Underskin Het menselijk lichaam als metrokaart
Sam Loman, fotograaf, ontwerper
Een geografische of topografische kaart wordt meestal gemaakt door een kartograaf in dienst van een opdrachtgever. Underskin is op een geheel andere manier tot stand gekomen. Het was een reis met vele tussenstations aaneengeschakeld door mijn interesse in de medische wetenschap. Deze reis begon in eerste instantie met het lezen van consumentenartikelen en het bekijken van de bekende tv-programma’s. Na een gecompliceerde elleboogfractuur 4 jaar geleden, begon ik, om mijn letsel beter te begrijpen, met het bestuderen van enkele medische artikelen. Ter verklaring van het jargon kocht ik mijn eerste studieboek: ‘Medical Terminology: An illustrated guide’ van Barbara Janson Cohen. Sindsdien is mijn collectie medische boeken en artikelen aanzienlijk gegroeid.
Vertrekpunt: visualisatie in de medische wetenschap Geïnspireerd door de vele medische illustraties en foto’s in deze boeken heb ik vorig jaar besloten om opnieuw (ik studeerde 5 jaar geleden af aan de kunstacademie te Rotterdam) aan een kunstopleiding te beginnen. Omdat ik mij niet uitsluitend op medisch tekenen wilde toeleggen, koos ik niet voor de opleiding Scientific illustration, maar voor de meer algemene opleiding tot MA Art & Design met als specialisatie Illustratie, aan de Universiteit van Hertfordshire, Engeland. Ik volg deze opleiding via distance learning. Het overgrote deel van het lesprogramma bestaat uit het zelfstandig uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek gebaseerd op een zelf gekozen onderwerp. In mijn geval: ‘visualisatie in de medische wetenschap’. De uitkomsten van dit onderzoek moeten enerzijds worden omgezet in geschreven vorm zoals essays, journal papers en een scriptie, anderzijds in conceptuele beelden. Een keer in de maand is er een middag live les via Yahoo messenger en de rest van de tijd kun je feedback krijgen via e-mail of studynet: een forum waar je werk kunt uploaden en discussies met medestudenten kunt voeren. Een van de opdrachten tijdens de opleiding had als onderwerp ‘publiek’. Hierbij moest worden ingegaan op vragen als: “Wie is nu je publiek?”, “Voor wie zou je graag willen ontwerpen?”, “Waarom?” en “Welke klant of uitgever past hierbij?”. Mijn doel was om een grote groep mensen aan te spreken. Medische illustraties zijn vrij specifiek en dienen vaak als educatief beeld om studenten geneeskunde beter te kunnen onderwijzen en patiënten te verduidelijken wat hun ziekte inhoudt. Om helderheid en nauwkeurigheid te garanderen en miscommunicatie te voorkomen is er in het ontwerpproces van medische illustraties 20 Geo-Info 2010-5
geen ruimte voor een grafisch concept. Ik zag het mede daardoor als een uitdaging om een medische illustratie te maken waar een verhaal achter zit en waarbij iedereen zich iets voor kan stellen.
Mode-illustratie, het lichaam en orthopedische anatomie Ik begon met de onderwerpen mode-illustratie in verhouding tot het lichaam, orthopedische anatomie en body (re-)design,
Fig. 1. “Anatomy dress”.
