende dieren minder wijds verspreid, waardoor de (20) mensen in het Mesolithicum over vaste, wijdse jachtgebieden beschikken .

2.1.3 N EO LI T HI SA T I E

IN

E UR O P A

EN O MST R EK EN

Heel wat later, circa 7000 v. Chr., wordt het Neolithicum pas geïntroduceerd in Zuid-Oost Europa, waarna de neolithisatie zich rond 6800 v. Chr. ook naar de overige delen van het (21) Middellandse Zee gebied verspreidt . De (Proto-)Sesklo-cultuur in Thessalië en Grieks Macedonië bevat de oudste neolithische nederzettingen van Europa; de oudste neolithische (22) resten daar zijn gedateerd als 6850 ± 600 v. Chr . Hier was sprake van landbouw, sedentaire bewoning van nederzettingen en handgemaakt aardewerk. In Centraal- en Noordoost-Europa ligt het begin van het Neolithicum wat later. Rond 5500 v. Chr. ontwikkelt zich uit de vroegneolithische Starčevo-Körös-cultuur langs de Donau een nieuwe (23) cultuur: de zogenaamde Bandkeramische-cultuur (LBK) . Deze cultuur laat zich met name kenmerken door de gelijksoortigheid van nederzettingsstructuur, grafritueel en agrarische leefwijze van landbouw en veeteelt over het gehele invloedsgebied. Gelijktijdig met de LBK bestaat de Ertebølle-cultuur, groepen jager/verzamelaar/vissers in Zuid-Scandinavië. De neolithische culturen in het zuidoosten van Europa verspreidt zich in de tussentijd langzaamaan richting het noorden en westen van Europa en West-Rusland. In Noord-Oost Europa en Noordwest-Rusland wordt het begin van het Neolithicum met name gemarkeerd door

16

(Roebroeks & Van Gijn, 2005, pp.82-84) (Bloemers et al., 1981, p.34; Roebroeks & Van Gijn, 2005, pp.83-84) 18 (Bloemers et al., 1981, p.34) 19 (Louwe Kooijmans et al., 2005, p.74) 20 Dit In tegenstelling tot de Paleolithische levenswijze van jagen op migrerende kuddes grote dieren. (Bloemers et al., 1981, p.34) 21 (Van Gijn & Louwe Kooijmans, 2005, pp.203-05; Papathanasiou, 2003, p.315) 22 De betrouwbaarheidsinterval van deze datering is een percentage van ca. 95,4%. (Van Andel & Runnels, 1995) 23 Ook wel Lineaire Bandkeramiek. De benaming is gedaan door de karakteristieke decoratieve banden op het aardewerk van de cultuur. (Van Gijn & Louwe Kooijmans, 2005, p.205) 17

Hoofdstuk | 2

Pagina | 6

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 het verschijnen van aardewerk in archeologische vindplaatsen, in tegenstelling tot de verschijning van agrarische aspecten in de cultuur van overige onderzochte regio’s. In de eeuwen hierna, tussen ca. 5300 en 4900 v. Chr., zorgt de invloed van de LBK voor een (24) verdere verspreiding van de neolithisatie : vanuit Centraal Europa verspreidt de LBK-cultuur zich richting het westen over de vruchtbare löss-afzettingen van de laatste ijstijd naar grote delen van Noord-West Europa. Veelal zijn onderzoekers het eens dat de LBK niet lokaal ontwikkeld kan zijn in Noord-West Europa, en dus als een volledig cultuur-pakket vanuit Centraal Europa (25) aankwam . Of deze verspreiding met name door middel van migratie van Bandkeramiekers of door adaptatie van de cultuur door de jager/verzamelaars-groepen gebeurt staat nog steeds ter (26) discussie, al heerst de neiging de migratie-interpretatie aan te hangen . De noordelijke delen van Europa hebben in deze tijd een natter klimaat dan het MiddenOosten, waardoor mensen in Europa bepaalde wilde granen missen die makkelijker in de overige (27) gebieden gedomesticeerd en gecultiveerd konden worden . Mensen in deze gebieden zijn daardoor sterk afhankelijk van een seizoensgebonden exploitatie van verschillende voedingsbronnen die minder makkelijk lang bewaard kunnen worden. Mede daardoor lijkt in grote delen van Europa jagen, vissen en verzamelen gedurende het gehele Neolithicum nog (28) steeds een belangrijk deel van het voedingspatroon te vormen . Met neolithisatie wordt het gebruik van verschillende gedomesticeerde dieren, granen en peulvruchten geïntroduceerd. De Europees gedomesticeerde dieren voor veeteelt zijn in deze periode met name runderen (Bos Taurus), schapen (Ovis aries), geiten (Capra hircus) en varkens (Sus scrofa domesticus). De granen en vruchten die binnen Europa in deze periode voor akkerbouw gebruikt werden, zijn emmertarwe (Triticum dicoccum), eenkorn (Triticum monococcum), erwt (Pisum sativum), linze (Lens culinaris), vlas (Linum usitatissimum) en (29) bolpapaver (Papaver somniferum). Tegen het einde van de Bandkeramiek-cultuur, rond 4900 v. Chr., is er sprake van een periode waarbij veel minder bekend is over de boerengemeenschappen op de löss-afzettingen van Noord-West Europa. Er is echter wel relatief veel bekend over de groepen mensen die zich (30) op de wetland-gronden bevonden aan de West-Europese kust . De periode van 4900 tot 3400 v. Chr. wordt gekarakteriseerd door een grote mate van interactie en handel, tussen enerzijds de boeren gemeenschappen en anderzijds de groepen jager/verzamelaars. In de archeologische vondsten valt deze interactie duidelijk terug te vinden: jager/verzamelaars nemen in deze periode geleidelijk aan elementen van de agrarische gemeenschappen zoals aardewerk en (31) wapens over en voegen landbouw en veeteelt toe aan hun voedingspatroon . Deze periode wordt veelal de Neolithische revolutie van Europa genoemd. Met het verloop van het Neolithicum volgden cultuurgroepen in Centraal en Noord-West Europa elkaar snel op; de Centraal-Europese Cucutenicultuur had aan LBK verwante aardewerk en volgde deze op. In Noord-West Europa kwam na de LBK de Hinkelstein- (HST), de Grossgartach- (GG) en de Rössen-cultuur, en het Midden-Neolithicum A zag de opkomst van 24

(De Grooth & Van de Velde, 2005, pp.219-21) (De Grooth & Van de Velde, 2005, pp.237-39) 26 Deze interpretatie wordt tegenwoordig ondersteund door stabiele isotopenonderzoek. (Price et al., 2001) 27 (Van Gijn & Louwe Kooijmans, 2005, p.204) 28 (Van Gijn & Louwe Kooijmans, 2005, pp.204-05) 29 (Bakels & Zeiler, 2005, p.312) 30 Zoals de Swifterbant-cultuur. (Louwe Kooijmans, 2005, pp.261-68) 31 (Louwe Kooijmans, 2005, p.249) 25

Hoofdstuk | 2

Pagina | 7

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Michelsberg, Hazendonk 3 en Swifterbant. In het Midden-Neolithicum B kwamen de Trechterbeker-cultuur (TRB), de Vlaardingen groep, de Stein groep en de Sein-Oise-Marne-cultuur (SOM) opzetten. Met het Laat Neolithicum werd overgegaan op de Touwbekercultuur, de (32) Enkelgrafcultuur, en tegen het einde van het Neolithicum de Klokbekercultuur.

32

Hoofdstuk | 2

(Bakels & Zeiler, 2005, p.319)

Pagina | 8


2.2

I SOTOPENONDERZOEK Elementen hebben meerdere voorkomingsvormen, ook wel isotopen genaamd. Deze isotopen kunnen stabiel, danwel radioactief zijn. Het nummer voor de algemene benaming van 12 het element geeft het aantal protonen van de isotoop weer. Van het element Koolstof (C) zijn C 13 14 14 14 en C stabiele isotopen, C is radioactief. Het vervalproduct van C is N. Het element Stikstof 14 15 13 (N) heeft twee stabiele isotopen, N en N. Het verval product van radioactief element N is 13 C. Analyse van de stabiele en radioactieve isotopen van deze en enkele andere elementen kunnen een grote rol spelen in huidig archeologisch onderzoek. Bij isotopenonderzoek komen veelal onbewijsbare maar noodzakelijke aannames en corrigerende aspecten als kwaliteitsbepalingen en correctiefactoren kijken. Door al deze problematiek zitten er veel haken en ogen aan de conclusies die door alle methoden van (33) onderzoek die met isotopen te maken hebben getrokken kunnen worden .

2.2.1 R A DI O AC T I EV E

I SO T O P EN 14

Het radioactieve isotoop C is van belang voor de archeologie doordat het gebruikt kan 14 worden om organisch materiaal te dateren. In ieder organisme is een kleine hoeveelheid C aanwezig, door constante opname uit de atmosfeer gedurende zijn levensduur. Als het 14 organisme sterft, halt de opname van C uit de atmosfeer en begint radioactief verval van het (34) 14 isotoop . Hierdoor wordt het percentage C in het organisme steeds minder, volgens een vaste 14 tijdshoeveelheid, halveringstijd genoemd. In het geval van C is dit tegenwoordig ca. 5730 ± 40 BP jaar, naar de oorspronkelijke metingen van Libby en aanpassingen van de universiteit van (35) Cambridge . Dit radioactief verval kan gemeten worden in organisch materiaal, en van daaruit (36) kan een datering van een artefact bepaald worden . Radiometrisch dateren was oorspronkelijk ontwikkeld door W. Libby rond 1945, en meet de hoeveelheid radioactiviteit die overgebleven is in een monster. Het monster word omgezet tot gas (Koolstofdioxide, CO2) of vloeistof (Benzeen, C6H6). Vervolgens wordt het monster zoveel mogelijk afgeschermd van andere bronnen van radioactiviteit en wordt zijn eigen activiteit geteld gedurende een bepaalde periode, vaak twee dagen. Betrouwbaardere resultaten kunnen bereikt worden door grotere monsters te gebruiken of gedurende langere tijd de activiteit waar te nemen. Er is ongeveer 1 gram Koolstof nodig voor radiometrisch dateren, in archeologisch materiaal 150-200g onverbrand bot en 2-4 gram houtskool. e

AMS dateren (accelerator mass spectrometry) is ontwikkeld in de jaren ‘80 van de 20 eeuw. 14 Het meet de hoeveelheid C atomen in een monster direct met behulp van een mass (37) spectrometre. Monsters worden omgezet in grafiet en in een ion source geplaatst . Het resultaat uit de ion source wordt in de accelerator geinjecteerd, waarin de polariteit van de geladen ionen verandert van negatief naar positief. In elektrostatische en magnetische velden 14 13 12 worden de ionen gescheiden naar hoeveelheid in C, C en C. Er is slechts 1 milligram Koolstof nodig voor AMS datering, in archeologisch materiaal circa 200mg onverbrand bot, 15mg (38) houtskool of 1,5 gram verkalkt of verbrand bot . 33

(Van der Plicht, 2005b, pp.4-5; Brindley, 2007, p.19) (Brindley, 2007, p.19) 35 (Brindley, 2007, p.21) 36 (Brindley, 2007, p.19) 37 Een ion source is een onderdeel van de mass spectrometre waarin negatief geladen koolstof ionen gegenereerd worden. 38 (Gottdang et al., 1995; Van der Plicht et al., 2000; Brindley, 2007, pp.19-20) 34

Hoofdstuk | 2

Pagina | 9

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 14

Met beide soorten dateringen wordt de hoeveelheid C in organisch materiaal vergeleken 14 14 met C in de atmosfeer, echter heeft deze hoeveelheid C in de atmosfeer door de tijd heen sterk geschommeld. Ruwe radiometrische en AMS dateringen, weergegeven als Radio Carbon (39) Years Before Present of afgekort yr. BP , moeten daardoor aan de hand van onder andere dendrochronologische vergelijkingen gecalibreerd worden naar deze regionale (40) schommelingen . De ruwe dateringen worden onnauwkeuriger des te ouder ze zijn. De 14 gecalibreerde C dateringen worden weergegeven als calibrated Radio Carbon Years Before (41) Present, afgekort cal. yr. BP. Afwijkingen voor radiometrische en AMS dateringen verschillen per onderzoekend laboratorium. De Groningse radiometrische dateringen bijvoorbeeld hebben over het algemeen afwijkingen van 35-40 jaar. De Groningse AMS dateringen hebben afwijkingen van tussen de 35 (42) en 70 jaar, afhankelijk van onder andere de monstergrootte. Bij het meten van AMS dateringen worden veelal ook stabiele isotopen-waarden gemeten die in voedingspatroon-analyses gebruikt kunnen worden. Deze waarden worden over het algemeen echter als minder betrouwbaar gezien dan stabiele isotopen-waarden die uitsluitend (43) voor het achterhalen van voedingspatroon gedaan worden . Dergelijke waarden kunnen echter wel ter ondersteuning van bepaalde conclusies bij het onderzoek betrokken worden.

2.2.2 S T A BI E L E

I SO T O P EN

Stabiele isotopen-onderzoek wordt in de archeologie gebruikt om een beeld te vormen van (44) specifieke details van individuen of populaties, zoals analyse van het voedingspatroon of (45) onderzoek naar migratiepatronen en oorsprong van mensen of dieren . Voor oorsprong- en migratieonderzoek worden de stabiele isotopen van de elementen Zuurstof (O), Zwavel (S), Strontium (Sr) en Lood (Pb) uit tand of botmateriaal bestudeerd. Van groter belang voor dit onderzoek is de analyse van het voedingspatroon. Dergelijk onderzoek is gebaseerd op een “Je bent wat je eet”-principe, waarbij voedingsbronnen duidelijk verschillende isotopenwaarden hebben die doorgegeven worden in 12 de voedselketen. De stabiele isotopen waar deze methoden veelal op gebaseerd worden zijn C, 13 14 15 (46) C, N en N . Een minder gebruikelijk element dat voor onderzoek naar voedingspatroon 34 gebruikt kan worden is Zwavel (S) in de vorm van S. Richards et al. (2001) alsook Smits et al. 13 (2010) gebruiken dit isotoop om conclusies te complimenteren die geformuleerd waren door C 15 en N waarden te analyseren, toegepast op een kleine hoeveelheid vindplaatsen uit (47) verschillende gebieden en perioden van Europa . 13

15

Als de isotopen C en N in een tabel tegen elkaar worden uitgezet, kunnen er met enige reservering theoretische modellen gemaakt worden voor het voedingspatroon van specifieke (48) organismen, afhankelijk van hun positie in de voedselketen . Bij menselijk botmateriaal kan ook

39

“Before Present” staat in deze benaming voor “vóór het jaar 1950”. (Brindley, 2007, pp.20-21) Er zijn methoden ontwikkeld om te corrigeren voor de verschillende reservoireffecten. Marine en zoetwater reservoireffecten zullen worden uitgelegd in Paragraaf 2.2 Isotopenonderzoek. 41 (Brindley, 2007, pp.19-21) 42 (Van der Plicht, 2005b; Brindley, 2007) 43 (Schulting & Richards, 2002b, p.163) 44 (Stevens et al., 2006, p.12) 45 (Smits & Van der Plicht, 2009, p.69; Richards et al., 2001, p.185) 46 (Smits & Van der Plicht, 2009, p.70) 47 (Richards et al., 2001) 48 (Van der Plicht, 2005b) 40

Hoofdstuk | 2

Pagina | 10

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 tot op zekere hoogte een voedingspatroon achterhaald worden uit isotopen; een belangrijk 13 15 voorbeeld is C en N onderzoek van Neanderthaler botmateriaal uit Kroatië en België, welke uitwees dat er slechts dierlijke proteïnen in hun dieet aanwezig waren, waardoor geconcludeerd moet worden dat zij jagers waren. Een ander interessant voorbeeld is afkomstig uit Orkney, Schotland; bij een opgraving uit de periode tussen IJzertijd en Middeleeuwen correspondeert mannelijk skeletmateriaal met een meer marine voedingspatroon dan vrouwelijk (49) skeletmateriaal. 12

13

Er zijn verschillende redenen waarom de stabiele isotopen C en C van belang is voor het bepalen van voedingspatroon. Er kan een goede onderscheiding gemaakt worden tussen marine 12 13 en terrestriale planten; Marine koolstof bevat aanzienlijk hogere C en C gehalten en dit is terug te vinden in isotopenwaarden van de gehele voedselketen die met voedsel van marine (50) oorsprong te maken heeft . Er vindt een verrijking van ongeveer 5 ‰ plaats tussen voedingspatroon en stabiele koolstof isotopen in bot collageen van de consument bij zoogdieren. 14 15 Grote variaties in de waarden van de stabiele isotoop C en N hebben ook te maken met de verschillen tussen marine en terrestriale voedingspatronen; de verrijking van stabiele stikstof isotopen is ~3 ‰. De isotopeninhoud van organisch materiaal wordt uitgedrukt als de delta (δ) waarde, welke gedefinieerd wordt als de standaardafwijking voor de isotoopverhoudingen van specifiek referentiemateriaal. Voor C is dit calciumcarbonaat van fossiele Belemnoidea uit de VS, en voor (51) 13 15 N is dit lucht (moleculaire stikstof, N2) . De δ C en δ N waarden van botcollageen reflecteren met name de isotopische compositie van voedingsproteïne. De afbreeksnelheid van botcollageen is relatief langzaam, waardoor de δ-waarden de gemiddelde isotoopwaarden van (52) voedingsproteïne in de laatste levensjaren van het organisme aangeven . Dit houdt in dat er bij menselijk isotopenonderzoek ook rekening gehouden moet worden met de leeftijd van het individu; bij volwassenen is hierdoor een betrouwbaarder beeld van voedingspatroon te vormen (53) dan bij jonge kinderen . 13

C [ ---- ] sample 12 C 13 3 δ C = ---------------------- -1(x10 ‰) 13 C [ ---- ] reference 12 C

F ORMULE 1 & 2. D E DOOR M OOK (2006) TOEGEPASTE FORMULES OM DE Δ WAARDEN VAN Δ 13C EN Δ 15N TE ACHTERHALEN . (S MITS & V AN DER P LICHT , 2009, P .70; B OCHERENS ET AL ., 2007, P .13)

13

15

&

N [ ---- ] sample 14 N 15 3 δ N = ---------------------- -1(x10 ‰) 15 N [ ---- ] reference 14 N

15

Variaties in δ C en δ N op grote schaal worden over het algemeen gezien als gerelateerd aan voedingspatronen. Invloeden van marine versus terrestriale proteïnen of C3 versus C4 planten 13 15 zijn bestudeerd in archeologische populaties door analyse van δ C. De δ N waarden worden (54) rijker met ieder trophisch niveau , wat er voor zorgt dat het consumeren van vlees, marine vis

49

(Van der Plicht, 2005b, p.12) (Schulting, 1998, p.204) 51 Naar Mook 2006 (Smits & Van der Plicht, 2009, p.70) 52 (Stevens et al., 2006, p.13) 53 De algemene consensus is dat dergelijke waarden de laatste ± 10 levensjaren betreffen, met name jonge kinderen kunnen daarom een ander patroon vertonen dan volwassenen. Binnen de dataset van dit onderzoek wordt slechts door Bocherens et al. (2007) dit toegepast. 54 Trophische niveaus is de standaard ecologische term voor voedselniveaus in de voedselketen. 50

Hoofdstuk | 2

Pagina | 11


en zoetwater vis geïdentificeerd kan worden in archeologische en moderne studies . De 15 hoeveelheid δ N verrijking per trophisch niveau is onder discussie maar word vaak aangegeven (56) als 3 - 5‰ verrijking over voedingsproteïne op ieder trophisch niveau . Reconstructies van prehistorische voedingspatronen aan de hand van isotopen worden gemaakt op basis van een kleine steekproef, aangezien er in de grond simpelweg veel archeologische resten vergaan of nog niet aangetroffen zijn. De gebruikte steekproefgrootte is volgens Stevens et al. (2006) over het algemeen echter onvoldoende om de conclusies die er uit getrokken worden te valideren. De tafonomie van een vondstcontext kan ook weinig keuze geven over inhoud van de steekproef met betrekking tot aantal, contemporaniteit en homogeniteit van de inhoud. Daarom is het van belang waar mogelijk contextuele gegevens van vindplaatsen en isotopenwaarden van contemporaine, lokale flora en fauna mee te nemen bij analyse om hier een basis voor de reconstructie mee te vormen. Zonder de formulering van de relevante basis is het reconstrueren van prehistorische voedingspatronen moeilijk te valideren en leidt het vaak tot foutieve conclusies. Concluderend wordt er aan de hand van isotopenonderzoek veel gezegd, echter is de omvang van deze isotopenonderzoeken simpelweg onvoldoende voor de getrokken conclusies. Theoretisch gezien kan er aan de hand van isotopengegevens van verschillende voedseltypen, bepaalde model-voedingspatronen met verwachtingswaarden in stabiele Koolstof en Stikstof opgezet worden. Schulting deed dit aan de hand van Noordwest Europese gegevens (57) voor zijn onderzoek , echter hierbij moet rekening gehouden worden dat deze patronen volledig theoretisch zijn en slechts als richtlijn voor interpretaties zouden moeten gelden.

T ABEL 1. V OORSPELDE KOOLSTOF - EN STIKSTOF BOTCOLLAGEEN STABIELE ISOTOPEN - WAARDEN VOO R THEORETISCHE MODELLEN VAN MENSELIJKE VOEDINGSPATRONEN

(S CHULTING , 1998, P .206).

Dieet Beschrijving (% refereert naar caloriën) Binnenlandse Jagers / Verzamelaars Nadruk op wild (>70%) 1 Wild met enige zoetwater vis (20%) 2 Nadruk op zoetwater vis (50%) 3 Nadruk op niet-graan planten (>75%) 4 Kustgebied Vissers / Jagers / Verzamelaars Gebalanceerd landelijk/marine voedsel (50:50) 5 Nadruk op marine vis (>50%) 6 Nadruk op marine zoogdieren (>60%) 7 Niet-graan planten met marine vis/zoogdieren 8 Boeren Nadruk op gedomesticeerde dieren (>50%) 9 Nadruk op granen (>70%) 10

Δ13C ‰

Δ15N ‰

-20.9 -20.7 -20.3 -20.9

8.3 9.5 11.4 7.9

-16.5 -13.9 -13.9 -15.2

12.2 14.0 15.8 12.0

-20.9 -21.0

8.9 7.1

55

(Schulting, 1998, p.204; Stevens et al., 2006, p.13) (Stevens et al., 2006, p.13) 57 Zie ook Tabel 1, Afbeelding 1 & 2. 56

Hoofdstuk | 2

Pagina | 12


A FBEELDING 1. V IER ( THEO RETISCHE ) UITERSTEN VAN VOEDINGSPATRONEN EN HUN GEASSO CIEERDE BO T COLLAGEEN STABIELE ISOTOPEN WA ARDEN , GEBASEERD OP GEGEVENSVAN VERSCHILLENDE EERDER E AUTEURS , EN RELATIEF OVEREEN KOMEND MET S CHULTING ’ S MO DELLEN (S CHULTING , 1998).

(R ICHARDS & H EDGES , 1999 B , P .719).

A FBEELDING 2. P LOT VAN STABIELE KOO LSTOF EN STIKSTOF WAARDEN VOO R MO DEL - VOEDINGSPATRONEN IN T ABEL 1 (S CHULTING , 1998).

