Uitwerking van relaxerende ervaringssessies specifiek geselecteerd voor personen met zelfverwondend gedrag

Uitwerking van relaxerende ervaringssessies specifiek geselecteerd voor personen met zelfverwondend gedrag Studiegebied Gezondheidszorg Opleiding Bachelor in de Ergotherapie Academiejaar 2010-2011 Promotors De heer Henk Wylin afdelingshoofd Mevrouw Geertrui Van de Veire ergotherapeut Student Sharon Braem

Howest – departement Professionele Bachelors Kortrijk, Campus RDR, Renaat de Rudderlaan 6, 8500 Kortrijk

Voorwoord Na twee jaar opleiding ergotherapie-wellnesscoaching wordt er verwacht een bachelorproef uit te werken omtrent een relevant onderwerp. Binnen de St.-Jozef-kliniek te Pittem heb ik hiertoe de kans gekregen en ik ben hen hier zeer dankbaar voor. In het bijzonder wil ik enkele personen bedanken die een belangrijke bijdrage geleverd hebben in het tot stand brengen van mijn eindwerk: Kathleen De Sutter, adjunct-directeur patiëntenzorg, voor de mogelijkheid die zij mij bood om mijn bachelorproef binnen de kliniek uit te werken. Henk Wylin, afdelingshoofd van de unit gedragstherapie, voor zijn interesse en begeleiding. Door hem werd de uitwerking van mijn werk binnen de afdeling geïntegreerd. Geertrui Van de Veire, mijn stagementor, voor haar moed, het vele leeswerk, verbeteringen en tips die ze mij doorheen mijn bachelorproef stage verleende. Dit was niet altijd even evident, vermits mijn bachelorproef thema zich niet direct binnen haar werkterrein situeert. Ook voor de ergotherapeutische ervaring die ik bij haar mocht opdoen, wil ik haar bedanken. Siska Vandemaele en Nelia Vandezande, mijn interne promotors, voor hun begeleiding en theoretische en praktische knowhow. Ze maakten tijd voor me vrij op momenten waar bijsturing nodig was. Mijn vriend Martijn Buyse, ouders, schoonouders en vrienden voor de vele steun en hulp die ze mij doorheen dit lange en intensieve jaar hebben verleend. Aan medecollega’s en mensen die ik nu misschien nog niet vermeld heb, maar die toch op één of andere manier hun steentje hebben bijgedragen om mijn eindwerk tot een goed einde te brengen. Dank u wel, Sharon Braem

Inhoud Theoretisch gedeelte ........................................................................................................................... Inleiding............................................................................................................................................... 1

2

3

4

Ergotherapie-Wellnesscoaching ................................................................................................ 10 1.1

De nieuwe richting Ergotherapie-Wellnesscoaching? ......................................................... 10

1.2

De kern binnen de ergotherapie en de wellnesscoaching ................................................... 11

1.2.1

Cliënt ......................................................................................................................... 11

1.2.2

Handelen ................................................................................................................... 11

1.2.3

Omgeving .................................................................................................................. 11

1.2.4

Therapeut .................................................................................................................. 11

Kliniek St.-Jozef Pittem .............................................................................................................. 12 2.1

Korte voorstelling .............................................................................................................. 12

2.2

Volwassenenkliniek, unit gedragstherapie ......................................................................... 13

2.2.1

Doelgroep ................................................................................................................. 13

2.2.2

Cognitieve gedragstherapie ....................................................................................... 14

2.2.3

Behandelteam ........................................................................................................... 18

Personen met zelfverwondend gedrag ...................................................................................... 21 3.1

Wat is zelfverwondend gedrag of automutilatie?............................................................... 21

3.2

Waarom stelt men zelfverwondend gedrag?...................................................................... 21

3.3

Zelfverwondend gedrag als proces..................................................................................... 22

3.4

Zelfverwonding en verslaving ............................................................................................ 23

3.5

Zelfverwonding en de omgeving ........................................................................................ 23

3.6

Zelfverwondend gedrag en stress ...................................................................................... 24

3.6.1

Wat is stress? ............................................................................................................. 24

3.6.2

Stressbalans ............................................................................................................... 24

3.7

Zelfverwondend gedrag kent vijf hoofdfuncties ................................................................. 25

3.8

Wetenschappelijk onderzoek omtrent automutilatie ......................................................... 26

3.9

Hoe wordt er binnen de unit gedragstherapie omgegaan met zelfverwondend gedrag? .... 27

Tiendelig sessieprogramma specifiek voor personen met zelfverwondend gedrag .................... 28 4.1

Relaxerende ervaringssessies............................................................................................. 28

4.2

Individuele therapie........................................................................................................... 28

4.3

Tiendelig sessieprogramma ............................................................................................... 29

4.4

Huistaken .......................................................................................................................... 30

5

6

4.5

Evaluatie............................................................................................................................ 30

4.6

De ondersteunende coach ................................................................................................. 30

Relaxatietherapie ...................................................................................................................... 31 5.1

Wat is relaxatie? ................................................................................................................ 31

5.2

Wat is relaxatietherapie? ................................................................................................... 31

5.2.1

Orthosympatisch en parasympatisch zenuwstelsel in relatie tot de activatie en relaxatierespons ........................................................................................................ 32

5.2.2

Voor wie is relaxatietherapie?.................................................................................... 33

5.2.3

Tips bij relaxatietherapie............................................................................................ 33

Relaxatietechnieken .................................................................................................................. 34 Opbouw van relaxatietechnieken .................................................................................................. 34 6.1

Ademtherapie ................................................................................................................... 35

6.1.1

Ademhaling ............................................................................................................... 35

6.1.2

Ademhaling als therapeutisch middel binnen de psychiatrie ...................................... 38

6.1.3

Methodiek ................................................................................................................. 39

6.1.4

Indicaties ................................................................................................................... 39

6.1.5

Therapiedoelstellingen............................................................................................... 40

6.1.6

Wetenschappelijke onderzoeken omtrent ademtherapie........................................... 40

6.2

Progressieve relaxatie van ‘Jacobson’ ................................................................................ 42

6.2.1

Wat is progressieve relaxatie?.................................................................................... 42

6.2.2

Activatie respons ....................................................................................................... 43

6.2.3

Lichamelijke en mentale gebeurtenissen en de impact op de spieren......................... 43

6.2.4

Simply-seven.............................................................................................................. 44

6.2.5

Indicaties ................................................................................................................... 45

6.2.6


6.2.7

Wetenschappelijke onderzoeken omtrent de progressieve relaxatie .......................... 46

6.3

Yoga .................................................................................................................................. 48

6.3.1

Wat is yoga? .............................................................................................................. 48

6.3.2

Soorten yoga ............................................................................................................. 48

6.3.3

Yoga binnen de psychiatrie ........................................................................................ 49

6.3.4

Methodiek ................................................................................................................. 50

6.3.5

Indicaties ................................................................................................................... 50

6.3.6


6.3.7

Wetenschappelijke onderzoeken omtrent yoga ......................................................... 51

6.4

Autogene training van ‘Schultz’ ......................................................................................... 53

6.4.1

Van zelfhypnose tot autogene training....................................................................... 53

6.4.2

Wat is autogene training? .......................................................................................... 53

6.4.3

Methodiek ................................................................................................................. 53

6.4.4

Indicaties ................................................................................................................... 54

6.4.5


6.4.6

Wetenschappelijke onderzoeken omtrent de autogene training ................................ 55

6.5

Bodyscan ........................................................................................................................... 56

6.6

De veilige plek ................................................................................................................... 57

Praktisch gedeelte ............................................................................................................................... 1

2

Werkbundel voor de patiënt ..................................................................................................... 59 1.1

Voorstelling van het tiendelig sessieprogramma ................................................................ 59

1.2

Opmerkingen..................................................................................................................... 60

Patiëntendossiers uitgewerkt met het ‘Spiraalmodel van Korthangen’ ...................................... 61 Spiraalmodel van Korthangen ....................................................................................................... 61 2.1

Patientendossier 1 ............................................................................................................. 62

2.1.1

Functioneren ............................................................................................................. 62

2.1.2

Terugblikken .............................................................................................................. 62

2.1.3

Bewustwording: Therapeutische observaties bij de relaxerende ervaringssessies + korte nabespreking .................................................................................................... 63

2.1.4

Alternatieven ontwikkelen: Feedback van de patiënt omtrent de huistaken (=bespreking van de notitiebladen) ............................................................................ 70

2.1.5

Evaluatie formulier en uitproberen (=sessie 8) ........................................................... 74

2.2

Patiëntendossier 2 ............................................................................................................. 77

2.2.1

Functioneren ............................................................................................................. 77

2.2.2

Terugblikken .............................................................................................................. 77

2.2.3


2.2.4


2.2.5


2.3

Patiëntendossier 3 ............................................................................................................. 89

2.3.1

Functioneren ............................................................................................................. 89

2.3.2

Terugblikken .............................................................................................................. 89

3

2.3.3


2.3.4


2.3.5


Besluit ..................................................................................................................................... 101 Hoe heb ik de theorie verwerkt in de praktijk? ........................................................................ 101 Methodiek .............................................................................................................................. 101 Mijn bevindingen over het tiendelig sessieprogramma............................................................ 101 Werd er een alternatief gevonden? ......................................................................................... 103

4

Bibliografie.............................................................................................................................. 104

5

Bijlagen ................................................................................................................................... 108 5.1

Token-economy ....................................................................................................................

5.2

Opbouw van relaxatietechnieken .........................................................................................

5.3

Werkbundel voor de patiënt .................................................................................................

Sessie 1: Vragenlijst omtrent automutilatie en de relevantie voor relaxatietechnieken................. Sessie 2: Ademtherapie: 10 tellen ademhaling ............................................................................. Sessie 3: Progressieve relaxatie: simply-seven van ‘Jacobson’....................................................... Sessie 4: Yoga ............................................................................................................................... Sessie 5: Autogene training van ‘Schultz’ ...................................................................................... Sessie 6: Bodyscan ....................................................................................................................... Sessie 7: De veilige plek................................................................................................................ Sessie 8: Evaluatie over de verschillende technieken en het kiezen van een passende techniek.... Sessie 9 &10: Herhalen van de verkozen techniek ........................................................................

Abstract Ik ben Sharon Braem, studente ergotherapie-wellnesscoaching aan de Hogeschool West-Vlaanderen te Kortrijk. Titel van mijn bachelorproef: ‘Relaxerende ervaringssessies specifiek geselecteerd voor personen met zelfverwondend gedrag’.

Wellnesscoaching kan gezien worden als een methodiek binnen de ergotherapie die ruimte biedt aan het gebruiken van niet zo voor de hand liggende technieken. Met deze bachelorproef wil ik een bijdrage leveren in het aanreiken van een aantal technieken en deze te integreren binnen mijn ergotherapeutisch handelen. Hierbij heb ik mij toegespitst op relaxatietechnieken als alternatief voor het voor het zelfverwondend gedrag en deze dienen ook als ondersteuning van de levenskwaliteit bij mensen binnen deze doelgroep. Omdat het relaxatieaanbod zeer divers is, heb ik me specifiek gefocust op technieken die in aanmerking komen voor het thema van mijn bachelorproef. Uit het gehele gamma heb ik zes technieken geselecteerd: 1) 2) 3) 4) 5) 6)

ademtherapie; progressieve relaxatietraining van ‘Jacobson’; autogene training van ‘Schultz’; yoga; bodyscan; de veilige plek.

Binnen deze selectie krijgen de patiënten met zelfverwondend gedrag zelf de keuzemogelijkheid om vanuit hun eigen ervaring te kiezen welke techniek hen het meeste ligt. Om deze ervaring te kunnen opdoen worden er ervaringsgerichte relaxatiesessies aangeboden. Buiten de sessies worden er aan de patiënten ook huistaken meegegeven om de techniek beter te leren kennen en hanteerbaar te maken binnen hun dagelijks leven. Binnen het praktisch gedeelte werk ik de sessies uit; hierbij probeer ik na te gaan in hoeverre deze een alternatief kunnen bieden en in welke mate het mogelijk is om deze preventief voor het zelfverwondend gedrag te gebruiken. Het relaxatieprogramma dat binnen mijn sessies gehanteerd werd is in bijlage terug te vinden. Dit kan door medecollega’s ergotherapeuten of binnen de afdeling verder gebruikt worden.

ERGOTHERAPIE-WELLNESSCOACHING

Theoretisch gedeelte Uitwerking van relaxerende ervaringssessies specifiek geselecteerd voor personen met zelfverwondend gedrag.’ Sharon Braem Academiejaar 2010-2011

Inleiding Wellnesscoaching binnen mijn opleiding verdiept zich niet binnen het thema ‘schoonheid’ maar dient ter aanvulling van de reguliere geneeskunde. Hierbij stelde ik mij de vraag: hoe kan een ergotherapeut de wellnesscoaching implementeren binnen de geestelijke gezondheidszorg? En bij welke doelgroep? Vanuit de St.-Jozef-kliniek te Pittem kwam er een vraag naar alternatieven voor het zelfverwondend gedrag dat sommige patiënten binnen de kliniek stellen. Zelfverwonding is een problematiek die voornamelijk voorkomt bij patiënten met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. Het vinden van alternatieven was misschien wel een opdracht die ik als wellnesscoach zou kunnen invullen. De alternatieven zouden er moeten voor zorgen dat het zelfverwondend gedrag van de patiënten vermindert of verdwijnt. Ik kwam op het idee hierrond een bachelorproef uit te werken met als onderwerp ‘relaxerende ervaringssessies specifiek geselecteerd voor personen met zelfverwondend gedrag’. Relaxerende ervaringssessies leken mij een gunstig alternatief te bieden voor het zelfverwondend gedrag van de patiënt, voornamelijk omdat bij zelfverwonding vaak stress aan de oorsprong ligt. De belangrijkste vragen die ik hier aan mezelf stelde waren: welke relaxatietechnieken richten zich voornamelijk naar ontspanning? Werk ik met patiënten met een acute problematiek? Welke technieken kan de patiënt zelfstandig uitvoeren? Hiervoor wenste ik mijn kennis omtrent zelfverwondend gedrag eerst te verruimen. Aan de hand van deze kennis probeerde ik deze relaxatietherapieën te selecteren, die volgens mij de meeste positieve effecten op het gedrag zouden teweegbrengen. De relaxatietechnieken moesten zich voornamelijk richten op het verminderen van de spanningen die de patiënt ervaart, waardoor ontspanning bewerkstelligd kon worden. Met mijn eindwerk hoop ik de interesse in relaxatietherapieën binnen de beoogde doelgroep aan te sterken. Aanvullend wens ik medecollega’s ergotherapeuten inzicht te bieden in de basis van deze therapieën. Op deze manier wens ik hen aan te moedigen om deze vorm van therapie mee te integreren in de aanwezige behandeling voor zelfverwonding.  De namen die binnen mijn bachelorproef bij casuïstiek vermeld staan zijn fictief; dit met de intentie de patiënt zijn privacy te respecteren.

