Vakdidactiek: inleiding Els Tanghe
1
1. Inleiding Een specialist in de wiskunde is niet noodzakelijk een goede leraar wiskunde. Een briljant violist is niet noodzakelijk een goede muziekleraar. Een meester-bakker is niet noodzakelijk een goede leraar bakkerij. Een talentvolle vertaler is niet noodzakelijk een goede leerkracht moderne vreemde talen (naar: Ardui, J., e.a., 2011)
Een goede leerkracht beschikt - naast psychopedagogische inzichten - over de kennis van en/of ervaring in zijn vak (= vakexpertise). Maar dit is niet voldoende om het ook gepast te kunnen overbrengen. Daarvoor zijn nog andere elementen essentieel, zoals bijvoorbeeld: -
een gepaste lesinhoud kunnen selecteren; geschikte werkvormen en leermiddelen kennen om de leerstof te kunnen overbrengen; een logische lesopbouw kunnen uitwerken; …
Met andere woorden, je moet ook over de nodige didactische inzichten te beschikken. Wanneer het over hele specifieke inzichten gaat, die eigen zijn aan jouw vak en niet zomaar voor alle vakken gelden, spreken we over vakdidactische inzichten. 2. De betekenis van vakdidactiek Een definitie Vakdidactiek vormt een op zich staand studiegebied met verbindingslijnen tussen zowel vakinhoudelijke, als psychopedagogische en onderwijskundige, vaardigheden en attitudes, tussen datgene dat moet geleerd en onderwezen worden en de manier waarop dat kan gebeuren. Ook het “waarom” van een schoolvak of de legitimering van de inhoud en de situatie komt aan bod (Van Dijk & Kattmann, 2007). Ardui e.a. (2011) hebben het “vak3dactisch model” uitgewerkt. In dit model vormt vakdidactiek “de unieke deelverzameling van vakinhoud, didactiek en praktijk”.
Het vak3dactisch model
2
Drie bewegingen naar vakdidactiek Binnen de vakdidactiek komen dus drie bewegingen samen. Een eerste vertrekt vanuit de vakkennis. Binnen de vakdidactiek wordt nagedacht over het ontsluiten van vakinhouden voor de leerlingen. De lessen gaan immers altijd over een bepaald onderwerp. Wat biedt je bijvoorbeeld in welke volgorde aan om het leren van leerlingen te vergemakkelijken? Of waarom moet je juist deze inhouden aan jonge leerlingen aanbieden? Enkele richtvragen: -
Wat is de essentie, het unieke van mijn vak? Wat is de maatschappelijke relevantie van mijn vak? Wat kan je op welk moment van de lerende verwachten? Hoe kan je de vakkennis naar leerlingen vertalen en herschikken?
Een tweede beweging vertaalt de didactische kaders naar het betrokken vakgebied. Binnen de algemene didactiek, in onze opleiding aangeboden via de module DCA, behandelen we verschillende didactische concepten en principes om het leerproces van leerlingen zo efficiënt en zinvol mogelijk te begeleiden. Binnen je eigen vakgebied ga je deze verschillende concepten en principes verder vertalen naar de dynamiek van jouw eigen vak. Een leerkracht wiskunde zal deze anders inzetten dan een leerkracht PAV of een leerkracht schoonheidsverzorging. Enkele richtvragen: -
Welke zijn de belangrijkste (deel)thema’s van de didactiek? Welke verbanden zijn er tussen deze elementen? Hoe kan ik thema’s uit de didactiek vertalen naar de eigen vakdidactiek? Hoe kan ik de onderwijsvisie van de eigen opleiding vertalen naar de eigen vakdidactiek?
De laatste beweging vormt de link tussen de onderwijspraktijk en de vakdidactiek. Door nieuwe vakdidactische vragen te onderzoeken en te beantwoorden zullen innoverende inzichten in de praktijk doorstoten. De praktijk gaat een bepaalde aanpak, inhoud of moeilijkheid anders bekijken en uitdagender benaderen. Daarnaast is het belangrijk dat steeds voldoende praktijkvoorbeelden aan bod laten komen om zo ook ons vakdidactische manier van kijken scherp te stellen, vertrekkend vanuit de onderwijspraktijk. Enkele richtvragen: -
Hoe kunnen nieuwe inzichten en concepten ontwikkeld in de vakdidactiek getoetst worden in de praktijk? Hoe kan ik praktijkervaringen faciliteren en coachen? Hoe kan ik de praktijk implementeren in mijn vakdidactiek? Hoe kan ik leren van de praktijk?