2.2.3 S T A BI E L E I SO T O P EN : C O RR E CT I E FA C T O R EN

EN K W A LI T EI T

Bij bepaling van voedingspatronen aan de hand van isotopenonderzoek moet rekening gehouden worden met verschillende factoren, aan de hand waarvan correcties op het materiaal toegepast moeten worden. Het probleem waaraan alle factoren gerelateerd zijn is dat de mate waarin de fractionering van de stabiele Koolstof en Stikstof isotopen tussen voedingsbronnen en consument plaatsvindt niet slechts afhankelijk van het soort dier of mens, maar ook sterk beïnvloed kan worden door de lokale omgeving. Er lijken te weinig gegevens beschikbaar te zijn om een duidelijke indicatie te hebben van (58) hoeveel variatie er is in de lokale omgeving en waarop deze precies gebaseerd is . Daardoor is het onduidelijk wat een redelijke steekproefgrootte is om isotopencomposities voor een soort dier of plant in een bepaalde omgeving te bepalen. De factor voeding is veelal een primaire oorzaak voor bepaalde isotopenverschillen, echter daarnaast zijn klimatische en omgevingsfactoren als temperatuur, neerslag, hoogte en bodemgesteldheid op kleinere schaal (59) ook van invloed op de isotopenwaarden . Deze verschillende variabelen beïnvloeden allen

58 59

Hoofdstuk | 2

(Stevens et al., 2006, p.13) (Stevens et al., 2006, p.14)

Pagina | 13

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 plantaardige en dierlijke waarden, met als resultaat dat de variatie in de voedselketen (60) doorgegeven wordt . De factor van de meeste invloed binnen archeologisch gebruik van isotopenonderzoek zijn (61) de marine en zoetwater reservoireffecten . Deze reservoireffecten houden in dat radioactieve isotopen in marine organismen dateringen opleveren die vaak honderden jaren ouder zijn dan gelijktijdig levende terrestriale organismen. Stabiele isotopen uit zeeën of zoete (rivier)wateren hebben daarnaast aanzienlijk hogere waarden hebben dan binnenlandse grond of atmosfeer. Bij marine reservoireffect komt dit doordat oud en diep oceaanwater (met “oude” koolstof) regelmatig mengt met oppervlaktewater, waardoor de oude isotopen in de voedselketen doorgegeven worden. Het zoetwater reservoireffect heeft erosie en overige weer-gerelateerde omstandigheden waarbij “oude” koolstof zich in zoet (rivier)water verzameld kan hebben als oorzaak, waardoor atmosferische waarden sterk hiervan verschillen. Het zoetwater effect is (62) regionaal vaak sterker dan marine reservoireffect . Deze correctiefactoren wordt veelal benaderd met een marine en zoetwater calibratie curves, echter zijn er regionale deviaties van honderden jaren op de marine curve bekend, waardoor aangenomen moet worden dat ook de zoetwater curve niet overal betrouwbaar is. Deze natuurlijke variatie in de compositie van stabiele isotopen is slecht gedocumenteerd en (63) begrepen . Wel wordt steeds duidelijker dat er voor een zo betrouwbaar mogelijke interpretatie van voedingspatroon niet slechts naar het menselijk botmateriaal gekeken moet worden, maar ook naar de stabiele isotopen van gerelateerd dierlijk botmateriaal, van plantaardige resten, en van de lokale bodem zelf. Voor een dergelijke aanpak is een interdisciplinaire benadering vereist. Hiervoor kunnen multivariate statistische analyses gebruikt worden, zoals recentelijk gehypothiseerd is om paleoethnobotanische en archeozoölogische (64) datasets te kunnen samenvoegen tot één geheel . Om de kwaliteit van de verschillende geanalyseerde onderzoeken en gegevens zoveel mogelijk te waarborgen en overeen te laten komen, is een set van vier vaste criteria voor de (65) dataset van dit onderzoek geformuleerd : Criterium 1. De collageen opbrengst (Collagen Yield). Indien de collageen opbrengst kleiner is dan 1%, of bij ultragefilterde monsters kleiner dan 0.1%, zijn de isotopenwaarden van (66) het monster onbruikbaar . Criterium 2. De verhouding Koolstof:Stikstof, oftewel de C:N-verhouding. Deze moet zich (67) tussen 2.9 en 3.6 bevinden . Criterium 3. De procentuele hoeveelheid koolstof in het monster. Deze moet groter zijn dan 25%.

60

(Stevens et al., 2006; Richards & Hedges, 1999b) (Van der Plicht, 2005a) 62 Zo is voor Nederland bijvoorbeeld in de Noordzee een marine reservoireffect van ±400 jaar bekend, terwijl het zoetwater reservoireffect in Nederland ca. 1300 jaar vertekening geeft (Van der Plicht, 2005a). 63 (Stevens et al., 2006, p.12) 64 (VanDerwarker, 2010) 65 De gedefinieerde criteria waren reeds deels of geheel samengebracht in onder andere de datasets van Denemarken en Griekenland. (Fischer et al., 2007, p.2134; Papathanasiou, 2003, p.317) 66 Aangezien collageen vergaat nadat het organisme sterft, moet idealiter deze 1% van de oorspronkelijke waarde nog aanwezig zijn om een betrouwbare analyse te kunnen formuleren. (Ambrose & Norr, 1993) 67 Indien de C:N verhouding tussen deze twee waarden ligt, reflecteert het de isotopen-compositie van het dieet. (DeNiro, 1985; Ambrose & Norr, 1992; Ambrose et al., 1997) 61

Hoofdstuk | 2

Pagina | 14

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Criterium 4. De procentuele hoeveelheid stikstof in het monster. Deze moet groter zijn dan 10%. Naast deze criteria wordt ook gekeken welke onderzoeksmethoden toegepast zijn om de 13 15 waarden te verkrijgen. Specifiek voor stabiel isotopenonderzoek achterhaalde δ C - en δ N 13 15 waarden krijgen een grotere betrouwbaarheid toegekend dan δ C - en δ N-waarden afgeleid uit AMS dateringen. Criterium 1 is het belangrijkste criterium. Monsters die niet voldoen aan dit eerste criterium en mogelijk een of meer andere criteria worden als “onbruikbaar” bestempeld. Indien monsters wel aan Criterium 1 voldoen, echter niet aan twee of meer van de overige drie criteria, worden ze ook als “onbruikbaar” gemerkt. Onbruikbare monsters zijn bij verdere analyse buiten beschouwing gelaten. Indien een monster aan slechts één van de overige drie criteria niet voldoet, wordt het monster wel geanalyseerd, echter als “minder betrouwbaar” bestempeld. In bepaalde onderzoeken zijn sommige of alle van deze criteria niet bekend, niet gepubliceerd of is de methode waarmee deze waarden achterhaald zijn te onduidelijk. Indien dit het geval is, wordt voor dit onderzoek aangenomen dat de monsters uitgekozen zijn voor hun respectievelijke onderzoek, gebaseerd op gelijkende criteria en aldus betrouwbaar genoeg zijn voor dit onderzoek.

Hoofdstuk | 2

Pagina | 15


2.3

O NDERZOEKSGEBIED Bij isotopenonderzoek naar (dis)continuïteit in voedingspatronen gedurende het neolithisatieproces in Europa wordt veelal gekeken naar de ontwikkelingen in Noord-West Europa, door een specialistische onderzoeksgeschiedenis danwel door betere conservatiekwaliteit van het materiaal. Zo ook in de publicatie van Schulting uit 1998, waarvoor isotopengegevens verzameld en geanalyseerd werden uit respectievelijk: Zuid-Zweden, (68) Denemarken, West-Schotland, Zuidwest Engeland en Wales, en de regio Brittannië, Frankrijk .

2.3.1 R E GI O ’ S Naast een bronkritische blik op deze gegevens in het licht van later onderzoek, worden met dit onderzoek de gegevens uitgebreid met meerdere gegevens uit dezelfde en andere regio’s: het onderzoek omvat isotopengegevens uit 174 archeologische vindplaatsen in Denemarken, ZuidZweden, Finland (Åland), Nederland, België, Duitsland, Frankrijk, Engeland & Wales, Schotland, Portugal, Spanje, Italië (Sicilië), Griekenland, Servië & Roemenië, Oekraïne en Noordwest-Rusland (69) (Karelia) . Deze regio’s worden in dit onderzoek gegroepeerd worden om een interregionale vergelijking mogelijk te maken.

2.3.2 D AT A S ET De samengestelde dataset voor dit onderzoek bestaat uit een totaal van 181 Mesolithische (70) danwel Neolithische vindplaatsen uit 18 verschillende landen . Van deze 181 vindplaatsen zijn er 176 vindplaatsen met geldige gegevens, welke aldus gebruikt zijn in dit onderzoek. De (71) ongeldige gegevens, beoordeeld aan de hand van de eerder geformuleerde criteria , zijn voor (72) verdere analyse achterwege gelaten. Binnen deze 176 vindplaatsen zijn een totaal aan 897 geldige isotopenmetingen in de (73) 13 database opgenomen , waarvan minimaal één AMS δ C-waarde per meting bekend is. Idealiter bevatten de isotopenmetingen echter meer gegevens; de Collageen opbrengst (Collagen 13 15 Yield), een δ CVPDB-waarde, een δ NAIR-waarde en de C:N-verhouding waarborgen de algemene betrouwbaarheid van de meting. De metingen die deze componenten bevatten krijgen in de analyse van de dataset dan ook meer betekenis. Indien beschikbaar zijn de verscheidene overige isotopenwaarden, gecalibreerde en ongecalibreerde dateringen en verdere gerelateerde feiten over de monstersook opgenomen in de dataset. Hiermee wordt getracht compleetheid en mogelijkheden voor vervolgonderzoek van de dataset te waarborgen. Dit zorgt voor een regionale verscheidenheid in de dataset aan de hand van de onderzoeksmethoden. Met deze 897 isotopenmetingen zijn een hoeveelheid van 856 minimum individuen (MNI) bekend. Bij ieder individu horen één of meerdere geldige isotopenmetingen; dit aantal is daardoor geen reflectie van de hoeveelheid menselijke botresten die daadwerkelijk op de vindplaatsen aangetroffen zijn.

68

De door Schulting behandelde regio’s zijn als clustervakken afgebeeld op Afbeelding 1. (Schulting, 1998, p.204) De in dit onderzoek behandelde regio’s zijn als clustervakken afgebeeld op Afbeelding 4. 70 Waarbij ook Wales en Engeland als twee landen gerekend worden. 71 Zie ook Paragraaf 2.2.3 Stabiele Isotopen: Correctiefactoren en kwaliteit. 72 Alle geanalyseerde vindplaatsen zijn, inclusief waar bekend geografische coördinaten, geplot op een kaart van Google Maps: http://maps.google.com/maps/ms?msa=0&msid=208871471859466209010.0004a3a0b7bfcdf9ff4ff . 73 Allen gepubliceerd in wetenschappelijke artikelen en beperkt toegankelijke archeologische databases: 69

Hoofdstuk | 2

Pagina | 16


A FBEELDING 3. D E GESELECTEERDE E UROPESE GEBIEDEN ZIJN HET ONDERZO EKSGEBIED VAN

S CHULTING (1998). T E ONDERSCHEIDEN IN : D ENEMARKEN , Z UID Z WEDEN , Z UIDWEST E NGELAND & W ALES , W EST S CHOTLAND EN F RANKRIJK (B RITTANNIË ).

A FBEELDING 4. D E GESELECTEERDE GEBIEDEN BEVATTEN ISOTOPEN GEGEVENS VOOR DEZE SCRIPTIE .

T E ONDERSCHEIDEN IN : D ENEMARKEN , Z UID Z WEDEN , F INLAND , E NGELAND & W ALES , W EST S CHOTLAND , N EDERLAND , B ELGIË , N OORD - EN Z UID D UITSLAND , W EST - EN Z UID F RANKRIJK , G RIEKENLAND , I TALIË , S PANJE , P ORTUGAL , S ERVIË & R OEMENIË , O EKRAÏNE EN N OORDWEST R USLAND (K ARELIA ).

Hoofdstuk | 2

Pagina | 17


3

S CANDINAVIË Ondanks dat de neolithisatie van Europa zich pas relatief laat in de Steentijd tot Scandinavië en Groot Brittannië heeft verspreid, is Scandinavië wel van groot belang voor neolithisatieonderzoek. Dit is met name te danken aan de kwaliteit en kwantiteit van de aanwezige vondsten en de nog aanwezige kustlijn uit het Mesolithicum en Neolithicum, welke in andere regio’s tegenwoordig onder water ligt. De onderzoeksgeschiedenis van zowel Denemarken als Zuid-Zweden naar voedingspatroon gedurende de overgang van het Mesolithicum naar het Neolithicum is dan ook zeer uitgebreid. Scandinavië geeft ons aldus een goede dataset waarmee de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum in Noord-West Europa goed te bestuderen is.

3.1

D ENEMARKEN Denemarken was een van de eerste regio’s waar stabiele isotopenonderzoek toegepast (74) werd om het voedingspatroon gedurende de neolithisatie te analyseren . Deze onderzoeken door Tauber (1981; 1986) alsook verscheidene archeologische vondsten in het gebied leken uit te wijzen dat er halverwege het Vroege Neolithicum een zeer abrupte verandering in voedingspatroon plaatsvond gedurende de neolithisatie: er werd overgegaan van een redelijk zware afhankelijkheid van marine voedingsbronnen naar een zware afhankelijkheid van terrestriale voedingsbronnen.

A FBEELDING 5. D EENSE VINDPLAATSEN DIE IN DIT ONDERZOEK GEBRUIKT ZIJN . D E OVERIGE VINDPLAATSEN ZIJN GENOEMDE DANWEL GEANALYSEERDE VINDPLAATSEN IN ONDER ANDERE F ISCHER ET AL . (2007).

■ = KUSTGEBIED - STEENTIJD VINDPLAATSEN . ● = BINNENLAND - STEENTIJD VINDPLAATSEN . ▲ = H UIDIGE MEER - EN FJORD VINDPLAATSEN . (F ISCHER ET AL ., 2007)

74

Hoofdstuk | 3

(Schulting, 1998, p.207; Tauber, 1981; 1986);

Pagina | 18

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Doordat Tauber’s isotopengegevens nooit volledig gepubliceerd zijn, bestaan er twijfels over hoe hij tot de genoemde gecalibreerde data is gekomen. Het is met name onduidelijk uit zijn gegevens of hij het marine reservoireffect wel heeft meegenomen in zijn conclusies. Ondanks deze problemen wordt Tauber’s interpretatie van een plotselinge overgang in de Deense neolithisatie alsnog vaak als geldend paradigma aangevoerd voor de neolithisatie van zuidelijk (75) Scandinavië en aldus blijft het onderzoek ook nu nog van belang . (76)

In recentere studies zijn veel nieuwe gegevens toegevoegd en daarmee wel kritische 13 14 blikken op dit onderzoek geworpen: recentere δ C-waarden met C-dateringen ondersteunen Tauber’s bevindingen grotendeels, maar brengen de grens van de Neolithicum-overgang van (77) (78) 5000 BP (3800 cal BC) naar 5200 BP (4000 cal BC) . (79)

Met het onderzoek van Fischer et al. werden naast menselijke botresten ook stabiele isotopen gemeten uit honden, herbivoren en vis uit de betreffende Deense vindplaatsen. Bot van zoetwatervis uit verschillende Vroeg Mesolithische vindplaatsen meer-bedding vindplaatsen 13 blijken een δ C waarde te hebben die verrassend gelijk is aan dat van zee vis. Aan de hand 13 15 hiervan is een model gecreëerd, gebaseerd op δ C en δ N waarden, voor de correctie van 14 (Deense) marine en zoetwater reservoireffecten in C-dateringen.

3.1.1 A N AL Y S E De Deense isotopengegevens in de dataset komen uit al deze oude en nieuwere (80) publicaties , waarbij met name onderzoek door Fischer et al. (2007) van belang is. Fischer et al. namen de isotopenmetingen uit het oude onderzoek van Tauber op in hun onderzoek en lieten waar mogelijk nieuwe metingen toepassen op dezelfde monsters en individuen. Voor dit onderzoek werden 58 vindplaatsen in Denemarken geanalyseerd, waarvan er 55 (81) vindplaatsen geldige en relatief betrouwbare gegevens bevatten . Naast deze 55 vindplaatsen bevatten 3 vindplaatsen slechts ongeldige isotopengegevens en zijn daarom buiten beschouwing gelaten: Bloksbjerg, Lundby en Ravnstrup. Van de 123 geanalyseerde isotopenmetingen zijn er (82) 115 geldige metingen, die bij totaal 104 minimum individuen horen . Deze isotopen-gegevens laten ook een relatief abrupte verandering in het voedingspatroon zien met de introductie van materiële cultuur van het Neolithicum in Denemarken, zij het meer genuanceerd.

T ABEL 2. G EMIDDELDEN EN S TANDAARDDEVIATIES VA N DE GELDIGE ISOTOPENMETINGEN VAN D ENEMARKEN , GEGROEPEERD PER PERIODE .

D13C Avg/SD

D15N Avg/SD

C:N Avg/SD

Denemarken Meso

-20,10315193

9,364285714

3,261905

N=61/48/44, MNI=52

1,794078825

1,047625

0,071666

Denemarken Neo

-15,74453035

12,80354167

3,279545

N=54/42/42, MNI=52

2,794069566

1,890052487

0,115024

75 Ook in moderne onderzoeken wordt nog met regelmaat naar het model van Tauber gerefereerd (Schulting & Richards, 2002b; Richards et al., 2003a) 76 (Richards et al., 2003a, p.288; Fischer et al., 2007, pp.2125-27; Richards & Hedges, 1999b; Smits, 2009) 77 (Tauber, 1981) 78 (Richards et al., 2003a) 79 (Fischer et al., 2007) 80 (Tauber, 1981; Tauber, 1986; Richards & Hedges, 1999b; Richards et al., 2003a; Fischer et al., 2007; Smits, 2009) 81 Deze vindplaatsen zijn allen opgenomen in Tabel 3 en afgebeeld op Afbeelding 5. 82 Zie ook Tabel 3 voor aantallen per vindplaats.

Hoofdstuk | 3

Pagina | 19


15

De δ C en δ N waarden van menselijke resten uit het Mesolithicum laten zien dat er in Denemarken geen eenduidig Mesolithisch voedingspatroon te onderscheiden valt uit isotopendata. De Mesolithische gegevens bevatten een complexe range aan isotopenwaarden (83) waarmee verscheidene voedingspatronen gedefinieerd kunnen worden , terwijl enkele Mesolithische individuen waarden hebben die volledig afwijken van deze voedingspatronen. De Neolithische voedingspatronen in deze onderzoeken zijn echter opmerkelijk uniform, 13 15 waarbij de menselijke resten wel een relatief hoge range aan δ C en δ N waarden hebben voor wat eerder gezien werd als de omslag naar volledige afhankelijkheid van terrestriaal proteïne. (84) Fischer et al. argumenteren dat deze hoge waarden op een noemenswaardige aanwezigheid van jonge herbivoren in het menselijk voedingspatroon kunnen duiden. In dit geval lijkt het echter waarschijnlijker dat marine proteïne aanwezig blijft in het voedingspatroon, zij het in mindere mate dan in het Mesolithicum. Mesolithische Vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Neolithische Vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Argus (Bank)

7

7

Aldersro

11/10/10

11

Blak II

1

1

Åkonge

6/0/0

6

Bodal K

1

1

Bjørnsholm

3

3

WAARDEN . N = AANTAL METINGEN OP MENSELIJK BOT , MNI =

Dyrholm

1

1

Bodal K

1

1

Ertebølle

2

1

Bodal (Mose)

1

1

MINIMUM INDIVIDUEN MET METINGEN .

Hedegård

1

1

Boelkilde

1

1

Holmegård (Jylland)

6/4/4

5

Dragsholm

1/0/0

1

Koelbjerg

2

1

Ferle Enge

1

1

Kongemose

1

1

Føllenslev

1

1

Korsør

3/2/2

3

Hallebygård

1

1

Køge Sønakke

1

1

Hesselbjerggård(s Mose )

1

1

Maglemosegårds Vænge

1/0/0

1

Hulbjerg

1

1

Melby

2

1

Jordløse Mose

1

1

Mullerup, Sarauws island

3/2/2

2

Kassemose

1

1

Møllegabet

1

1

Klokkehøj

3

3

Nivå

1/0/0

1

Lohals

1/0/0

1

Nivågård

1/0/0

1

Nissehøj

1

1

Norsminde

3/1/1

3

Pandebjerg

1

1

Præstelyng

1/0/0

1

Porsmose

1

1

Ringkloster

1/0/0

1

Rødhals

2/1/1

1

Rønbjerg

1/0/0

1

Sigersdal

2

2

Tingbjerggård Vest

1

1

Tagmosegård

1

1

Tybrind Vig

5

5

Trudstrupgård

2

2

Tømmerupgårds Mose

1

1

Ulkestrup Lyng

2/1/1

2

Vængesø II

3

2

Veksø Mose

2/1/1

1

Bøgebakken (II / Vedbaek)

10/9/5

6

Øgårde Boat III

1

1

Østrup (Mose)

2

2

Østrup Homo II

1

1

Vængegard

1

1

Totaal (n=29)

54/42/42

52

T ABEL 3. G EANALYSEERDE VINDPLAATSEN IN D ENEMARKEN MET GELDIGE ISOTOPEN -

Totaal (n=26)

83 84

Hoofdstuk | 3

61/48/44

52

(Richards et al., 2003a) (Fischer et al., 2007, p.2147)

Pagina | 20


A FBEELDING 6. B OT COLLAGEEN Δ 13 C EN Δ 15 N VOOR D EENSE MENSEN EN HONDEN . G EORDEND PER CULTURELE PERIODE . T = T ERRESTRIAAL M = M ARINE F = Z OETWATER . D E WAARDEN IN DE GRIJZE BALK ONDER IEDERE GRAFIEK ZIJN WAARDEN UIT O UD ONDERZO EK 13

DIE ALLEEN IN Δ C GEMETEN ZIJN EN DUS NIET 15 TE CORRELEREN ZIJN M ET Δ N. (F ISCHER ET AL .,

2007)

3.1.2 C O N C LU SI E Het isotopenbestand van Denemarken bevat gegevens die min of meer overeenkomen met (85) conclusies uit eerdere isotopenonderzoeken . Er kan worden geconcludeerd dat een sterke afhankelijkheid van marine proteïne zichtbaar is voor de Mesolithische bewoners van Denemarken vanaf het midden van het Vroege Mesolithicum, al variëert het voedingspatroon wel gedurende deze periode. Een belangrijk deel van het proteïne in de voedingspatronen van honden en mensen uit het Midden en Laat Mesolithicum is van marine origine, in vindplaatsen in het kustgebied maar ook in binnenlandse vindplaatsen. Dit resultaat lijkt te wijzen op een hoge mobiliteit tussen kust en binnenland. Gedurende het Neolithicum worden nog steeds marine voedingsbronnen gebruikt, al verschuiven de voedingspatronen van de mens zich abrupt naar een grotere afhankelijkheid van 13 15 terrestriale voedingsbronnen. Er kan door de relatief hoge δ C- en δ N-waarden uit het Neolithicum wel gesteld worden dat marine voedingsbronnen waarschijnlijk niet volledig uit het voedingspatroon verdwijnen.

85

Hoofdstuk | 3

(Tauber, 1981; Tauber, 1986; Richards et al., 2003a; Fischer et al., 2007; Richards & Hedges, 1999b; Smits, 2009)

Pagina | 21


3.2

Z UID -Z WEDEN (86)

Het Deense model van Tauber van een volledige schuwing van marine voedingsbronnen wordt veelal ook voor Zweden gebruikt aangezien agrarische vindplaatsen uit het VroegNeolithicum dit leek te ondersteunen voor heel Zuid-Scandinavië. Latere isotopenstudies wijzen echter uit dat in delen van Zuid-Zweden marine voedingsbronnen wel degelijk in gebruik blijven (87) gedurende het Neolithicum . Lidén et al. (2003) gebruiken isotopenwaarden die gemeten zijn (88) door middel van betrouwbaarder methoden dan Tauber voor Denemarken deed , en hypotheseren hiermee dat het genoemde overgangsmodel niet volledig toepasbaar is op ZuidZweden: de gegevens wijzen op een patroon van continuïteit, waarbij een marine afhankelijkheid aanwezig blijft in het voedingspatroon. Latere studies echter tonen aan dat het voedingspatroon in Zuid-Zweden veelal een doorlopend gebruik van marine voedselbronnen bevat ook in het Neolithicum. Lidén et al. (2003) proberen in hun onderzoek te beargumenteren dat het idee van een algemene diëtaire verandering van marine naar terrestriale voedselbronnen achterhaald is en er in Zweden sprake is van een geleidelijke overgang.

A FBEELDING 7. D E Z WEEDSE VINDPLAATSEN UIT DE DATASET VAN DIT ONDERZO EK . D E OVERIGE SITES WORD EN OOK GENOEMD OF ONDERZOCHT DOOR L IDÉN ET AL . 2003.

● = M ESOLITHISCHE VINDPLAATSEN , ▲ = N EOLITHISCHE VINDPLAATSEN . (L IDÉN ET AL ., 2003)

3.2.1 A N AL Y S E De isotopen-gegevens voor Zweden in dit onderzoek komen uit publicaties van Lidén (et (89) al.) , echter niet alle isotopen-metingen voldoen aan het gestelde kader van criteria voor dit onderzoek. Daardoor moeten de conclusies van Lidén et al. aan de hand van deze aanpassingen bekeken en mogelijk herzien worden. De isotopen-metingen zijn gedaan op menselijke botresten uit 8 vindplaatsen. Van de oorspronkelijk bestudeerde 10 vindplaatsen bevatten er 2 ongeldige isotopengegevens:

86

(Tauber, 1981; 1986) (Lidén, 1995; Lidén et al., 2003, p.23) 88 (Tauber, 1981; 1986) 89 (Lidén et al., 2003; Lidén, 1995) 87

Hoofdstuk | 3

Pagina | 22

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Bredgården en Evensås. Hiermee zijn slechts 17 van de 24 isotopen-metingen betrouwbaar genoeg voor verdere analyse, voor 11 minimum individuen. Het merendeel van deze metingen zijn gedateerd als Mesolithicum, terwijl voor slechts 3 Neolithische sites een enkele isotopenmeting gedaan is. De betrouwbaarheid van de overgebleven gegevens is groot, aangezien de essentiële isotopen-waarden voor al deze metingen beschikbaar zijn en binnen de gestelde criteria vallen. Naast menselijke botresten zijn ook isotopen-metingen bekend van dierlijke botten, waarvan 19 metingen uit de vindplaats Ageröd I en één meting uit Huseby Klev. De bestudeerde diersoorten zijn: witsnuitdolfijn (Lagenorhynchus albirostyis), eland (Alces alces), oeros (Bos primigenius), hond (Canis familiaris), (Europese) ree (Capreolus capreolus), grijze zeehond (Halichoerus grypus), fuut (Podiceps cristatus), wild zwijn (Sus scrofa), bruine beer (Ursus arctos). 15

13

Als alle menselijke δ N waarden tegenover de δ C waarden uitgezet worden in een grafiek, valt er een goede distributie van mogelijke voedingspatronen te zien, met een cluster van (mogelijke) terrestriale/zoetwater voedingspatronen tegenover een cluster van individuen met (90) marine voedingspatronen .