1 Ergotherapie-Wellnesscoaching1 1.1 De nieuwe richting Ergotherapie-Wellnesscoaching? Zelf ben ik een studente die meestapte in de voetsporen van de ‘wellnesscoaching binnen de ergotherapie’. Waarom wellnesscoaching? Dit is een vraag die door velen wordt gesteld. Het handelen van de patiënt staat binnen de ergotherapie centraal. Net omdat het handelen binnen de ergotherapeutische visie het welzijn van de patiënt positief kan bevorderen past de wellnesscoaching zeker en vast goed binnen de opleiding. Wellness wordt door velen gezien als luxe en verwenning. Binnen de opleiding richt men zich meer naar de invulling van het begrip en concept wellness zoals dit door de WHO of World Health Organization wordt voorgesteld. Wellness wordt dan gezien als een positief gezondheidsconcept. Door het mondiger worden van de bevolking durft men al eens meer over het muurtje heen te kijken in hun zoektocht naar een gezond en kwaliteitsvol leven. Hierbij wenst men meer preventief op te treden en hun interesse in de complementaire technieken te vergroten. Het preventief handelen houdt een innerlijk groeiproces in naar meer bewustwording bij de cliënt. Het is zeker geen vast gegeven dat wellnesscoaching enkel op de gezonde mens wordt toegepast. Binnen de opleiding omvat wellnesscoaching: het bevorderen van het welzijn van de patiënt, waarbij ook het voorkomen, verminderen en stabiliseren van beperkingen en/of stoornissen een belangrijk gegeven vormt. Het wellnessaspect wordt aan de hand van complementaire technieken teweeggebracht. Deze technieken richten zich op het ondersteunen van de gezondheid van de mens en bieden hiermee een meerwaarde binnen de gezondheidszorg. Het integreren van complementaire of ondersteunende technieken in het ergotherapeutisch handelen biedt talloze voordelen. Omkaderende zaken die hun belang hebben tijdens een ergotherapeutische sessie zoals het verzorgen van de houding en het aandacht hebben voor de ademhaling zijn de natuurlijke focus voor deze complementaire technieken. Omdat de effecten die de complementaire technieken op de gezondheid van de mens teweegbrengen moeilijk te meten zijn, worden deze technieken vaak door de medische wereld genegeerd. Hierbij ontstaat het gevaar dat het kind met het badwater wordt weggegooid. De opleiding ergotherapie en in het bijzonder het keuzetraject wellnesscoaching wil onder andere via bachelorproeven, maar evenzeer via toegepast onderzoek, de positieve aspecten van ondersteunende technieken in het daglicht plaatsen. 1

MISTIAEN, B. 2011. Visietekst: Keuzetraject wellnesscoaching, , Kortrijk, Howest ; Opleiding Ergotherapie HOWEST, H. S. W. V. 2010. Wellnesscoaching: Een methodiek binnen de ergotherapie [Online]. CHRISTIANSEN, C., BAUM, C. M., BASS-HAUGEN, J. & LIBRARY, R. 2005. Occupational therapy performance, participation, and well-being [Online]. Thorofare, NJ: Slack. Available: http://www.R2Library.com/marc_frame.aspx?ResourceID=245.

10 Sharon Braem

Bachelorproef Ergotherapie-Wellnesscoaching 2010-2011

Nu werd alleen nog maar het luik ‘wellness’ in het daglicht geplaatst, maar ook de coaching is een relatief nieuw gegeven binnen de gezondheidszorg. Een coach richt zijn zorg voornamelijk op de wil van de patiënt door zijn vraag centraal te stellen, wat ook patiëntgericht werken genoemd wordt. Patiëntgericht werken kan een grote impact hebben op de patiënt zijn eigen behandeling, omdat via inspraak het gevoel van waardering en erbij horen opgeroepen kan worden. De coach neemt een ondersteunende rol in, waarbij sturing en respect naar de patiënt toe op de voorgrond staan om de doelen die de patiënt vooropstelt te bereiken. Ergotherapeuten en dus zeker ook ergotherapeuten-wellnesscoaches bekijken het handelen van de cliënt steeds vanuit een holistisch geheel, waarbij het denken en het voelen met elkaar verweven zijn. Alleen integreert de wellnesscoach bestaande relaxerende en bewustzijnsvergrotende technieken binnen het ergotherapeutisch beroep. Hiermee wil ik aantonen dat beide visies complementair zijn met elkaar,waardoor ze binnen éénzelfde opleiding elkaar op hun beurt kunnen gaan versterken.

1.2 De kern binnen de ergotherapie en de wellnesscoaching2 1.2.1 Cliënt Binnen beide therapieën wordt er cliëntgericht gewerkt: -eerlijkheid binnen de therapeutische relatie; -zicht krijgen op de belevingswereld van de cliënt; -groeien ontwikkelingsmogelijkheden van de cliënt stimuleren op vlak van fysiek, mentaal en emotioneel functioneren. 1.2.2 Handelen Het handelende aspect dat binnen de ergotherapie centraal staat is ook het basiselement binnen wellnesscoaching. De cliënt verkrijgt via handelen inzicht in eigen lichaam, eigen gevoel en eigen functioneren. 1.2.3 Omgeving Binnen de ergotherapie alsook de wellnesscoaching richt men zich op het rehabiliteren van de cliënt in de maatschappij, door middel van het optimaliseren van zijn functioneren. De ergotherapie richt zich voornamelijk op het fysiek functioneren, terwijl de wellnesscoaching voornamelijk kan werken op het mentale functioneren. Door de cliënt met aangepaste technieken te behandelen, kan men mentale rust bewerkstelligen. De mogelijkheid bestaat dat men zich mentaal alsook fysiek beter voelt, waardoor negatieve invloeden van buitenaf beter verdragen kunnen worden. 1.2.4 Therapeut Bij beide therapieën probeert de therapeut eerst inzicht te verwerven in de mogelijkheden en moeilijkheden die de cliënt ondervindt om zo een gepaste therapie te kunnen aanbieden. Bij het kiezen van een therapie wordt er steeds rekening gehouden met de vraag van de cliënt. Wanneer de therapeut een techniek aanleert aan de cliënt is het van belang de techniek zelf te beheersen om zo de nodige sturing te kunnen geven.

2

KINÉBANIAN, A. & GRANSE, M. L. 2006. Grondslagen van de ergotherapie, Maarssen, Elsevier Gezondheidszorg.

11 Sharon Braem


2 Kliniek St.-Jozef Pittem3 2.1 Korte voorstelling De kliniek te Pittem is een open centrum voor psychiatrie en psychotherapie. Dit wil zeggen dat de kliniek zich richt tot psychiatrische , psychische en verslavingsproblemen. Bij deze problematieken legt de kliniek voornamelijk de nadruk op psychische revalidatie. Dit houdt in dat er voornamelijk op de gevoels- en gedachtewereld van de persoon wordt gewerkt. Eveneens wordt er aandacht besteed aan de sociale revalidatie, waarbij aspecten binnen werk, wonen en vrije tijd worden aangepakt. Personen met psychiatrische problemen ondervinden vaak diverse functioneringsproblemen. Dit kan veroorzaakt worden: regressie4, marginalisme5, intellectuele zwakheid, diverse psychologische problematieken, … Om de behandeling zo efficiënt mogelijk te laten verlopen wordt de kliniek onderverdeeld in drie departementen: -jeugdkliniek; -volwassenenkliniek; -seniorenkliniek. Elk departement kent een verdere onderverdeling in units, om zo het streefdoel ‘zorg op maat’ te bereiken. Mijn eindwerk specificeert zich binnen de volwassenenkliniek, unit gedragstherapie.

3

KLINIEK, S. J. 2010. Infobrochure: Revakliniek. Pittem.

4

Regressie: afweermechanisme waarbij men terugkeert naar het functioneringsniveau van een vroeger ontwikkelingsstadium (psycho- analytisch); geestelijke aftakeling (psychisch). 5 Marginaal (marginalisme): op de grens van het normale. 12 Sharon Braem


2.2 Volwassenenkliniek, unit gedragstherapie 2.2.1 Doelgroep 6 De volwassenenkliniek richt haar zorg voornamelijk naar patiënten met persoonlijkheidsproblemen, waarbij psychosociale zorg wordt aangeboden. Binnen de DSM-IV kennen persoonlijkheidsstoornissen een grote diversiteit. Persoonlijkheidsstoornissen7 en zwakzinnigheid worden binnen de DSM-IV geklasseerd op as II. Deze as staat voor het vastleggen van stoornissen met langdurige tot blijvende kenmerken. Binnen de unit gedragstherapie komt de ‘borderline-persoonlijkheidsstoornis’ het meest voor en deze wordt binnen de DSM-IV geplaatst onder cluster B. Deze cluster is een onderverdeling binnen de tweede as, waarbij de persoonlijkheidsstoornis het individu omvat met opvallende dramatiek (dramatische aard) en emotionaliteit. Bij de borderline-persoonlijkheidsstoornis is het typisch dat de problemen zeer uiteenlopend en individueel zijn. Er zijn negen typische kenmerken die bij deze doelgroep aanwezig kunnen zijn, maar zelden zijn deze allen aanwezig. Er moeten vijf van de negen kenmerken aanwezig zijn, om de diagnose van borderline-persoonlijkheidsstoornis te kunnen stellen. Kenmerken van de borderline-persoonlijkheidsstoornis binnen de DSM-IV: 1. krampachtig proberen te voorkomen om feitelijk of vermeend8 in de steek gelaten te worden; 2. een patroon van instabiele en intense intermenselijke9 relaties gekenmerkt door wisseling tussen overmatig idealiseren10 en kleineren; 3. identiteitsstoornis: duidelijk en aanhoudend onstabiel zelfbeeld en zelfgevoel; 4. impulsiviteit11 op tenminste twee gebieden die in potentie12 de betrokkene zelf kunnen schaden (geld, seks, middelenmisbruik, vreetbuien, autorijden); 5. recidiverende suïcidale gedragingen, dreigingen of zelfverwonding; 6. affectlabiliteit13 als gevolg van duidelijke reactiviteit14 van stemming (periodes van intense somberheid, prikkelbaarheid, angst) 7. chronisch gevoel van leegte; 8. inadequate15, intense woede of moeite om kwaadheid te beheersen (frequente driftbuien, aanhoudende woede of herhaaldelijk vechtpartijen); 9. voorbijgaande, aan stress gebonden paranoïde ideeën of ernstige dissociatieve 16verschijnselen.

6

ENEMAN, M. 2007. Psychiatrische ziekteleer, Leuven, Acco.

7

Persoonlijkheidsstoornis: de persoonlijkheid wordt gekenmerkt door het duurzaam aanwezig zijn van innerlijke belevingen en gedragingen afwijkend van de geldende normen en verwachtingen. 8 Vermeend: gewaand, verondersteld, imaginair, zogenaamd 9 Intermenselijk: tussen mensen onderling 10 Idealiseren: mooier voorstellen of de werkelijkheid 11 Impulsiviteit: handelen volgens plotselinge opwellingen en niet volgens weloverwogen plannen. 12 Potentie: kracht, macht, vermogen. 13 Affectlabiliteit: gebrek aan stabiliteit in de emotionele beleving. 14 Reactiviteit: vermogen om te reageren op een of andere vorm van agressie. 15 Inadequaat: niet passend. 16 Dissociatie: een geestesgesteldheid waarin bepaalde gedachten, emoties, waarnemingen of herinneringen buiten het bewustzijn worden geplaatst. 13 Sharon Braem


De therapievormen die deel uitmaken van de behandeling streven steeds naar het vergroten van de zelfredzaamheid en het resocialiseren van de persoon naar de maatschappij, waardoor isolatie voorkomen kan worden. Het hoofddoel is het bewerkstelligen van persoonlijke groei, door het stimuleren van de gevoelsuiting en door het verwerven van inzicht in het eigen zijn. 2.2.2 Cognitieve gedragstherapie17 De cognitieve gedragstherapie is een stroming binnen de psychotherapie die als visie binnen de unit gebruikt wordt. De cognitieve gedragstherapie is een wetenschappenschappelijk onderbouwde methodiek, waarbij men de gedachten, gevoelens en het gedrag van een persoon probeert te beïnvloeden of te veranderen.  Cognitieve gedragstherapeutische aanpak De cognitieve gedragstherapeutische aanpak bestaat uit een gedragstherapeutisch proces ,dat wordt opgebouwd aan de hand van een probleemanalyse. De probleemanalyse bevat twee aspecten: Allereerst probeert men de betekenis van het probleem te achterhalen. Concreet zijn dit de gevoelens en de gedachten die met het probleem samengaan, deze zijn voornamelijk naar het verleden gerelateerd. Het tweede aspect is het achterhalen van de functie die met het probleem samengaat. Feitelijk is dit het gedrag dat met de probleemsituaties samengaat, zoals weglopen, wenen, agressie,… Vanuit deze probleemanalyse wordt er verder naar verbanden gezocht tussen de verschillende probleemstellingen, waarbij men de samenhang tussen de diverse problemen tracht te vinden. Verbanden kunnen gelegd worden door het overlopen van vroegere levenservaringen die aan de oorsprong kunnen liggen van het huidig gedrag. De behandeling op zich gebeurt aan de hand van concrete behandelmethoden, hierbij worden samen met de patiënt de vroegere probleemervaringen opnieuw bekeken. Aan de hand van correctieve emotionele ervaringen, leert de patiënt een nieuwe betekenis aan de vooropgestelde problemen te geven, waardoor er meer inzicht en een andere kijk op de situatie verworven kan worden. Het inzicht zorgt ervoor dat er samen met de patiënt gezocht kan worden naar een positiever gedrag, waardoor het huidig functioneren beter kan verlopen. Het nieuwe positieve gedrag wordt aan de hand van gedachterapporten, gedragsoefeningen,… geïntegreerd, waardoor het resocialiseren in de maatschappij makkelijker wordt en de veranderingen in het gedrag van de patiënt mede geëvalueerd kunnen worden.

17

BOCKTING, C. L. H. 2003. Cognitieve therapie bij depressie, Amsterdam, Psychiatrie AMC/De Meren.

14 Sharon Braem


 Milieutherapie18 “Het milieu: de omgeving waarin psychiatrische patiënten behandeld worden, is een belangrijke factor voor het begrijpen van hun gedrag. Het gedrag dat de patiënt stelt kan deels gezien worden als een functie van het milieu: positieve als negatieve veranderingen van het gedrag kunnen door het milieu veroorzaakt worden.” (C. Janzing & J. Lansen, P.1) De unit gedragstherapie is als het ware een verkleinde weerspiegeling van hoe de werkelijke omgeving buiten de kliniek eruit ziet, dit wordt ook wel micro maatschappij genoemd. Milieutherapie is het behandelingsmiddel dat ook de richting van de behandeling bepaalt. Binnen de unit ligt de nadruk voornamelijk op de overdrachtrelaties tussen de patiënten onderling en met de zorgverleners. Aan de hand hiervan tracht men de sociale vaardigheden van de patiënt te verhogen en het pathologisch gedrag van de patiënt te begrenzen. De zorgverleners staan binnen het milieu in voor het scheppen van warmte, veiligheid en functionele autoriteit. Met functionele autoriteit wordt er bedoeld: het stellen van duidelijke grenzen en afspraken die als structuur dienen. Bij de functionele autoriteit wordt er geen onderdrukkend of bevelend gedrag naar de patiënt toe gesteld, maar structuur is nodig om de patiënt terug als participerend wezen te laten functioneren. Aan de hand van de milieutherapie tracht men de passieve en afhankelijke positie van de patiënt te verschuiven naar een meer actieve en participerende medewerker. Om deze twee aspecten makkelijker tot stand te kunnen brengen, wordt de afdeling onderverdeeld in leefgroepen. Binnen deze leefgroepen moet de patiënt zich proberen te handhaven en te ontplooien. Een leefgroep zou net het activerende en participerende aspect bij de mens extra naar boven kunnen halen, door de wederzijdse stimulatie die tussen de patiënten onderling aanwezig is. Door deze onderlinge stimulatie kan ook regressie weggewerkt of voorkomen worden. Milieutherapie maakt gebruik van drie aspecten van de individuele patiënt: -wonen: -de patiënt leert terug handelingen aan die van belang zijn voor het vervullen van huishoudelijke taken: koken, wassen, strijken, taken leren doseren en verdelen, …; -er wordt gezocht naar een aangepaste woonvorm voor iedere patiënt individueel; -werken: -binnen de instelling is er pre-professionele werkaanbieding. Hierbij worden de mogelijkheden van de patiënt ingeschat, om hem nieuwe werkmogelijkheden te kunnen aanbieden; -vrije tijd: -de interesses van de patiënt worden nagegaan om zijn vrije tijd terug zinvol te leren invullen, hiervoor tracht men de patiënt te prikkelen met allerhande nieuwe activiteiten. Deze drie aspecten worden gecombineerd met het milieu (staf, gebouwen, organisatorische structuur en leefregels) van de kliniek. Aan de hand hiervan wordt de patiënt dagelijks geconfronteerd met de realiteit en met zichzelf. Door de milieutherapie is niet alles binnen de instelling rooskleurig, want alles dat buiten de kliniek moeilijk verliep zal ook binnen de kliniek opgemerkt worden. 18

JANZING, C. & LANSEN, J. 1993. Milieutherapie : het arrangement van de klinischtherapeutische zetting, Assen, Van Gorcum.