Dankzij het vakdidactisch correct handelen worden dus de juiste inhouden in de juiste context voor de juiste leerlingen geopend. De vakdidactische competentie leert je om een krachtige leeromgeving voor de specifieke doelgroep in de onderwijspraktijk tot stand te brengen. Enkele richtvragen: -
Wat zijn de relevante fundamenten en bouwstenen van mijn vakdidactiek? Wat zijn de leerlijnen in mijn vakdidactiek? Hoe kan ik vakdidactisch onderzoek een plaats geven in mijn vakdidactiek? 3
-
Hoe kan een onderzoekende houding mijn vakdidactiek verrijken?
Een extra beweging naar de vakdidactiek Aan dit model kan je een extra lus toevoegen, namelijk de taaldimensie (ELAnt) of het taalontwikkelend lesgeven. Dit is betekent onder meer dat je oog hebt voor vaktaal, het taalgebruik afstemt op de doelgroep (het juiste taalregister hanteren), taalkaders aanreikt enzovoort.
Het vak3dactisch model, met extra taaldimensie (ontwerp door Leen Tanghe)
3. Vakdidactiek in de SLO Basiscompetenties In de basiscompetenties van de leerkracht secundair onderwijs neemt kennis van vakdidactiek een prominente plaats in. In de volgende basiscompetenties staat het belang van vakdidactische inzichten centraal: -
1.3. De leerkracht kan leerinhouden en leerervaringen selecteren. 1.4. De leerkracht kan leerinhouden structureren en vertalen in leeractiviteiten. 1.5. De leerkracht kan aangepaste werkvormen en groeperingsvormen bepalen. 1.6. De leerkracht kan individueel en in team leermiddelen kiezen en aanpassen. 1.7. De leerkracht kan een krachtige leeromgeving realiseren, met aandacht voor de heterogeniteit binnen de doelgroep. 5.1. De leerkracht kan vernieuwende elementen aanwenden en aanbrengen. 5.2. De leerkracht kan kennisnemen van toegankelijke resultaten van onderwijsonderzoek die relevant zijn voor de eigen praktijk. 5.3. De leerkracht kan het eigen functioneren ter discussie stellen en bijsturen.
4
Kader In de opleiding staat de volgende vraag centraal: hoe herken ik en begeleid ik goed onderwijs? De volgende vragen zijn richtinggevend: -
Wat is het bestaansrecht van dit vak? Waarom wordt dit vak ingericht? Wat zijn randvoorwaarden om dit vak in te richten? Wat is de hoofddoelstelling van dit vak? Welke inhouden moet dit vak nastreven? Hoe is het schoolvak opgebouwd en wat is de manier waarop er vorm aan gegeven wordt? Hoe kan je het leerproces van de leerlingen het beste begeleiden en beoordelen? Welke de specifieke doelstellingen streef je na en hoe kan je deze het best evalueren in functie van een maximaal leerrendement voor elke leerling? Wat zijn de beheersingsvormen en beheersingsniveaus van de leerinhouden en van de integratiemogelijkheden met andere vakken? Welke specifieke werkvormen en instructiemethoden (en bijhorende onderwijsleermiddelen en media) bevorderen het leren van leerlingen? Hoe kan ik dit vak vertrekkende vanuit de leerlingen inrichten? Op welke wijze verwerken de leerlingen vakinhouden en ontwikkelen ze denkbeelden? Wat zijn de typische redeneringen van leerlingen over specifieke onderdelen van de leerinhouden; Welke specifieke leer- of begripsmoeilijkheden komen leerlingen tegen bij het leren van de leerinhouden? Welke aanpak is op welk moment voor bepaalde leerlingen in een gegeven context het meest adequaat?
Op zoek gaan naar de specifieke vakdidactiek sluit nauw aan bij het verwerven van onderzoeksvaardigheden. Ook zal je merken dat er een nauwe samenhang is met de andere leerlijnen doorheen de opleiding, namelijk differentiëren, taalgericht vakonderwijs en ICTvaardigheden. 4. Bronnen Ardui, J., De Cock, M., Frans, R., e.a. (2011). Inspiratiegids kwaliteitsvolle vakdidactiek. Leuven: School of Education. Geert, W., van Balen, J., & Postma, W. (2014). Praktijkboek voor leraren. Professionele ontwikkeling op de werkplek. Bussum: Coutinho. Meeus, W. (2012). Didactisch referentiekader: handleiding bij de lesvoorbereiding. Leuven: Acco. Van Dijk, E. & Kattmann, U. (2007). A Research model for the study of science teachers’ PCK and improving teacher education. Teaching and Teacher Education, 23, 885 – 897. Opgehaald op: http://archive-be.com/page/86866/2012-0708/http://www.augent.be/enwvakdidactiek/index.php?option=com_content&view=article&id=59&Itemid =50. www.vakdidactiek.be.
5