T ABEL 4. G EMIDDELDEN EN STANDAARDDEVIATIES VOOR DE ISOTOPEN - WAARDEN VAN MENSELIJK BOT VOOR DE REGIO Z UID -Z WEDEN .

T ABEL 5. A ANTAL ISOTOPEN - METINGEN EN

D13C Avg/SD

D15N Avg/SD

C:N Avg/SD

Zweden Meso

-16.7286

13.78571

3.292308

N=14

2.024997

1.990283

0.14391

Zweden Neo

-20,2

10,43333

3,4

N=3

0,08165

0,531246

0,08165

Mesolithische Vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Huseby Klev

4

2

Skateholm IV

1

1

MINIMUM AANTAL

Hanaskede

3

1

Rolfsåker

1

1

INDIVIDUEN PER SITE EN PERIODE VAN Z WEDEN .

Ageröd I

2

2

Kastanjegården

1

1

Uleberg

1

1

Alby, Öland

4

2

Totaal (n=5)

14

8

Totaal (n=3)

3

3

A FBEELDING 8. E EN PLOT VAN DE Δ 15 N WAARDEN 13 VERSUS DE Δ C WAA RDEN VOO R ALLE MENSELIJKE EN DIERLIJKE RESTEN UIT DE BESTUDEERDE VINDPLAATSEN .

(L IDÉN ET AL ., 2003)

90

Zie Afbeelding 8. Een plot van de δ15N waarden versus de δ13C waarden voor alle menselijke en dierlijke resten uit de bestudeerde vindplaatsen. Afbeelding 8. De (mogelijke) terrestriale/zoetwater voedingspatronen bevinden zich rechts bovenin en de marine voedingspatronen zijn links onderin de grafiek.

Hoofdstuk | 3

Pagina | 23


Bij het bepalen van de snelheid van neolithisatie in Zweden is het van belang de 14 isotopenwaarden uit te zetten tegen C-dateringen van de betreffende individuen waar deze bekend zijn. Uit Afbeelding 9 blijkt dat de Mesolithische en de Neolithische monsters over het gehele tijdsbestek van de twee perioden verdeeld zijn en geen eenduidig voedingspatroon per periode laten zien. Zo is de Mesolithische vindplaats Ageröd I te vinden in de hoek van het terrestriale voedingspatroon, en de Neolithische vindplaats Västerbjers te vinden in de hoek van het marine voedingspatroon. Hieruit valt te interpreteren dat er geen duidelijke diëtaire overgang van het Mesolithicum naar het Neolithicum te achterhalen is uit de isotopen-gegevens van Zuid-Zweden.

A FBEELDING 9. E EN PLOT VAN DE Δ 1 3 C EN Δ 1 5 N 14 WAARDEN TEGEN DE GECALIBREERDE C DATERINGEN VAN DE Z WEEDSE GEGEVENS . B OVEN : Δ 13 C O NDER : Δ 1 5 N (L IDÉN ET AL ., 2003)

3.2.2 C O N C LU SI E De Zweedse isotopen-gegevens wijzen uit dat er in plaats van een overgang van maritime naar terrestriale voedingsbronnen juist een hoge diëtaire diversiteit is in de Mesolithische en ook in de Neolithische samples.

Hoofdstuk | 3

Pagina | 24


3.3

F INLAND (Å LAND ) De neolithisatie van Finland betreft een andere situatie dan de rest van Scandinavië. Bij het begin van het Neolithicum in Finland komen aardewerken voorwerpen in gebruik, echter lijkt het voedingspatroon relatief stabiel afhankelijk te blijven van jagen en verzamelen. Uit archeologische vondsten valt op te maken dat zowel gedomesticeerde dieren als akkerbouw van gedomesticeerde granen gedurende een lange periode niet danwel zeer weinig voorkwamen in (91) Finland . Pas tijdens de laatste eeuwen van het Neolithicum lijken agrarische leefwijzen door te dringen tot in het land. Door een analyse van isotopenwaarden van de Jettböle vindplaats op (92) Åland, kan deze hypothese mogelijk onderbouwd worden .

A FBEELDING 10. L OCATIE VAN Å LAND EN DE SITE VAN J ETTBÖLE . (G ÖTHERSTRÖ M ET AL ., 2002, P .46)

3.3.1 A N AL Y S E De geanalyseerde isotopen-gegevens die tot Finland behoren komen allen uit de vindplaats 13 Jettböle. Er zijn slechts 3 δ C-waarden bekend, van minimaal 2 individuen. De waarden zijn relatief uniform, variërend tussen -14.8 tot -15.9. Deze waarden zijn kenmerkend voor een sterke afhankelijkheid van marine voedingsbronnen binnen het menselijk dieet. 13

Naast de menselijke isotopen-metingen zijn ook drie metingen met ook slechts de δ Cwaarden toegepast op contemporain bot van eland (Alces alces). De waarden van deze dieren zijn vergelijkbaar met de twee isotopen-metingen van eland uit Zweden.

T ABEL 6. G EMIDDELDE EN STANDAA RDDEVIATIE VOOR DE MENSELIJKE ISOTOPENWAARDEN VAN F INLAND .

T ABEL 7. H OEVEELHEID ISOTOPENMETINGEN

δ13C Avg/SD Finland Neo

-15,3333

N=3

0,449691


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Jettböle

3

2

Totaal (n=1)

3

2

VAN MENSELIJK BOTMATERIAAL EN MINIMUM INDIVIDUEN VOOR

F INLAND .

91 92

Hoofdstuk | 3

(Götherström et al., 2002, p.53) (Lidén et al., 1995; Götherström et al., 2002, p.53)

Pagina | 25


3.3.2 C O N C LU SI E 13

Aan de hand van de δ C-waarden uit Jettböle kan de hypothese dat Finland pas laat in het Neolithicum agrarische invloeden krijgt worden onderbouwd, aangezien unaniem uit deze waarden blijkt dat er in de Neolithische resten sprake is van een afhankelijkheid van marine proteïnen.

3.4

A NALYSE Z UID -S CANDINAVIË Onderzoek in Denemarken wijst uit dat pas halverwege het Vroeg-Neolithicum er een contrast te zien is tussen eerdere marine waarden en latere terrestriële waarden. Dit beeld werd gedefinieerd in oude onderzoeken, en vervolgens geprojecteerd op geheel Zuid-Scandinavië. Waar de recente isotopen-onderzoeken van Denemarken het beeld van plotselinge veranderingen in voedingspatroon bevestigen, wordt deze hypothese voor Zuid-Zweden ontkracht. Zuid-Zweden laat een patroon van continuatie zien, waar de marine waarden aanwezig blijven in de voedingspatronen na de overgang tot Neolithicum. De Finse site Jettböle op Åland is een geval apart, aangezien Finland een ander neolithisatieproces lijkt te hebben dan overig Zuid-Scandinavië. Isotopen-waarden impliceren een sterke afhankelijkheid van marine voedingsbronnen gedurende het Neolithicum.

Hoofdstuk | 4

Pagina | 26


4

G ROOT B RITTANNIË Al is er veel initiatief naar onderzoek van het neolithisatieproces in Groot Brittannië, zal een dergelijke analyse altijd beperkt blijven doordat de vroegere Atlantische kustlijn in Zuid(93) Brittannië niet meer aanwezig is . Het lancune dat dit probleem veroorzaakt beperkt zich met name tot de Mesolithische bewoning van de regio, waardoor vergelijkend onderzoek met betrekking tot voedingspatroon moeilijk is. Tot voor kort waren slechts enkele Schotse Mesolithische vindplaatsen bekend, (94) tegenwoordig is dit uitgebreid met enkele vindplaatsen in Wales . Aangezien Scandinavië en Frankrijk deze kustlijn nog wel (deels) behouden, vormden eerder in de onderzoeksgeschiedenis de Mesolithische vindplaatsen uit dat gebied een model voor Noordwest Europese Mesolithische (95) vindplaatsen .

4.1

E NGELAND & W ALES Doordat er uit Engeland slechts Neolithische vindplaatsen bekend zijn en er maar enkele Mesolithische vindplaatsen uit Wales bekend zijn, wordt in neolithisatieonderzoek veelal gekeken naar geheel Groot Brittannië. Oude archeozoölogische en –botanische onderzoeken leken uit te wijzen dat de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum zich geleidelijk voltrok, echter isotopenanalyses brachten een ander beeld naar voren.

A FBEELDING 11. L OCATIES VAN ALLE IN DIT ONDERZO EK GEANALYSEERDE

M ESOLITHISCHE EN N EOLITHISCHE VINDPLAATSEN IN W ALES EN E NGELAND . (G OOGLE M APS )

93

(Schulting & Richards, 2002a, p.1011) (Schulting & Richards, 2002a; Richards & Hedges, 1999a) 95 (Schulting, 1998) 94

Hoofdstuk | 4

Pagina | 27


Voor zover mogelijk worden verschillende methoden voor het verkrijgen van isotopenwaarden uit radioactieve en stabiele isotopenonderzoek binnen Engeland en Wales gecombineerd, en resultaten lijken uit te wijzen dat dergelijk onderzoek inderdaad potentieel (96) heeft voor neolithisatieonderzoek . Uit oude analyses van isotopenwaarden uit slechts het Engelse Neolithicum blijkt dat deze periode een zeer sterke terrestriale voedingsbron(97) afhankelijkheid heeft, danwel inleidt . Latere onderzoeken combineren deze gegevens met de Mesolithische data uit Wales, zodat er een theorie gevormd kan worden over de mate van (98) neolithisatie in deze regio .

4.1.1 A N AL Y S E De isotopen-gegevens van Engeland en Wales zijn zeer variërend van kwaliteit en betrouwbaarheid. Geen van de gegevens heeft een gepubliceerde collageen opbrengst en bij alle 13 Neolithische gegevens uit Engeland en Wales zijn slechts δ CAMS-waarden gepubliceerd. De isotopen-metingen zijn toegepast op menselijke botresten uit 32 sites. Er zijn 102 isotopenmetingen in de dataset van dit onderzoek opgenomen, waarvan 15 metingen (voor 14 minimum individuen) uit 3 sites in Wales gedateerd zijn tot het Mesolithicum (ca. 9000-5200 BP). De overige 86 Vroeg-Neolithische metingen (86 minimum individuen) komen uit 29 sites in Wales en Engeland. Bij filtering van de gegevens blijken vijf Mesolithische waarden uit één vindplaats en één (99) Neolithische waarde uit een andere vindplaats niet aan Criterium 2 te voldoen, zijnde: vijf waarden uit Potter’s Cave en één waarde uit Ogof-yr-Benlog. Deze waarden kunnen echter op geen van de andere drie criteria beoordeeld worden, waardoor de stelling van Schulting & (100) Richards dat deze C:N-verhoudingen wel “binnen acceptabele grenzen” liggen als voldoende validering voor de metingen wordt beschouwd.

T ABEL 8. G EMIDDELDEN EN S TANDAARDDEVIATIES VAN ISOTOPEN WAARDEN VOO R E NGELAND & W ALES PERPERIODE ( BOVEN ) EN SUBPERIODE ( ONDER ).

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

Wales Mesolithicum (?)

-17.35666667

12.34666667

3.093333

N=15, MNI=14

2.031737078

2.459503112

0.279205

Engeland & Wales Neolithicum

-20.91025641

9.188888889

3.088889

N=87/9/9, MNI=87

0.677777239

0.47887471

0.185259

13

15

δ C Avg/SD

δ N Avg/SD

C:N Avg/SD

Engeland Neolithicum

-20.92786885

-

-

N=61/0/0, MNI=61

0.669507073

-

-

Wales Neolithicum (incl. Vroeg)

-20.84705882

9.188888889

3.088889

N=26/9/9, MNI=26

0.703033467

0.47887471

0.185259

Wales Vroeg Neolithicum

-20.225

-

-

N=4, MNI=4

0.66473679

-

-

96

(Schulting & Richards, 2002a) (Richards & Hedges, 1999b, p.893) 98 (Schulting & Richards, 2002a, p.1023; Richards et al., 2003b, p.336) 99 De C:N-verhouding, welke de integriteit van het collageen beoordeelt. Zie ook Paragraaf 2.2.3 Stabiele Isotopen: Correctiefactoren en kwaliteit. 100 (Schulting & Richards, 2002a, p.1013) 97

Hoofdstuk | 4

Pagina | 28

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 De 15 Mesolithische isotopen-metingen zijn niet allen met zekerheid tot het Mesolithicum 14 gedateerd; slechts 9 van deze 14 minimum individuen zijn steekproefsgewijs C AMS-gedateerd 13 als Mesolithisch, en de overige gegevens met duidelijk lagere δ C-waarden worden door (101) Schulting & Richards als Neolithicum bestempeld . Deze conclusie wordt getrokken aan de hand van het argument dat deze meer terrestriële waarden “overeenkomen met het algemene beeld van West-Europa als onderzocht door Tauber (1981; 1986)” duidelijk van een latere periode moeten zijn. Aangezien de isotopen-gegevens van Tauber recentelijk regelmatig zijn ontkracht danwel genuanceerd voor verschillende regio’s van West-Europa, kan dit argument gezien worden als weinig steekhoudend.

T ABEL 9. H O EVEELHEDEN


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Daylight Rock (Cave)

2

2

Kendrick's Cave

1/0/0

1

Ogof-yr-Ychen

7

6

Little Hoyle Cave

4/0/0

4

Potter's Cave

6

6

Nanna's Cave

8

8

Ogof-yr-Benlog

1

1

Parc le Breos Cwm

10/0/0

10

Pontnewydd Cave

1/0/0

1

Spurge Hole Cave

1/0/0

1

Totaal Wales (n=7)

26/9/9

26

ISOTOPENWAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN VOOR W ALES .

Totaal Wales (n=3)

15

14

(102)

Richards et al. (2003b, p.366) laten reeds in een grafiek zien dat in het Mesolithicum van 13 geheel Groot Brittannië wel degelijk lage (‘terrestriële’) δ C-waarden gevonden zijn, al zijn deze dateringen niet op reservoireffect gecorrigeerd. Daarnaast blijkt uit dit onderzoek dat in veel delen van West-Europa het voedingspatroon van het Mesolithicum veelal gedefinieërd wordt als (103) veelzijdig . Deze veelzijdigheid zal aldus in dit onderzoek aangenomen worden als de Noordwest-Europese standaard, waar het vindplaatsen met reeds (deels) als Mesolithisch 14 gedateerde resten betreft, tot er C AMS-dateringen op de betreffende botresten toegepast worden of een andere wijze van datering van de vindplaats is om het tegendeel te bewijzen. Het Neolithische aandeel van de dataset is afkomstig uit verschillende contexten, waaronder causewayed enclosures, kamer-tombes, grotten en losse vondsten, welke zich in het kustgebied (104) en in het binnenland bevinden . Het feit dat het merendeel van de individuen gevonden in het binnenland in ‘elite’ omstandigheden aangetroffen werd zou de verhoudingen tussen de resten kunnen hebben vertekend, al zijn Richards et al. van mening dat de resultaten uit alle contexten (105) unaniem zijn; zij gaan er van uit dat klasseverschillen niet de gegevens vertekend hebben .

101

(Schulting & Richards, 2002a, p.1015) Deze grafiek is in dit onderzoek opgenomen als Afbeelding 12. Zoals onder andere in Zweden, zie voorgaande Paragraaf 3.2 Zuid-Zweden. 104 Onder kustgebied wordt in geheel Groot Brittannië “binnen 10 km van de contemporaine kustlijn” verstaan. 105 (Richards et al., 2003b) 102 103

Hoofdstuk | 4

Pagina | 29


T ABEL 10. A ANTALLEN ISOTOPEN - METINGEN EN MINIMUM INDIVIDUEN V OOR E NGELAND .


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Ascott-Under-Wychwood

3/0/0

3

Barrow Hills

1/0/0

1

Bob's Cave

1/0/0

1

Cresswell Crags

1/0/0

1

Dorchester(-on-Thames)

1/0/0

1

Hambledon Hill

9/0/0

9

Haywood Cave

1/0/0

1

Hazleton

8/0/0

8

Kemptown Man Skull

1/0/0

1

King Arthur's Cave

1/0/0

1

Lambourn

3/0/0

3

Maiden Castle

2/0/0

2

Markland Grips

2/0/0

2

Millbarrow

4/0/0

4

Ossom's Cave

1/0/0

1

Preston Docks

10/0/0

10

Redlands Farm

2/0/0

2

Robin Hood Cave

1/0/0

1

West Kennet

3/0/0

3

Whitwell Long Cairn

3/0/0

3

Willington

1/0/0

1

Windmill Hill

2/0/0

2

Totaal Engeland (n=22)

61

61

Uit de dataset blijkt dat er zich met de transitie van het Mesolithicum naar het Neolithicum 13 een patroon van verandering in δ C-waarden voordoet, waarbij het Mesolithicum een gedeeltelijke afhankelijkheid van marine voedingsbronnen laat zien. Afbeelding 12 toont aan dat met de gecombineerde isotopen-gegevens van Groot Brittannië, het merendeel van individuen die in het kustgebied leefden in het Mesolithicum een middelmatig tot sterk marine isotoop 13 signal hebben (voor vier mensen uit twee binnenlandse vindplaatsen, gemiddelde δ C = -19.6 ± 13 0.8; voor vijftien mensen uit acht vindplaatsen in kustgebieden, gemiddelde δ C = -16.2 ± 2.8). Hierbij worden de Mesolithische isotopen-gegevens van Wales en Schotland niet individueel onderscheiden; dit geeft een vertekend beeld van de Mesolithische waarden. Zo bevinden de 13 δ C-waarden van alle met zekerheid Mesolithische metingen uit Wales in de dataset van dit onderzoek zich tussen -14 en -18, terwijl de waarden van Schotland variëren tussen -12 en (106) 16 . Daarnaast laat de afbeelding zien dat alle Neolithische resten een sterk terrestriaal isotoop 13 signaal hebben (voor 99 mensen uit 25 binnenlandse vindplaatsen, gemiddelde δ C = -20.7 ± 13 0.7; voor 68 individuen uit 19 vindplaatsen uit kustgebieden, gemiddelde δ C = -20.8 ± 0.7).

106

Hoofdstuk | 4

Zie voor de Schotse Mesolithische waarden van Oronsay ook Afbeelding 14 & Afbeelding 15.

Pagina | 30


A FBEELDING 12. Δ 1 3 C VP DB - VERHOUDINGEN EN 14 ONGECALIBREERDE C AM S - DATERINGEN VAN 183 ONDERZOCHTE M ESOLITHISCHE EN N EOLITHISCHE MENSEN RESTEN VAN VINDPLAATSEN UIT KUSTGEBIEDEN EN BINN ENLAND VAN G ROOT

B RITANNIË : EEN DEEL VAN DE GEGE VENS VAN E NGELAND , W ALES EN S CHOTLAND SAMENGEVO EGD . ... = RELATIEF PLOTSELINGE VERANDERING (?), 5200 BP ( CA . 4000 CAL BC),

□ = VINDPLAATSEN BINNEN 10 KM VAN DE CONTEMPORAINE KUSTLIJN ,

X = BINNENLANDSE VINDPLAATSEN (R ICHARDS ET AL ., 2003 B , P .366)

4.1.2 C O N C LU SI E Uit deze combinatie van de isotopenwaarden van het Engelse Neolithicum en de Mesolithische sites in Wales blijkt dat in het Mesolithicum een gemiddelde tot sterke afhankelijkheid van maritime voedingsbronnen was. Er valt een schijnbaar abrupte verandering 13 in de δ C-verhoudingen te zien rond 5200 BP (± 4000 cal BC, de gestippelde lijn in Afbeelding 13 14 12Afbeelding 12. δ CVPDB-verhoudingen en ongecalibreerde CAMS-dateringen van 183 onderzochte Mesolithische en Neolithische mensenresten van vindplaatsen uit kustgebieden en binnenland van Groot Britannië) van een voedingspatroon bestaande uit marine voedsel tot één die gedomineerd word door terrestriaal proteïne. Deze datering komt overeen met de start van het Neolithicum in Groot Britannië. De verandering lijkt zich gelijktijdig voor te doen in de kustgebieden en bij binnenlandse individuen. Door onzekerheden betreffende de grootte van het marine reservoireffect op Britse 14 dateringen, zijn de CAMS-dateringen behorende bij de isotopen-gegevens van Engeland en (107) Wales niet hiervoor gecalibreerd ; wel hypotheseren Richards et al. dat dateringen met 13 (108) gerelateerde marine δ C-waarden van ca. -12‰ gecorrigeerd zouden moeten worden met ongeveer 400 jaar BP. Met deze regionale gegevens kan bevestigd worden dat er in Engeland en Wales sprake lijkt te zijn van een relatief abrupte overgang van marine voedingsbronnen naar terrestriale (109) voedingsbronnen gedurende het neolithisatieproces . Dit spreekt het idee van een geleidelijke overgang en geleidelijke domesticatie van planten en dieren tegen. Marine voedingsbronnen lijken, om welke reden dan ook, amper meer gebruikt te worden vanaf het begin van het Neolithicum. Deze conclusies kunnen vergeleken worden met de resultaten uit Denemarken,

107

(Richards et al., 2003b) De ‘typische’ marine waarde van ca. -12‰ is afgeleid uit de model-voedingspatronen van Schulting (1998) en Richards & Hedges (1999b). Zie ook Paragraaf 2.2.2 Stabiele isotopen. 109 (Schulting & Richards, 2002a, p.1023; Richards et al., 2003b, p.336) 108

Hoofdstuk | 4

Pagina | 31

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 welke ook een scherpe overgang in dietaire gewoonten van mensen tussen het Mesolithicum en (110) het Neolithicum laten zien rond dezelfde periode .

110

Hoofdstuk | 4

(Tauber, 1981; Tauber, 1986; Richards et al., 2003a)

Pagina | 32


4.2

S CHOTLAND Ook in de regio van Schotland beperkt het onderzoek naar neolithisatie zich tot een redelijk aantal Neolithische vindplaatsen en slechts weinig vindplaatsen uit de latere periode van het (111) Mesolithicum aan de westkust van Schotland . Dit ondanks dat de Atlantische kustlijn van dit gebied hier nog wel aanwezig is. Vaak wordt analyse van de Schotse data gecombineerd met de overige data van Groot Brittannië. Al is hier sprake van een kleine hoeveelheid vindplaatsen, de verspreiding van Groot Brittannië is zodanig dat het voor dit onderzoek toch van belang lijkt om deze resten individueel voor de regio Schotland te analyseren. De voedingspatronen van Mesolithische populatie van Oronsay lijken volgens conclusies in oude en recente isotopenonderzoeken overeenkomstig met die van de Mesolithische resten uit (112) Wales: het voedingspatroon lijkt volledig afhankelijk van marine voedingsbronnen , echter Paragraaf 4.1 Engeland & Wales heeft reeds een nuancering in deze analyse aangetoond. Met dit (113) onderzoek zijn ook enkele Neolithische resten in beschouwing genomen .

A FBEELDING 13. M ESOLITHISCHE EN N EOLITHISCHE VINDPLAATSEN AAN DE WESTKUST VAN S CHOTLAND , GENOEMD DOOR S CHULTING & R ICHARDS (2002 B , P .150).

111 (Richards & Hedges, 1999a; Richards & Hedges, 1999b; Richards & Mellars, 1998; Richards et al., 2001; Schulting & Richards, 2002b) 112 (Richards & Mellars, 1998) 113 (Schulting & Richards, 2002b)

Hoofdstuk | 4

Pagina | 33


4.2.1 A N AL Y S E De dataset van Schotland bevat 39 betrouwbare isotopen-metingen uit 7 Mesolithische en Neolithische vindplaatsen, allen afkomstig van volwassenen of adolescenten. Twee overige metingen waren in bronpublicaties reeds als onbruikbaar verklaard wegens een te lage collageen (114) opbrengst . Van deze 39 metingen betreffen er 6 het Mesolithicum (voor 6 minimum individuen), afkomstig uit twee sites op het Schotse eiland Oronsay. Deze waarden lijken allen betrouwbaar te zijn, afgaande op een validatie voor Criterium 2, alsook Criterium 1 voor twee (115) van de metingen . De overige 33 Neolithische metingen (voor 32 minimum individuen) kunnen opgesplitst worden in mate van betrouwbaarheid: 13 van deze metingen kunnen slechts voor Criterium 2 gevalideerd worden, terwijl de overige 20 metingen slechts over minder betrouwbare 13 δ CAMS-waarden beschikken. De Mesolithische vindplaatsen op het eiland Oronsay, genaamd Cnoc Coig en Caisteal nan Gillean II, behoren allemaal thuis in het Laat-Mesolithicum. Bij nadere beschouwing van de 13 isotopen-gegevens hebben de voedingspatronen zeer sterke maritime invloeden (δ C = -13.21 ± 13 1.33), veel sterker dan de (met zekerheid) Mesolithische isotopen-gegevens van Wales (δ C = 18.73 ± 2.41). Dit grote verschil is een opmerkelijk gegeven, wat een ander beeld van het Britse Mesolithicum laat zien dan alle publicaties aangaande isotopenonderzoek van Groot (116) Brittannië . δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

T ABEL 11. G EMIDDELDEN EN

Schotland (Laat) Mesolithicum

-13.2083

15.33333

3.066667

STANDAARDDEVIATIES VOOR DE ISOTOPEN - WAARDEN VAN

N=6, MNI=6

1.329917

0.901234

0.074536

S CHOTLAND .