15 Sharon Braem


 Token-economy 19  zie bijlagen De totale behandelsetting van de unit is mede opgebouwd volgens het cognitieve gedragstherapeutisch model, meer bepaald volgens het token-economy systeem. Het token-economy systeem vormt de milieutherapie door middel van een sterk gestructureerd systeem waarmee men de autonomie en zelfbetrokkenheid van de patiënt stapsgewijs terug tracht op te bouwen. Het systeem dient voornamelijk ter aanmoediging van het positieve gedrag; zoals motiveren om aan zichzelf te werken en het ombuigen van negatief gedrag. Aan de hand van een weekprogramma wordt dit systeem door de patiënt gehanteerd. Het weekprogramma wordt ingevuld met verschillende therapieën die door de patiënt gevolgd zullen worden. Het schema is vooral gericht op het bieden van structuur, die na verloop van tijd meer en meer wordt afgebouwd. De autonomie van de patiënt komt hierdoor meer op de voorgrond, waarbij hij de mogelijkheid krijgt om de eigen vrije tijd zo zinvol mogelijk in te vullen. Deze geleidelijke afbouw dient ervoor de persoon te begeleiden in het terug zelfstandig leiden van een gestructureerd leven. Via dit systeem wordt de patiënt continu aangemoedigd om aan zijn problemen te werken, dit door het aanbieden van concrete activiteiten en sociale vaardigheden die inzicht teweegbrengen. Het programma bestaat uit een afwisseling van verbale- (gesprekstherapieën)en non-verbale therapieën (doe-therapieën) of andere afspraken (dokter, familiebezoek). Deelname aan de activiteiten worden steeds gequoteerd; zo lijkt het logisch dat afwezigheid geen punten met zich meebrengt. De punten dienen als basis voor beloning waarmee de patiënt zinvolle en prettige bekrachtigers kan kopen, zoals het inlassen van rustpauzes of op uitstap en op weekend kan gaan. Het programmablad bevat niet alleen activiteiten, maar ook aandachtspunten die verwerkt worden in een ‘stijl’. ‘Stijl’ is een kernachtige zin waarin er concreet vermeld staat, hoe de patiënt zijn gedrag kan bijsturen. Deze stijl wordt ook gequoteerd en dient als middel om gedragsgerichte feedback naar de patiënt toe mee te geven. Deze feedback helpt de patiënt in het verwerven van inzicht in zijn eigen groeiproces, waardoor de kans reëel wordt dat het positieve gedrag voorop wordt gesteld en het negatieve gedrag verminderd of verdwijnt. Het puntensysteem dient ook om feedback mogelijk te maken naar de zorgverleners toe, waarbij het veranderingsproces van de patiënt meer transparant wordt.  Therapiefasen Om de patiënt op een gestructureerde manier te begeleiden doorheen zijn leerproces naar autonomie, wordt de behandeling onderverdeeld in een aantal therapiefasen. Binnen elke fase worden er specifieke doelstellingen en aandachtspunten naar de patiënt toe gekoppeld om vaardigheden binnen het persoonlijk, familiaal en sociaal aspect te bevorderen.

19

WYLIN , H. 2010. Token-economy systeem. Pittem.

16 Sharon Braem


Hierbij is het van belang de mogelijkheden van de patiënt juist in te schatten en de patiënt pas in fase te laten stijgen wanneer hij daar klaar voor is. -Fase-1: -de patiënt is bij opname te chaotisch of verward en verkeert in de isolatiecel; -de patiënt neemt nog geen deel aan therapieën of activiteiten. -Fase-2, Ontplooiingsfase: -biedt de mogelijkheid aan de patiënt om de afdeling beter te leren kennen en zich in de nieuwe omgeving veilig te gaan voelen; -maximale structuur door een eenvoudig dagprogramma en minimale activiteit. -Fase-3, Doelstellingsfase: -verwerven van inzicht in eigen problematiek en hierbij werkpunten formuleren; -programma wordt drukker ingevuld; -doe-therapieën staan op de voorgrond; -punten ter bekrachtiging. -Fase-4, Therapiefase: -er wordt werkelijk aan de slag gegaan met de vooropgestelde werkpunten; -gesprekstherapie staat op de voorgrond; -de leefgroep als experiment naar de buitenwereld toe; -punten zijn hier grote bekrachtigers. -Fase-5, Rehabilitatiefase: -wat aangeleerd wordt binnen de instelling wordt getransfereerd naar het leven in de maatschappij; -dagtherapie wordt gestart; -punten of kruisjes ter bekrachtiging. Fase-6 -7, Maatschappelijke fase: -voorbereiden naar terug actief leven in de maatschappij, buiten de kliniek; -bekrachtiging valt weg, het token-economy systeem wordt nu een weekagenda. -Ontslag -om de overgang van de kliniek naar de buitenwereld niet te overweldigend te laten verlopen, komt de persoon deels op dagtherapie. Dagtherapie kan gecombineerd worden met de thuissituatie, beschermd wonen,...; -postkuur: waarbij de patiënt drie uur in de week enkele therapieën op de afdeling meevolgt; -de patiënt is voldoende zelfstandig en gaat onmiddellijk op ontslag.

Zeer gestructureerde daginvulling FASE 2

Gestructureerde daginvulling met plaats voor persoonlijke inbreng

Basisstructuur met verantwoordelijkheid bij de patiënt voor zijn daginvulling

FASE 3-4

FASE 5-7

Ontslag

17 Sharon Braem


2.2.3 Behandelteam20 -afdelingshoofd; -psychiater; -psycholoog; -verpleegkundige; -maatschappelijk werker; -bewegings- en kinesitherapeut; -huishoudtherapie; -therapeut lichaamsverzorging; -vrije tijd verantwoordelijke; -creatief therapeut; -muziektherapeut; -expressief danstherapeut; -ergotherapeut. 

Ergotherapeut21

Wat ? De ergotherapeutische visie steunt op 5 pijlers: “De kern is het handelen van de cliënt in een specifieke handelingscontext, in functie van de kwaliteit van leven. De ergotherapeut profileert zich duidelijk in relatie tot de maatschappelijke veranderingen en tendensen.” (VE,2009)22 De ergotherapeut adviseert en begeleidt de patiënt doorheen zijn behandeling in zijn sensomotorische, psychische, cognitieve en/of sociale disfuncties. De ergotherapeut levert door het bieden van zijn doe-therapie een bijdrage tot het behouden of verbeteren van het functioneren van de patiënt op vlak van arbeid, zelfredzaamheid en vrije tijd. Herintegratie binnen de maatschappij, arbeidsbekwaamheid en het verwerven van inzicht in het eigen functioneren wordt hierdoor mogelijk gemaakt. Het werkatelier biedt variatie aan het behandelprogramma, waardoor de patiënt buiten de gesprekstherapieën ook gestimuleerd wordt tot manuele activiteit. Activiteit leidt de persoon af waardoor verveling en piekeren doorbroken kunnen worden. De therapie vindt plaats in groep waarbij patiënten van diverse leefgroepen elkaar ontmoeten. Dit laat toe dat er gesprekken en sociale interacties tussen de patiënten onderling ontstaan. Het groepsgevoel kan er ook voor zorgen dat de patiënten zich gestimuleerd voelen om in actie te treden. Terwijl de ergotherapie in groep plaats vindt, worden de activiteiten toch individueel uitgevoerd.

20

KLINIEK, S. J. 2010. Infobrochure: Revakliniek. Pittem.

21

FINLAY, L., ZINKSTOK, R. & HOOGSTRATEN, C. V. 2002. Ergotherapie in de psychiatrie, Maarssen, Elsevier gezondheidszorg.

22

VZW, V. E. V. 2001-2011. Wat is ergotherapie? [Online]. Eeklo 18

Sharon Braem


Ergotherapeutische doelstellingen Binnen de ergotherapie wordt de nadruk gelegd op: -zelfstandig leren invullen van vrije tijd: Het zinvol kunnen invullen van de eigen vrije tijd is vaak een probleem dat veel inspanning vraagt van psychiatrische patiënten. Daarom geeft de ergotherapeut vaak een voorzet naar vrijetijdsinvulling toe door aantrekkelijke activiteiten aan te bieden. -verruimen van interesses en hobby’s: Psychiatrische patiënten ondervinden vaak geen fleur meer in het leven waardoor veel oninteressant lijkt. Als therapeut stimuleren we de patiënten tot actie en we bieden inzicht in de verschillende activiteiten die hun aandacht en interesse kunnen aanwakkeren. -bevorderen van sociale interacties: Doordat psychiatrische patiënten zich psychisch niet goed voelen, heeft dit vaak een nadelig effect op hun sociaal leven. Groepstherapie biedt ontmoeting en gezelligheid tussen de medepatiënten, waarbij sociaal contact gestimuleerd wordt en de patiënten uit hun isolement gehaald kunnen worden. -bevorderen van zelfbeeld: Dit wordt voornamelijk bewerkstelligd door activiteiten die binnen de mentale en fysieke mogelijkheden van de patiënt liggen, waardoor succes ervaren kan worden. -inzicht bieden in het eigen functioneren: Vele psychiatrische patiënten onder- of overschatten hun eigen mogelijkheden, vaak door gebrek aan inzicht of omdat men ten opzichte van anderen niet wil onderdoen. Als therapeut proberen we het functioneren van de patiënt juist in te schatten, indien nodig koppelen we deze observaties terug naar de patiënt. -opbouwen van een vertrouwensrelatie: De therapeut probeert via gesprek zinvolle patiëntgerichte informatie te verkrijgen en het vertrouwen van de patiënten te winnen om een vertrouwensrelatie op te bouwen. Deze vertrouwensrelatie biedt de patiënt de mogelijkheid om in moeilijke situaties steun te vinden. Een vertrouwensrelatie is van groot belang om veiligheid, geborgenheid en waardering bij de persoon te bewerkstelligen. Methodiek Aan de hand van een kennismakingsgesprek worden de handelingsproblemen en -mogelijkheden bij de patiënt geïnventariseerd. Het gesprek verleent inzicht in het huidig functioneren en de interesses van de patiënt waardoor er individuele doelstellingen gekoppeld kunnen worden aan de psychiatrische problematiek(en). Tijdens de kennismaking worden er ook duidelijke afspraken gemaakt omtrent de verwachtingen binnen de ergotherapie naar de patiënt toe, zoals actieve medewerking en stiptheid. Alle relevante gegevens vanuit het gesprek of de therapie over het gedrag en het functioneren van de patiënt worden teruggekoppeld naar het team. Deze terugkoppeling wordt mogelijk gemaakt door het patiëntendossier. Het patiëntendossier laat toe dat er multidisciplinair gewerkt kan worden, dat alle relevante gegevens binnen de teamvergaderingen besproken worden en dat er vorm gegeven wordt aan het behandelplan. Multidisciplinair werk zorgt ervoor dat de verschillende disciplines hetzelfde doel wensen te bereiken, maar elke discipline met haar eigen accenten. Er vindt regelmatig een evaluatie teamvergadering plaats, waarbij de vorderingen en stabilisaties in kaart gebracht worden. Hierdoor beschikt het behandelplan over enige flexibiliteit en kan dit continu aangepast worden, waardoor het geen vast gegeven is. 19 Sharon Braem


Ergotherapeutische eigenschappen23 -geeft zinvolle gedragsen functioneringsgerichte feedback; -luistert actief naar de patiënt zijn verhaal en vraag; -maakt gebruik van de eigen creativiteit waardoor hij aantrekkelijke activiteiten kan aanbieden; -kan de patiënten motiveren tot activiteit; -kan gepast taalgebruik toepassen naar iedere individuele patiënt; -kan flexibel optreden; -kan op een gepaste manier therapeutische grenzen bewaken. Diverse technieken binnen de creatief ambachtelijke sfeer Het aanbod van technieken is gevarieerd, maar zelf staat de ergotherapeut ook open voor activiteiten die de patiënt zelf inbrengt. Diversiteit zorgt ervoor dat de patiënt kennis maakt met nieuwe activiteiten en vaardigheden waardoor routine vermeden wordt. Enkele voorbeelden van technieken zijn: -schilderen op zijde; -maken van sleutelhangertjes; -borduren; -breien; -bouwpakketten; -glasschilderen; -pyrogravure; -… . Casus: Karoline is een vrouw van 32 jaar en heeft haar secundair diploma ‘snit en naad’. Karoline heeft een laag zelfbeeld en denkt binnen de therapie niet veel aan te kunnen. Ze wenst alleen maar te breien, maar om haar grenzen te verleggen worden er stikwerkjes aangeboden. Stikken vraagt enige concentratie en geduld waardoor Karoline weigerachtig staat tegenover deze activiteit. Ze denkt te falen binnen deze oefening, omdat haar concentratie nog minimaal is. Maar door enige motivatie van de begeleidster slaagt Karoline er toch in om de activiteit tot een goed einde te brengen. Haar zelfbeeld werd aan de hand hiervan toch wat opgekrikt.

23

KLINIEK, S. J. 2010. Ergotherapeutisch functieprofiel. Pittem. 20

Sharon Braem


3 Personen met zelfverwondend gedrag24 Zelfverwondend gedrag of automutilatie is een term die binnen de categorie van zelfbeschadiging behoort. Zelfbeschadiging is de overkoepelende benaming voor alle vormen van gedrag die schadelijk zijn voor eigen gezondheid en het eigen welzijn. Hiertoe behoren zowel de directe als indirecte (roken,…) vormen van schade. Zelfverwondend gedrag is een directe vorm van zelfbeschadiging die moeilijk te behandelen is. Het is wel te herstellen door de persoon anders te leren omgaan met zijn emoties. Binnen het herstelproces speelt ‘motivatie’ een belangrijke rol. (Claes, L.& Vandereycke, W., 2009, p. 13) Zelfverwonding is een problematiek die binnen de unit gedragstherapie van de St.-Jozef-kliniek Pittem, voornamelijk voorkomt bij personen met de borderline-persoonlijkheidsstoornis. De borderline-persoonlijkheidstoornis is enkel een risicogroep voor zelfwondend gedrag, waarmee niet bedoeld wordt dat dit gedrag niet bij andere doelgroepen of personen kan voorkomen.

3.1 Wat is zelfverwondend gedrag of automutilatie?25 “Het is een sociaal onacceptabel gedrag waarbij een persoon zichzelf opzettelijk en op een directe manier een fysiek letsel toebrengt zonder de bedoeling zich het leven te benemen.” (Claes, L.& Vandereycken, W., 2009, p. 14)

3.2 Waarom stelt men zelfverwondend gedrag? Zelfpijniging is vaak een reden die met zelfverwondend gedrag samengaat, maar dit is niet bij iedereen het geval. De reden waarom men zichzelf verwondt is zeer individueel bepalend en vaak speelt de onmogelijkheid om emoties tot uiting te brengen daar een hoofdrol in . Het gedrag op zich brengt bij de meesten een positieve ervaring met zich mee, zoals terug voeling krijgen met het eigen lichaam, het tot uiting kunnen brengen van onverwoordbare emoties of ervaringen, ontlading, ontspanning,…Vaak zijn het niet enkel positieve gevoelens die door zelfverwonding teweeggebracht worden, vaak slaan de positieve gevoelens om in negatieve; zoals schaamte of spijt. De ernst van zelfverwonding kan erg variërend zijn, het kan gaan van ‘nauwelijks zichtbare krassen of zelfverwonding’ tot ‘zware verminking of automutilatie’ en zelfs tot ‘zelfdoding’. Zelfdoding kan niet als een doel binnen zelfverwonding gezien worden, maar het kan wel een gevolg hiervan zijn. Wanneer deze situatie zich toch voordoet, is dit vaak vanuit controleverlies ten opzichte van zichzelf. De gebeurtenissen die tot zelfverwondend gedrag aanleiding kunnen geven zijn heel divers. Voor personen met zelfverwondend gedrag kunnen zelfs kleine voorvallen veel stress en emoties met zich meebrengen.