welke voortkwamen uit mijn hoofdonderzoek medische visualisatie. De modewereld is een droomwereld. Niets is echt. Iedereen doet zijn best de top te halen. Maar welke top? Fotografen, redacteurs, modellen, ontwerpers, zij passen zich aan, transformeren en gaan heel ver in deze illusie. Hieruit ontstond een serie illustraties ‘Competition of body parts’ en ‘Identity’. Deze serie gaat over de vraag wie het individu nu eigenlijk is. Bestaat een identiteit wel? Wordt deze vanuit jezelf gecreëerd of door je omgeving? Ofwel: is identiteit iets van innerlijk of uiterlijk? Om het innerlijk en uiterlijk meer te benadrukken kwamen er steeds meer anatomische elementen in mijn werk. Hierdoor ontstond een soort gelaagdheid. Een persoon kan worden gezien als: 1. ‘The other body’. De kleding die je draagt communiceert met de buitenwereld en kan aangepast worden aan een zelfgevormde identiteit; 2. ‘The surface body’. Is de anatomische structuur van het lichaam. Dat zijn de spieren, pezen en botten die je zonder dissectie van het lichaam kunt waarnemen. Dit staat bij een persoon zonder lichamelijke afwijkingen vast, maar kan gemanipuleerd worden door bijvoorbeeld het gewicht en onderhuidse implantaten; 3. ‘The skin’. Deze buitenste beschermlaag is enerzijds te manipuleren door het aanbrengen van make-up, tatoeages, verandering van teint door de zon of Botox-behandelingen. Anderzijds staat de vorm, bacteriegroei en celopbouw vast; 4. ‘The inner body’. Bestaat uit niet-cosmetisch te manipuleren structuren zoals vaten, pezen en spieren; 5. ‘The origin’. Ook de kern van het lichaam, het skelet en stamcellen staan genetisch vast; 6. ‘The essence’. Het denken en handelen van de mens verandert voortdurend.
Het lichaam als kaart Bewust van de wereld onder de huid zag ik het menselijk lichaam steeds meer als een kaart. Deze kaart kwam het dichtst in de buurt van een metrokaart. Om te reizen via de ondergrondse passeer je een aantal stations, voordat je bij je uiteindelijke doel komt. De lijnen van de ondergrondse kruisen
Fig. 2. “Competing body parts”.
elkaar of lopen parallel en de metro’s rijden in perfecte harmonie op hetzelfde tijdstip. Dit is te vergelijken met de processen die zich onder de huid afspelen. Mits gezond, werken alle lichaamssystemen tegelijkertijd en in harmonie. Bij de spijsvertering bijvoorbeeld komt het voedsel langs diverse stations, voordat het zijn uiteindelijke doel bereikt namelijk, voedsel oplosbaar maken om door de darmwand opgenomen te kunnen worden. Een andere gedachtegang die leidde tot het lichaam als kaart is het feit dat men zich bewust is van wat zich op straat afspeelt. Verkeer, gebouwen, reclameborden zijn waarneembaar.
Fig. 3. “Bony landmarks”.
Onder deze bovenste laag ligt een ondergrondse (underground) wereld; dat van een metrostelsel. Onder onze huid (skin) ligt ook een ondergrondse wereld. De titel ‘Underskin’ is dan ook een samenvoeging van deze twee woorden en verwijst naar het metrostelsel in Londen, ‘the Underground’.
Het ontwerpproces Underskin is ontworpen vanuit de vormgeving van de kaart van de Londense metro. Londen heb ik vele malen bezocht en de metrokaart staat in mijn geheugen gegrift. Ik begon dan ook in Illustrator met het trekken van een lijnenstelsel. Voor iemand die gewend is aan Photoshop duurde het echter te lang en de lijnen riepen geen beeld van een metro noch van het uiterlijk van een lichaam op. Uiteindelijk heb ik een medische illustratie van het lichaam en de metrokaart van Londen in Photoshop geopend. Het lichaam gebruikte ik als leidraad om alles op de juiste plek te positioneren. Om de juiste verhouding te krijgen ben ik begonnen met het uitzetten van de stations. Het hart en de hersenen kunnen gezien worden als de belangrijkste stations die in verbinding staan met de rest van het netwerk. Daarna komen de longen en andere interne organen. De gewrichten, de punten waar botten schanieren, heb ik aan gegeven met een klein rondje en de minder belangrijke stations zoals de klieren hebben een streepje kregen. Toen alles op de juiste plaats stond, ben ik begonnen met het lijnenstelsel. Omdat de metrolijnen een specifiek uiterlijk hebben, een bocht heeft bijvoorbeeld een bepaalde hoek, heb ik Geo-Info 2010-5 21