Schotland Neolithicum

-21.2848

9.273077

3.2

N=33/13/13, MNI=32

0.701674

0.400776

0.11094

T ABEL 12. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN PER SITE IN S CHOTLAND .


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Cnog Coig, Oronsay

5

5

Carding Mill Bay (CMB)

10

10

Caisteal nan Gillean II, Oronsay

1

1

Crarae

3

2

Raschoile Cave, Oban

14

14

An Corran, Skye

2

2

Creag nan Uamh Caves

4

4

Totaal (n=5)

33

32

Totaal (n=2)

6

6

Afbeelding 14 laat voor de vier duidelijkst verschillende Schotse vindplaatsen (Carding Mill Bay, Crarae en de twee Oronsay vindplaatsen Cnog Coig en Caisteal nan Gillean II) het verschil in isotopen tussen de aan de ene kant het Mesolithische marine-gebaseerde voedingspatroon en aan de andere kant het Neolithische terrestriëel-gebaseerde voedingspatroon zien. De sterk geclusterde groep waarden van Carding Mill Bay en Crarae wijst volgens Schulting & Richards (2002b, p.157) sterk op een homogeen voedingspatroon met een minimale afhankelijkheid van marine voedingsbronnen. 114

(Schulting & Richards, 2002b, p.156) De twee losse metingen betreffen Carding Mill Bay monsters, welke ook door Richards et al. (2001) onderzocht zijn; Zie ook Paragraaf 2.2.3 Stabiele Isotopen: Correctiefactoren en kwaliteit. 116 (Richards & Hedges, 1999a; Richards & Hedges, 1999b; Richards & Mellars, 1998; Richards et al., 2001; Schulting & Richards, 2002b) 115

Hoofdstuk | 4

Pagina | 34


Zoals in Afbeelding 15. Een compilatie van (recentelijke) C-dateringen op menselijk 13 botcollageen van vindplaatsen uit heel Schotland. Afbeelding 15 te zien is worden δ C -waarden hoger dan -19‰ zelden aangetroffen bij isotopen-onderzoek in Schotland en vallen dergelijke waarden slechts met uitzondering van Oronsay in de laatste 2000 jaar BP, toen schijnbaar het gebruik van marine voedselbronnen weer terug kwam.

A FBEELDING 14. P LOT VAN STABIELE KOO LSTOF EN STIKSTOF WAARDEN VOO R MENSELIJKE EN DIERLIJKE RES TEN UIT

O RONSAY , C ARDING M ILL B AY EN C RARAE (S CHOTLAN D ). G EMIDDELDEN VOOR “ SAITHE ”, “ COD ” EN “ SHELLFISH ” KOMEN UIT G EORGES B ANK , AAN DE OOSTKUST VAN N OORD -A MERIKA (F RY , 1988). (S CHULTING & R ICHARDS , 2002 B , P .157)

A FBEELDING 15. E EN COMPILATIE VAN ( RECENTELIJKE )

14

C-

DATERINGEN OP MENSEL IJK BOTCOLLAGEEN VAN VINDPLAATSEN UIT HEEL S CHOTLAND . (S CHULTING & R ICHARDS , 2002 B , P .166)

4.2.2 C O N C LU SI E Een van de belangrijkste conclusies die uit het onderzoek naar voren komt is dat na het begin van het Neolithicum en tot het (ongecalibreerde) jaar 2000 BP zeer weinig onderzochte individuen enige aanwijzing laten zien van het gebruik van marine proteïne als een significant 13 deel van hun voedingspatroon. Hoewel de recentelijkere δ C waarden in Afbeelding 15 geen belangrijke invloed hebben op de discussie over de overgang tussen Mesolithicum en Neolithicum, benadrukken ze wel de uitzonderlijke afhankelijkheid van marine voedselbronnen van de Mesolithische populatie van Schotland. Hoofdstuk | 4

Pagina | 35

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 De voedingspatronen van Mesolithische populatie van Oronsay lijken net als oude conclusies, ook in recentelijke isotopenonderzoeken overeenkomstig met die van de Mesolithische mensen in Wales: er lijkt een volledige afhankelijkheid van marine (117) voedingsbronnen te zijn . De Neolithische vindplaatsen van Schotland lijken daarbij een (118) volledige afhankelijkheid van terrestriale voedingsbronnen te tonen in isotopenwaarden , al tonen Richards et al. (2001) aan dat deze terrestriale voedingsbronnen sterke marine invloeden bevatten. Dit benadrukt de interpretatie van een relatief snelle omslag in voedingspatroon in deze regio.

4.3

A NALYSE G ROOT B RITTANNIË Voor geheel Groot Brittannië lijkt een eenduidig beeld te bestaan: een van een relatief abrupte verandering met het begin van het Neolithicum, waarbij de variatie aan marine voedingspatronen na het neolithisatieproces niet meer aanwezig waren. Hierbij lijkt wel een periode van geleidelijke diëtaire verandering aan vooraf te gaan, waarbij Mesolithische voedingspatronen langzaamaan minder afhankelijk werden van marine voedingsbronnen.

117 118

Hoofdstuk | 4

(Richards & Mellars, 1998; Schulting & Richards, 2002b) (Richards & Hedges, 1999a)

Pagina | 36


5

D E B ENELUX De Benelux is de eerste in dit onderzoek behandelde regio die niet reeds deels door Schulting (1998) geanalyseerd werd, aangezien er toen nog geen gepubliceerde isotopenonderzoeken naar voedingspatronen gedurende het neolithisatieproces beschikbaar waren.

5.1

B ELGIË In België zijn een groot aantal vondsten uit het Mesolithicum en Neolithicum aangetroffen, echter is er tot nog toe weinig relaterend aan voedingspatroon gedurende de neolithisatie onderzocht doordat er weinig puur archeozoölogische en –botanische analyses op toe te passen zijn. Er zijn wel relatief veel menselijke resten uit Mesolithicum danwel Neolithicum gevonden, waardoor stabiele isotopenonderzoek een uitkomst is voor neolithisatieonderzoek in deze regio. In het verleden zijn wel studies toegepast die aanwezen dat zich microscopische beschadigingen voordeden op het tandglazuur van Midden-Neolithische individuen dankzij consumptie van (119) vis . Isotopen-onderzoek is pas in 2007 op grotere schaal op vindplaatsen in de Maasvallei (120) (121) toegepast , en lijkt de conclusie van dit oudere onderzoek te ondersteunen .

A FBEELDING 16. E EN KAART VAN DE OOK VOOR DIT ONDERZO EK GEANALYSEERDE VINDPLAATSEN IN DE M AAS V ALLEI IN B ELGIË . K AART A : V ROEG M ESOLITHISCHE VINDPLAATSEN . K AART B: M IDDEN /L AAT N EOLITHISCHE VINDPLAATSEN . (B OCHERENS ET AL ., 2007, P .14)

119

(Semal et al., 1999) (Bocherens et al., 2007, p.11) 121 (Bocherens et al., 2007, p.19) 120

Hoofdstuk | 5

Pagina | 37

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Bij nadere analyse van het menselijk botmateriaal wordt duidelijk dat er zich een lancune aan vondsten bevindt voor de periode van Midden-Mesolithicum tot Midden-Neolithicum. Dit maakt het achterhalen van de snelheid van neolithisatie in het gebied nagenoeg onmogelijk, al laten resultaten wel een sterk verschil tussen Mesolithische en Neolithische isotoopwaarden zien. Belgische onderzoekers beargumenteren dat ondanks de lange tussenperiode, isotopenwaarden uit het Oud-Mesolithicum en het Midden-/Laat-Neolithicum wel van waarde zijn voor neolithisatieonderzoek doordat zij het uiteindelijke resultaat van (dis)continuïteit in (122) 15 voedingspatroon laten zien . Uit de onderzoeksresultaten lijken ook verschillen in δ Nwaarden voor het Midden- en Late Neolithicum naar voren te komen. Dit laat volgens Bocherens et al. (2007) een verandering zien van met name terrestriale (wild) voedselbronnen, tot een grote toename van zoetwater bronnen met toevoeging van gedomesticeerde dieren. In de loop van het Neolithicum neemt het gebruik van zoetwater bronnen echter af tot een verwaarloosbaar percentage in het voedingspatroon.

5.1.1 A N AL Y S E Voor de representatie van België in de dataset zijn de 27 vindplaatsen in de Belgische (123) Maasvallei gebruikt . Uit deze vindplaatsen werden 96 isotopen-metingen toegepast op menselijke botresten verspreid in de Maasvallei, die allen voldoende collageen opbrengst, percentage koolstof en stikstof bevatten en een geldige koolstof-stikstof verhouding hebben om (124) aan de vier criteria van dit onderzoek te voldoen .Iedere van de Mesolithische vindplaatsen bevat één tot tien gevonden menselijke begravingen, terwijl er één tot bijna 60 begravingen in de 66 Neolithische vindplaatsen gevonden zijn.

T ABEL 13. G EMIDDELDEN EN S TANDAARDDEVIATIES VA N ISOTOPEN - METINGEN UIT B ELGIË , PER ( SUB ) PERIODE . B OVEN : ALLE WAARDEN . O NDER : ALLEEN VOLWASSENEN .

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

België Oud-Mesolithicum

-20.54333333

9.607666667

3.203333333

N=30, MNI=30

0.487636021

0.52836656

0.054670732

België Midden-Neolithicum

-21.17272727

10.42

3.236363636

N=11/10/11, MNI=11

0.241551459

0.789683481

0.106794001

België Midden/Laat-Neolithicum

-21.13636364

9.090909091

3.163636364

N=11, MNI=11

0.136666331

0.409998992

0.048104569

België Laat-Neolithicum

-20.96818182

9.411363636

3.231818182

N=44, MNI=44

0.34822454

0.667837728

0.076195703

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

België Oud-Mesolithicum Volwassenen

-20.5

9.6

-

N=26, MNI=26

0.4

0.5

-

België Midden-Neolithicum Volwassenen

-21.2

10.4

-

N=8/7/8, MNI=8

0.2

0.8

-

België Midden/Laat-Neolithicum Volwassenen

-21.1

9

-

N=4, MNI=4

0.1

0.2

-

België Laat-Neolithicum Volwassenen

-21

9.3

-

N=35, MNI=35

0.3

0.5

-

122

(Bocherens et al., 2007, pp.10-11) (Bocherens et al., 2007) 124 (Bocherens et al., 2007, p.13) 123

Hoofdstuk | 5

Pagina | 38

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 ABEL

14. A ANTALLEN ISOTOPEN - METINGEN EN MINIMUM B ELGIË .

INDIVIDUEN PER SITE VOOR


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Loverval (Cave D5)

2

2

Autours Rock Shelter

5

5

Margaux Cave

9

9

Les Awirs, Engis Cave

1

1

Bois Laiterie Cave

3

3

Waulsort, Q Cave

2

2

Cave of Claminforge

1

1

Waulsort, AB Cave

1

1

Lombeau Cave

3

3

Hastière, L Cave

1

1

Autours Rock Shelter

8

8

Hastière, B Cave

1

1

Petit-Ri Cave

1

1

Spiennes Flint Mine

1

1

Burin Cave

3

3

Cave of Maurenne

10

10

Ambre Cave

6

6

Jausse Cave

5

5

PJ Cave

10

10

Hastière, Fanfan cave

1

1

Hastière, M Cave

7

7

Hastière, "Garçon" (boy) cave Hastière, Cemetery

2

2

2

2

Hastière, Small Cave

3

3

Waulsort, Y Cave

2

2

Waulsort, O Cave

2

2

Felix Cave

4

4

Totaal (n=19)

66

66

Totaal (n=8)

30

30

Een deel van deze 96 metingen zijn gedetermineerd als kinderen, welke afwijkende isotopen-waarden kunnen hebben doordat de isotopen niet ca. 10 jaar aan voedingspatroon (125) hebben opgebouwd . Hier houden Bocherens et al. in hun publicatie wel rekening mee; naast gepubliceerde gemiddelden en standaarddeviaties per site en (sub)periode, zijn ook gemiddelden en standaarddeviaties voor alleen de als volwassene gedetermineerde resten (126) berekend . Een totaal van 30 isotopen-metingen zijn van Mesolithische botresten van 30 minimum individuen, terwijl 66 isotopen-metingen afkomstig zijn van Neolithische botresten van 66 minimum individuen. Van de 30 Mesolithische individuen zijn er 26 volwassenen, net als 47 van de 66 Neolithische individuen. De Neolithische resten worden opgedeeld in drie sub-perioden, zijnde Midden-Neolithicum, Midden/Laat-Neolithicum en Laat-Neolithicum. Er kan geen voedingspatroon-analyse voor sexe toegepast worden op de isotopen-metingen van België, (127) aangezien er slechts 12 sexe-determinaties op het botmateriaal gedaan konden worden . Naast de menselijke botresten zijn ook contemporaine isotopenwaarden van mogelijke dierlijke voedingsbronnen geanalyseerd. Zoals Afbeelding 17 laat zien, zijn de isotopen-waarden van Oud-Mesolithische individuen duidelijk geclusterd tussen potentiële dierlijke voedingsbronnen, en vallen ze min of meer samen met de waarden van carnivoren gedurende 125

Zie ook Paragraaf 2.2.2 Stabiele isotopen. (Bocherens et al., 2007, pp.21-24) 127 (Bocherens et al., 2007, p.19) 126

Hoofdstuk | 5

Pagina | 39


het Boreaal. Doordat de menselijke resten een gemiddeld hogere δ N-waarde hebben dan deze carnivoren, lijkt het waarschijnlijk dat hun voedingspatroon ook plantaardige voedingsbronnen bevat. Een vergelijking met marine en zoetwater vissen en otter doet vermoeden dat Mesolithische voedingspatronen niet een volledige afhankelijkheid van zoetwater vis hadden.

A FBEELDING 17. K OOLSTOF EN STIKSTOF ISOTOPEN - COMPOSITIE VAN O UD -M ESOLITHISCH MENSELIJK COLLAGEEN UIT DE M AASVALLEI VERGELEKEN MET DIE VAN MIN OF MEER CONTEMPORAINE DIERLIJKE ISOTOPEN - WAARDEN IN

E UROPA (B OCHERENS ET AL ., 2007, P .19).

Op Afbeelding 18 is te zien dat meer dan de helft van de individuen uit het Midden15 Neolithicum een δ N-waarde heeft van hoger dan 10, terwijl het merendeel van de individuen 15 gedurende het Midden-/Laat-Neolithicum een δ N-waarde tussen 8.5 en 10 heeft. Deze hoge Stikstof waarden van sommige mensen in het Midden-Neolithicum reflecteren de isotopenwaarden van otters, en wijzen daarom waarschijnlijk op een redelijk sterke afhankelijkheid van zoetwater vis in de voedingspatronen. De Midden-/Laat- en Laat-Neolithische menselijke resten hebben waarden die te verwachten zijn bij een afhankelijkheid van terrestrieel dierlijk zoogdierproteïne. Twee van de Laat-Neolithische individuen hebben isotopen-waarden die doen vermoeden dat hun voedingspatroon voor een groot deel afhangt van plantaardige (128) voedingsbronnen (mogelijk granen).

128

Hoofdstuk | 5

(Bocherens et al., 2007, p.18)

Pagina | 40


A FBEELDING 18. K OOLSTOF EN S TIKSTOF ISOTOPEN COMPOSITIE VAN N EOLITISCH MENSELIJK COLLAGEEN UIT DE M AAS V ALLEI VERGELEKEN MET TERRESTRIËLE ISOTOPEN - WAARDEN UIT CONTEMPO RAINE VINDPLAATSEN ALSOOK UIT L AAT -G LACIAAL /V ROEG H OLOCEEN ZO ETWATERBRO NNEN VAN E UROPESE VINDPLAATSEN (B OCHERENS ET AL ., 2007, P .20).

5.1.2 C O N C LU SI E Uit dit onderzoek valt op te maken dat er een significant statistisch verschil is op te merken 13 15 tussen Mesolithische en Neolithische δ C-waarden. De δ N-waarden van Mesolithische en Neolithische mensen lijken globaal even hoog, maar als naar de perioden die in het Neolithicum 15 te onderscheiden vallen gekeken wordt is er een opmerkelijk verschil op te merken bij δ Nwaarden van individuen uit het Midden-Neolithicum, welke aanzienlijk hoger zijn dan die van individuen uit het Mesolithicum en het Laat-Neolithicum. Of er met deze waarden het einde van het neolithisatieproces aangeduid kan worden kan niet met enige zekerheid over gespeculeerd worden zonder aanvullend onderzoek. Gedurende het Mesolithicum lijkt het voedingspatroon grotendeels gebaseerd op terrestriële zoogdieren, met de mogelijke toevoeging van zoetwater voedingsbronnen voor een enkel individu. In het Midden Neolithicum (ca. 4300-3000 v. Chr.) werd de contributie van zoetwater voedingsbronnen groter, en de resterende proteïnen werden van terrestriële wilde dieren en/of gedomesticeerde zoogdieren gehaald. Tegen het einde van het Midden Neolithicum en gedurende het Laat Neolithicum (ca. 3300-1700 v. Chr.) lijkt de contributie van zoetwater voedingsbronnen afgenomen te zijn tot verwaarloosbaar. Een afzonderlijke isotopen-analyse van 15 de δ N waarden van kinderen toont ook aan dat de overstap van borstvoeding tot vast voedsel lijkt plaats te vinden als het kind rond de 2 jaar oud is, bij met name Neolithische resten.

Hoofdstuk | 5

Pagina | 41


5.2

N EDERLAND Voor Nederland is er een kennislancune met betrekking tot Mesolithische organische resten (129) (botanisch danwel zoölogisch of menselijk) , waardoor er met betrekking tot voedingspatroononderzoeken in die periode gekeken moet worden naar de omliggende landen. Vindplaatsen zijn wel gevonden, echter liggen deze dicht aan het oppervlak waardoor de organische resten reeds lang vergaan zijn of in dusdanig slechte kwaliteit zijn dat zij onanalyseerbaar zijn. Analyseerbare Neolithische resten zijn wel aangetroffen, in de Wetland-gebieden van Nederland zelfs van aanzienlijk goede kwaliteit. (130)

Al is er redelijk veel onderzoek gedaan naar het neolithisatieproces binnen Nederland , het veld van isotopenonderzoek gebruiken voor neolithisatieonderzoek is nog relatief nieuw en (131) slechts op de belangrijkste vindplaatsen voor deze periode toegepast . Bij de vindplaatsen zijn wel een grote hoeveelheid metingen met betrouwbare onderzoeksmethoden gedaan, waardoor het isotopenbestand relatief goed te gebruiken is voor een interregionale analyse zoals met dit onderzoek getracht wordt. De vindplaatsen zijn met name te vinden in de genomede Wetlandgebieden, de nattere delen van Nederland, waardoor de conservatiekwaliteit van het organische materiaal relatief goed is (in verhouding tot de resten uit de zandgronden).

A FBEELDING 19. L OCATIES VAN DE IN DIT ONDERZO EK GEANALYSEE RDE EN OVERIGE IN ANDERE ONDERZOEKEN G ENOEMDE VINDPLAATSEN UIT HET M ESOLITHICUM EN N EOLITHICUM VAN N EDERLAND . 2 = S WIFTERBANT S2 & S3, 6 =

S CHIPLUIDEN , 7 = H ARDINXVELD -G IESSENDAM P OLDERWEG & D E B RUIN . (S MITS & V AN DER P LICHT , 2009, P .58)

5.2.1 A N AL Y S E De 46 geldige isotopen-metingen voor Nederlandse botresten uit het Mesolithicum en Midden-Neolithicum zijn afkomstig uit 5 vindplaatsen, verspreid door Nederland. Verder zijn twee metingen door eerdere onderzoeken als onbetrouwbaar bestempeld doordat de collageen opbrengst te klein was. De 21 Mesolithische metingen van 21 minimum individuen zijn afkomstig

129

(Deeben & Arts, 2005, p.151; Verhart & Groenendijk, 2005, pp.162-63; Deeben & Van Gijn, 2005, pp.192-94) Onder andere naar de komst van de Bandkeramiek-cultuur in het zuiden van Nederland en de rol van de Swifterbant-cultuur binnen het neolithisatieproces. (Raemaekers, 1999; Louwe Kooijmans et al., 2005) 131 (Smits & Louwe Kooijmans, 2005/2006; Smits, 2009; Smits & Van der Plicht, 2009; Smits et al., 2010) 130

Hoofdstuk | 5

Pagina | 42

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 uit twee vindplaatsen die bewoond waren gedurende het Laat-Mesolithicum en het begin van de Swifterbant-cultuur. De overige 25 isotopen-metingen behoren tot 20 minimum individuen verdeeld over de overige 3 vindplaatsen.

T ABEL 15. G EMIDDELDEN EN S TANDAARDDEVIATIES VO OR DE ISOTOPEN - METINGEN VAN N EDERLAND PER PERIO DE .

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

Nederland (Laat-)Mesolithicum

-21.8724

14.78351

2.63079

N=21, MNI=21

0.881227

1.520234

0.412871

Nederland (Midden-)Neolithicum

-20.358

14.18292

2.940333

N=25/24/24, MNI=25

1.602433

1.8438

0.353431

T ABEL 16. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN PER SITE IN N EDERLAND . Mesolithische Vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Hardinxveld-Giessendam Polderweg

16

16

Schipluiden

15/14/14

10

Hardinxveld-Giessendam De Bruin

5

5

Swifterbant S2

6

6

Swifterbant S3

4

4

Totaal (n=4)

25/24/24

20

Totaal (n=1)

21

21

De C:N-verhoudingen van 26 van de 46 isotopen-metingen voldoen echter niet aan het gestelde Criterium 4, al voldoen deze metingen wél aan Criterium 2 en 3. Dit betekent dat alle 46 metingen wel voldoende betrouwbaar zijn voor verdere analyse. Naast de menselijke botresten zijn ook de stabiele isotopen van contemporaine lokale dierlijke resten en verbrande kookresten gemeten, welke de interpretaties van de menselijke isotopen-waarden betrouwbaarder maken. Deze zijn als vergelijkend materiaal ook in Afbeelding 21 getoond. De in Afbeelding 20 en Afbeelding 21 geplotte menselijke isotopen-gegevens uit Nederland 15 laten een duidelijk reservoir-effect zien, doordat δ N ratio’s die hoger zijn dan 10‰ over het algemeen gezien worden als aanwijzing voor een aquatisch (marine danwel zoetwater) component en aangezien de isotopenwaarden correlaties lijken te hebben met de waarden voor zoetwatervis (steur) en otter, welke een indicatie zijn voor zoetwater reservoireffect. Dit wordt 13 bevestigd door de combinatie met middelhoge δ C-waarden. Deze waarden komen overeen met 14 alle (met uitzondering van één) C waarden, die ongecalibreerd systematisch 300 jaar ouder zijn dan het gedateerde botanische materiaal. De ene uitzondering laat geen reservoireffect zien in 14 15 C en δ N-waarden. Het bot monster van één van de individuen bevat bovendien niet genoeg 15 15 materiaal voor δ N onderzoek. De hogere δ N waarden over het algemeen spreken wel voor een marine voedsel overheersing, wat een op zoetwatervis gebaseerd voedingspatroon impliceert. Bij deze analyse valt één vindplaats volledig buiten het patroon: de Neolithische vindplaats Schipluiden. De vindplaatsen van de gelijknamige Neolithische cultuurgroep Swifterbant zijn als 500 jaar ouder dan Schipluiden gedateerd, echter Schipluiden laat een zeer sterke marine afhankelijkheid in voedingspatroon zien, volgens Smits et al. (2010, p.22) zelfs vergelijkbaar met Mesolithische waarden uit overige landen van Europa. Deze marine afhankelijkheid van

Hoofdstuk | 5

Pagina | 43


Schipluiden is zelfs sterker dan de Nederlandse Mesolithische vindplaatsen en uit zich in een belangrijke voorkeur voor zoetwatervis in het voedingspatroon. Deze conclusie lijkt echter onder (133) invloed van onder andere een marine reservoireffect probleem .

A FBEELDING 20. D E Δ 13 C- EN Δ 15 N- - WAARDEN VAN DE IN DIT ONDERZ O EK ONDERZOCHTE VINDPLAATSEN TEGEN ELKAAR UITGEZET .

(S MITS

& V AN DER P LICHT , 2009, P .73)

A FBEELDING 21. D E Δ 13 C- EN Δ 15 N- WAARDEN VAN DE VIJF N EDERLANDSE VINDPLAATSEN UITGEZET TEGEN CONTEMPO RAINE , LOKALE ISOTOPENWAARDEN VAN DIEREN . (S MITS & V AN DER P LICHT , 2009, P .74)

132 133

Hoofdstuk | 5

(Smits et al., 2010, p.22; Smits & Van der Plicht, 2009) (Smits & Louwe Kooijmans, 2005/2006; Smits & Van der Plicht, 2009)

Pagina | 44


5.2.2 C O N C LU SI E De menselijke isotopen-waarden uit Nederland tonen een voornamelijk terrestrieel voedingspatroon aan met een duidelijk aanwezige marine component tijdens het Mesolithicum 15 maar ook het Neolithicum, zichtbaar dankzij de hoge δ N-waarden bij het merendeel van de individuen die ook in Afbeelding 20 en Afbeelding 21 te zien zijn. Deze conclusie contrasteert sterk met isotopenwaarden uit de dichtbijzijnde regio’s België, Groot Brittannië en Denemarken, (134) waar geen of slechts weinig marine componenten in de isotopen-waarden te zien zijn . De conclusies over een voedingspatroon met een hoog zoetwatervis gehalte lijken niet zozeer in overeenstemming te zijn met de resultaten van het archeozoölogisch onderzoek van (135) (136) Schipluiden , en met name niet in het bewijs met betrekking tot vis . Echter moet wel toegevoegd worden dat de ratio van terrestrieel- en marine proteïne inname moeilijk is om te definiëren op basis van archeozoologische data, door de grote verschillen in de tafonomie van de verschillende dierlijke resten. De hoeveelheid vis is mogelijk ondergerepresenteerd in de data, en de manier waarop de verhoudingen van duidelijk verschilende vissoorten in de resten geprojecteerd wordt op een reconstructie kan ook problemen hebben opgeleverd. Ook is het moeilijk te bepalen wat het effect van de geanalyseerde vissoort steur op de isotopen14 verhoudingen geweest zou zijn. Het reservoireffect van de C-dateringen van de gemeten verkoolde etensresten ondersteunt dat de Mesolithische en Neolithische voedingspatronen sterk van vis afhankelijk waren.