24

CLAES, L. & VANDEREYCKEN, W. 2007. Zelfverwonding : hoe ga je ermee om?, Tielt, Lannoo.

25

ZELFVERWONDING.NET. 2003-2009. intro [Online].

21 Sharon Braem


Vaak kunnen deze emoties gerelateerd worden aan ervaringen vanuit het verleden, die voor de persoon wel als ingrijpend ervaren werden. De emotionele impact gaat dan vaak niet direct samen met de huidige situaties maar wel met het verleden. Bijvoorbeeld: de zwangerschap van Sofie was helemaal niet gepland, waardoor haar moeder niet goed wist hoe ze met haar dochter om moest gaan. Sofie verbleef om deze reden met regelmaat bij haar oma. Op latere leeftijd bracht deze situatie een afwijzend gevoel bij Sofie teweeg, waardoor dit een grote emotionele impact op Sofie had. Het gevoel telkens te zijn afgewezen heeft een grote impact gehad op haar zelfbeeld. Sofie is nu reeds 25 jaar, maar toch heeft ze frequent het gevoel niet door anderen geaccepteerd en afgewezen te worden. Wanneer Sofie tegen anderen een goedendag knikt en geen duidelijk antwoord terug krijgt, kan dit bij Sofie al enige frustratie opwekken. De plaats op het lichaam waar de zelfbeschadiging plaatst vindt is zeer uiteenlopend, maar armen, benen en buik zijn frequent toegepaste lichaamdelen. Vaak kan er ook vastgesteld worden dat de plaats waar de zelfbeschadiging plaatsvindt, gelinkt kan worden met de reden tot zelfverwonding. Bijvoorbeeld: een persoon die in het verleden verkracht geweest is, kan beschadiging toebrengen op zijn eigen geslachtsdelen.’ Ook de materialen die worden gebruikt om zichzelf te verwonden kennen enige variëteit.

3.3 Zelfverwondend gedrag als proces Het zelfverwondend gedrag komt niet plots voor, maar het bestaat uit een proces dat tot dit gedrag leidt. Het onvermogen om emoties tot uiting te brengen, is vaak een oorzaak van het zelfverwondend gedrag dat patiënten stellen. Deze emoties kunnen veroorzaakt worden door een choquerende gebeurtenis, door een opeenvolging van een aantal gebeurtenissen of door een aanhoudende negatieve situatie. Ongeuite emoties blijven zich opstapelen waardoor er een aanhoudend gevoel van emotionele pijn kan ontstaan, hierdoor kan de patiënt enige frustratie en stress ervaren. Wanneer deze frustraties ondraaglijk worden zoekt de patiënt naar een ontladingsmethodiek, waarvan zelfverwonding een voorbeeld is. Vanuit de patiënt zijn problematiek kan zelfverwondend gedrag op korte termijn zeer effectief lijken om de aanwezige stress wat draaglijker te maken, maar op langere termijn is dit gedrag niet houdbaar en onaanvaardbaar.

Traumatische ervaring

Stress

Grote emotionele impact

Recente gebeurtenis die opnieuw emotioneel geladen is

Zelfverwondend gedrag

Stress wordt verhoogd en is ondraaglijk

22 Sharon Braem


Casus: Sofie is een 15 jarig meisje. Omwille van haar overgewicht wordt Sofie vaak gepest op school; dit wordt door haar als traumatisch ervaren. Ook vertelt ze dat ze op school geen vrienden heeft. Daardoor gaat Sofie niet graag naar school en weent ze heel vaak wanneer ze naar school moet vertrekken. Haar ouders werken beiden fulltime en hebben niet veel tijd voor Sofie. Dit leidt ertoe dat Sofie niet de mogelijkheid krijgt om haar gevoelens omtrent het pesten op school (=emotionele impact) tot uiting te brengen. Het pestgedrag blijft aanhouden, waardoor dit veel stress bij het jonge meisje teweegbrengt. Op een avond komt Sofie thuis en ontstaat er een conflict met haar ouders, waarbij Sofie onterecht wordt beschuldigd (=recente gebeurtenis). Dit brengt opnieuw vele emoties en spanningen teweeg, waardoor Sofie geen uitweg meer ziet en de gevoelens die ze op dat moment ervaart niet meer aankan. Sofie stelt zelfverwondend gedrag om alles tot ontlading te kunnen brengen.

3.4 Zelfverwonding en verslaving Zelfverwonding is vaak moeilijk af te leren, omdat tijdens het zichzelf pijnigen het endorfinehormoon vrijkomt. Dit hormoon brengt een pijnstillend effect op de persoon teweeg en zorgt ervoor dat de persoon op het moment van de zelfbeschadiging geen pijn meer ervaart, maar eerder een gevoel van genot. Ook beschikt ons lichaam over een geheugen, dat het lichaam vertelt wanneer er aan het lichaam pijn wordt aangebracht komt er steeds een gevoel van genot vrij. Wanneer zelfverwondend gedrag in de behandeling van de persoon wenst aangepakt te worden, moet de patiënt zelf achter deze beslissing staan. Wanneer dit niet het geval is wordt de kans op slagen van de behandeling kleiner. Binnen de behandeling van het zelfverwondend gedrag, wordt er allereerst naar een vervangend afreageersysteem op zoek gegaan. Een vervangend afreageersysteem, is van groot belang om het emotioneel onevenwicht dat de persoon ervaart te herstellen. Een goed vervangend afreageersysteem voor stress, spanningen en emoties, kan volgens mij door relaxatietechnieken vervuld worden.

3.5 Zelfverwonding en de omgeving Zelfverwonding wordt vaak door de omgeving als negatief ervaren omdat wij onszelf willen behoeden voor pijn en ons eigen lichaam zoveel als mogelijk wensen te verzorgen. Voor de persoon in kwestie wordt het gedrag vaak als positief ervaren en dit maakt het gedrag voor de omgeving vaak onduidelijk. Deze onduidelijkheid wekt vragen op bij de omgeving waardoor de patiënt zich onbegrepen kan voelen. Omwille van dit onbegrip, is de kans groot dat de persoon met zelfverwondend gedrag zijn emoties niet naar de omgeving toe kan gaan uiten en dat isolatie van de omgeving verhoogt. Isolatie en het onvermogen tot emotionele uiting zijn opnieuw twee factoren die het risico op zelfverwonding kunnen verhogen. Ook omwille van schaamte wordt het zelfverwondend gedrag veelal verborgen voor de omgeving. Wanneer het gaat om het behandelen van patiënten met zelfverwondend gedrag is het belangrijk een vertrouwensrelatie met de patiënt op te bouwen, zodat de patiënt een persoon heeft waarop hij emotioneel kan terugvallen wanneer hij het moeilijk heeft.

23 Sharon Braem


3.6 Zelfverwondend gedrag en stress Zelfverwondend gedrag wordt vaak veroorzaakt door allerhande stressgebonden factoren waarbij de persoon spanningen ervaart in zijn eigen lichaam en dit gevolgen kan hebben op zijn eigen functioneren. Vaak wordt er van uitgegaan dat stress enkel maar wordt veroorzaakt door het teveel aan taken die aan een persoon worden opgelegd, maar dit is niet het geval. De stress die door de persoon met zelfverwondend gedrag wordt ervaren, wordt vaak veroorzaakt door ongeuite en onderliggende emoties die het functioneren van de persoon kunnen belemmeren. 3.6.1 Wat is stress? Definitie: “Alle spanningen die we in ons dagelijks leven ervaren, brengen levensdruk teweeg. Spanning treedt op bij een dreigende verstoring van het evenwicht tussen draagkracht en draaglast. Elke situatie of verandering die een aanpassing vraagt, veroorzaakt stress. Stress behoort bij nieuwe situaties die je vragen om problemen op te lossen. Stress hoort bij het leven en is gezond wanneer ze achteraf tot voldoening leidt”. (Rycken, J., (1997), p10) 3.6.2 Stressbalans26 Elke situatie kan enige stress met zich meebrengen, maar de stressbestendigheid waarover personen beschikken is individueel verschillend. Zo moet er rekening gehouden worden met het feit dat personen het ene moment meer bestand zijn tegen stress dan het andere moment, omdat onze draagkracht kan variëren door de al dan niet voorafgegane stresssituaties. Zo is het ook mogelijk dat een situatie voor de ene persoon als stressvol ervaren wordt, terwijl een andere persoon de situatie als een stimulans ervaart. Om inzicht te verwerven in eigen stressbestendigheid, is het van groot belang bewust te zijn van wat men aankan (draagkracht) en de taken die men moet vervullen (draaglast). Evenwicht tussen deze twee aspecten is belangrijk. Wanneer er onevenwicht is in de verwachtingen die aan ons gesteld worden, kan onze maximale draagkracht overschreden worden. Het overschrijden van de eigen draagkracht kan de prestatie doen afnemen, maar dit gebeurt niet wanneer men voor maar even in een verhoogde spanningstoestand verkeert. De prestaties nemen pas af wanneer de hoge verwachtingen die gesteld worden blijven aanhouden, waardoor personen te hoge druk gaan ervaren. Deze te hoge druk kan mentaal doorwegen, maar eveneens ook emotioneel en fysiek. Uitputting of burn-out is een verschijnsel dat vaak optreedt wanneer het lichaam de onevenwichtige situatie niet meer aankan.

Draaglast Draagkracht 26

RYCKEN, J. J. F. 1997. Werkdruk in zorg & welzijn : een overzicht van de maatschappelijke, organisatorische, professionele en persoonlijke aspecten van werkdruk, werkstress en burnout, Utrecht, Uitg. SWP.

ROOIJ, L. D. 2004. Preventie ziekteverzuim, stress en burn-out : werkstress in non-profitorganisaties in kaart brengen en oplossen, Soest, Nelissen.

24 Sharon Braem


 Herstellen van de stressbalans Wanneer de draagkracht en/of draaglast uit evenwicht is, is het van belang dit onevenwicht te herstellen door de draaglast te verminderen of de draagkracht te verhogen. Het meest voor de hand liggend is het verminderen van de taken die we aan onszelf of die anderen aan ons opleggen. Het eens durven ‘nee’ zeggen is geen schande. Natuurlijk kunnen taken niet steeds aan de kant geschoven worden en daarom is het minderen van de draaglast maar effectief voor een korte periode. Op lange termijn is het beter om de draagkracht te gaan verhogen. Een middel om de draagkracht te verbeteren kan volgens mij het gebruik van relaxatietechnieken zijn. Bij relaxatie wordt er gestreefd om de patiënt terug optimaal te leren functioneren in stresssituaties door de overmatige stress waarover het lichaam van de persoon beschikt te reduceren. Omwille van de stressvermindering komt de stressbalans terug op een optimaal niveau te staan, waardoor uitputting voorkomen kan worden. Hiermee wordt bedoeld dat we aan de hand van relaxatie de impact van stress in een vroeg stadium proberen te verlagen, waardoor overmatige stress vermeden kan worden en het zelfverwondend gedrag niet meer of minder gesteld wordt.

3.7 Zelfverwondend gedrag kent vijf hoofdfuncties27 1. Ontspanning: “Ik sneed met een aardappelmesje in mijn bovenarm, omdat ik echt geen raad wist met mijn gevoelens. Mijn gevoelens zochten een uitweg, ik zocht een uitweg want de spanningen die ik innerlijk ervaarde waren te hoog. Na het snijden voelde ik mijn ondraaglijke spanning dalen, waardoor er eindelijk terug rust in mijn hoofd kwam. Naast rust was er ook boosheid aanwezig, want er was terug een litteken dat ik heel mijn leven met me mee zou dragen.” 2. Aandacht: “Tijdens een felle ruzie met mijn mama, liep ik naar de badkamer. Daar haalde ik een schaar uit de lade en kraste ik mijn pols open. Ik hoopte dat mijn mama in die tijd ook naar boven zou komen, zodat ze zich schuldig zou voelen en mij zou gaan troosten.” 3. Stimulatie: “Na drie kwartier huilen, zocht ik een manier om er terug boven op te komen. Ik sneed me met een zo scherp mogelijk mes. Alleen wanneer ik veel bloed zie, kan ik terug op krachten komen.” 4. Bestraffing: “Ik sloeg mezelf heel heftig op mijn kaak omdat ik terug veel te veel had gegeten. Soms boks ik ook in mijn buik, dit omdat ik mezelf te dik vind.” 5. Vernietiging: “Ik vind mezelf lelijk en wanneer ik langdurig in de spiegel kijk, verbrand ik mezelf. Het verbranden doe ik door middel van een kokend heet voorwerp. Alles wat lelijk is moet vernietigd worden; daarom hoor ik daar ook bij.“

27


25 Sharon Braem


3.8 Wetenschappelijk onderzoek omtrent automutilatie28 Wetenschappers hebben onderzoek gedaan naar verschillende factoren die met automutilatie gepaard gaan. Met wie? alleen

Gevoelens na ZVG?

Waar?

leegte, pijn, schuld

thuissituatie

Gevoelens voor ZVG?

Waneer?

gespannen, kwaadheid, verdriet

's avonds

Waarom?

Hoe?

affect reduceren

snijden

Wanneer we ‘s avonds thuis komen kunnen er zich door de dag heen heel wat situaties voorgedaan hebben die felle emoties(kwaadheid, verdriet,...) bij een persoon teweegbrengen. Deze gevoelens draagt de persoon vaak al de ganse dag met zich mee, wat soms nog tot meer ergernis kan leiden. Dit geeft aan dat het zelfverwondend gedrag vaak gesteld wordt, wanneer de persoon verkeert in de thuissituatie. De thuissituatie is een plaats waar de persoon zich ondanks de opgelopen ervaringen veilig en geborgen voelt. De slaapkamer en badkamer zijn veel voorkomende plaatsen, omdat men zich daar afgezonderd en alleen voelt, zonder het bijzijn van anderen. Omdat het zelfverwondend gedrag vaak in het geniep gebeurt, is de omgeving zich vaak niet van het gestelde gedrag bewust. Snijden is het meest voorkomend en de voorwerpen hiervoor zijn makkelijk te vinden, zoals keukenmateriaal, schoolgerief,… Eenmaal de aanwezige spanningen gedaald zijn en de emoties tot uiting zijn gebracht, kan dit leiden tot zeer diverse gevoelens van schuld, pijn, leegte,...De leegte die ervaren wordt, komt door de afwezigheid van gevoelens en spanning. Opmerking: binnen dit wetenschappelijk onderzoek heb ik de link nog niet gelegd met de relaxatietherapie. Deze keuze heb ik bewust gemaakt, omdat ik eerst en vooral de basis van de technieken aan bod wil laten komen, zodat mijn keuze omtrent de wetenschappelijke onderzoeken begrijpbaar wordt. Bij elke techniek vermeld ik op het laatste van het hoofdstuk mijn verkozen wetenschappelijke onderzoeken omtrent de techniek die mede gelinkt worden aan de doelgroep.