22 Geo-Info 2010-5
Geo-Info 2010-5 23
die stukjes lijn uit de originele kaart gehaald, exact gekopieerd en in mijn eigen kaart verder opgebouwd tot een compleet netwerk. Een netwerk dat refereert aan het concept van lichaamssystemen. Rood verwijst zoals in alle medische illustraties naar de arteriën, donkerblauw naar de vaten. De luchtwegen zijn lichter blauw dan de lichtblauwe Victoria Line en verwijzen op deze manier naar de kleur van de lucht. Het centrale zenuwstelsel (CNS) wordt in medische boeken soms met groen aangeduid en de lymfeklieren met oranje. Omdat de achtergrond wit is, was de kleur wit geen optie om het skelet aan te duiden. Zwart refereert naar de bruine/zwarte verkleuring van botten na overlijden. Donkerbruin komt niet voor in de metrokaart, dus zwart bleef over. Het urinestelsel is vrij kort evenals de Hammersmith Line die roze gekleurd is. Iemand opperde, dat geel bij urine hoort en de spijsvertering bruin zou moeten zijn. Maar het spijsverteringskanaal is het centrale en meeste belangrijkste deel. Dit moest juist een kleur krijgen die in het oog springt. Geel komt veel meer naar voren dan bruin en komt toevallig overeen met de centraal gelegen Circle Line. Deze belangrijkste metrolijn wordt ook in geel afgebeeld op de metrokaart. Daarnaast speelt gal, dat fel geel is, een belangrijke rol in voedselvertering. Wegens compositionele redenen en ruimtegebrek toont mijn kaart niet alle lichaamssystemen en organen. Het lichaam bestaat uit 11 systemen, maar Underskin telt er slechts 8. Omdat er nu eenmaal geen metronetwerk bestaat, dat iets exact omsluit, ontbreekt het tegumentaal systeem (huid en de zweetklieren). Om de afbeelding geschikt te houden voor zowel de man als vrouw heb ik gekozen het hormonale- (bijnieren, schildklier) en het voortplantingssysteem (baarmoeder, geslachtsdelen) niet uit te werken. Tijdens het ‘aanleggen’ van de stations heb ik gelijk de labels geplaatst, zodat ik de ruimte kon zien die ik eventueel over had voor meerdere stations. De afstand tussen lijn, label en station
Fig. 4. Lichaamsnavigatie.
luistert heel nauw en heeft mij doen besluiten niet alle structuren te plaatsen. Op deze manier is de helderheid en leesbaarheid van een geografische kaart intact gebleven. Om de kaart compleet te maken heb ik een kleine legenda en logo gemaakt. Bovendien heb ik de copyrightvermelding die onderaan de Londense metrokaart staat: ‘Copyright Transport for London’ veranderd in ‘Copyright Transport for Body’.
Een onverwachts succes Zoals met al mijn werk post ik het op mijn eigen websites en andere websites speciaal voor ontwerpers. Na een dag werd Underskin opgepikt door een kinderarts uit New York, die een kopie op zijn eigen blog plaatste. Binnen 24 uur werd het door duizenden mensen bekeken, herplaatst op hun blogs en Twittersites en zat mijn mailbox vol persaanvragen. Mijn doelstelling om een groot publiek bereiken heb ik dus ruimschoots gehaald.
Het vervolg
Fig. 5. Orthopedische navigatie.
24 Geo-Info 2010-5
Het commentaar van iemand dat Underskin leren gemakkelijker en biologie weer leuk maakt en de vraag van Geo-Info om een artikel te schrijven brachten mij op het idee om een nieuwe kaart te maken. De concepten zijn er. De illustraties zijn nog in de ontwikkelfase. ‘Bony landmarks’ is de medische benaming voor de knobbels, afvlakkingen en holtes in botten. Deze dienen voor de aanhechting van pezen of het in elkaar passen en schanieren van gewrichten. Deze hoogteverschillen deden mij denken aan de bergen, dalen en erosie in landschappen en bijbehorende geografische kaarten. Zover ik kan vinden zijn deze markeerpunten nog niet eerder samen in een medische illustratie vastgelegd. Ik probeer de ultieme kaart te ontwerpen, die deze punten op een heldere manier laat zien, waardoor het gemakkelijker te begrijpen is hoe een bot is opgebouwd en waar welk deel voor dient. Andere concepten in ontwikkeling zijn lichaamsnavigatie en orthopedische navigatie.