5.3

A NALYSE B ENELUX Een analyse van het Mesolithicum en het Neolithicum in Nederland en België verandert het beeld van de neolithisatie van Noordwest-Europa sterk. Waar er in Scandinavië en Groot Brittannië slechts weinig tot geen marine component in het voedingspatroon aanwezig is, bevatten de resten van Nederland verrassend veel afhankelijkheid van marine voedingsbronnen. Het grootste probleem in deze regio is het reservoir-effect, echter mede dankzij voldoende metingen van overige resten als dierlijke botten of botanische resten kan het precieze lokale reservoir-effect bepaald worden.

134

(Smits et al., 2010, p.22) (Van Waijjen & Vermeeren, 2005/2006; Bakels, 2005/2006) 136 (Kubiak-Martens, 2005/2006) 135

Hoofdstuk | 5

Pagina | 45


6

D UITSLAND Onderzoek naar voedingspatroon in het neolithisatieproces van Duitsland richt zich vaak op (137) contextuele begravingsverschillen binnen (cultuur)groepen , om door middel van deze verschillen een variatie in diëtaire gewoonten op basis van sociale status, leeftijd of sekse te ondersteunen. Bij voedingspatroon-onderzoek kwam pas recentelijk isotopenonderzoek in (138) beeld , en hiermee wordt getracht verschillen tussen individuele voedingspatronen te relateren aan deze culturele verschillen. Bij deze analyse wordt onderscheid gemaakt tussen Noord- en Zuid-Duitsland.

6.1

Z UID -D UITSLAND Het onderzoek naar neolithisatie in Zuid-Duitsland beperkt zich tot het Neolithicum, al is ook hierin getracht variaties aan te tonen. De eerste agrarische nederzettingen langs de rivier de Rijn (139) (rond 5500 cal. v. Chr.) behoren tot de Lineaire Bandkeramiek cultuur (LBK) . Over de leefwijze en voedingspatronen van deze cultuurgroep is relatief veel bekend; er was cultivatie van granen en peulvruchten, en zowel wilde als gedomesticeerde dieren werden gebruikt voor vlees, melk en overige producten. De Vroeg-Neolithische nederzettingsvindplaats Herxheim behoort tot de late fase van deze cultuur, rond 5000 cal. v. Chr. In de perioden na de LBK volgen verschillende Neolithische culturen elkaar op, veelal gedefiniëerd door hun aardewerk typologiën. In het Midden-Neolithicum waren de belangrijkste twee cultuurgroepen Hinkelstein (HST; ca. 5000-4600 cal. v. Chr.) en Grossgartach (GG; ca. 49004500 cal. v. Chr.). Over de leefwijze en voedingspatronen van deze cultuurgroepen is veel minder (140) bekend, aangezien er weinig nederzettingssporen zijn aangetroffen . De Midden-Neolithische grafveld-vindplaats Trebur bevat genoeg begravingen uit HST en GG dat deze vindplaats gebruikt kan worden voor isotopen-onderzoek naar deze twee culturen.

A FBEELDING 22. L OCATIES VAN DE TWEE GEANALYSEERDE VINDPLAATSEN LANGS DE R IJN IN Z UID -D UITSLAND . (D ÜRRWACHTER ET AL ., 2006, P .40)

137

(Spatz, 1999) (Dürrwachter et al., 2006; Mischka, 2010; Lübke et al., 2007; Olsen et al., 2010) 139 (Dürrwachter et al., 2006, p.40) 140 (Dammers, 2003) 138

Hoofdstuk | 5

Pagina | 46


6.1.1 A N AL Y S E De 61 isotopen-metingen, toegepast op de menselijke botresten van totaal 61 minimum (141) individuen, zijn afkomstig uit de twee vindplaatsen; Herxheim en Trebur . Hiervan zijn 21 metingen afkomstig uit Herxheim en gedateerd tot het Vroeg-Neolithicum, en 40 uit Trebur en gedateerd tot het Midden-Neolithicum. Alle menselijke isotopen-metingen hebben waarden die binnen de vier criteria van dit onderzoek vallen. Naast de menselijke resten, werden ook contemporaine dierlijke botresten geanalyseerd, waarvan de jonge dieren niet in vergelijkende analyse met de menselijke resten meegenomen zijn. In Afbeelding 23 zijn de menselijke isotopen-waarden uit Herxheim en Trebur tegen elkaar uit gezet, samen met de gemiddelde dierlijke resten.

T ABEL 17. G EMIDDELDEN EN S TANDAARDDEVIATIES VOOR DE ISOTOPEN METINGEN VAN Z UID D UITSLAND PER PERIODE .

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

Zuid-Duitsland Vroeg-Neolithicum

-20,0667

9,847619

3,114762

N=21, MNI=21

0,267854

1,048182

0,04078

Zuid-Duitsland Midden-Neolithicum N=40, MNI=40

-19,7975

9,7025

3,1715

0,340211

0,572926

0,085485

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

Midden-Neolithicum - HST

-19.755

9.8

3.1925

N=20, MNI=20

0.332378

0.552268

0.108438

Midden-Neolithicum - GG N=20, MNI=20

-19.84

9.605

3.1505

0.342637

0.576606

0.044438

T ABEL 18. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN PER SITE IN Z UID -D UITSLAND . Vroeg-Neolithische Vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Midden-Neolithische Vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Herxheim

21

21

Trebur

40

40

Totaal (n=1)

21

21

Totaal (n=1)

40

40 13

De gemiddelde isotopen-waarden voor de Vroeg-Neolithische resten (LBK gemiddelde δ C = 15 -20.07 ± 0.27 en δ N = 9.85 ± 1.05) komen bijna volledig overeen met de waarden uit het 15 Midden-Neolithicum, al variëren de δ N-waarden van deze periode relatief veel vergeleken met de latere cultuurgroepen. Dit wijst met name op een terrestriëel gebaseerd voedingspatroon met een voorkeur voor dierlijke proteïnen boven plantaardige proteïnen. In sommige gevallen zijn 15 deze δ N-waarden hoger dan 11, wat kan wijzen op een lichte invloed van zoetwatervis in het voedingspatroon. (142)

Ondanks grote verschillen in grafcontexten zijn er geen significante verschillen tussen de 13 15 gemiddelde δ C- en δ N-waarden van de twee Midden-Neolithische cultuurgroepen in Trebur 13 15 13 (HST gemiddelde δ C = -19.76 ± 0.33 en δ N = 9.80 ± 0.55; GG gemiddelde δ C = 19.84 ± 0.34 15 en δ N = 9.61 ± 0.58).

141

(Dürrwachter et al., 2006) Deze variatie doet zich met name voor in bij de begravene gedeponeerde etensresten en artefacten die aan eten-productie gerelateerd zijn. (Dürrwachter et al., 2006, p.43) 142

Hoofdstuk | 5

Pagina | 47


A FBEELDING 23. K OOLSTOF - EN S TIKSTOF ISOTOPEN WAARDEN VAN MENSELIJKE EN DIERLIJKE REST EN UIT DE

Z UID -D UITSE VINDPLAATSEN . LBK = L INEAIRE B ANDKERAMIEK , H ERXHEIM , HST & GG = H INKELSTEIN & G ROSSGARTACH , T REBUR .

6.1.2 C O N C LU SI E Uit de isotopen-waarden valt te concluderen dat er zeer weinig diëtaire variatie lijkt te zijn in de Neolithische voedingspatronen van Zuid-Duitsland. Alle isotopen-waarden van deze regio wijzen op een terrestriëel voedingspatroon met een sterke voorkeur van dierlijke proteïnen. In de Vroeg-Neolithische resten valt de meeste variatie in isotopen-waarden te zien, wat lijkt aan te duiden dat zij toegang hadden tot een uitgebreidere groep aan voedingsbronnen. Er is hierbij ook aanwijzing voor sporadische aanwezigheid van zoetwatervis in het voedingspatroon. De Midden-Neolithische isotopen-waarden laten eenzelfde terrestriëel voedingspatroon zien met minder variatie dan in het Vroeg-Neolithicum. Dit kan een indicatie zijn voor een meer sedentaire leefwijze, waardoor er minder variatie in het voedingspatroon is.

Hoofdstuk | 5

Pagina | 48


6.2

N OORD -D UITSLAND Het isotopenonderzoek in Noord-Duitsland voor dit onderzoek betreft alleen Neolithische vindplaatsen; het Neolithische grafveld Ostorf-Schwerin en Flintbek Langbett LA 3, één van een cluster aan Neolithische vindplaatsen genaamd Flintbek.

A FBEELDING 24 EN 25. L OCATIE VAN DE F LINTBEK VINDPLAATSCLUSTER ( LINKS ) MET F LINTBEK L ANGBETT LA 3 IN DE RECHTER BOVENHOEK , EN DE VINDPLAATS O STORF ( RECHTS ), IN N OORD -D UITSLAND . (M ISCHKA , 2010, P .15; O LSEN ET AL ., 2010, P .637)

6.2.1 A N AL Y S E Voor Noord-Duitsland zijn uit de twee vindplaatsen 44 isotopen-metingen gedaan, voor 30 minimum individuen. Al deze gegevens zijn in verschillende mate betrouwbaar genoeg om meegenomen te worden voor analyse. De Neolithische begraafplaats Ostorf-Schwerin heeft 40 bekende isotopen-metingen, voor 26 minimum individuen. Voor tien van de individuen zijn uit de gerelateerde graven ook metingen gedaan van amuletten van dieren-tanden, aan de hand waarvan wordt getracht een schatting te geven van het reservoir-effect van de individuen. Uit de Neolithische vindplaats Flintbek Langbett LA 3 zijn vier isotopen-metingen bekend, van vier 13 minimum individuen. De vier metingen voor Flintbek Langbett LA 3 alleen δ CAMS-waarden, en zijn aldus bruikbaar voor dit onderzoek echter minder betrouwbaar voor een goede vergelijkende analyse met andere vindplaatsen. Naast de menselijke botresten zijn door Mischka (2010) ook enkele houtskool- en organische etensresten geanalyseerd, die echter voor voedingspatroon-onderzoek niet nuttig zijn.

T ABEL 19. G EMIDDELDEN EN S TANDAARDDEVIATIES VO OR DE ISOTOPEN - METINGEN VAN N OORD -D UITSLAND .

Hoofdstuk | 5

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

Noord-Duitsland Neolithicum

-22.0865

13.38857

3.315

N=44, MNI=30

1.596095

1.919222

0.119508

Pagina | 49


T ABEL 20. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN P ER SITE IN N OORD D UITSLAND .


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Ostorf-Schwerin

40

26

Flintbek Langbett LA 3

4

4

Totaal (n=4)

25/24/24

20

De isotopen-waarden van Ostorf-Schwerin laten een duidelijke invloed van reservoireffect 15 13 zien; waarden voor δ N uit Ostorf-Schwerin vallen tussen 12.8 en 15.3, en de δ C- waarden vallen tussen de -25.4 en -19.24. Deze waarden wijzen op een gevariëerd voedingspatroon met afhankelijkheid van vlees en veel zoetwatervis. Met name bij vergelijkend onderzoek van het (143) menselijk botmateriaal in relatie tot het dierlijk botmateriaal uit de tien betreffende graven , valt het zoetwater reservoireffect goed te zien. Lübke (2007, p.310) concluderen dat het reservoireffect bij deze individuen gemiddeld variëert tussen 250 en 710 jaar en in één enkel (144) geval 1050 jaar . De isotopen-waarden met een vastgesteld reservoireffect zijn grotendeels gelijk aan de waarden waar geen reservoireffect bij te zien valt, waardoor misschien aangenomen zou kunnen worden dat er menselijke resten met hoge Stikstof-waarden niet noodzakelijk onder invloed van reservoireffecten zijn. De isotopen-waarden van het Neolithische Flintbek Langbett LA 3 zijn indicatief voor een 13 middelmatig marine danwel zoetwatervis voedingspatroon (δ CAMS = -19.50 ± 3.55). Hierbij geeft één enkel individu een indicatie voor een meer terrestriëel georienteerd voedingspatroon 13 (δ CAMS = -21.51).

A FBEELDING 26. K OOLSTOF EN S TIKSTOF ISOTOPEN - WAARDEN VOO R MENSELIJKE RESTEN EN DIER AMULETTEN GEVONDEN IN O STORF , N OORD -D UITSLAND .

143 144

Hoofdstuk | 5

Zie ook Afbeelding 26. Dit zijn kalenderjaren, niet 14C-jaar BP.

Pagina | 50


6.2.2 C O N C LU SI E N O O R D -D U I T S LA N D Het isotopen-onderzoek van Noord-Duitsland wijst globaal op een middelmatig tot sterke afhankelijkheid van marine danwel zoetwater voedingsbronnen in het voedingspatroon. De interpretatie van het voedingspatroon van de individuen uit Ostorf-Schwerin als afhankelijk van vlees en zoetwatervis, kan worden vergeleken met de waarden van LaatMesolithische vindplaatsen, waarbij ook een hoge afhankelijkheid van zoetwatervis te zien is. Er is sprake van een sterke invloed van reservoireffect op de resten, al lijken sommige resten hier minder indicatie voor te geven. De individuen uit Flintbek laten een voedingspatroon met middelmatige afhankelijkheid van marine danwel zoetwater voedingsbronnen zien. Ook hier kan sprake zijn van een invloed van reservoireffect op de waarden, echter moeten hiervoor betrouwbaardere isotopen-metingen 13 dan δ CAMS gedaan worden.

6.3

A NALYSE D UITSLAND Binnen de regio Duitsland is een verschillend beeld te zien voor Noord- en Zuid-Duitsland. De waarden van Noord-Duitsland zijn eerder vergelijkbaar met de Neolithische voedingspatronen met sterke marine of zoetwater invloed van Nederland, terwijl de waarden van Zuid-Duitsland juist een sterk terrestriëel voedingspatroon laten zien waarbij geen tot weinig zoetwater invloed te zien is.

Hoofdstuk | 5

Pagina | 51


7

F RANKRIJK Voor Frankrijk is in het verleden meestal gekeken naar de Atlantische kustlijn voor neolithisatieonderzoek; Schulting gebruikte in zijn onderzoek isotopenwaarden uit twee Mesolithische Franse Westkust-vindplaatsen, aangezien er toendertijd niet veel meer (145) betrouwbare isotopenonderzoeken bekend waren . Tegenwoordig zijn er meer isotopengegevens beschikbaar, onder andere onderzocht door Schulting, zij het alsnog te (146) selectief voor een eenduidige analyse van neolithisatie in Frankrijk . Recentelijk kan er naast West-Frankrijk ook meer gezegd worden over Zuid-Frankrijk, wat voor een studie van neolithisatie in samenhang met het Middellandse Zee gebied beschouwd (147) moet worden . Deze onafhankelijke studies resulteren in een dataset welke een beperkte analyse van Mesolithisch en Neolithisch Frankrijk mogelijk maken.

7.1

W EST -F RANKRIJK

A FBEELDING 27 EN 28. L OCATIES VAN DE M ESOLITHISCHE VINDPLAATSEN T ÉVIEC EN H Ö EDIC ( LINKS ) EN L A V ERGNE ( RECHTS ), ALSMEDE OVERIGE GENOEMDE VINDPLAATSEN . L INKS : H ET ZEENIVEAU WO RDT G ESCHAT 6000 BP. (S CHULTING & R ICHARDS , 2001, P .315) R ECHTS : DE -35 M LIJN GEEFT DE GESCHATTE KUSTLIJN VAN 9000 BP ( CA . 8300 CAL V . C HR .) AAN (S CHULTING ET AL ., 2008, P .765)

7.1.1 A N AL Y S E Voor het gebied van West-Frankrijk zijn 40 isotopen-metingen uit 5 vindplaatsen geanalyseerd, behorend tot 40 minimum individuen. Van deze 40 metingen zijn er 34 gedateerd als Mesolithicum, 4 metingen als ‘waarschijnlijk’ Post-Mesolithicum en 2 als Neolithicum. De

145

(Schulting, 1998) (Schulting et al., 2008; Richards & Hedges, 1999b; Herrscher & Le Bras-Goude, 2010) 147 (Herrscher & Le Bras-Goude, 2010) 146

Hoofdstuk | 7

Pagina | 52

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Mesolithische isotopen-metingen zijn over het algemeen betrouwbaar, echter de twee 13 14 Neolithische metingen betreffen slechts δ CAMS-waarden die bij C-dateringen gemeten zijn. δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

STANDAARDDEVIATIES VOOR

Frankrijk Mesolithicum

-16.0647

11.44333

3.144118

DE ISOTOPEN - METINGEN VAN

N=34, MNI=32

2.135537

2.405782

0.148406

F RANKRIJK , PER ( SUB ) PERIODE .

Frankrijk Post-Mesolithicum (?)

-19.75

9.375

3.05

N=4, MNI=4

0.377492

0.356195

0.05

Frankrijk Neolithicum

-20.55

-

-

N=2, MNI=2

1.05

-

-


\

T ABEL 22. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN PER SITE VAN F RANKRIJK . (Post)Mesolithische Vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI 1

Téviëc

14/10/14

14

Ty Floc'h

1

Hoëdic

11

11

Allee Couverte, Beg an Dorchenn

1

1

La Vergne

13

11

Totaal (n=3)

38/34/38

36

Totaal (n=2)

2

2

De drie vindplaatsen waarvan menselijke botresten uit het Mesolithicum zijn gedateerd, zijn La Vergne, Téviëc en Hoëdic. In de directe omgeving van de twee eilanden Téviec en Hoëdic zijn enkele Neolithische vindplaatsen aangetroffen, welke in neolithisatieonderzoek ook regelmatig (148) behandeld worden , maar die echter geen bijbehorende isotopen-metingen hebben. Dit zorgt De twee vindplaatsen hebben een relatief grote dataset die goed te gebruiken is in isotoop onderzoek, wat de kans op vertekende interpretatie van de vindplaatsen verkleint. De menselijke botresten van La Vergne kunnen opgedeeld worden tussen Mesolithicum en Post-Mesolithicum. (149) De toekenning van de vier dateringen van Post-Mesolithicum zijn echter twijfelachtig . Naast menselijke resten van La Vergne zijn ook isotopen-metingen toegepast op contemporaine terrestriële diersoorten uit de vindplaats. Er blijkt een aanzienlijk verschil te zijn tussen de isotopen-waarden van de sites Téviëc en Hoëdic en La Vergne, al zijn alle drie Mesolithisch van aard. Téviëc en Hoëdic hebben beide 13 15 relatief hoge δ C- en δ N-waarden, terwijl de waarden van La Vergne beduidend laag zijn. De waarden van Téviec en Hoëdic doen een sterk marine afhankelijk dieet vermoeden. Bijna alle menselijke isotopen-waarden uit La Vergne laten een duidelijk overheersend terrestriëel voedingspatroon zien met hoofdzakelijk dierlijke proteïnen, waarbij enkele individuen waarden 15 hebben die hierbij een lichte marine invloed lijken te tonen. De δ N-waarden tonen een algemene voorkeur voor dierlijk proteïne over plantaardig proteïne. De (waarschijnlijk) PostMesolithische isotopen-waarden uit La Vergne lijken eenzelfde voedingspatroon als de Mesolithisch gedateerde waarden te ondersteunen. De Neolithische isotopen-waarden van Frankrijk komen uit twee vindplaatsen; Ty’Floch en 13 Allee Couverte, Beg an Dorchenn. De δ CAMS-waarden van deze twee individuen doen een sterker terrestriëel voedingspatroon vermoeden dan de voedingspatronen van het Mesolithische 148 149

Hoofdstuk | 7

(Richards & Hedges, 1999b; Schulting, 1998; Schulting & Richards, 2001; Schulting et al., 2008) (Schulting et al., 2008, p.766)

Pagina | 53

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 La Vergne lijken te hebben, al kunnen er door twee weinig betrouwbare isotopen-waarden moeilijk extrapolaties naar geheel Neolithisch Frankrijk gedaan worden.

A FBEELDING 29. K OOLSTOF - EN S TIKSTOF - WAARDEN VOOR DE M ESOLITHISCHE SITES VAN W EST F RANKRIJK . (S CHULTING ET AL ., 2008, P .769)

7.1.2 C O N C LU SI E Uit isotopen-onderzoek van West-Frankrijk valt te interpreteren dat het menselijk dieet aan de westkust waarschijnlijk sterk verschoof van variërende voedingspatronen (marine bij Téviëc en Hoëdic en terrestrieel in La Vergne) in het Vroege Mesolithicum naar een grotendeels van (150) terrestriële voedingsbronnen afhankelijk patroon richting en in het Neolithicum . De resultaten van deze Franse vindplaatsen laten een voorkeur voor marine voedingsbronnen zien gedurende het gehele Mesolithicum en tot in het Vroege Neolithicum. Daarnaast lijken er in het Vroege Neolithicum (bij deze individuen) enkele gedomesticeerde voedingsbronnen aan het voedingspatroon toegevoegd te zijn. Deze situatie kan vergeleken worden met de neolithisatie in Scandinavië en Groot Brittannië; de omslag van een Mesolithisch naar een Neolithisch voedingspatroon lijkt zich echter geleidelijker voor te doen in Frankrijk.

150

Hoofdstuk | 7

(Schulting et al., 2008, p.768; Herrscher & Le Bras-Goude, 2010, pp.268-69)

Pagina | 54


7.2

Z UID -F RANKRIJK Voor Zuid-Frankrijk, specifiek de regio’s Languedoc en Garonne, is vrij recentelijk een (151) neolithisatiestudie met gerelateerde isotopen-metingen uit het Neolithicum gepubliceerd , waarmee een duidelijk ander beeld van het neolithisatieproces wordt gegeven dan in WestFrankrijk.

A FBEELDING 30. L OCATIES VAN ALLE GEANALYSEERDE SITES IN Z UID F RANKRIJK . (H ERRSCHER & L E B RAS G OUDE , 2010, P .261)

7.2.1 A N AL Y S E De 57 isotopen-metingen voor deze regio zijn afkomstig uit 7 sites in de twee verschillende regio’s, zoals te zien in Afbeelding 30. De metingen voldoen allen aan de vier gestelde criteria van dit onderzoek en zijn daarmee zeer betrouwbaar. Deze dataset betreft 57 minimum individuen die gedateerd zijn als Neolithisch, waarbij ieder individu één meting heeft. Voor veel van de individuen was een determinatie op sekse en leeftijd mogelijk, waardoor een isotopen-analyse ook op specifiek volwassenen toegepast kan worden. Naast deze menselijke resten zijn ook 53 dierlijke resten van 6 verschillende diersoorten geanalyseerd in het onderzoek van Herrscher & (152) Le Bras-Goude , waarmee de menselijke resten vergeleken worden.

T ABEL 23. G EMIDDELDEN EN S TANDAARDDEVIATIES VO OR DE ISOTOPEN - METINGEN VAN Z UID -F RANKRIJK .

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

Zuid-Frankrijk Neolithicum

-19.7

8.752632

3.147368

N=57, MNI=57

0.721597

1.189443

0.104471

151 152

Hoofdstuk | 7

(Herrscher & Le Bras-Goude, 2010) (Herrscher & Le Bras-Goude, 2010, p.264)

Pagina | 55


T ABEL 24. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN P ER SITE IN Z UID F RANKRIJK .


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Cugnaux

9

9

Villeneuve-Tolosane (VT)

5

5

Narbons

3

3

Coste Rouge (CR)

1

1

Le Crès

32

32

Les Plots

1

1

Montou

6

6

Totaal (n=7)

57

57

13

Bij een analyse van alle isotopen-waarden blijkt dat alle volwassen δ C-waarden tussen -21 15 en -18.6 liggen, terwijl δ N-waarden tussen 6.8 tot 12 liggen. Jong-volwassenen hebben min of meer eenzelfde range aan waarden, en ook tussen mannelijke en vrouwelijke individuen vallen geen duidelijk verschillende isotopen-waarden op te maken. De waarden lijken unaniem een voornamelijk op terrestriële voedingsbronnen gebaseerd voedingspatroon te laten zien voor Zuid-Frankrijk. Er zijn 40 individuen uit de regio Languedoc bestudeerd, en 17 individuen uit de Garonne regio, waartussen een mogelijk voedingspatroon-verschil te zien valt. Languedoc waarden 13 hebben een hoger gemiddelde δ C-waarde, terwijl Garonne waarden een hoger gemiddelde 15 13 15 13 δ N-waarde hebben: δ C = -19.3 ± 0.5 en δ N = 9.8 ± 0.9 voor Languedoc, δ C = -20.6 ± 0.3 en 15 δ N = 8.3 ± 1.0 voor Garonne.