28


26 Sharon Braem


3.9 Hoe wordt er binnen de unit gedragstherapie omgegaan met zelfverwondend gedrag?29 Vooraleer de patiënt binnen de afdeling wordt opgenomen vindt er een intakegesprek plaats. Het intakegesprek wordt door de psychiater van de afdeling afgenomen. Hierbij wordt zijn levensgeschiedenis in kaart gebracht; respect en een luisterend oor voor het verhaal van de patiënt is hier van groot belang. Via een directe vraag wordt ook het zelfverwondend gedrag, zowel in het heden als het verleden aan de patiënt bevraagd. Aan de hand van het levensverhaal wordt het mogelijk om zijn gedrag beter en via een ander opzicht te bekijken en te kaderen. Tijdens het gesprek wordt er ook naar de reden van opname gevraagd om vervolgens samen met de patiënt werkpunten op te maken. Deze werkpunten worden doorheen de opname van de patiënt aangepakt, maar voor het bereiken van de vooropgestelde doelen is de patiënt medeverantwoordelijk. Er wordt bevraagd aan de persoon of hij zijn zelfverwondend gedrag als werkpunt opstelt, maar de patiënt beschikt hier over vrijheid. De unit volgt een bepaalde behandelingsprocedure wanneer er een vermoeden is van zelfverwonding of wanneer de patiënt dit gedrag daadwerkelijk toegeeft. De behandelprocedure kan twee kanten uit: enerzijds kan het automutilerend gedrag gezien worden als een aandachtspunt en niet als werkpunt en anderzijds kan er gewerkt worden rond het zelfverwondend gedrag. -Het automutilerend gedrag wordt niet gezien als werkpunt: -het zelfverwondend gedrag wordt niet aangepakt, maar het blijft een aandachtspunt binnen de afdeling. Alertheid is een belangrijk gegeven; -er is een blijvende mogelijkheid dat de patiënt het zelfverwondend gedrag later wenst aan te pakken, maar momenteel zijn er andere zaken die hij als prioriteit aangeeft. -Het automutilerend gedrag wordt wel gezien als werkpunt: -er wordt samen met het team gezocht naar de functie, uitlokkende factoren en mogelijke alternatieven voor het zelfverwondend gedrag; -voorval van zelfverwonding : -acute interventies; -inschatten van de ernst van het fysieke letsel; -neutrale verzorging: indien mogelijk wordt er geen gesprek aan het incident gekoppeld; -bij een ernstig letsel, wordt de patiënt naar de afdeling spoed afgevoerd; -inschatten van de veiligheid van de patiënt; is er kans op herval kort na het incident: -toezicht verhogen; -contactmoment regelen. -teamzorg; -tijdelijk afstand van de patiënt nemen is mogelijk indien de therapeut dit wenst; -ventilatiemogelijkheden voor de zorgverleners.

29

WYLIN, H. 2010. RK- senario rond ZVG. Pittem.

27 Sharon Braem


4 Tiendelig sessieprogramma specifiek voor personen met zelfverwondend gedrag Zelfverwondend gedrag is een veel voorkomende problematiek binnen de afdeling, waardoor het gedrag een belangrijk aandachtspunt vormt. Binnen de afdeling wordt er opgemerkt dat het aanbod voor het behandelen van het zelfverwondend gedrag tekort schiet. Van hieruit is er een dringende vraag naar alternatieven die als aanvulling op het aanwezige therapieaanbod kunnen fungeren. Met de praktische uitwerking van mijn eindwerk wil ik hierin mijn bijdrage leveren door het zoeken naar technieken die het negatieve gedrag van de patiënt kunnen doseren of elimineren. Relaxatie lijkt voor mij de ideale combinatie op het aanwezige therapieaanbod, omdat er zowel op de psychische als de emotionele beleving van de patiënt kan worden gewerkt en omdat het nog niet gehanteerd wordt binnen de afdeling.

4.1 Relaxerende ervaringssessies Vanuit ervaring geven verpleegkundigen binnen de kliniek aan, dat patiënten veel moeite ondervinden in het zoeken naar alternatieven voor hun zelfverwondend gedrag. Ik wil aan de hand van ervaringssessies de patiënt kennis laten maken met de basis van een beperkt aanbod alternatieven, zodat hij inzicht verwerft in de methodiek van diverse technieken. Doordat de patiënt de technieken zelf ondergaat, kan hij zelf kiezen welke techniek het best bij hem past. Het gevoel over keuzemogelijkheden te beschikken en inspraak te hebben in de eigen behandeling kan volgens mij de kans op slagen van de therapie vergroten. Deze vorm van cliëntgerichtheid is een belangrijk item dat binnen de wellnesscoaching op de voorgrond staat. De alternatieven die binnen mijn sessies aangeboden worden, zijn ontspannings- en lichaamsgericht en worden met een frequentie van 1x/week aangeboden. Door de aandacht naar het eigen lichaam te richten, kan het lichaamsbewustzijn van de patiënt vergroot worden. Door meer lichaamsbewust te zijn kan stress makkelijker opgemerkt en aangepakt worden. Aan de hand hiervan kan overspanning vermeden worden en kan het zijn dat het zelfverwondend gedrag niet meer of minder zal worden gesteld. Relaxatietechnieken bewerkstelligen niet louter lichaamsbewustzijn, maar wat relaxatie voor mij interessant maakt is dat het ook werkt op de beleving, zelfvertrouwen, gedrag en spierspanning van de persoon.

4.2 Individuele therapie Er gaan nog steeds veel vooroordelen met het zelfverwondend gedrag gepaard. Om deze reden wordt zelfverwondend gedrag niet graag toegegeven. Om patiënten veiligheid en geborgenheid naar de omgeving toe te bieden, wil ik dat mijn therapie individueel wordt uitgevoerd. Individuele therapie zorgt er mede voor dat de ruimte zo prikkelvrij mogelijk wordt gemaakt, waardoor de persoon de kans krijgt om in alle stilte en met volle aandacht naar zijn eigen lichaam te gaan. Individuele therapie heeft niet alleen voordeel voor de patiënt, maar ook voor de therapeut. Als therapeut is het makkelijker om de patiënt individuele aandacht te verlenen, waarbij er persoonlijke tips aan de patiënt kunnen meegegeven worden. Bij personen met zelfverwondend gedrag is het vaak niet eenvoudig om een vertrouwensrelatie op te bouwen. Om deze reden is het makkelijker om deze relatie individueel op te bouwen, omdat het bieden van vertrouwen en veiligheid op de voorgrond kan komen te staan. 28 Sharon Braem


Een goed onderbouwde therapeutische relatie ontbreekt volgens mij vaak wanneer de therapiegroepen te groot zijn. Na de sessie wordt er telkens een gesprek met de patiënt aangeknoopt. Binnen deze gesprekken verkrijg ik informatie die zeer sessiegericht is, maar vaak komen er emotionele, privézaken naar boven. Wanneer de sessie in groep wordt uitgevoerd kan het zijn dat deze informatie niet verkregen wordt.

4.3 Tiendelig sessieprogramma Er bestaat een groot aanbod aan relaxatietechnieken, maar mijn aandacht heb ik toegespitst op: -technieken die voornamelijk spanningreducerend werken; -technieken die lichaamsbewustzijn bij de patiënt teweegbrengen; -technieken die makkelijk naar het dagelijks leven van de persoon getransfereerd kunnen worden; -technieken die door de patiënt zelf uitvoerbaar zijn en onafhankelijk van de therapeut; -technieken die vrij zijn van gevaar, voor zowel de patiënt als de therapeut. De geselecteerde relaxatietechnieken zijn: -ademtherapie: -de ademhaling is de basis bij vele relaxatietechnieken; -de ademhaling is de weerspiegeling van onze spanningstoestand; -progressieve relaxatie: simply-seven van ‘Jacobson’: deze techniek helpt de patiënt bewust te worden van de spanningen in zijn eigen lichaam; -yoga: -yoga-oefeningen stretchen en brengen inzicht in gespannen lichaamsdelen; -autogene training van ‘Schultz’: via Schultz leert de patiënt lichamelijke sensaties makkelijker op te merken en te benoemen; -bodyscan: -de bodyscan is letterlijk een screening van het lichaam; -via de bodyscan leert men zijn eigen aandacht te richten op lichaamsdelen waar men vaak niet veel aandacht aan besteedt. -door gerichte aandacht leert de persoon diverse sensaties in verschillende lichaamsdelen opmerken waardoor meer lichamelijk contact, voeling en lichaamsbewustzijn kan ontstaan; -de bodyscan werd niet diepgaand besproken omwille van een andere visie die niet samengaat met mijn bachelorproef. -de veilige plek: -de veilige plek biedt de persoon de mogelijkheid om gebruik te maken van zijn eigen verbeelding; -deze hoort thuis binnen de mindfulness-meditatietechnieken, om deze reden werd deze therapievorm niet diepgaand binnen mijn werk beschreven. Toch wil ik de patiënt kennis laten maken met dit soort techniek. Uit het meegevolgde relaxatieaanbod wordt er verwacht dat de patiënt zelf kan aangeven welke techniek voor hem het meest zinvol en effectief lijkt. Op deze keuze worden de twee overige sessies verder uitgewerkt waardoor de verkozen techniek wat diepgaander kan worden aangeleerd. Zo wordt de patiënt daadwerkelijk voorbereid om zich de gekozen techniek eigen te maken, zodat deze transfereerbaar wordt gemaakt naar het dagelijkse leven van de patiënt.

29 Sharon Braem


4.4 Huistaken Bij elke sessie wordt er een huistaak met de patiënt meegegeven, waarbij de aangeleerde techniek (uitvoeren van de simply-seven) en techniek gerelateerde tips (frequent eigen houding eens observeren op gespannen lichaamsdelen) getransfereerd worden naar zijn dagelijks leven. Het voordeel dat de huistaken met zich meebrengen is dat de patiënt zich de techniek sneller eigen kan maken en zo sneller ontspanningsgerichte alternatieven voor zijn zelfverwondend gedrag kan vinden. Om te kunnen controleren of de huistaak werd uitgevoerd, wordt er verwacht dat de patiënt notities over zijn ervaringen met de techniek bijhoudt. Het vraagt enige motivatie en zelfstandigheid van de patiënt om de techniek alleen uit te voeren en hierbij zijn notities bij te houden. Om de patiënt te motiveren heb ik als beloning punten aan zijn huiswerk gekoppeld. Het werkelijk uitvoeren van de techniek vraagt enige zelfstandigheid, frequent wordt de zelfstandigheid als werkpunt gezien bij psychiatrische patiënten.

4.5 Evaluatie De evaluatie dient om een duidelijk beeld te verkrijgen van de ervaringen die de patiënt doorheen de sessies en huistaken heeft opgedaan. De keuze voor een bepaalde techniek komt hier ook aan het daglicht. Het evaluatiegesprek geeft voornamelijk aan of de relaxerende ervaringssessies effectief waren. Vanuit de evaluatie kunnen zowel de sterktes als de werkpunten van de sessies uitgefilterd worden.

4.6 De ondersteunende coach De coach begeleidt, geeft inzicht en ondersteunt de patiënt in het volgen van de therapie. De coach bepaalt niet de richting van de behandeling, wat wel de taak is van een therapeut. De essentie bevindt zich in het feit dat de persoon zelf aan de slag gaat met zijn stress en emoties, dit wordt ook wel zelfmanagement genoemd. Hierbij gaat de persoon een proces door, waarbij hij bewust leert te luisteren naar zijn eigen lichaam en hierbij een gepaste techniek vindt. Als ondersteunende coach is het mede van belang om de patiënt te kunnen motiveren om het gedrag aan te pakken. In het begin kan dit enig verzet bij de patiënt teweegbrengen, waardoor men toch wat discipline moet gaan ontwikkelen om zich aan het opgegeven tijdstip te houden. Het motiveren gebeurt voornamelijk door het aanbieden van diverse technieken en wanneer de patiënt een techniek als aangenaam en effectief ervaart, wordt er op deze keuze verder ingegaan. De keuze van de patiënt staat centraal, waardoor de patiënt zich betrokken en ondersteund voelt binnen zijn behandeling. Frequent een gesprek met de patiënt aanknopen omtrent het verloop van de sessies en zijn huistaken toont therapeutische interesse, wat als motivatietechniek gebruikt kan worden.

30

Figuur 1: Stress-ZebraStripes

30

CHIROPAM’S, B. 2011. Stress. [Online] 30

Sharon Braem


5 Relaxatietherapie31 Het westen leeft steeds meer onder druk, waardoor het minder evident wordt om een moment voor ontspanning te vinden. Toch lijkt de samenleving nood te hebben aan een bruikbare en efficiënte techniek, ook al is het maar voor even, om aan de dagdagelijkse stress te ontsnappen.

5.1 Wat is relaxatie? Vooraleer relaxatietherapie wordt aangehaald is het belangrijk te weten wat relaxatie betekent. Relaxatie betekent letterlijk ‘het loslaten van overbodige spanning’. Wat ik vaak opmerk is, dat mensen zich niet bewust zijn van de spanning die ze met zich meedragen. We zijn het gewoon om met een zekere spanning te leven waardoor we bestand worden voor een bepaalde hoeveelheid spanning. Hierdoor wordt de spanning vaak minder snel en pas in een laat stadium opgemerkt, dit heeft het nadeel dat de stress vaak moeilijker aan te pakken is. Relaxatie dient om de overtollige stress van ons af te zetten. Dit doen we door onze aandacht te richten op ons eigen lichaam en zo onze eigen ademhaling, spanningen en sensaties te observeren. Gerichte aandacht brengt ook lichamelijke en mentale rust tot stand. Op langere termijn kan relaxatie vergroting van het zelfbewustzijn en lichaamskennis bewerkstelligen, maar dit vraagt innerlijke motivatie en geduld van de uitvoerende. Relaxatie geeft je tijd voor jezelf en voor je eigen lichaam.

5.2 Wat is relaxatietherapie? Binnen relaxatietherapie ligt de nadruk op het bewerkstelligen van relaxatie. De relaxatietherapie vertrekt hier vanuit de visie ‘mens als een holistisch geheel’ waarbij lichaam en geest onlosmakend met elkaar verbonden zijn. Aan de hand hiervan probeert men innerlijke rust bij de patiënt te bewerkstelligen. Tot rust komen is niet altijd even gemakkelijk, omdat piekeren ons daar vaak van weerhoudt. Piekeren hoort bij ons leven, een leven zonder piekeren kennen we niet. Toch is het van groot belang dat we af en toe eens onze gedachtenstroom proberen tot rust te brengen. Binnen de relaxatietherapie wordt er naar de patiënt toe gestreefd dat hij de techniek zelfstandig kan uitvoeren, waardoor onafhankelijkheid van de therapeut op de voorgrond komt te staan. De patiënt leert hierbij terug de controle te nemen over zichzelf, eigen lichaam, eigen gedachten, eigen gevoelens, eigen leven,… Het zinvolste aan relaxatietechnieken bestaat er volgens mij in dat, eenmaal je de techniek beheerst, deze transfereerbaar gemaakt kan worden naar stressgeladen situaties. De persoon kan hierdoor terug als een vrij handelend wezen in diverse stresssituaties fungeren.

31

VAN CRAEN, W. 2008. Relaxatie en zelfhypnose in de praktijk : een praktisch oefenprogramma met 6 technieken op audiocassette, Leuven. VAN KAMPEN, M. V. M. 2008. Stress : preventie, reductie en ontspanning : twaalf methoden, Leuven.

31 Sharon Braem


Het aanbod relaxatietherapieën is zo gevarieerd dat de durf om je kennis te verruimen met nieuwe technieken belangrijk is. Soms kan er sleur in het oefenen geraken, omdat de techniek geen uitdaging en nieuwe kennis meer geeft, waarbij het zoeken naar een nieuwe uitdagende therapie een oplossing kan bieden. 5.2.1

Orthosympatisch en parasympatisch zenuwstelsel in relatie tot de activatie en relaxatierespons Het autonoom zenuwstelsel heeft een grote rol bij het bewerkstelligen van relaxatie.

32

Figuur 2: Het autonome zenuwstelsel

Ons autonoom zenuwstelsel reguleert de inwendige functies van het lichaam zoals het hart, bloedvaten, nieren,… Deze organen werken onafhankelijk van onze wil. Het autonoom zenuwstelsel wordt onderverdeeld in het orthosympatisch en het parasympatisch zenuwstelsel. De orthosympaticus stuurt een activatie respons uit en dit enkel en alleen wanneer ons lichaam in actie treedt. Hierbij beschermt het ons eveneens tegen bedreigingen vanuit de omgeving door middel van onze vecht- en vluchtreactie. De stof die vrijkomt wanneer de orthosympaticus in actie treedt is adrenaline en wordt aangemaakt in de bijnieren. Hier tegenover hebben we de parasympaticus; deze stuurt een relaxatierespons uit enkel en alleen wanneer we in rust zijn. De relaxatierespons wordt verkregen door het vrijkomen van het endorfinehormoon. Deze relaxatierespons wordt dus ook geactiveerd wanneer we in een toestand van ontspanning verkeren, waarbij we lichaam en geest tot rust brengen. De orthosympaticus en parasympaticus zijn sterk afhankelijk van elkaar. Wanneer de ene wat meer in actie treedt, zal de ander meer in rust verkeren. Zolang er evenwicht blijft tussen beide, treden er weinig/ tot geen klachten op. Wanneer de parasympaticus minimaal wordt geactiveerd, kan dit tot ademhalingsklachten, moeheid, gespannenheid,… leiden. 32

ELSHOUT, K. 2011. Hoe werkt het vanbinnen. [Online].Breda 32

Sharon Braem


Orthosympathicus zorgt voor: activiteit, prestatie vrijkomen (verbruik) van energie opwinding, strijd, vlucht

Parasympathicus zorgt voor: ontspanning, regeneratie energie opladen rust, ontspanning, slaap

De ontspanningstechnieken hebben als doel de relaxatierespons op te roepen om zo innerlijke rust bij de persoon te bereiken. 5.2.2 Voor wie is relaxatietherapie? Vaak grijpen mensen die geconfronteerd worden met een trauma of een ziekte, waarbij er veranderingen in hun fysiek en/of psychisch lichaam worden opgemerkt naar relaxatietherapie. Deze mensen ondervinden spanningen die met de gebeurtenis samengaan als te groot om deze individueel te gaan oplossen, waardoor er hulp van derden nodig is. Hiermee bedoel ik niet dat personen zonder traumatisch verleden geen baat kunnen hebben bij relaxatietherapie. Relaxatietherapie is voor iedereen van toepassing en volgens mij zeker voor personen die veel stress in het leven ervaren, zoals bij personen met zelfverwondend gedrag. Vaak ondervinden deze personen vanuit hun beperkte mogelijkheden om emoties tot uiting te brengen enige stress. De wil en het geloof in een therapie is voor het slagen ervan mede van groot belang. Wanneer er te veel verwachtingen aan de therapie worden gesteld kan dit op zich al enige spanning in het lichaam teweegbrengen, waardoor het lichaam moeilijker tot rust kan komen. Ik kan binnen het relaxatieaanbod niet zeggen dat er voor een bepaalde persoon één techniek de beste is. De reden hiervoor is dat iedereen anders reageert en een andere kijk heeft op ontspanningsoefeningen. Daarom is het belangrijk dat de patiënt over een keuzemogelijkheid beschikt binnen het therapieaanbod. Keuzemogelijkheid kan de motivatie om de techniek volledig te gaan beheersen verhogen, waardoor de kans op volhouden vergroot. 5.2.3

Tips bij relaxatietherapie

 Opkomende gedachten Het kan zijn dat je tijdens de relaxatietherapie verstoord wordt door opkomende gedachten. Deze gedachten kunnen privé gebonden zijn, maar ook sessiegericht zijn, bijvoorbeeld: voer ik de oefening goed uit? Het is belangrijk dat je deze gedachten niet probeert te vermijden, maar dat je deze gedachten opmerkt en laat voorbij gaan, daarna probeer je je concentratie terug naar binnen te richten.  Even niets doen Het moeilijke aan relaxatietherapieën is dat we onszelf moeten uitnodigen om tot ontspanning te komen, want ontspanning kan je jezelf niet opleggen. Ook het verlangen om jezelf te ontspannen kan al enige spanning met zich meebrengen. We moeten er ons ook van bewust blijven dat ons lichaam tijd nodig heeft, want allereerst dienen we rust bij onszelf te vinden om daarna pas ontspanning te bereiken. Net omdat we de controle over onszelf niet willen verliezen, bieden we onszelf en ons lichaam weinig rust. Onze samenleving kan hier grotendeels een oorzaak van zijn. We zijn het gewoon om steeds te presteren, waardoor er vaak weinig tijd vrijgemaakt wordt voor de lichamelijk en emotionele ontlading. Binnen deze techniek wordt controle vervangen door beleving. We beleven als het ware de lichamelijke sensaties, onze gedachten en emoties. 33 Sharon Braem


6 Relaxatietechnieken Relaxatietechnieken kunnen volgens mij de volgende voordelen bieden: -het teveel aan spanning te ontladen; -inzicht in de eigen leefsituatie; -technieken die men kan hanteren binnen eigen dagelijkse activiteiten. Bewust ontspannen houdt niet alleen de ontspanning op zich in, maar veel meer dan dit. Het leert de persoon terug in voeling te treden met zijn eigen lichaam, waardoor de spanningen beter opgemerkt en aangepakt kunnen worden. De basis binnen relaxatie is onder andere het gebruik van een goede, rustige en bewuste buikademhaling om stress te kunnen reduceren. Als onze ademhaling niet rustig verloopt, zal het moeilijk zijn om het gehele lichaam tot rust te brengen. De relaxatietechnieken die door mij specifiek werden geselecteerd voor personen met zelfverwondend gedrag worden in dit hoofdstuk verder besproken.

Opbouw van relaxatietechnieken33 De opbouw wordt onderverdeeld in vijf fasen:  zie bijlagen -Preparatie fase: Dit is de fase waarin de sessieruimte zoveel als mogelijk prikkelvrij wordt gemaakt om de patiënt gedurende de sessie zo min mogelijk af te leiden. De ruimte wordt hiervoor verduisterd en er wordt rustige muziek op de achtergrond geplaatst, om de patiënt makkelijker tot rust te kunnen brengen. -Inductie fase: Deze fase helpt de aandacht op het lichaam te richten. Dit proberen we door de inspanning om ons lichaam te gaan observeren zo minimaal mogelijk te houden. Voor velen is dit niet zo evident, want men wil steeds een inspanning doen om tot ontspanning te komen. Deze inspanning vormt net de belemmering naar ontspanning toe. -Therapeutische fase: De therapeutische fase omvat de werkelijke uitvoering van de oefening. Enerzijds kan de sessie gegeven worden door de therapeut, waarbij de patiënt de sessie enkel maar ondergaat. Anderzijds kan het zijn dat de nadruk binnen de sessie ligt op de uitvoering door de patiënt. -Deductie fase: De persoon wordt terug naar het hier en nu gebracht. Deze laatste fase is van groot belang zodat de persoon niet op een suffe, ontspannen manier de ruimte verlaat. De persoon moet terug ‘goed’ wakker en realiteitsbewust zijn. -Evaluatie fase Na de therapie wordt er een kort gesprek met de persoon aangeknoopt. Ervaringen die de persoon heeft opgemerkt doorheen de sessie kunnen nader besproken worden. Er worden ook huistaken meegegeven; deze helpen om de techniek beter te beheersen.

33

VANDEZANDE, N. 2010. Wellnesscoaching. Kortrijk. 34

Sharon Braem


6.1 Ademtherapie34 Ademtherapie wordt frequent gebruikt bij relaxatietechnieken om spanningen te leren loslaten en zo het effect van ontspanning te bereiken. De ademhaling is een basis die beheerst moet worden om ontspanning te kunnen bewerkstelligen. De fysieke en emotionele spanningen die personen met zelfverwondend gedrag kunnen ervaren, kunnen ertoe leiden dat de tonus van de ademhalingsspieren verhoogt. Deze tonusverhoging kan na verloop van tijd de ademhaling als dusdanig gaan beïnvloeden waardoor deze eerder oppervlakkig en onregelmatig verloopt. Via ademtherapie leert men de eigen aandacht op de ademhaling te richten om een regelmatige en diepe buikademhaling te kunnen aannemen. Deze ademhaling kan spanning verminderen en ontspanning in het hand werken. 6.1.1 Ademhaling De ademhaling vormt de sleutel van ons leven en brengt toegang tot ons lichaam. De ademhaling kan invloed uitoefenen op onze lichaamstoestand, gedachtengang en gemoedstoestand. Jammer genoeg wordt er volgens mij te weinig aandacht aan dit belangrijk item besteed.

35

Figuur 3: In- en uitademhaling

De ademhaling is een vitale biologische functie, waardoor onze ademhaling vrij automatisch kan verlopen. Toch beschikken we ook over de mogelijkheid om onze ademhaling zelf te regelen. Wanneer we in een slaaptoestand verkeren verloopt onze ademhaling zeer natuurlijk, want er zijn geen tot weinig gedachten die invloed op onze ademhaling kunnen uitoefenen. Eenmaal we wakker zijn wordt de natuurlijke ademhaling opnieuw beïnvloed door allerhande situaties die op de ademhaling inspelen.

34

VAN KAMPEN, M., VERVAEKE, M. & DELBAR, M. 2008. Stress : preventie, reductie en ontspanning : twaalf methoden, Leuven; Voorburg, Acco.

VANDEZANDE, N. 2010. Ademhaling. Kortrijk. 35

BENSON, H. S. E. M. 1993. The wellness book : the comprehensive guide to maintaining health and treating stress related illness. New York. 35 Sharon Braem


 Ademhaling in relatie met de fysieke en mentale spanningstoestand 36 Er zijn heel wat technieken die de parasympaticus onrechtstreeks gaan activeren en zo ontspanning teweegbrengen, zoals mindfulness-meditatie (verbeelding), progressieve relaxatie van ‘Jacobson’ (het ervaren van spierspanning), … Bij de ademhaling ligt dit anders. Deze wordt vaak gezien als de weerspiegeling van onze fysieke en mentale spanningstoestand en heeft hierbij een directe invloed op het lichaam. (=rechtstreekse activatie van de parasympaticus) Spanningsgeladen situaties als aanwezige lichaamsspanningen kunnen een sterke impact hebben op de manier waarop we ademen, waardoor er kortademigheid en beperkingen in de in- en/of uitademing kunnen ontstaan. Op langere termijn kan dit leiden tot ademhalingsklachten. Wanneer we mentaal onrustig zijn worden er ook veranderingen in de ademhaling zichtbaar. Dit betekent dat er frequent piekergedachten aanwezig zijn die spanning en verminderde concentratie met zich meebrengen. Als spanning invloed kan uitoefenen op onze ademhaling lijkt het logisch dat het omgekeerde ook mogelijk is. Dit betekent dat we via de ademhaling onze spanningen kunnen temperen. Door de ademhaling te observeren, meer via de buik en rustiger te laten verlopen wordt de parasympaticus meteen geactiveerd, waardoor lichamelijke spanningen sneller aangepakt en verlicht kunnen worden. Ontspanning is het gevolg. Door de ademhaling te normaliseren word het lichaam rustig en worden we ook op mentaal vlak minder overspoeld door piekergedachten en onrust. Hieruit blijkt dat de ademhaling een positieve invloed heeft zowel op lichamelijk als op mentaal vlak. Dit benadrukt de psychosomatische eenheid van de mens.

37

Figuur 4: Relaxatie-de kunst van het ontspannen

36

PAYNE, R. A. & DONAGHY, M. 2010. Payne's handbook of relaxation techniques : a practical guide for the health care professional, Edinburgh; New York, Elsevier Churchill Livingstone. 37

U.Z.A. 2011. Dag tegen kanker. [Online]. Edegem 36

Sharon Braem


 De verschillende ademhalingsvormen De ademhaling kan gebeuren op drie verschillende manieren: -Buikademhaling: Bij de buikademhaling speelt het diafragma een belangrijke rol. Samen met de hulpademhalingsspieren zorgt het diafragma ervoor dat tijdens de inademing ribben, flanken en buik worden uitgezet. Hierbij vloeit er een grote hoeveelheid zuurstofrijke lucht tot diep in de buik, waardoor het gehele lichaam makkelijker van zuurstofrijke lucht wordt voorzien. Bij de uitademing keren de uitgezette lichaamsdelen terug naar hun uitgangspositie en verlaat de zuurstofarme lucht de longen. De buikademhaling wordt voornamelijk geactiveerd wanneer de persoon rustig is, waardoor deze ademhaling voornamelijk binnen de relaxatie wordt gebruikt. -Flankademhaling: Gebeurt ter hoogte van de onderste ribben. Bij de inademing gaan onze onderste ribben uitzetten naar de zijkant toe, waardoor de borstkas breder wordt. De zuurstofrijke lucht verloopt niet tot diep in de buik, waardoor deze binnen de relaxatie niet gezien wordt als een ontspannen ademhaling. Bij de uitademing begeven onze ribben zich terug naar de oorspronkelijke basis. Deze ademhaling wordt voornamelijk aangenomen tijdens operaties. -Borstademhaling: Deze ademhaling gebeurt ter hoogte van de borstkas, onder het sleutelbeen. Zeer hoog in de borstkas wordt er een open neerwaartse beweging opgemerkt, waarbij er een snelle zuurstof-stikstofverplaatsing plaatsvindt. Bij deze zeer oppervlakkige ademhaling leveren noch de flanken noch de buik een bijdrage. De borstademhaling wordt voornamelijk gehanteerd tijdens sport, terwijl binnen de relaxatie de borstademhaling als een typische stress ademhaling wordt gezien. 

Ademhalingsgolf

Pauze Inademing

Uitademing Pauze

Bij de ademhaling verloopt de inademing via de neus om de lucht vooraf te kunnen verwarmen en te zuiveren. Hierbij stroomt de ingeademde lucht tot diep in de longen; daarna wordt de inademing even aangehouden om zo de lucht via de mond te kunnen uitblazen. De ademhalingsgolf vindt voornamelijk plaats bij de correcte buikademhaling, waarbij de persoon rustig, regelmatig en met pauzes ademt.

37 Sharon Braem




Waar loopt het vaak mis bij de ademhaling?

-de inademing verloopt in schokjes; -dit wijst erop dat er op de inademing spanning zit; -de uitademing verloopt vloeiend. -de inademing verloopt vloeiend; -de uitademing verloopt in schokjes en vertoont spanning; -zowel de inademing als uitademing verlopen zeer kort; -de adempauzes verkleinen; -er is niets meer van de ademhalingsgolf op te merken.

De ademhalingsgolf kan beïnvloed worden door de spanningen die zich in ons lichaam bevinden, waardoor de ademhaling oppervlakkig, snel en krampachtig verloopt. Een ondiepe ademhaling kan na verloop van tijd negatieve verschijnselen op het lichaam teweegbrengen, zoals duizeligheid, hoofdpijn, … Vaak wordt er medicatie ingenomen om deze lichaamssignalen te negeren, maar dit biedt op lange termijn niet altijd een oplossing. De spanningen worden misschien niet meer waargenomen, maar dit wil niet zeggen dat de spanningen niet in het lichaam aanwezig zijn. De spanning wordt steeds meer opgehoopt, waardoor er overspanning in de hand wordt gewerkt. Binnen de ademtherapie proberen we de ademhalingsgolf terug te herstellen aan de hand van een bewuste ademhaling. Een bewuste ademhaling kan inzicht in de eigen lichaamsspanningen teweegbrengen. Aan de hand van dit lichaamsinzicht kan de ademhaling ondersteuning bieden om het teveel aan lichaamsspanning, emotie en gedachte los te laten. 6.1.2 Ademhaling als therapeutisch middel binnen de psychiatrie Binnen de psychiatrie kunnen getraumatiseerde personen vaak hevige emoties en angsten ervaren. Men snoert dan vaak de ademhaling af om emoties niet ventileerbaar te maken, vaak met de intentie om de emoties voor de omgeving te verbergen. Ademtherapie dient dan als middel om emoties te leren ventileren en los te laten, waardoor men zich emotioneel vrijer kan gaan voelen. Ademtherapie kan ook positieve effecten teweegbrengen bij angstige personen. Wanneer personen angstig zijn zijn veranderingen ter hoogte van de ademhaling opmerkbaar. Door de aandacht op de eigen ademhaling te richten kan deze terug controleerbaar en rustig worden gemaakt. Deze controle biedt veiligheid en kalmte aan angstige personen, waardoor de spanningen die met de angst samengaan kunnen verminderen.