A FBEELDING 31. E EN PLOT VAN DE K OOLSTOF EN S TIKSTOF ISOTOPENWAARDEN VAN DE Z UID F RANSE MENSELIJKE EN DIERLIJKE RESTEN .

Hoofdstuk | 7

Pagina | 56


7.2.2 C O N C LU SI E In het Neolithicum van Zuid-Frankrijk was duidelijk sprake van een terrestriaal gebaseerd voedingspatroon, de basis ervan ruim variërend per streek. Dit terrestriale dieet doet zich onconditioneel voor, ondanks dat verschillende van de vindplaatsen wel aan zee liggen; de isotopenwaarden wijzen niet op sterke marine voedingsbronnen invloeden. De Languedoc regio lijkt bij een analyse van de isotopen-waarden een relatief gevarieerd, grotendeels op akkerbouw en dierlijke proteïnen gebaseerd dieet te hebben, terwijl de Garonne regio een minder gevarieerd, met name op veeteelt en zoetwatervis gebaseerd dieet had.

7.3

A NALYSE F RANKRIJK Binnen Frankrijk is een duidelijke scheiding te zien in isotope-waarden voor voedingspatronen; West-Frankrijk bevat isotope-waarden waarbij de veranderingen (153) vergelijkbaar zijn met de waarden van Scandinavië en Groot Brittannië , terwijl Zuid-Frankrijk met name resultaten laat zien die vergelijkbaar zijn met de isotopen-waarden van vindplaatsen (154) uit het Middellandse Zee gebied . De isotopen-waarden van West-Frankrijk lijken een sterke afhankelijkheid van marine voedingsbronnen zien gedurende het hele Mesolithicum en tot redelijk ver in het Vroege Neolithicum. Gedurende deze laatste periode worden enkele agrarische voedingsbronnen aan het spectrum van voeding toegevoegd, waardoor met enige reserveringen (doordat de Neolithische steekproef eigenlijk te klein is voor een dergelijke extrapolatie) gezegd kan worden, dat het Neolithisatieproces zich geleidelijk voor deed in West-Frankrijk. Koolstof- en Stikstof-waarden voor Zuid-Frankrijk laten een aanzienlijk minder gevariëerd dieet zien dan in West-Frankrijk het geval is, wat voor sedentaire, Neolithische samenlevingen te verwachten valt. Dit voedingspatroon is voornamelijk afhankelijk van terrestriële voedingsbronnen, en is met name gebaseerd op akkerbouw en veeteelt met een afhankelijkheid van dierlijke proteïnen danwel zoetwatervis.

153

(Schulting et al., 2008; Richards & Hedges, 1999b) Zie ook Hoofdstukken 0

Scandinavië en 4 Groot Brittannië. 154 (Herrscher & Le Bras-Goude, 2010) Zie ook Hoofdstuk 8 Middellandse Zee Gebied.

Hoofdstuk | 7

Pagina | 57


8

M IDDELLANDSE Z EE G EBIED In het Middellandse Zee gebied zijn de Mesolithische menselijke botresten relatief schaars, waardoor er pas recentelijk onderzoek gedaan wordt naar een neolithisatie-onderzoek met (155) betrekking tot stabiele isotopen . Uit onder andere Griekenland zijn een groot aantal Neolithische isotopenwaarden uit meerdere kust- danwel binnenland-vindplaatsen bekend, terwijl in Spanje slechts uit één vindplaats enkele Mesolithische resten onderzocht zijn.

8.1

G RIEKENLAND Tot in de jaren ’90 werd onderzoek naar voedingspatroon in Griekenland gedaan op basis van botanische en zoölogische analyse, waaruit opgemaakt lijkt te worden dat er in het Neolithicum een grote diversiteit aan dierlijk voedsel beschikbaar was voor het dieet van de (156) Neolithische mens . Dit kan echter een overrepresentatie van dierlijke resten inhouden, daar deze beter geconserveerd gebleven zijn en makkelijker gevonden worden dan plantaardige resten. Hierdoor kan een onbetrouwbaar beeld zijn ontstaan van het voedingspatroon, ondanks dat planten een significant deel van het dieet kunnen hebben gevormd. Een tegenstrijdige hypothese werd geformuleerd door Halstead (1981), aan de hand van een studie van het landgebruik, agrarische technieken en plantaardig en dierlijk calorifisch rendement in het Griekse Neolithicum. Halstead formuleerde een voedingsmodel voor deze (157) periode met een relatief grote afhankelijkheid van met name granen en peulvruchten .

A FBEELDING 32. L OCATIES VAN DE GEANALYSEERDE N EOLITHISCHE VINDPLAA TSEN IN G RIEKENLAND . (P APATHANASIOU , 2003)

8.1.1 A N AL Y S E De isotopen-gegevens van Griekenland betreffen 87 geldige metingen (voor 87 minimum (158) individuen) uit 6 Neolithische vindplaatsen , waarvan er 3 in het kustgebied liggen en 3 in het 155

(Garcia-Guixé et al., 2006, p.549) (Papathanasiou, 2003, pp.320-21) 157 (Papathanasiou, 2003, p.321) 158 (Papathanasiou, 2003) 156

Hoofdstuk | 8

Pagina | 58

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 toenmalige binnenland. De overige 14 isotopen-metingen bevatten een te kleine collageen opbrengst (Criterium 1), waardoor zij te onbetrouwbaar zijn voor verdere analyse. De isotopen-waarden uit het Griekse Neolithicum zijn relatief homogeen in waarde en wijzen op een grotendeels terrestriëel dieet met veelal een afhankelijkheid van plantaardige voedingsbronnen. Er zijn slechts af en toe invloeden van dierlijke of marine voedingsbronnen op het voedingspatroon.

δ13 - C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

Griekenland Neolithicum

-20.8083

7.867105

3.217356

N=76/87/87, MNI=87

3.323531

1.301453

0.286767

T ABEL 25. G EMIDDELDEN EN STANDAARDDEVIATIES VOOR DE ISOTOPEN - METINGEN VAN I TALIË .

T ABEL 26. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN P ER SITE IN G RIEKENLAND .


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Alepotrypa

26

26

Franchthi

11/13/13

13

Kephala

4/10/10

10

Tharrounia

20

20

Theopetra

13/14/14

14

Kouveleiki

2/4/4

4

Totaal (n=6)

76/87/87

87

A FBEELDING 33. K OOLSTOF EN STIKSTOF ISOTOPEN - WAARDEN VOO R DE GEANALYSEERDE VINDPLAATSEN VAN

G RIEKENLAND , VERGELEKEN MET ISOTOPISCH SPECIFIEK E WAARDEN VO OR TERRESTRIËEL C 3 DIEET (S CHOENINGER ET AL ., 1983). P .320)

(P APATHANASIOU , 2003,

Hoofdstuk | 8

Pagina | 59


8.1.2 C O N C LU SI E Analyse van de beschikbare stabiele isotopen in menselijke botresten van kust- en (159) binnenland vindplaatsen lijkt, zoals recentelijke publicaties hypotheseren , aan te tonen dat Griekenland in het Neolithicum bewoond werd door agrarische groepen met een landgebaseerde economie en voedingspatroon. Dit geeft het dieet van deze mensen een grotendeels terrestrieel component, met slechts een periodische exploitatie van de marine proteïne bronnen aan de dichtstbijzijnde kust. Deze hypotheses komen aldus min of meer overeen met het voorspelde Griekse Neolithicum-voedingsmodel van Halstead.

159

Hoofdstuk | 8

Met name het onderzoek van Papathanasiou (2003).

Pagina | 60


8.2

I TALIË Italië wordt over het algemeen gezien als een doorstroom-gebied voor de verspreiding van het Neolithicum vanuit het Midden-Oosten richting Portugal. Weinig recente onderzoeken zijn er gedaan naar het neolithisatieproces in het gebied zelf; de voornaamste vondsten uit de (160) overgangsperiode van het Mesolithicum naar het Neolithicum zijn stenen artefacten . Slechts één vindplaats bevat goed analyseerbare en betrouwbare paleobotanische gegevens uit het Mesolithicum en Neolithicum alsook enkele stabiele isotopenwaarden uit het Mesolithicum: Uzzo Cave op Sicilië. Het paleobotanische onderzoek wijst op een ruime uitbreiding van het gedomesticeerde (161) planten-bestand in het Neolithicum , echter aangezien er geen systematisch onderzoek is gedaan in overige delen van Italië is het onbekend of deze interpretatie ook geldt voor overige gebieden. De dierlijke botresten in Uzzo Cave lijken onder andere te laten vermoeden dat grote marine zoogdieren gevangen werden, en dat met de komst van het Neolithicum ook gedomesticeerde dieren als geiten gehouden werden.

A FBEELDING 34. L OCATIE VAN DE GEANALYSEERDE VINDPLAATS IN I TALIË (S ICILIË ). (G OOGLE M APS )

8.2.1 A N AL Y S E De isotopen-gegevens uit Sicilië betreffen twee metingen op twee individuen uit één site: Uzzo Cave. Beide metingen bevatten gegevens die voor dit onderzoek gebruikt kunnen worden. Het betreft hier echter slechts een gemiddelde van twee Koolstof- en Stikstof-isotopen-waarden, ook de standaarddeviaties van de waarden zijn niet gegeven. Indien de isotopen-waarden relatief gelijk zijn, zullen beide individuen een specifiek voedingspatroon aanhangen. De waarden lijken te wijzen op een terrestrieel voedingspatroon, echter deze conclusie valt niet te projecteren op geheel Sicilië, laat staan Italië.

160 161

Hoofdstuk | 8

(Malone, 2003, p.247) (Malone, 2003, p.249)

Pagina | 61


T ABEL 27. G EMIDDELDEN EN STANDAARDDEVIATIES VOOR DE ISOTOPEN - METINGEN VAN I TALIË .

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

Italië Mesolithicum

-21

10.6

N=2, MNI=2

Onbekend

Onbekend

T ABEL 28. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN P ER SITE IN I TALIË .


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Uzzo Cave

2/2/0

2

Totaal (n=1)

2

2

8.2.2 C O N C LU SI E Het isotopenonderzoek is slechts op twee menselijke individuen uit het Mesolithicum en enkele dierlijke botresten toegepast, waarmee het slechts een (te) kleine steekproef is aan de hand waarvan getracht wordt een groot beeld te schetsen. Met dit in gedachten kan uit de isotopenwaarden geïnterpreteerd worden dat er voor deze twee individuen sprake was van een (162) duidelijk grotendeels op dierlijke proteïnen gebaseerd voedingspatroon .

162

Hoofdstuk | 8

(Garcia-Guixé et al., 2006, p.554; Francalacci, 1989)

Pagina | 62


8.3

S PANJE De lancune aan Mesolithische menselijke botresten in het Middellandse Zee gebied voor isotopenonderzoek werd opgemerkt door Garcia-Guixé, waarmee aldus de eerste betrouwbare stabiele isotopenmeting van de Spaanse Levant gedaan werden. Deze metingen komen uit de (163) Mesolithische vindplaats: El Collado (ca. 7500 v. Chr.) .

A FBEELDING 35. L OCATIE VAN DE GEANALYSEERDE VINDPLAATS IN S PANJE . 6 = E L C OLLADO . (G ARCIA G UIXÉ ET AL ., 2006)

8.3.1 A N AL Y S E De waarden in dit onderzoek zijn die uit El Collado; het betreft 9 isotopen-metingen voor 9 minimum individuen. De individuen uit deze vindplaats lijken een primair van dierlijke proteïnen afhankelijk voedingspatroon te hebben met een afhankelijkheid van ca. 25% marine voedingsbronnen.

T ABEL 29. G EMIDDELDEN EN STANDAARDDEVIATIES VOOR DE ISOTOPEN METINGEN VAN S PANJE .

Spain Meso N=9, MNI=9

T ABEL 30. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN P ER SITE IN S PANJE .

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

-18.3556

10.26667

3.344444

0.644827

1.119524

0.083148


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

El Collado

9

9

Totaal (n=1)

9

9

8.3.2 C O N C LU SI E Aangezien deze vindplaats in het Middellandse Zee gebied ligt is ook hier sprake van een ander klimaat danwel andere neolithisatie-oorsprong dan voor Noordwest-Europa. Dit zorgt dat de isotopenwaarden significant anders zijn in dit gebied dan in Noordelijker delen van Europa, waardoor een directe correlatie hiertussen onwaarschijnlijk is, al wordt een dergelijke vergelijking door Garcia-Guixé wel geprobeerd. 163

Hoofdstuk | 8

(Garcia-Guixé et al., 2006, p.549)

Pagina | 63

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 De Mesolithische isotopenwaarden lijken volgens Garcia-Guixé uit te wijzen dat het voedingspatroon van de betreffende individuen voor ca. 25% op marine voedingsbronnen (164) gebaseerd was . Het probleem van weinig correlatie tussen Mediterraan en NoordwestEuropa heeft tot gevolg dat interpretaties die getrokken zijn in vergelijking met NoordwestEuropa waarschijnlijk niet betrouwbaar zijn. Slechts vervolgonderzoek kan hier een oplossing voor geven. Deze waarden kunnen wellicht wèl met de Mesolithische waarden van Portugal vergeleken worden, al bevinden de vindplaatsen van Portugal zich langs de Atlantische kust en zullen deze 13 sterkere marine invloeden hebben. Dit blijkt bij vergelijking meteen doordat met name de δ Cwaarden van het Portugese Mesolithicum een sterkere marine afhankelijkheid laten zien in het voedingspatroon.

164

Hoofdstuk | 8

(Garcia-Guixé et al., 2006, p.549)

Pagina | 64


8.4

P ORTUGAL In Portugal wordt de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum bijna exclusief gedefinieerd door artefact assemblages van een klein aantal vindplaatsen uit het Portugese (165) kustgebied . Menselijke botresten zijn in redelijke hoeveelheden gevonden in opgravingen van e de 19 eeuw, echter veelal slechts indirect tot Mesolithicum en Neolithicum gedateerd. Isotopenonderzoek voor datering of het achterhalen van voedingspatronen heeft amper (166) plaatsgevonden, een enkele uitzondering daargelaten . Een onderzoek door Lubell et al. (1994, pp.201-02) geeft aanwijzingen dat er in Portugal sprake is voor een verandering van een sterk op marine voedingsstoffen gebaseerde economie naar een op terrestriele voedingsstoffen gebaseerde, in de overgangsperiode van 8500 tot 4500 cal. BP. Hierbij kan aangenomen worden dat dezelfde voedingsbronnen gedurende deze periode (167) beschikbaar blijven, in meer of mindere mate .

A FBEELDING 36. L OCATIES VAN DE GEANALYS EERDE P ORTUGESE VINDPLAATSEN . (L UBELL ET AL ., 1994, P .202)

165

(Lubell et al., 1994, p.201) (Lubell et al., 1994; Smits, 2009; Richards & Hedges, 1999b) 167 (Lubell et al., 1994, p.214) 166

Hoofdstuk | 8

Pagina | 65


8.4.1 A N AL Y S E De isotopen-gegevens uit Portugal betreffen 10 vindplaatsen met 23 isotopen-metingen, (168) welke allen geldige en relatief betrouwbare waarden bevatten . De sekse van de resten is bepaald, echter leeftijd en overige gegevens als geanalyseerd skeletelement zijn niet gepubliceerd. 11 isotopen-metingen behoren tot Mesolithische individuen, terwijl de overige 12 metingen bij Neolithische individuen horen.


Portugal Meso

STANDAARDDEVIATIES VOOR ISOTOPEN METINGEN IN P ORTUGAL , PER PERIODE .

N=11, MNI=11 Portugal Neo N=12, MNI=12

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

-16.8364

12.14545

1.260067

1.62613

-19.25

9.125

1.358614

1.305836

T ABEL 32. A ANTALLEN ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN VOOR DE V INDPLAATSEN IN P ORTUGAL . Mesolithische Vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Samouqueira

1

1

Casa da Moura

4

4

Moita do Sebastião

5

5

Cêrca do Zambujal

1

1

Cabeço da Arruda

5

5

Gruta do Lagar

1

1

Gruta do Caldeirão

2

2

Gruta da Feteira

2

2

Gruta da Fontainhas

1

1

Roche Forte

1

1

Totaal (n=7)

12

12

Totaal (n=3)

11

11

13

15

Isotopen-gegevens wijzen uit dat δ C- en δ N-waarden in menselijke botresten na ca. 7000 13 BP lager worden, waarbij de δ C-waarden en lager blijven worden met de loop van het Neolithicum. Er lijkt een duidelijke scheiding te zijn in de isotopenwaarden tussen vindplaatsen eerder en later dan 7000 BP, wat benadrukt dat er zich in dit gebied een grote verandering heeft voorgedaan in voedingspatronen. Mesolithische waarden lijken zeer variabel, met verscheidene voedingspatronen, echter de Neolithische waarden van Portugal zijn geheel uniform. Er lijkt dus geen sprake te zijn van een periode van overlap in voedingspatronen.

168

Hoofdstuk | 8

(Lubell et al., 1994; Richards & Hedges, 1999b; Smits, 2009);

Pagina | 66


A FBEELDING 37. S TABIELE ISOTOPEN - WAARDEN VAN MENSELIJK BOTCOLLAGEEN UIT L AAT -M ESOLITHISCHE VINDPLAATSEN LANGS DE A TLANTISCHE KUST VAN E UROPA . V ERSCHILLENDE MARINE ORGANISMEN ZIJN TO EG EVO EGD OP HUN GEMIDD ELDE Δ 15N- WAARDE . ○= F RANKRIJK , T ÉVIEC ; □ = F RANKRIJK , H ÖEDIC ; ∆ = P ORTUGAL ; X = S CHOTLAND , O RONSAY ; ○= D ENEMARKEN . (R ICHARDS & H EDGES , 1999 B )

8.4.2 C O N C LU SI E De verandering in voedingspatroon die zich vrij abrupt voordoet met de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum in Portugal is er één waarbij marine voedingsbronnen wel in gebruik blijven, zij het in veel mindere mate dan in het Mesolithicum. Hierbij is dus wel een overgang van een sterk marine voedingspatroon naar een middelmatig marine voedingspatroon zichtbaar.

8.5 A NALYSE M IDDELLANDSE Z EE G EBIED Mediterrane voedingspatronen lijken een significant verschillende range aan isotopewaarden te bevatten, wat correlaties tussen Mediterrane en noordelijkere delen van Europa onwaarschijnlijk maakt. Resultaten laten zien dat gedurende het Mesolithicum tenminste 25% (maar vaak meer) van het menselijke voedingspatroon gebaseerd lijkt te zijn op marine voedingsbronnen, terwijl mensen in het Neolithicum afhankelijk lijken van een terrestriëel dieet. Het process lijkt zich geleidelijk te hebben voltrokken in dit gebied, en het Neolithische terrestriële voedingspatroon laat een grote afhankelijkheid van granen en peulvruchten zien.

Hoofdstuk | 8

Pagina | 67


9

C ENTRAAL E UROPA , HET IJ ZEREN P OORT KLOOFDAL De Donau vormt bij het IJzeren Poort kloofdal enkele tientallen kilometers lang de grens tussen Roemenië en Servië. Langs dit gebied heeft in het Mesolithicum en Neolithicum bewoning plaatsgevonden, waar goed onderzoek naar het neolithisatieproces gedaan kan worden. Daar isotopenonderzoek zich op deze gehele regio richt zal het in dit onderzoek als één geheel e bekeken worden. Vanaf eind 20 eeuw In onderzoek van Cook et al. (2002) werd een beeld geschetst van volledige afhankelijkheid van marine of zoetwater voedingsbronnen, echter kan (169) met behulp van enkele recentere onderzoeken deze hypothese genuanceerd worden.

9.1

S ERVIË & R OEMENIË

A FBEELDING 38. L OCATIE VAN DE GEANALYSEERDE EN DOO R ANDERE ONDERZO EKEN GENOEMDE M ESOLITHISCHE EN N EOLITHISCHE VINDPLAA TSEN IN HET IJ ZEREN

P OORT KLOOFDAL , LANGS DE GRENS VAN S ERVIË EN R OEMENIË . (B ORIĆ ET AL ., 2004)

9.1.1 A N AL Y S E Uit Roemenië is slechts één Mesolithische vindplaats beschikbaar met 8 bruikbare isotopenwaarden voor 8 minimum individuen. Deze isotopen-waarden hebben een bijna terrestriëel voedingspatroon met sterke invloeden van zoetwater voedingsbronnen, en zijn vergelijkbaar met de Mesolithische resten uit Servië.

T ABEL 33. G EMIDDELDE EN S TANDAARDDEVIATIE VOO R ISOTOPEN METINGEN VAN R OEMENIË VOO R HET M ESOLITHICUM .

T ABEL 34. G EMIDDELDEN EN S TANDAARDDEVIATIES VO OR DE ISOTOPEN - METINGEN VAN S ERVIË PER ( SUB ) PERIODE .

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

Roemenië Mesolithicum

-19.55

15.4

N=8, MNI=8

0.212

0.364

Servië Mesolithicum N=144/144/82, MNI=131 Servië Mesolithicum - Vroeg-Neolithicum N=8, MNI=8

169

Hoofdstuk | 9

δ13C Avg/SD

δ15N Avg/SD

C:N Avg/SD

-19.38826389

14.18944444

3.2889

0.68513313

1.772857775

0.204432624

-18.4

14.975

-

0.565685425

1.115515576

-

(Borid & Miracle, 2004; Borid et al., 2004)

Pagina | 68

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Voor Servië zijn vier vindplaatsen beschikbaar, waarvan 152 geldige isotopen-metingen in de dataset zijn opgenomen. Er zijn 16 overige isotopen-metingen als onbruikbaar bestempeld. 144 van de isotopen-metingen (uit twee vindplaatsen) bevatten gegevens voor de 131 minimum individuen die gedateerd zijn als Mesolithisch, en de overige 8 isotopen-metingen (uit de twee andere vindplaatsen) hebben gegevens voor de 8 minimum individuen uit de periode Mesolithicum-Vroeg-Neolithicum.

T ABEL 35. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN P ER SITE VOOR R OEMENIË .


N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Schela Cladovei

8

8

Totaal (n=1)

8

8

T ABEL 36. A ANTAL ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN PER SITE VOOR S ERVIË . Mesolithische Vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Mesolithische/Vroeg-Neolithische vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Vlasac

68/68/39

60

Padina

4

4

Moita do Sebastião

76/76/43

61

Hajduçka Vodenica

4

4

Totaal (n=2)

144/144/82

121

Totaal (n=2)

8

8

Binnen de Servische isotopen-waarden wordt net als bij België onderscheid gemaakt tussen (170) volwassene en kind (of baby) . Van deze laatste waarden wordt niet gebruik gemaakt in dit onderzoek, echter toont Afbeelding 39 dat de isotopenwaarden gemiddeld 2‰ hoger zijn in 15 δ N-waarden dan volwassenen. Bocherens et al. (2007) concluderen in onderzoek naar isotopenwaarden van België dat nieuwgeboren kinderen de isotopenwaarden van de moeder aannemen, echter door moedermelk een trophisch level hoger zitten dan de volwassenen.

A FBEELDING 39. P LOT VAN DE K OOLSTOF - EN S TIKSTOF ISOTOPEN WAARDEN VOO R MENSEN EN HONDEN UIT V LASAC EN L EPENSKI V IR . ◊= V LASAC , ─ = VLASAC BABY ’ S , ∆ = LEPENSKI VIR , X = LEPENSKI VIR BABY ’ S .

170

Hoofdstuk | 9

(Borid et al., 2004), Zie ook Afbeelding 39.

Pagina | 69

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 De isotopen-waarden, deels afgebeeld in Afbeelding 39, laten een duidelijke afhankelijkheid van zoetwater voedingsbronnen zien in het voedingspatroon. Hierbij lag volgens Borid et al. (2004, p.232) de focus op het jagen van carnivoren die voornamelijk vis eten. Daarnaast valt er uit een vergelijking tussen de vindplaatsen Lepenski Vir en Vlasac een verschil in voedingspatronen voor waarschijnlijk leeftijdsgroepen op te maken; Een klein deel van de Vlasac en Lepenski Vir waarden hebben d15N waarden van onder de 13, echter hebben deze individuen wel een hogere proteïne inname. Hierdoor zouden de waarden geïnterpreteerd kunnen worden als behorend bij een breder spectrum aan voedingsbronnen dan de meeste mensen uit de nederzettingen. De isotopen-waarden van deze sites geven overigens niet een uitsluitende afhankelijkheid van zoetwater voedingsbronnen weer; het is mogelijk echter zijn dat theoretische uitersten en zeer onwaarschijnlijk. De ruime aanwezigheid van resten van zoogdieren op de sites wijst daarnaast ook op het door deze isotopen-waarden onaantoonbare belang van jagen voor het voedingspatroon. Een derde conclusie die daardoor getrokken kan worden, is dat de in eerdere (171) onderzoeken gehypotheseerde volledige afhankelijkheid van zoetwater voedingsbronnen genuanceerd moet worden.