38 Sharon Braem


6.1.3 Methodiek Er zijn verschillende methodieken om de aandacht te richten op de ademhaling en zich hierbij ook bewust te worden van het verloop van de ademhaling. -Visualisatie of verbeelding: Door verbeelding aan de ademhaling te koppelen kan de uitvoerende zijn aandacht makkelijker richten op de ademhaling. Men stelt zich een bokaal met water voor, die zich opvult tijdens de inademing. Dit kan vergeleken worden met onze longen die voorzien worden van zuurstofrijke lucht. Tijdens de uitademing ledigt de bokaal met water zich, dit kan gerelateerd worden aan het uitademen van de zuurstofarme lucht. -Hoorbare ademhaling: Door vertraagd en dieper te ademen, wordt de ademhaling beter hoorbaar. Deze auditieve controle kan de benauwdheid om diep te ademen verminderen en de persoon helpen om een betere ademhaling aan te nemen -Passieve technieken: De handen worden op het lichaam gelegd, waardoor de beweging van de ademhaling door de persoon beter voelbaar wordt. Het voelen van de ademhaling maakt het voor de persoon gemakkelijker om bij zijn ademhaling te blijven en opkomende gedachtenstromen te verminderen. -Gesprek: Het is van belang dat de deelnemer kan verwoorden wat hij gedurende de sessie ervaren heeft, zowel lichamelijk als mentaal. Bij het verwoorden van de ervaringen is de ondersteuning van de coach belangrijk, zodat de ervaringen neutraal kunnen blijven. Veel mensen hebben een vertekend beeld van een goede houding en buikademhaling vaak omdat ze het niet gewoon zijn om een correcte buikademhaling toe te passen. Het bespreken en herzien van deze interpretatie is belangrijk. Bijvoorbeeld: duizeligheid komt vaak voor bij personen die voor het eerst ademtherapie volgen. Dit wordt door de persoon vaak als negatief ervaren. Maar feitelijk is dit het gevolg van de grotere hoeveelheid zuurstofrijke lucht waarvan het lichaam voorzien wordt. Ons lichaam is deze situatie niet gewoon en reageert daarop. Als therapeut kaderen we deze negatieve gedachte naar een meer positieve gedachte door aan te geven dat de duizeligheid geen negatief signaal van het lichaam is. Ons lichaam moet gewoon even wennen aan deze nieuwe situatie. 6.1.4 Indicaties -Ademtherapie kent geen contra-indicaties, dit is de reden waarom de ademhaling frequent binnen relaxatietherapieën wordt toegepast. -Ademtherapie kent het meeste effect bij personen met ademhalingsproblemen, zoals bij astmapatiënten, personen die hyperventileren,… Bij deze personen is het van groot belang dat ze zich bewust zijn van hun ademhaling en deze indien nodig kunnen corrigeren. -Ademtherapie is een goede stressdemper, daarom kan het een goede techniek zijn om rust bij personen te bewerkstelligen.

39 Sharon Braem


6.1.5 Therapiedoelstellingen Met ademtherapie wil ik de persoon bewust laten worden van zijn manier van ademen door correct te leren ademhalen. Doordat de persoon inzicht verwerft in een correcte ademhaling, kan de aanwezige stress opgemerkt en verminderd worden. In het begin is het beangstigend om de ademhaling terug de controle te laten overnemen zonder er zelf tussen te komen. Men is vaak bang voor de emoties die tot uiting zullen komen, omdat de ademhaling heel nauw samenhangt met het al dan niet onderdrukken van de eigen emoties. De reden kan ook zijn dat personen angstig staan ten opzichte van zaken die automatisch verlopen, waardoor men de controle over eigen ademhaling niet wil verliezen. Als coach is het mijn taak om de personen gerust te stellen en veiligheid te bieden. Eenmaal de personen de durf vinden om hun ademhaling terug automatisch te laten verlopen, kan ademtherapie een snelle techniek zijn om het hoofd rustig te maken en het lichaam te ontspannen. 6.1.6 Wetenschappelijke onderzoeken omtrent ademtherapie38 Omdat personen met zelfverwondend gedrag doorheen hun verleden angsten kunnen ontwikkelen , vond ik het interessant om de onderstaande artikels te selecteren. Angsten kunnen in bepaalde situaties paniek veroorzaken waardoor men kortademigheid kan vertonen. Het omgekeerde is ook mogelijk. Door de stress die personen met zelfverwondend gedrag kunnen ervaren, kan er kortademigheid (hyperventilatie) en paniek ontstaan. Onderzoekers: Meuret, A.E., Wilhelm, F., Ritz, T. & Roth, T. (2003). Onderzoek: Wat kan ademtherapie bieden bij personen met een angststoornis. De kern van het onderzoek gaat over het gebruik van ademhalingstraining in het behandelplan van personen met een paniekstoornis. Paniek kan de ademhaling als dusdanig doen toenemen waardoor hyperventilatie kan ontstaan. Deze ademhalingsveranderingen werden met het biofeedback ademhalingsapparaat gemeten, waardoor men hyperventilatie vroegtijdig wenste op te merken en trachtte te voorkomen. De ademtherapie bracht werkelijk veranderingen teweeg in de frequentie, diepte en snelheid van de ademhaling. De borstademhaling werd mede gecorrigeerd naar een buikademhaling. Onderzoekers: Bernardi, L., Porta, C., Spicuzza, L., Bellwon, J., Spadacini, G. &Frey, A. (2002). Onderzoek: Evalueren van de effectiviteit van ademtherapie bij astmapatiënten of personen met een disfunctionele ademhaling.

38

MEURET, A. E., WILHELM, F. H., RITZ, T. & ROTH, W. T. 2003. Breathing training for treating panic disorder. Useful intervention or impediment? Behav Modif, 27, 731-54.

HOLLOWAY, E. A. & WEST, R. J. 2007. Integrated breathing and relaxation training (the Papworth method) for adults with asthma in primary care: a randomised controlled trial. Thorax, 62, 1039-42.

40 Sharon Braem


Binnen dit onderzoek nam een groep van ongeveer 39 personen deel aan een vijf sessieprogramma, waarbij ademhalingsgerichte therapieën werden aangeboden. De personen werden zowel na zes als na twaalf maanden geëvalueerd. Bij deze evaluaties werden de resultaten van de ademtherapieën aan de hand van diversie testbatterijen (St. George's Respiratory Symptomen Questionnaire (SGRQ),de Nijmeegse disfunctionele ademhaling vragenlijst) achterhaald. De testgerelateerde resultaten scoorden positief, waar er bij beide evaluatiemomenten hogere ontspanning op te merken was. Onder de positieve resultaten van dit onderzoek kan er begrepen worden dat ademtherapie verbeteringen teweeg kan brengen bij het niveau van ontspanning , klachten van de luchtwegen, disfunctionele ademhaling en negatieve stemmingen. Mijn zienswijze daaromtrent is dat via ademhalingsgerichte aandacht het ontspanningsniveau kan toenemen, waardoor ook kortademigheid verminderd kan worden. Een bewustere, intensere en verbeterde ademhaling kan ook het psychische welzijn van de patiënt verbeteren.

41 Sharon Braem


6.2 Progressieve relaxatie van ‘Jacobson’39 Volgens mij is het niet verbazingwekkend dat we onze spieren door het gebrek aan lichaamsbesef snel gaan uitputten, want onze spieren treden veel meer in actie dan dat we er ons van bewust zijn. Aan de hand van de progressieve training van ‘Jacobson’ probeer ik het lichaams- en spanningsbewustzijn van de patiënten met zelfverwondend gedrag te vergroten, waardoor men alerter probeert te zijn voor de kleine spanningen in het lichaam. Het zijn niet alleen de grote stressoren die spanningen met zich mee brengen, maar het kunnen ook kleine stressoren zijn die de grote stressoren triggeren. Hierin bestaat mede de mogelijkheid dat we crashen. Via vergroting van het spanningsbewustzijn leren de patiënten sneller in te grijpen op spanning, waardoor de mogelijkheid bestaat dat men minder snel overspannen geraakt en zelfverwonding vermindert of vermeden kan worden. 6.2.1 Wat is progressieve relaxatie? Progressief heeft meerdere betekenissen: -het stapsgewijs evolueren naar ontspanning; -het blijven ontspannen van een spiergroep terwijl er op een andere spiergroep geoefend wordt door het gebruik van de proprioceptie40; -het gevoel van spanning en ontspanning te verfijnen. De progressieve relaxatie van ‘Jacobson’ wordt onderverdeeld in drie fasen: -progressieve relaxatie; -differentiële relaxatie; -operationele auto-controle.  Progressieve relaxatie Binnen deze therapiefase wordt de aandacht gericht op het verschil tussen opgespannen en ontspannen spiergroepen om daar ontspanning te verkrijgen. De essentie van de progressieve relaxatie bevindt zich enerzijds in het bewust verminderen van de spanning in de spieren en het verhogen van het spanningsbewustzijn. Anderzijds ligt de nadruk ook op de ademhaling. Deze twee aspecten bewerkstelligen niet alleen ontspanning ter hoogte van de spieren en ademhaling, maar ze brengen ontspanning teweeg op alle mechanismen die door spanning getroffen werden, zoals bloeddruk, hartslag, … 39


VANDEZANDE, N. 2010. Wellnesscoaching. Kortrijk. MERTENS, E. 2004. Toegepaste relaxatie van Öst. Antwerpen. FYSIOTHERAPEUTEN, P. O. I. P. V. Progressieve Relaxatie van Jacobson: een overzicht. [Online]. Eindhoven. 40

Proprioceptie: het diepe spiergevoel dat teweeg wordt gebracht door de proprioceptoren. Het reguleert het bewegingsapparaat waardoor een organisme over het vermogen beschikt om de positie van het eigen lichaam en eigen lichaamsdelen waar te nemen. 42 Sharon Braem


 Differentiële relaxatie Dit is een gevorderd stadium binnen de progressieve relaxatie. Door de ervaring die de persoon doorheen het oefenen al ontwikkeld heeft, kan hij bewuster de progressieve-oefening gaan uitvoeren. Hierbij gebruikt hij alleen maar de nodige spiergroepen en spierkracht die nodig zijn om de oefening te kunnen uitvoeren. De spiergroepen die overbodig zijn worden ontspannen, dit wordt ook wel spanningsreductie genoemd. Spanningsreductie bespaart veel energie voor de spieren, waardoor de gespaarde energie gebruikt kan worden voor de daarop volgende activiteiten.  Operationele auto-controle Bij de laatste fase van de progressieve relaxatie kan de term ‘spanningsbeheersing’ toegevoegd worden, omdat de techniek getransfereerd wordt naar het dagelijks leven van de persoon. Hierbij worden activiteiten met de nodige spierspanning uitgevoerd, waardoor overspanning vermeden kan worden. 6.2.2 Activatie respons Jacobson had opgemerkt dat gespannen personen lichamelijke verschijnselen gaan vertonen ter hoogte van de ademhaling, hartslag en zeker op vlak van de spieren. Deze verschijnselen zijn te wijten aan onze ‘activatie respons’ en dienen enkel ter bescherming. Eenmaal de stressfactor verdwenen is, neemt de activatie respons af. Maar wanneer de stressfactor aanwezig blijft is het vanzelfsprekend dat de activatie respons intact blijft en ook de lichamelijke veranderingen van toepassing blijven. Jacobson wenste met zijn relaxatietechniek het inzicht in het eigen lichaam te gaan vergroten en inzicht in de eigen levensstijl te bieden. Via de progressieve relaxatie wordt de ‘relaxatierespons’ actief gesteld, waardoor de lichamelijke spanningsverschijnselen kunnen verdwijnen. De persoon kan hierdoor terug in een normale spanningstoestand verkeren, waardoor het lichaam rustig kan worden. Wanneer de activatie respons op de voorgrond blijft staan, krijgt de relaxatierespons de mogelijkheid niet om het individu tot rust te brengen waardoor het individu overspannen kan geraken. 6.2.3 Lichamelijke en mentale gebeurtenissen en de impact op de spieren Jacobson stelde vast dat elke mentale gebeurtenis zich graveert in de spieren. Wanneer de spieren opgespannen worden zorgt dit voor een spierspanningsensatie. Deze sensatie wordt doorgegeven naar de hersenen waar deze wordt verwerkt. Deze verwerking zorgt ervoor dat er een beeld over de lichamelijke spanning gevormd wordt. Hieronder kan er verstaan worden dat spierspanning invloed heeft op het denken. Maar het omgekeerde is ook mogelijk, het denken kan ook de spierspanning gaan beïnvloeden. Wanneer we s’ morgens opstaan en denken wat we tijdens de dag nog moeten vervullen, kan dit ook al enige vorm van spanning met zich meebrengen. Hierbij kan er ook vastgesteld worden dat de spieren zeer gevoelig zijn voor wat er zich mentaal in ons afspeelt. Jacobson stelt: "Het mag naïef zijn te stellen dat we met onze spieren denken, maar het zou inaccuraat zijn te stellen dat we zonder ze denken.” (Jacobson)41

41

FYSIOTHERAPEUTEN, P. O. I. P. V. Progressieve Relaxatie van Jacobson: een overzicht. [Online]. Eindhoven. 43 Sharon Braem


6.2.4 Simply-seven  zie bijlagen: ‘Werkbundel voor de patiënt’ Dit is de vorm die wordt toegepast binnen mijn tiendelig sessieprogramma voor personen met zelfverwondend gedrag. Deze keuze heb ik gemaakt omwille van de feiten dat de simply-seven korter is, minder tijd vraagt om in te oefenen en binnen een tijdsperiode van één sessie uitgewerkt kan worden. Er wordt op een viertal lichaamsdelen gewerkt, waarbij er in het totaal een zevental spiergroepen in een opgespannen en ontspannen toestand gebracht worden om de progressieve relaxatie onder de knie te krijgen. Deze verkorte versie maakt gebruik van de eerste fase binnen de progressieve relaxatie en vraagt ook heel wat aandacht van de persoon zelf waardoor inzicht in de therapie verworven kan worden. Bij de onverkorte en onbewerkte vorm van de progressieve relaxatie wordt er op een zestal lichaamsdelen ontspanningsgericht gewerkt, elk lichaamsdeel met zijn eigen diverse spiergroepen. Nadat deze lichaamsdelen getraind zijn om in een ontspanningtoestand te verkeren, wordt ook het geestelijke, het spraakorgaan als het imaginair spreken getraind. Deze langere versie wordt vaak als langdurig ervaren en kan niet binnen één sessie verwerkt worden. Het vraagt veel tijd van de uitvoerende vooraleer alle spiergroepen doorgenomen zijn, omdat er een vast aantal oefendagen aan ieder lichaamsdeel gekoppeld is.  Methodiek van de simply-seven De techniek wordt stapsgewijs ingeoefend door bij elk lichaamsdeel een teveel aan spanning te gebruiken om de spieren te vermoeien. Het vermoeidheidseffect wordt opgewekt door de spier maximaal aan te spannen en dit ongeveer vier seconden lang te laten aan te houden. Daarna krijgen deze ook terug de mogelijkheid om de spanningen los te laten en te ontspannen. De ontspanning mag ongeveer dubbel zo lang duren totdat er niets meer van spanningssensatie op te merken is en er gehele ontspanning ervaren kan worden. Door dit principe toe te passen leert de persoon de overtollige spierspanning sneller herkennen waardoor hij sneller kan ingrijpen op eigen spanningen. De ontspanning die hier bewerkstelligd wordt beperkt zich niet alleen tot het fysiek lichaam maar het brengt aanvullend ook mentale ontspanning.  Noch inspanning noch verlangen Wanneer de persoon de techniek voor de eerste keren uitvoert kan het zijn dat hij de sensaties nog niet ervaart zoals ze binnen de progressieve training beschreven worden. Het gevolg dat hieruit kan ontstaan is dat de persoon denkt dat hij de oefening niet juist uitvoert. Als therapeut is het dan van belang duidelijkheid te scheppen, door te bevestigen dat de sensaties in het begin vaak moeilijk geplaatst kunnen worden. Het is niet doeltreffend om onszelf te verplichten om tot een ontspannen toestand te komen en te streven naar het voelen van de sensaties. De techniek heet niet voor niets ‘progressieve training’, we moeten onszelf gaan trainen op de gewaarwording en herkenning van spanning. Geef jezelf de tijd om je eigen lichaam te leren kennen. Deze tijd is van belang om de spiersensaties te leren kennen en het gevoel van spanning versus ontspanning te leren herkennen. Na meerdere oefeningen wordt de persoon gevoeliger voor de sensaties die spanning en ontspanning met zich meebrengen, waardoor de persoon de gevoelde sensaties en het gevoel van ontspanning concreter kan gaan benoemen. 44 Sharon Braem