9.1.2 C O N C LU SI E Uit de isotopen-gegevens uit de IJzeren Poort vindplaatsen van Servië en Roemenië wordt duidelijk dat er sprake is van een duidelijke echter geleidelijke verandering in de periode van neolithisatie. Hierbij verandert een grotendeels op zoetwater voedingsbronnen gebaseerd dieet (172) in het Mesolithicum naar een meer terrestriëel dieet in het Vroege Neolithicum . Door het grote aandeel van zoetwatervis in het voedingspatroon werd een marine reservoireffect van 200(173) 500 jaar opgemerkt in de menselijke botresten, waardoor in recentelijke onderzoeken de (174) dateringen van deze vindplaatsen gedeeltelijk herzien worden .

171

(Cook et al., 2002) (Borid et al., 2004, p.222; Bonsall et al., 1997; Bonsall et al., 2000; Smits, 2009) Dit houdt in dat de resten oorspronkelijk als 200 tot 500 radiometrische jaren te oud gedateerd werden. (Borid et al., 2004) 174 (Borid & Miracle, 2004; Bonsall et al., 2000; Bonsall et al., 1997) 172 173

Hoofdstuk | 9

Pagina | 70


10

O OST E UROPA Om het neolithisatiebeeld van Oost-Europa te vormen en bij dit onderzoek te voegen is het handig om naast de Oekraïne ook een blik te werpen op het tegenwoordige Noordwest-Rusland, aangezien het neolithisatieproces zich vanuit Zuidoost Europa deze richting uit verspreidde. Uit neolithisatieonderzoek binnen Oost-Europa blijkt er in de regio van de Oekraïne een trend van migratie uit Zuidoost-Europa plaats te vinden. Met deze migratie trend werden in het Neolithicum gedomesticeerde dieren vanuit onder andere de IJzeren Poort regio van Servië en Roemenië uitgeleend aan de culturen in de Oekraïne. Daarnaast lijkt er zeer weinig bewijs te zijn (175) voor vroege akkerbouw . Hiermee lijkt het waarschijnlijk dat veranderingen in het voedingspatroon zich zeer geleidelijk hebben voorgedaan in de loop van het Neolithicum.

10.1 O EKRAÏNE & N OORDWEST -R USLAND (K ARELIA ) In de Oekraïne is slechts weinig stabiele isotopen-onderzoek op mensenresten uit de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum toegepast, en met zekerheid zijn er geen gepubliceerde onderzoeken waarin het neolithisatieproces van de Oekraïne als geheel wordt behandeld. In Noordwest-Rusland bevinden zich ook genoeg Mesolithische en Neolithische vindplaatsen die neolithisatieonderzoek mogelijk maken, waaronder een zeer grote Mesolithische begraafplaats met minstens 170 begraven individuen in Karelia. Onderzoeken naar voedingspatroon gedurende het neolithisatieproces zijn ook in dit gebied meer dan schaars; met onderzoek van Richards et al. (2001) werden uit deze regio twee isotopen-metingen van één Neolithische vindplaats in de Oekraïne (Derievka) en twee metingen van de reeds genoemde (176) Mesolithische begraafplaats (Oleneostrovski) gepubliceerd , welke beide aan dit onderzoek zijn toegevoegd.

A FBEELDING 40 EN 41. L OCATIES VAN DE GEANALYSEERDE VINDPLAATSEN IN DE O EKRAÏNE (L INKS ) EN IN N OORDWEST R USLAND (K ARELIA , RECHTS ) . (G OOGLE M APS )

175 176

Hoofdstuk | 10

Zo werd bijvoorbeeld varken uitgeleend vanuit de Servische Lepensky Vir cultuur. (Nadezhda, 2009, p.161) (Richards et al., 2001, p.189)

Pagina | 71


10.1.1 A N AL Y S E Betreffende de Oekraïnse vindplaats Derievka, zijn twee metingen toegepast op twee individuen. Deze twee zeer gelijkende metingen geven een idee van een mogelijk voedingspatroon voor dit gebied gedurende het Neolithicum; de Koolstof en Stikstof isotopenwaarden van deze minimaal één individu wijzen op een dieet met afhankelijkheid van 34 zoetwatervis, terrestriële planten en dieren. De gerelateerde stabiele Zwavel isotopen (δ S) voegen zonder gedetailleerder contextonderzoek dan hier toegepast is weinig aan deze (177) interpretatie toe, afgezien dat het Zwavel de waarde van typisch sedimentair sulfaat heeft.

T ABEL 37. G EMIDDELDEN EN S TANDAARDDEVIATIES VA N DE ISOTOPEN - METINGEN IN DE O EKRAÏNE .

D13C Avg/SD

D15N Avg/SD

Oekraïne Neolithicum

-23.4

11.6

N=2, MNI=1

0.2

0.2

D13C Avg/SD

D15N Avg/SD

Noordwest-Rusland (Karelia) Mesolithicum

-19.55

15.4

N=2, MNI=1

0.212

0.364

T ABEL 38. G EMIDDELDEN EN STANDAARDDEVIATIES VAN DE ISOTOPEN METINGEN IN

K ARELIA .

Uit de twee isotopen-metingen van Rusland blijkt dat het ene minimum individu uit Oleonostrovski net als de waarden van de Neolithische vindplaats in de Oekraïne geen (178) afhankelijkheid van marine voedingsbronnen laten zien , en ook de Zwavel-waarden geven (179) min of meer hetzelfde typische sedimentair sulfaat weer . De waarden van deze vindplaats laten echter in dit geval een sterke afhankelijkheid van zoetwatervis zien in het voedingspatroon 15 (door relatief hoge δ N-waarden). De isotopen-waarden van de Mesolithische vindplaats in Rusland schijnen ongeveer gelijk te zijn aan de Neolithische vindplaats in de Oekraïne, wat foutieve isotopenwaarden doet vermoeden. Door Richards et al. wordt dan ook aangenomen dat de Koolstof-, Stikstof- en Zwavel-isotopenwaarden van de vindplaats waarschijnlijk sterk vertekend zijn door zoetwatervis (180) proteïne , waardoor er sprake is van een ongecorrigeerd marine reservoireffect op de resultaten.

T ABEL 39. A ANTALLEN ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN PER SITE , VOO R R USLAND .

T ABEL 40. A ANTALLEN ISOTOPEN - WAARDEN EN MINIMUM INDIVIDUEN PER SITE , VOOR O EKRAÏNE .

Mesolithische vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Oleneostrovski (Karelia)

2

1

Totaal (n=1)

2

1

Neolithische vindplaatsen

N (δ13C/ δ15N/C:N)

MNI

Derievka (Oekraïne)

2

1

Totaal (n=1)

2

1

177

(Richards et al., 2001, p.189) Richards et al. (2001) heeft deze ene Mesolithische vindplaats met enkele isotopenwaarden per abuis als Oekraïne benaamd. 179 (Richards et al., 2001, p.187) 180 (Richards et al., 2001, p.189) 178

Hoofdstuk | 10

Pagina | 72


10.1.2 C O N C LU SI E De weinige gegevens uit Oost-Europa die bij dit onderzoek meegenomen is, laten een dergelijk hoge component zoetwater voedingsbronnen in het voedingspatroon zien, dat deze mogelijk vergeleken zouden kunnen worden met de Mesolithische en Neolithische vindplaatsen (181) van Nederland . Met name de Mesolithische waarden van Karelia (gemiddelde van 2 13 15 metingen: δ C = -19.55 ±0.2, δ N = 15.4 ±0.34) lijken vergelijkbaar qua voedingspatroon met de 13 (Midden-)Neolithische isotopen-waarden van Nederland (gemiddelde van 25 metingen: δ C = 15 20.36 ±1.6; δ N = 14.18 ±1.8, C:N = 2.9 ± 0.35). Beide regio’s zijn daarnaast (sterk) onderhevig aan zoetwater reservoir-effecten. Indien in deze vergelijking meegenomen wordt dat veelal de Europese kustgebieden worden bestudeerd voor neolithisatieonderzoek, is een mogelijke correlatie tussen deze relatief overeenkomende waarden van twee ver uit elkaar liggende binnenlandse regio’s zeker van belang om het verloop van het neolithisatieproces te achterhalen,.

181

Hoofdstuk | 10

Zie ook Paragraaf 5.2 Nederland.

Pagina | 73


11

C ONCLUSIES Neolithisatie in Europa is een proces van veel variëteit, waarbij regionale patronen gedefinieerd kunnen worden. Iedere regio heeft een verschillend tijdsverloop voor het Mesolithicum en het Neolithicum, verschillende methoden waarop het neolithisatieproces plaatsvond en verschillende gradaties aan verandering, wat het moeilijk maakt deze regio’s in verband met elkaar te analyseren. Een interregionaal isotopen-onderzoek van deze schaal kan al deze patronen ondersteunen of met behulp van overige onderzoeksdisciplines ontkrachten, zij het op één specifiek vlak: voedingspatroon.

11.1 E UROPEES

TOTAALBEELD

Het algemeen geaccepteerde beeld van voedingspatroon-verandering tijdens neolithisatie in Europa is dat het dieet van het Neolithicum een zichzelf geleidelijk opdringend fenomeen is vanuit het Midden-Oosten naar Zuidoost-, Centraal- en vervolgens Noordwest-Europa. De verandering in voedingspatroon in Noordwest-Europa wordt gezien als een complexe interactie tussen al bestaande bevolkingen en erheen migrerende bevolkingen. Veel van de bronnen voor dit onderzoek komen tot de conclusie dat er in heel Europa sprake lijkt te zijn van een plotselinge verandering waarbij de nieuwe groep voedingsbronnen geïntroduceerd worden en de oude groep voedingsbronnen weinig of niet meer gebruikt worden. Het uiteindelijke totaalbeeld van Europa waar dit onderzoek toe is gekomen heeft enige correlatie met het onderzoek van Schulting (1998) met betrekking tot de kustgebieden van Scandinavië, Groot Brittannië en West-Frankrijk. Voor overige gebieden laat dit onderzoek echter een ander beeld zien. De weinige Mesolithische én Neolithische vindplaatsen uit Oost-Europa laten in hun voedingspatronen slechts een sterke afhankelijkheid van marine of zoetwater voedingsbronnen zien. Hierbij is in beide perioden een sterk reservoireffect zichtbaar. Voedingspatronen van de meeste individuen uit de vindplaatsen die bij of in de buurt van de originele Atlantische kustlijn liggen, hebben in het Mesolithicum een duidelijke neiging afhankelijk te zijn van marine voedingsbronnen. Deze voedingspatronen houden vol tot er zich een verandering voordoet die in sommige gebieden plotseling maar over het algemeen geleidelijk is, die de toevoeging van gedomesticeerde voedingsbronnen aan het voedingspatroon aangeeft. Hierbij worden de oude voedingsbronnen veelal nog wel tot in het MiddenNeolithicum gebruikt. Voor de Benelux, Noord-Duitsland, en Centraal-Europa wordt een verschillende neiging duidelijk, een neiging naar meer terrestriale voedingspatronen maar met een sterke afhankelijkheid van zoetwater voedingsbronnen. De meeste van deze vindplaatsen liggen echter relatief ver van de originele Atlantische kust, wat vragen opwekt met betrekking tot de relatie tussen kustelijke en binnenlandse vindplaatsen gedurende en na de verandering van Mesolithicum naar Neolithicum. Aanvullend onderzoek naar dit onderwerp zou het begrip naar dit geografische verschil in voedingspatroon kunnen verbeteren. Daarnaast laat een selecte studie van het Middellandse Zee gebied zien dat isotopenwaarden verschillende standaardwaarden voor (model) voedingspatronen hebben dan de waarden van noordelijkere delen van Europa. Dit komt gedeeltelijk door de duidelijke klimaat- en omgevingsverschillen, en gedeeltelijk door het feit dat het neolithisatieproces zich vanuit het

Hoofdstuk | 11

Pagina | 74

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Midden-Oosten naar deze regio’s verspreid heeft in dezelfde periode dat het zich naar CentraalEuropa verspreidde.

11.2 C ONCLUSIE WIJZEN DE VELE REGIONALE ONDERZOEKEN NAAR STABIELE ISOTOPEN IN (MENSEN)RESTEN UIT HET MESOLITHICUM EN NEOLITHICUM BIJ EEN INTERREGIONA E ANALYSE VAN DE EUROPESE NEOLITHISATIE OP EEN RELATIEF EENDUIDIG BEELD VAN (DIS)CONTINUÏTEIT IN HET MENSELIJK VOEDINGSPATROON ? Uit de dataset van dit onderzoek, die gecompileerd is uit de regionale onderzoeken, kan geconcludeerd worden dat de verandering in voedingspatroon gedurende de overgang van Mesolithicum naar Neolithicum in Europa zich voornamelijk geleidelijk voordeed, met veel regionale variaties. In veel van de vindplaatsen vond deze verandering in voedingsbronnen plaats nadat het Neolithicum al zijn introductie gedaan had. Het is waarschijnlijk dat de Mesolithische cultuurgroepen hun voedingspatronen voortzetten met een graduele toevoeging van meer en meer gedomesticeerde planten, granen en vervolgens dieren in het voedingspatroon. In het merendeel van de Mesolithische individuen uit verschillende streken lijkt een grotere variatie in voedingspatronen zichtbaar dan bij de gerelateerde Neolithische individuen. Vindplaatsen in het oud Atlantische kustgebied lijken een duidelijke, relatief homogene verandering in voedingspatroon te laten zien in het Neolithicum. Bij binnenlandse (gelijktijdige) vindplaatsen valt een grotere differentiatie aan regionale veranderingen in voedingspatroon te zien enige tijd in het Neolithicum dan in de kustgebieden. Deze uiteindelijke conclusie is uiterst beperkt en hooguit zeer theoretisch, aangezien de exacte (mate van) verandering niet slechts uit steekproefsgewijs isotopen-onderzoek op te maken valt. De methoden waarop deze diëtaire verandering plaatsvond kunnen geheel niet achterhaald worden bij een onderzoek welke zich beperkt tot isotopen-analyse.

11.3 T EGENGEKOMEN

PROBLEMEN

Naast de reeds voorziene problemen waren er nog enkele andere problemen waar in het onderzoek tegenaan gelopen werd. Het voornaamste probleem in de eerste fase van het onderzoek was het verkrijgen van bron-publicaties. Aangezien sommige van de publicaties slechts in buitenlandse bundels zijn gepubliceerd die slechts tot een bepaald recentelijk jaartal in Nederlandse bibliotheken gearchiveerd zijn en te oud zijn om digitaal en via het internet beschikbaar te worden gesteld, zijn onder andere persoonlijk scans laten maken bij de Universiteit van Ljubljana (Slovenië) om ze vervolgens opgestuurd te krijgen, wat enige vertraging ten gevolge had. Een volgend probleem was het vinden van de gegevens waarop bepaalde publicaties gebaseerd zijn, aangezien deze gegevens zich veelal in databases bevinden die (nog) niet publiekelijk toegankelijk zijn gesteld. Overige aan de dataset gerelateerde problemen die naar boven kwamen waren interpretatie-problemen en vergelijkingsproblemen. Ieder afzonderlijk regionaal onderzoek onderzocht de gegevens op een specifieke manier. Dit zorgde ervoor dat er verschillende (relevante) databasecategoriën aangemaakt moesten worden die slechts voor één regionaal onderzoek toepasbaar waren, wat tot gevolg had dat deze relevante data niet bruikbaar was voor een interregionale analyse. Het is te hopen dat deze wijze van informatieverwerking

Hoofdstuk | 11

Pagina | 75

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 uiteindelijk wel geleid heeft tot een contextueel diepgaande dataset voor mogelijk vervolgonderzoek.

11.4 A ANBEVELINGEN Door middel van isotopen-analyse kan veel gezegd worden over de voedingspatronen van de Mesolithische en Neolithische mensen in Europa, zo blijkt uit de vele studies die er reeds gedaan zijn alsook uit dit onderzoek. Met betrekking tot interregionale studies is er weinig onderzoek gedaan. Met deze scriptie is getracht een completer interregionaal beeld van het neolithisatieproces in geheel Europa te vormen dan tot nog toe gedaan is, echter dit is slechts het begin voor interregionaal onderzoek naar neolithisatie. Hiervoor kan uitgebreider onderzoek gedaan worden naar voedingspatroon, door middel van meer en nieuwere isotopen-metingen, maar er kan ook naar meerdere onderdelen van neolithisatie gekeken worden, waarbij verschillende disciplines betrokken worden. Als disciplines als archeozoölogie en archeobotanie ook in acht worden genomen voor voedingspatroon-onderzoek, kunnen er mogelijk nieuwe theoriën geconcludeerd worden uit reeds bekende en nieuwe gegevens. Uit de archeobotanie zijn weinig publicaties met betrekking tot een gecombineerd Europees onderzoek naar de diëtaire veranderingen van het neolithisatieproces bekend. De belangrijkste aanbeveling voor toekomstig onderzoek die dit onderzoek wil stellen is een analyse van voedingspatroon in het gehele gebied van Europa, door middel van nieuwe isotopenmetingen (van oude en nieuwe gegevens) uit isotopenonderzoek welke de juiste reservoireffect correcties toegepast hebben. Hierbij wordt de context van alle vondsten achterhaald en bij analyse meegenomen voor een eenduidiger vergelijking dan er in dit onderzoek mogelijk was. Het isotopenonderzoek zal daarnaast ook in relatie tot onder andere archeobotanie, archeozoölogie, genetica, culturele contexten en materiële contexten geanalyseerd moeten worden, om zo mogelijk vertekeningen door een relatief kleine steekproefgrootte te voorkomen.

Hoofdstuk | 11

Pagina | 76


12

L ITERATUUR Ambrose, S.H. et al., 1997. Stable isotopic analysis of human diet in the Marianas Archipelago, Western Pacific. American Journal of Physical Anthropology, 104, pp.343-61. Ambrose, S.H. & Norr, L., 1992. On stable isotopic data and prehistoric subsistence in the Soconusco region. Current Anthropology, 33(4), pp.401-04. Ambrose, S.H. & Norr, L., 1993. Experimental evidence for the relationship of the carbon isotope ratios of whole diet and dietary protein to those of bone collagen and carbonate. In J.B. Lambert & G. Grupe, eds. Prehistoric Human Bone - Archaeology at the Molecular Level. New York: Springer-Verlag. Bakels, C., 2005/2006. Pollen analysis and the reconstruction of the former vegetation. In L.P. Louwe Kooijmans & P.F.B. Jongste, eds. Schipluiden: A Neolithic settlement on the Dutch North Sea coast, c. 3500 cal. BC. Analecta Praehistorica Leidensia 37/38, 2005/2006. pp.305-16. Bakels, C. & Zeiler, J., 2005. The fruits of the land - Neolithic subsistence. In L.P. Louwe Kooijmans, P.W. Van den Broeke, H. Fokkens & A.L. Van Gijn, eds. The Prehistory of the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University Press. Ch. 14. pp.311-36. Bar-Yosef, O., Gopher, A., Tchernov, E. & Kislev, M.E., 1991. Netiv Hagdud: An Early Neolithic Village Site in the Jordan Valley. Journal of Field Archaeology, 18(4 (Winter, 1991)), pp.405-24. Bloemers, J.H.F., Louwe Kooijmans, L.P. & Sarfatij, H., 1981. Verleden Land. Amsterdam: Meulenhoff Informatief BV. Bocherens, H., Polet, C. & Toussaint, M., 2007. Palaeodiet of Mesolithic and Neolithic populations of Meuse Basin (Belgium): evidence from stable isotopes. Journal of Archaeological Science, 34, pp.10-27. Bonsall, C. et al., 2000. Stable isotopes, Radiocarbon and the Mesolithic-Neolithic Transition in the Iron Gates. Documenta Praehistorica, 27, pp.119-32. Bonsall, C. et al., 1997. Mesolithic and Early Neolithic in the Iron Gates: a palaeodietary perspective. Journal of European Archaeology, 5(1), pp.50-92. Borid, D., Grupe, G., Peters, J. & Mikid, Ž., 2004. Is the Mesolithic-Neolithic subsistence dichotomy real? New stable isotope evidence from the Danube Gorges. European Journal of Archaeology, 7(3), pp.221-48. Borid, D. & Miracle, P., 2004. Mesolithic and Neolithic (dis)continuities in the Danube Gorges: New AMS dates from Padina and Hajdučka Vodenica (Serbia). Oxford Journal of Archaeology, 23(4), pp.341-71. Brindley, A.L., 2007. The dating of food vessels and urns in Ireland. Galway: Department of Archaeology, National University of Ireland. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, The Netherlands. Childe, V.G., 1958. The Prehistory of European Society. Harmondsworth: Cassell and Co. Cook, G. et al., 2002. Problems of dating human bones from the Iron Gates. Antiquity, 76, pp.77-85.

Hoofdstuk | 12

Pagina | 77

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Dammers, B., 2003. Hinkelstein - Grossgartach - Rössen: Zum Mittelneolithikum in Rheinhessen. [Online] Available at: www.uni-leipzig.de/~ufg/reihe/ﬁles/dammers.pdf [Accessed 10 July 2011]. De Grooth, M. & Van de Velde, P., 2005. Colonists on the loess? Early Neolithic A: The Bandkeramik culture. In L.P. Louwe Kooijmans, P.W. Van den Broeke, H. Fokkens & A.L. Van Gijn, eds. The Prehistory of the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University Press. Ch. 11. pp.21948. Deeben, J. & Arts, N., 2005. From tundra hunting to forest hunting - later Upper Palaeolithic and Early Mesolithic. In L.P. Louwe Kooijmans, P.W. Van den Broeke, H. Fokkens & A.L. Van Gijn, eds. The Prehistory of the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University Press. Ch. 7. pp.13956. Deeben, J. & Van Gijn, A., 2005. Hunters and gatherers: synthesis. In L.P. Louwe Kooijmans, P.W. Van den Broeke, H. Fokkens & A.L. Van Gijn, eds. The Prehistory of the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University Press. Ch. 9. pp.187-200. DeNiro, M.J., 1985. Postmortem preservation and alteration of in vivo bone collagen isotope ratios in relation to paleodietary reconstruction. Nature, 317, pp.806-09. Dürrwachter, C. et al., 2006. Beyond the grave: variability in Neolithic diets in Southern Germany? Journal of Archaeological Science, 33, pp.39-48. Fischer, A. et al., 2007. Coast-inland mobility and diet in the Danish Mesolithic and Neolithic: evidence from stable isotope values of humans and dogs. Journal of Archaeological Science, 34, pp.2125-50. Francalacci, P., 1989. Comparison of archaeological trace element and stable isotope data from two Italian coastal sites. Rivista di Antropologia, 66, pp.239-50. Fry, B., 1988. Food web structure on Georges Bank from stable C, N and S isotopic compositions. Limnology and Oceanography, 33, pp.1182-90. Garcia-Guixé, E., Richards, M.P. & Subirà, M.E., 2006. Palaeodiets of Humans and Fauna at the Spanish Mesolithic Site of El Collado. Current Anthropology, 47(3), pp.549-56. Gautier, A., 1998. De Gouden Kooi - Over het ontstaan van het huisdier. Antwerpen/Baarn: Hadewijch. Götherström, A., Stenbäck, N. & Storå, J., 2002. The Jettböle middle Neolithic site on the Åland Islands - human remains, ancient DNA and pottery. European Journal of Archaeology, 5(1), pp.42-69. Gottdang, A., Mous, D.W. & Van der Plicht, J., 1995. The HVEE 14C system at Groningen. Radiocarbon, 37 (Proceedings of the 15th International 14C Conference)(2), pp.649-56. Herrscher, E. & Le Bras-Goude, G., 2010. Southern French Neolithic Populations: Isotopic Evidence for Regional Specificities in Environment and Diet. merican Journal of Physical Anthropology, 141, pp.259-72. Kubiak-Martens, L., 2005/2006. Botanical remains and plant food subsistence. In L.P. Louwe Kooijmans & P.F.B. Jongste, eds. Schipluiden: A Neolithic settlement on the Dutch North Sea coast, c. 3500 cal. BC. Analecta Praehistorica Leidensia 37/38, 2005/2006. pp.317-38.

Hoofdstuk | 12

Pagina | 78

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Lidén, K., 1995. Megaliths, agriculture and social complexity: A diet study of two Swedish megalith populations. Journal of Anthropological Archaeology, 14, pp.404-17. Lidén, K. et al., 2003. "The wet and the wild followed by the dry and the tame" - or did they occur at the same time? Diet in Mesolithic-Neolithic southern Sweden. Antiquity, 78, pp.23-33. Lidén, K., Núñez, M. & Nelson, E., 1995. Diet and nutritional stress in a subneolithic population from the Åland Islands. An analysis of stable carbon isotopes and pathological traits. Arkœologiske Rapporter fra Esbjerg Museum, 1. Louwe Kooijmans, L., 2005. Hunters become farmers - Early Neolithic B and Middle Neolithic A. In L.P. Louwe Kooijmans, P.W. Van den Broeke, H. Fokkens & A.L. Van Gijn, eds. The Prehistory of the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University Press. Ch. 12. pp.249-72. Louwe Kooijmans, L.P. & Jongste, P.F.B., eds., 2005/2006. Schipluiden: a Neolithic settlement on the Dutch North Sea coast c. 3500 cal BC. Analecta Praehistorica Leidensia 37/38, 2005/2006. Louwe Kooijmans, L.P., Van den Broeke, P.W., Fokkens, H. & Van Gijn, A.L., eds., 2005. The Prehistory of the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University Press. Lubell, D. et al., 1994. The Mesolithic-Neolithic transition in Portugal: Isotopic and dental evidence of diet. Journal of Archaeological Science, 21, pp.201-16. Lübke, H., Lüth, F. & Terberger, T., 2007. Fishers or farmers? The archaeology of the Ostorf cemetery and related Neolithic finds in the light of new data. In Larsson, L., Lüth, F. & Terberger, T., eds. Innovation and Continuity - Non-Megalithic Mortuary Practices in the Baltic. New Methods and Research into the Development of stone age society. International Workshop at Schwerin on 24-26 March 2006., 2007. Bericht der RGK. Malone, C., 2003. The Italian Neolithic: A Synthesis of Research. Journal of World Prehistory, 17(3), pp.236-312. Milner, N., Craig, O.E., Bailey, G.N. & Andersen, S.H., 2006. A response to Richards and Schulting (2006). Antiquity, 80(308), pp.456-58. Mischka, D., 2010. Flintbek LA 3, biography of a monument. [Online] Christian-AlbrechtsUniversitaet in Kiel, Germany Available at: http://www.jungsteinsite.unikiel.de/2010_MSG/Mischka_MSG_2010_low.pdf [Accessed 28 June 2011]. Nadezhda, K., 2009. The Neolithization of Northern Black Sea area in the context of climate changes. Documenta Praehistorica, XXXVI, pp.159-74. Nielssen, E.H., 2009. The Mesolithic background for the Neolithisation process. Documenta Praehistorica, XXXVI, pp.151-58. Olsen, J. et al., 2010. Dietary habits and freshwater reservoir effects in bone from a Neolithic North-East German cemetery. Radiocarbon, 33(2-3), pp.635-44. Papathanasiou, A., 2003. Stable Isotope Analysis in Neolithic Greece and Possible Implications on Human Health. International Journal of Osteoarchaeology, 13, pp.314-24. Price, T.D. et al., 2001. Prehistoric human migration in the Linearbandkeramik of Central Europe. Antiquity, 75(298), pp.593-603. Raemaekers, D.C.M., 1999. The Articulation of a ‘New Neolithic’. The meaning of the Swifterbant Culture for the process of neolithisation in the western part of the North European Hoofdstuk | 12

Pagina | 79

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Plain (4900-3400 BC). Archaeological Studies Leiden University 3, Leiden University Press. (Proefschrift Universiteit Leiden). Richards, M.P., Fuller, B.T. & Hedges, R.E.M., 2001. Sulphur isotopic variation in ancient bone collagen from Europe: implications for human palaeodiet, residence mobility and modern pollutant studies. Earth and Planetary Science Letters, 191, pp.185-90. Richards, M.P. & Hedges, R.E.M., 1999a. A Neolithic Revolution? New evidence of diet in the British Neolithic. Antiquity, 73, pp.891-97. Richards, M.P. & Hedges, R.E.M., 1999b. Stable Isotope Evidence for Similarities in the Types of Marine Foods Used by Late Mesolithic Humans at Sites Along the Atlantic Coast of Europe. Journal of Archaeological Science, 26, pp.717-22. Richards, M.P. & Mellars, P.A., 1998. Stable isotopes and the seasonality of the Oronsay middens. Antiquity, 72, pp.178-84. Richards, M.P., Price, T.D. & Koch, E., 2003a. Mesolithic and Neolithic subsistence in Denmark: New Stable Isotope Data. Current Anthropology, 44(2), pp.288-94. Richards, M.P. & Schulting, R.J., 2006. Touch not the fish: the Mesolithic-Neolithic change of diet and its significance. Antiquity, 80(308), pp.444-56. Richards, M.P., Schulting, R.J. & Hedges, R.E.M., 2003b. Sharp shift in diet at onset of Neolithic. Nature, 425(9), p.366. Roebroeks, W. & Van Gijn, A., 2005. Palaeolithic and Mesolithic: introduction. In L.P. Louwe Kooijmans, P.W. Van den Broeke, H. Fokkens & A.L. Van Gijn, eds. The Prehistory of the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University Press. Ch. 4. pp.77-92. Schoeninger, M.J., DeNiro, M.J. & Tauber, H., 1983. Stable nitrogen isotope ratios of bone collagen reflect marine and terrestrial components of prehistoric human diet. Science, 220(4604), pp.1381-83. Schulting, R.J., 1998. Slighting the sea: stable isotope evidence for the transition to farming in northwestern Europe. Documenta Praehistorica, XXV (25), pp.203-18. Schulting, R.J. et al., 2008. Stable carbon and nitrogen isotope analysis on human remains from the Early Mesolithic site of La Vergne (Charente-Maritime, France). Journal of Archaeological Science, 35, pp.763-72. Schulting, R.J. & Richards, M.P., 2001. Dating Women and Becoming Farmers: New Palaeodietary and AMS Dating Evidence from the Breton Mesolithic Cemeteries of Téviec and Hoëdic. Journal of Anthropological Archaeology, 20, pp.314-44. Schulting, R.J. & Richards, M.P., 2002a. Finding the coastal Mesolithic in southwest Britain: AMS dates and stable isotope results on human remains from Caldey Island, south Wales. Antiquity, 76, pp.1011-25. Schulting, R.J. & Richards, M.P., 2002b. The wet, the wild and the domesticated: the Mesolithic-Neolithic transition on the west coast of Scotland. European Journal of Archaeology, 5(2), pp.147-89.

Hoofdstuk | 12

Pagina | 80

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Semal, P., Garcia Martin, C., Polet, C. & Richards, M.P., 1999. Considérations sur l'alimentation des Néolithiques du Bassin mosan: usures dentaires et analyses isotopiques du collagène osseux. Notae Praehistoricae, 19, pp.127-35. Smits, L., 2009. Isotopenonderzoek menselijke resten van Mesolithische en Neolithische sites in Nederland. Dataset voor het Oogst van Malta project: dataset geanalyseerd in Smits & Louwe Kooijmans 2006; Smits & Van der Plicht 2009. [Online] Available at: http://www.nwo.nl/nwohome.nsf/pages/NWOA_6ZJCZF [Accessed 14 April 2011]. Smits, L. & Louwe Kooijmans, L.P., 2005/2006. Schipluiden: Graves and human remains. In L.P. Louwe Kooijmans & P.F.B. Jongste, eds. Schipluiden: a Neolithic settlement on the Dutch North Sea coast c. 3500 cal BC. Analecta Praehistorica Leidensia 37/38, 2005/2006. Ch. 5. pp.91112. Smits, L., Millard, A.R., Nowell, G. & Pearson, D.G., 2010. Isotopic Investigation of Diet and Residential Mobility in the Neolithic of the Lower Rhine Basin. European Journal of Archaeology, 13(1), pp.5-31. Smits, L. & Van der Plicht, H., 2009. Mesolithic and Neolithic human remains in the Netherlands: physical anthropological and stable isotope investigations. Journal of Archaeology in the Low Countries, 1(1), pp.55-85. Spatz, H., 1999. Das mittelneolithische Gräberfeld von Trebur, Kreis Gross-Gerau. Wiesbaden: Materialien zur Vor- und Frühgeschichte von Hessen 19. Stevens, R.E., Lister, A.M. & Hedges, R.E.M., 2006. Predicting diet, trophic level and palaeoecology from bone stable isotope analysis: a comparative study of five red deer populations. Oecologia, 149, pp.12-21. Tauber, H., 1981. 13C evidence for dietary habits of prehistoric man in Denmark. Nature, 292, pp.332-33. Tauber, H., 1986. Analysis of Stable Isotopes in Prehistoric Populations. Mitteilungen der Berliner Gesellschaft für Anthropologie. Ethnologie und Urgeschichte, 7, pp.31-38. Van Andel, T.H. & Runnels, C.N., 1995. The earliest farmers in Europe. Antiquity, 69(264), pp.481-500. Van der Plicht, J., 2005a. De 14C Methode. In Nationale Onderzoeksagenda Archeologie. Ch. 4. Van der Plicht, J., 2005b. Isotopen-archeologie: de toekomst van het verleden met een toegepaste natuurwetenschap. Rede bij het aanvaarden van het bijzonder hoogleraarschap in de isotopen-archeologie, Universiteit van Amsterdam. Amsterdam. Van der Plicht, J. et al., 2000. Status Report: The Groningen AMS facility. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research, B(172), pp.58-65. Van Gijn, A. & Louwe Kooijmans, L., 2005. Early and Middle Neolithic: introduction. In L.P. Louwe Kooijmans, P.W. Van den Broeke, H. Fokkens & A.L. Van Gijn, eds. The Prehistory of the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University press. Ch. 10. pp.203-18.

Hoofdstuk | 12

Pagina | 81

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Van Waijjen, M. & Vermeeren, C., 2005/2006. Corprolites, macroscopic analysis. In L.P. Louwe Kooijmans & P.F.B. Jongste, eds. Schipluiden: A Neolithic settlement on the Dutch North Sea coast, c. 3500 cal. BC. Analecta Praehistorica Leidensia 37/38, 2005/2006. pp.301-04. VanDerwarker, A.M., 2010. Correspondence Analysis and Principal Components Analysis as Methods for Integrating Archaeological Plant and Animal Remains. In A.M. VanDerwarker & T.M. Peres, eds. Integrating Zooarchaeology and Paleoethnobotany - A Consideration of Issues, Methods, and Cases. Springer. pp.75-98. Verhart, L. & Groenendijk, H., 2005. Living in abundance - Middle and Late Mesolithic. In L.P. Louwe Kooijmans, P.W. Van den Broeke, H. Fokkens & A.L. Van Gijn, eds. The Prehistory of the Netherlands. Amsterdam: Amsterdam University press. Ch. 8. pp.161-78. Weiss, E. et al., 2008. Plant-food preparation area on an Upper Paleolithic brush hut floor at Ohalo II, Israel. Journal of Archaeological Science, 35(8), pp.2400-14. Willcox, G., Buxo, R. & Herveux, L., 2009. Late Pleistocene and early Holocene climate and the beginnings of cultivation in northern Syria. The Holocene, 19(1), pp.151-58.

Hoofdstuk | 12

Pagina | 82


13

L IJST VAN A FBEELDINGEN EN T ABELLEN

13.1 A FBEELDINGEN Afbeelding 1. Vier (theoretische) uitersten van voedingspatronen en hun geassocieerde bot collageen stabiele isotopen waarden, gebaseerd op gegevensvan verschillende eerdere auteurs, en relatief overeen komend met Schulting’s modellen (Schulting, 1998). (Richards & Hedges, 1999b, p.719). ................................................................................................................................. 13 Afbeelding 2. Plot van stabiele koolstof en stikstof waarden voor model-voedingspatronen in Tabel 1 (Schulting, 1998)................................................................................................................. 13 Afbeelding 3. De geselecteerde Europese gebieden zijn het onderzoeksgebied van Schulting (1998). ............................................................................................................................................. 17 Afbeelding 4. De geselecteerde gebieden bevatten isotopen gegevens voor deze scriptie. .. 17 Afbeelding 5. Deense vindplaatsen die in dit onderzoek gebruikt zijn. De overige vindplaatsen zijn genoemde danwel geanalyseerde vindplaatsen in onder andere Fischer et al. (2007). ............................................................................................................................................. 18 13

15

Afbeelding 6. Bot collageen δ C en δ N voor Deense mensen en honden. Geordend per culturele periode............................................................................................................................. 21 Afbeelding 7. De Zweedse vindplaatsen uit de dataset van dit onderzoek. De overige sites worden ook genoemd of onderzocht door Lidén et al. 2003. ........................................................ 22 15

13

Afbeelding 8. Een plot van de δ N waarden versus de δ C waarden voor alle menselijke en dierlijke resten uit de bestudeerde vindplaatsen. (Lidén et al., 2003) ........................................... 23 13

15

14

Afbeelding 9. Een plot van de δ C en δ N waarden tegen de gecalibreerde C -dateringen van de Zweedse gegevens. ............................................................................................................. 24 Afbeelding 10. Locatie van Åland en de site van Jettböle. (Götherström et al., 2002, p.46) .. 25 Afbeelding 11. Locaties van alle in dit onderzoek geanalyseerde Mesolithische en Neolithische vindplaatsen in Wales en Engeland. (Google Maps) .................................................. 27 13

14

Afbeelding 12. δ CVPDB-verhoudingen en ongecalibreerde CAMS-dateringen van 183 onderzochte Mesolithische en Neolithische mensenresten van vindplaatsen uit kustgebieden en binnenland van Groot Britannië: een deel van de gegevens van Engeland, Wales en Schotland samengevoegd. ............................................................................................................................... 31 Afbeelding 13. Mesolithische en Neolithische vindplaatsen aan de westkust van Schotland, genoemd door Schulting & Richards (2002b, p.150). ..................................................................... 33 Afbeelding 14. Plot van stabiele koolstof en stikstof waarden voor menselijke en dierlijke resten uit Oronsay, Carding Mill Bay en Crarae (Schotlan d). Gemiddelden voor “saithe”, “cod” en “shellfish” komen uit Georges Bank, aan de oostkust van Noord-Amerika (Fry, 1988). (Schulting & Richards, 2002b, p.157) ............................................................................................................... 35 14

Afbeelding 15. Een compilatie van (recentelijke) C-dateringen op menselijk botcollageen van vindplaatsen uit heel Schotland. (Schulting & Richards, 2002b, p.166) ................................... 35

Hoofdstuk | 12

Pagina | 83

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Afbeelding 16. Een kaart van de ook voor dit onderzoek geanalyseerde vindplaatsen in de Maas Vallei in België. Kaart a: Vroeg Mesolithische vindplaatsen. Kaart B: Midden/Laat Neolithische vindplaatsen. (Bocherens et al., 2007, p.14).............................................................. 37 Afbeelding 17. Koolstof en stikstof isotopen-compositie van Oud-Mesolithisch menselijk collageen uit de Maasvallei vergeleken met die van min of meer contemporaine dierlijke isotopen-waarden in Europa (Bocherens et al., 2007, p.19). ......................................................... 40 Afbeelding 18. Koolstof en Stikstof isotopen-compositie van Neolitisch menselijk collageen uit de Maas Vallei vergeleken met terrestriële isotopen-waarden uit contemporaine vindplaatsen alsook uit Laat-Glaciaal/Vroeg-Holoceen zoetwaterbronnen van Europese vindplaatsen (Bocherens et al., 2007, p.20). ........................................................................................................ 41 Afbeelding 19. Locaties van de in dit onderzoek geanalyseerde en overige in andere onderzoeken genoemde vindplaatsen uit het Mesolithicum en Neolithicum van Nederland. 2 = Swifterbant S2 & S3, 6 = Schipluiden, 7 = Hardinxveld-Giessendam Polderweg & De Bruin. (Smits & Van der Plicht, 2009, p.58) .......................................................................................................... 42 13

15

13

15

Afbeelding 20. De δ C- en δ N- -waarden van de in dit onderzoek onderzochte vindplaatsen tegen elkaar uitgezet. (Smits & Van der Plicht, 2009, p.73) ........................................................... 44 Afbeelding 21. De δ C- en δ N-waarden van de vijf Nederlandse vindplaatsen uitgezet tegen contemporaine, lokale isotopenwaarden van dieren. (Smits & Van der Plicht, 2009, p.74) 44 Afbeelding 22. Locaties van de twee geanalyseerde vindplaatsen langs de Rijn in ZuidDuitsland. (Dürrwachter et al., 2006, p.40) .................................................................................... 46 Afbeelding 23. Koolstof- en Stikstof isotopen-waarden van menselijke en dierlijke resten uit de Zuid-Duitse vindplaatsen. LBK = Lineaire Bandkeramiek, Herxheim, HST & GG = Hinkelstein & Grossgartach, Trebur. ..................................................................................................................... 48 Afbeelding 24 en 25. Locatie van de Flintbek-vindplaatscluster (links) met Flintbek Langbett LA 3 in de rechter bovenhoek, en de vindplaats Ostorf (rechts), in Noord-Duitsland. (Mischka, 2010, p.15; Olsen et al., 2010, p.637) ............................................................................................. 49 Afbeelding 26. Koolstof en Stikstof isotopen-waarden voor menselijke resten en dieramuletten gevonden in Ostorf, Noord-Duitsland. .......................................................................... 50 Afbeelding 27 en 28. Locaties van de Mesolithische vindplaatsen Téviec en Höedic (links) en La Vergne (rechts), alsmede overige genoemde vindplaatsen. Links: Het zeeniveau wordt geschat 6000 BP. (Schulting & Richards, 2001, p.315) Rechts: de -35m lijn geeft de geschatte kustlijn van 9000 BP (ca. 8300 cal v. Chr.) aan (Schulting et al., 2008, p.765) ................................................... 52 Afbeelding 29. Koolstof- en Stikstof-waarden voor de Mesolithische sites van West-Frankrijk. (Schulting et al., 2008, p.769) ......................................................................................................... 54 Afbeelding 30. Locaties van alle geanalyseerde sites in Zuid-Frankrijk. (Herrscher & Le BrasGoude, 2010, p.261) ....................................................................................................................... 55 Afbeelding 31. Een plot van de Koolstof en Stikstof isotopenwaarden van de Zuid-Franse menselijke en dierlijke resten. ........................................................................................................ 56 Afbeelding 32. Locaties van de geanalyseerde Neolithische vindplaatsen in Griekenland. (Papathanasiou, 2003) .................................................................................................................... 58

Hoofdstuk | 12

Pagina | 84

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Afbeelding 33. Koolstof en stikstof isotopen-waarden voor de geanalyseerde vindplaatsen van Griekenland, vergeleken met isotopisch specifieke waarden voor terrestriëel C 3 dieet (Schoeninger et al., 1983). (Papathanasiou, 2003, p.320) .............................................................. 59 Afbeelding 34. Locatie van de geanalyseerde vindplaats in Italië (Sicilië). (Google Maps) ..... 61 Afbeelding 35. Locatie van de geanalyseerde vindplaats in Spanje. 6 = El Collado. (GarciaGuixé et al., 2006) ........................................................................................................................... 63 Afbeelding 36. Locaties van de geanalyseerde Portugese vindplaatsen. (Lubell et al., 1994, p.202) .............................................................................................................................................. 65 Afbeelding 37. Stabiele isotopen-waarden van menselijk botcollageen uit Laat-Mesolithische vindplaatsen langs de Atlantische kust van Europa. ....................................................................... 67 Afbeelding 38. Locatie van de geanalyseerde en door andere onderzoeken genoemde Mesolithische en Neolithische vindplaatsen in het IJzeren Poort kloofdal , langs de grens van Servië en Roemenië. (Borid et al., 2004) ......................................................................................... 68 Afbeelding 39. Plot van de Koolstof- en Stikstof isotopen-waarden voor mensen en honden uit Vlasac en Lepenski Vir. ◊= Vlasac, ─ = vlasac baby’s, ∆ = lepenski vir, x = lepenski vir baby’s. . 69 Afbeelding 40 en 41. Locaties van de geanalyseerde vindplaatsen in de Oekraïne (Links) en in Noordwest-Rusland (Karelia, rechts) . (Google Maps) .................................................................... 71

13.2 T ABELLEN Tabel 1. Voorspelde koolstof- en stikstof- botcollageen stabiele isotopen-waarden voor theoretische modellen van menselijke voedingspatronen (Schulting, 1998, p.206). ..................... 12 Tabel 2. Gemiddelden en Standaarddeviaties van de geldige isotopenmetingen van Denemarken, gegroepeerd per periode. ........................................................................................ 19 Tabel 3. Geanalyseerde vindplaatsen in Denemarken met geldige isotopen-waarden. ......... 20 Tabel 4. Gemiddelden en standaarddeviaties voor de isotopen-waarden van menselijk bot voor de regio Zuid-Zweden. ............................................................................................................ 23 Tabel 5. Aantal isotopen-metingen en minimum aantal individuen per site en periode van Zweden. .......................................................................................................................................... 23 Tabel 6. Gemiddelde en standaarddeviatie voor de menselijke isotopenwaarden van Finland. ........................................................................................................................................................ 25 Tabel 7. Hoeveelheid isotopenmetingen van menselijk botmateriaal en minimum individuen voor Finland. ................................................................................................................................... 25 Tabel 8. Gemiddelden en Standaarddeviaties van isotopen-waarden voor Engeland & Wales perperiode (boven) en subperiode (onder). ................................................................................... 28 Tabel 9. Hoeveelheden isotopenwaarden en minimum individuen voor Wales. .................... 29 Tabel 10. Aantallen isotopen-metingen en minimum individuen voor Engeland. .................. 30 Tabel 11. Gemiddelden en standaarddeviaties voor de isotopen-waarden van Schotland. ... 34

Hoofdstuk | 12

Pagina | 85

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Tabel 12. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site in Schotland. ............... 34 Tabel 13. Gemiddelden en Standaarddeviaties van isotopen-metingen uit België, per (sub)periode. Boven: alle waarden. Onder: alleen volwassenen. .................................................. 38 abel 14. Aantallen isotopen-metingen en minimum individuen per site voor België. ............ 39 Tabel 15. Gemiddelden en Standaarddeviaties voor de isotopen-metingen van Nederland per periode. ........................................................................................................................................... 43 Tabel 16. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site in Nederland. .............. 43 Tabel 17. Gemiddelden en Standaarddeviaties voor de isotopen-metingen van ZuidDuitsland per periode. .................................................................................................................... 47 Tabel 18. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site in Zuid-Duitsland. ....... 47 Tabel 15. Gemiddelden en Standaarddeviaties voor de isotopen-metingen van NoordDuitsland. ........................................................................................................................................ 49 Tabel 16. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site in Noord-Duitsland. .... 50 Tabel 19. Gemiddelden en standaarddeviaties voor de isotopen-metingen van Frankrijk, per (sub)periode. ................................................................................................................................... 53 Tabel 20. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site van Frankrijk. .............. 53 Tabel 15. Gemiddelden en Standaarddeviaties voor de isotopen-metingen van Zuid-Frankrijk. ........................................................................................................................................................ 55 Tabel 16. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site in Zuid-Frankrijk. ........ 56 Tabel 21. Gemiddelden en standaarddeviaties voor de isotopen-metingen van Italië. .......... 59 Tabel 22. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site in Griekenland. ........... 59 Tabel 23. Gemiddelden en standaarddeviaties voor de isotopen-metingen van Italië. .......... 62 Tabel 24. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site in Italië. ....................... 62 Tabel 25. Gemiddelden en standaarddeviaties voor de isotopen-metingen van Spanje. ....... 63 Tabel 26. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site in Spanje. .................... 63 Tabel 27. Gemiddelden en standaarddeviaties voor isotopen-metingen in Portugal, per periode. ........................................................................................................................................... 66 Tabel 28. Gemiddelde en Standaarddeviatie voor isotopen-metingen van Roemenië voor het Mesolithicum. ................................................................................................................................. 68 Tabel 29. Gemiddelden en Standaarddeviaties voor de isotopen-metingen van Servië per (sub)periode. ................................................................................................................................... 68 Tabel 30. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site voor Roemenië. .......... 69 Tabel 31. Aantal isotopen-waarden en minimum individuen per site voor Servië. ................ 69 Tabel 32. Gemiddelden en Standaarddeviaties van de isotopen-metingen in de Oekraïne. .. 72 Tabel 33. Gemiddelden en standaarddeviaties van de isotopen-metingen in Karelia. ........... 72

Hoofdstuk | 12

Pagina | 86

Van jagers naar boeren - H.C. Boom, 2011 Tabel 34. Aantallen isotopen-waarden en minimum individuen per site, voor Rusland. ........ 72 Tabel 35. Aantallen isotopen-waarden en minimum individuen per site, voor Oekraïne. ...... 72

13.3 F ORMULES Formule 1 & 2. De door Mook (2006) toegepaste formules om de δ waarden van δ13C en δ15N te achterhalen. (Smits & Van der Plicht, 2009, p.70; Bocherens et al., 2007, p.13) ............. 11

Hoofdstuk | 12

Pagina | 87


N AWOORD Ik wil bij de uiteindelijke voltooiing van deze masterscriptie de volgende mensen bedanken, niet alleen voor hun hulp en ondersteuning bij deze scriptie maar ook gedurende mijn hele studie. Mijn begeleider, Daan Raemaekers, voor zijn oneindige geduld met mij. Peter Attema, die mij bleef aansporen. Elisabeth Smits, die mij voorzien heeft van veel van de Nederlandse gegevens voor deze scriptie. Stijn Arnoldussen, die mijn motivatie herhaaldelijk weer op peil bracht met zijn constructieve commentaar. Mijn ouders, die ondanks dat ik niet altijd voldoende op mijn eigen capaciteiten vertrouw, mij blijven vertellen dat ik alles kan zolang ik er maar mijn best voor doe en mij daartoe alle mogelijkheid willen bieden. Matthijs, die mijn ongeduld met mijzelf relativeert en alles doet om me aan te sporen. Josje, die altijd een motiverend woord voor mij klaar heeft. Zonder jullie hulp en steun was ik niet de persoon geworden die ik nu ben. Bedankt.

Hoofdstuk | 12

Pagina | 88


Bijlage A - D ATASET 1 Denmark – Human & Food 2 Sweden – Human & Animal 3 Finland – Human & Animal 4 England & Wales – Human 5 Scotland – Human 6 Belgium – Human & Fauna 7 Netherlands – Human & Fauna 8 Germany – Human & Fauna 9 France – Human & Fauna 10 Greece – Human 11 Italy – Human & Fauna 12 Spain – Human & Fauna 13 Portugal - Human 14 Serbia – Human & Fauna 15 Romania - Human 16 Ukraine – Human 17 Russia (Karelia) – Human

Pagina | 89

Van Jagers naar Boeren

Recommend Documents