6.2.5 Indicaties De progressieve relaxatie werd geïntroduceerd voor alle symptomen waarvan musculaire spanningen een onderdeel vormen en waar rust een gunstige werking op heeft, zoals: -spanningshoofdpijn; -fobieën, angsten, concentratieproblemen; -vermoeidheid en uitputting; Jacobson stelt dat er geen contra-indicaties op te merken zijn, enkel dient er bij spierletsels en spierstijfheid met enige voorzichtigheid te worden gehandeld. 6.2.6 Therapiedoelstellingen Het is van belang dat we als therapeut voor het starten van de therapie duidelijk uitleggen aan de persoon wat spanning en ontspanning inhoudt, zodat de persoon meer inzicht krijgt in de techniek voordat hij werkelijk van start gaat. Het doel dat we proberen te bereiken is het verdiepen van de spanningssensatie, waardoor de persoon de spanningen in zijn lichaam makkelijker herkent. Hierdoor kunnen kwalen van stress minder snel gaan optreden. Om het proces binnen de progressieve training beter te begrijpen, wordt de techniek in drie fasen onderverdeeld: -Actief stadium Komt overeen met de spiersamentrekking en de spierontspanning. De patiënt trekt de te behandelen spiergroep naar een maximale spanning. Dit doen we door het lichaamsdeel waar de spiergroep zich bevindt in een plooihouding te stellen. De patiënt blijft de houding even aanhouden en laat daarna het te behandelen lichaamsdeel vallen. Opgelet, deze terugkerende beweging mag niet langzaam uitgevoerd worden! De overgang van spanning naar ontspanning moet snel gebeuren om zo het verschil tussen beide beter waarneembaar te maken. Daarna geef je de patiënt de tijd om het lichaamsdeel waar te nemen en te observeren. Het gaat erom zich bewust te worden van de spierspanning en de daarop volgende spierontspanning. -Passief stadium In dit stadium tracht men spanningen te ervaren zonder het lichaamsdeel te bewegen. Deze techniek wordt ook statische contractie genoemd, waarbij er geen spierlengteverschil op te merken is. -Bewustzijnsstadium De patiënt zit al zo ver in zijn leerproces dat in dit stadium wordt verwacht dat de spanningen voelbaar zijn zonder dat er spiersamentrekking aan vooraf gaat. De patiënt is zich bewust van spanningsgeladen situaties, waardoor spanningen vroegtijdig verminderd kunnen worden. Binnen dit stadium wordt er gestreefd naar een geconcentreerde ‘voorstelling’ van een ontspannen spiergroep. Deze voorstelling op zich brengt al enige verwezenlijking van ontspanning met zich mee. Aan de hand van deze methode kunnen ook psychische spanningen verminderd worden of verdwijnen.

45 Sharon Braem


6.2.7 Wetenschappelijke onderzoeken omtrent de progressieve relaxatie42 Deze artikels leken voor mij interessant, omdat personen met zelfverwondend gedrag vaak moeilijkheden vertonen bij het inslapen. De oorzaak hiervan kan liggen bij hun mentale onrust, maar deze onrust komt zelden alleen maar voor bij het slapen gaan. Men piekert vaak bijna de ganse dag door, waardoor het moeilijk wordt om de concentratie voor een langere tijd te richten. Deze concentratie is nochtans belangrijk voor het hervatten van dagdagelijkse activiteiten en om piekermomenten wat te temperen, waardoor er volgens mij terug zinvolheid aan het leven gegeven kan worden. Onderzoekers:Ponce, A., Lorber, W., Paula, J., Esterlis, I., Barzvi, A. Allen, G. & Pescatello, L. (2009). Onderzoek: De effecten van de progressieve spierontspanning op stress, dit aan de hand van de progressieve spierontspanning (PMR) en de mini-spierontspanning (MR). De effecten van de progressieve spierontspanning (PMR) werden via drie tijdsdoseringen van: 25min., 15min., en 7min. nagegaan. Daarnaast werden de effecten ook bij een miniontspanningsdosering gecheckt. Aan de hand van de Subjectieve Eenheden van Distress (SUD)-schaal bleken alle doseringen significante verminderingen in het stressniveau teweeg te brengen. Het enige wat opviel was dat de 15min-oefening grotere ontspanning bewerkstelligde in vergelijking met de mini-ontspanning. Maar de ontspanning die bij de laatste teweeg werd gebracht zou nog steeds effectief zijn. Tussen de sessies viel het wel op dat de mini-ontspanning of de MR het frequentst werd toegepast door de deelnemers Onderzoekers: Nicassio, P. & Bootzin, R., ( 2007). Onderzoek: Vergelijking tussen de progressieve relaxatie (PMR) en autogene training (AT) als behandeling tegen slapeloosheid. Binnen dit onderzoek werd er met een behandelgroep van 30 personen met chronische of ernstige slaapproblemen de effectiviteit van de PMR en AT bij slapeloosheid nagegaan. Er waren bij de behandelgroep duidelijke verbeteringen op te merken voornamelijk in de tijdspanne om te kunnen inslapen. Volgens mij lijkt het doeltreffend om het zelfverwondend gedrag te kunnen verminderen, wanneer het slapeloosheidprobleem bij deze personen verbeterd zou kunnen worden. Uitgeslapen zijn kan de gemoedstoestand van een persoon immers positief beïnvloeden. Naast het bewerkstelligen van ontspanning kan men met deze techniek ook de concentratie gaan verbeteren, maar dit laatste zou ik zeer stapsgewijs opbouwen.

42

PONCE, A., LORBER, W., PAULA, J., ESTERLIS, I., BARZVI, A., ALLEN, G. & PESCATELLO, L. 2009. Comparisons of varying dosages of relaxation in a corporate setting: Effect on stress reduction.

NICASSIO, P. & BOOTZIN, R. 2007. A comparison of progressive relaxation and autogenic training as treatments for insomnia. J Abnorm Psychol, 83, 253-60.

46 Sharon Braem


Om stapsgewijze bevordering van de concentratie te kunnen bereiken, lijkt het mij zinvol om de ‘simply-seven of verkorte progressieve training‘ te gebruiken. Met deze techniek leert de patiënt zijn aandacht te richten op de spierspanning en –ontspanning, het onderscheid tussen beiden herkennen alsook het bewerkstelligen van fysieke als mentale rust.

47 Sharon Braem


6.3 Yoga43 Personen met zelfverwondend gedrag leren aan de hand van yogahoudingen lichamelijke spanningen op te merken en los te maken. Doordat yoga gebruik maakt van actieve oefeningen die het lichaam stretchen, kunnen de spieren terug uitgenodigd worden om te ontspannen en zo opeenvolgend ook het lichaam. Uit de lichamelijke ontspanning kan er ook mentale ontspanning voortvloeien waardoor het welzijn van de patiënt na verloop van tijd in zijn totaliteit kan verbeteren. 6.3.1 Wat is yoga? Door velen wordt yoga gezien als een soort van gymnastiek, maar yoga is veel meer dan dat alleen. Yoga maakt gebruik van acht aspecten om het leven van de mens te kunnen verbeteren: 1) discipline van de geest: concentratie; 2) discipline van de geest: meditatie; 3) discipline van de geest: eenwording met zichzelf; 4) rationele discipline: volgen van richtlijnen, niet stelen, eerlijkheid,…; 5) persoonlijke discipline: fysieke en mentale zuiverheid, tevredenheid, gezonde voeding,…; 6) discipline van het lichaam: yogahoudingen; 7) discipline van de adem: via een correcte ademhaling beheersen we de vitale krachten; 8) discipline van de zintuigen: overwinnen van de neiging om ons af te leiden van ons eigen lichaam. Vanuit al deze aspecten kan er afgeleid worden dat yoga voornamelijk werkt op de lichamelijke aandacht, correcte buikademhaling, het reduceren van stress, masseren van lichaamsorganen en het stretchen van de spieren. 6.3.2 Soorten yoga 44 Binnen de yoga is er een grote diversiteit op te merken. Elke yogastijl legt de nadruk op iets verschillends, waardoor er voor iedere persoon wat wils kan zijn. Binnen mijn sessies maakt de patiënt geen kennis met de verschillende yogastijlen, maar de nadruk ligt voornamelijk op het ervaren van de yogahoudingen en de effecten daarvan op het lichaam en de geest. De yogastijl die deze twee aspecten voornamelijk op de voorgrond stelt is de hatha yoga, hiermee wordt er niet bedoeld dat de andere yogastijlen geen gebruik maken van deze twee aspecten. Bij deze yogastijl ligt de nadruk voornamelijk op het verenigen van het denken en het voelen. Om dit te bereiken wordt het accent voornamelijk op de fysieke toepassing gelegd, waarbij statische lichaamshoudingen (asanas) en ademhalingscontrole (pranayama) op de voorgrond staan. Aan de hand van de hatha yoga kan stress en spanning worden verminderd en de kracht en het uithoudingsvermogen worden opgebouwd, waardoor geestelijke rust bewerkstelligd kan worden terwijl het lichaam ontspant.

43


44

NORBERG, U. 2008. Hatha yoga, New York, NY, Skyhorse Pub.

48 Sharon Braem


Lichaamsgerichte aandacht klinkt eenvoudig maar het vraagt toch enige training. Deze training is nodig omdat onze gedachten vaak snel afgeleid worden. Lichaamsgerichte aandacht brengt lichaamsbewustwording en juistheid in het eigen zelfbeeld.  Yoga en de totaliteit van het lichaam Yoga benadert de mens in zijn totaliteit, waarbij de nadruk ligt op de eenheid van lichaam en geest. Yoga wenst ter hoogte van deze twee aspecten harmonie (evenwicht) te verwezenlijken bij de uitvoerende. Wanneer er in één van beide een verstoring optreedt kan de yoga een manier zijn om deze disharmonie terug te herstellen. Na verloop van tijd kunnen er verschillende lichaamsblokkades gedeblokkeerd worden. Een gezond lichaam zorgt voor een gezonde geest en omgekeerd.  Yoga en ademhaling De ademhaling wordt binnen de yoga gezien als de weerspiegeling van onze gezondheid en stressbestendigheid. Yoga moet toch onderscheiden worden van ademtherapie. Het feit dat yoga de ademhaling als belangrijk beschouwt is nog niet voldoende om de term ademtherapie te gebruiken, want binnen de yoga blijven de lichaamshoudingen op de voorgrond staan. De correcte buikademhaling zorgt ervoor dat ons lichaam terug goed voorzien wordt van zuurstofrijke lucht en dat hierbij de koolstofdioxide voldoende uit onze longen verwijderd kan worden. Aan de hand van deze cyclus kunnen de lichaamsfuncties terug verbeteren. Wanneer we maar met mondjesmaat of oppervlakkig gaan ademhalen vindt vaak een minder goede zuurstofwisseling plaats. Omdat er dan onvoldoende diep in- en uitgeademd wordt, kan de zuurstof in ons bloed als dusdanig gaan stijgen waardoor er hyperventilatie kan ontstaan. De oppervlakkige ademhaling passen we vaak toe wanneer we langdurig onder stress komen te staan. De yoga-oefeningen moedigen ons aan om terug diep te leren ademen, om zo over een goede zuurstofcyclus te beschikken. Een goede zuurstofwisseling brengt tevens positieve effecten teweeg op ons fysieke lichaam en onze geest. 6.3.3 Yoga binnen de psychiatrie Personen die het psychisch zeer moeilijk hebben passen vaak ook hun houding daaraan aan, waardoor ze meer voorovergebogen gaan lopen. Deze voorovergebogen houding kan het gevolg zijn van de stressgerelateerde spanningen die de spiertonus doen verhogen en het lichaam doen vast zetten. Via de yoga-oefeningen wordt de persoon terug gestimuleerd om zijn aandacht op het eigen lichaam en ademhaling te richten, waardoor spanningsblokkades opgemerkt en aangepakt kunnen worden en onze gedachtenstromen even worden stilgelegd. De psyche krijgt hierdoor de tijd om zich even te ontspannen, waardoor vervolgens ook lichaamsontspanning kan ontstaan.

49 Sharon Braem


6.3.4

Methodiek

 Observeren van de ademhaling Het eerste wat er binnen de yoga wordt aangeleerd; is het bewust leren voelen van ons lichaam. Waar voel je spanningen? Bovendien gaan we ook tijdens de uitvoering van de oefeningen onze ademhaling gaan observeren. We proberen onze ademhaling wat bij te sturen zodat ze niet meer oppervlakkig, maar dieper tot in de buik verloopt. Hierbij wordt ons middenrif, flanken en buik bij de ademhaling betrokken. Wat van belang is bij het ademen; is dat het inademen gebeurt via de neus, terwijl het uitademen gebeurt via de mond.  De beweging van het lichaam volgt de ademhaling De yoga-oefeningen worden op een logische manier uitgevoerd, door ze op te splitsen in twee delen. Bij het eerste deel kunnen we tijdens het diep inademen bijvoorbeeld onze armen naar omhoog heffen. De inademing blijven we even aanhouden om daarna het tweede deel uit te voeren. Bij het laatste deel ademen we uit en we brengen we onze armen terug naar beneden. Ook de uitademing blijft daarna even aanhouden. Gezien we gedurende de ganse sessie lichaams- en ademhalingsbewust proberen te blijven, verplaatsen we onze aandacht naar binnen in ons lichaam.  Yoga-oefeningen of asana’s  zie bijlagen: ‘Werkbundel voor de patiënt’ Dit zijn enkele voorbeelden uit het yoga aanbod, maar het aanbod kent een grotere variëteit. De yoga-oefeningen worden telkens in stapjes aangeleerd om een goede therapeutische begeleiding te kunnen bieden. Zo kan het ook zijn dat een persoon moeite ondervindt bij het uitvoeren van een oefening, maar dit vormt binnen de yoga geen probleem. Het is net van belang dat er op dat moment geluisterd wordt naar het eigen lichaam en geoefend wordt in een positie die goed aanvoelt. Na verloop van tijd kan het lichaam leniger worden, waardoor de oefening soepeler verloopt. Op deze manier is het, denk ik, duidelijk dat yoga rekening houdt met de fysieke mogelijkheden van de uitvoerder. 6.3.5 Indicaties Wie heeft er baat bij yoga? Iedereen die yoga wenst te leren kennen en er werkelijk ook in gelooft. Natuurlijk moet het geloof in yoga groeien; dit kan pas wanneer de oefeningen bewust en met volle aandacht worden uitgevoerd. Yoga is voor jong en oud doordat de oefeningen kunnen worden aangepast aan de mogelijkheden en lenigheid van de uitvoerende. Een belangrijk gegeven is dat je je lichaam niet mag forceren en dat je dus rekening houdt met de natuurlijke beperkingen. Laat elke houding toe, zoals je lichaam deze toelaat. Na verloop van tijd word je zelfzekerder in het uitvoeren van de techniek, waardoor je ook zelf meer zal kunnen genieten van de effecten die yoga met zich meebrengt.

50 Sharon Braem


6.3.6

Therapiedoelstellingen

 Zelfrealisatie Door yoga te beoefenen kunnen we ons bewuster worden van de verschillende lichaamsblokkades. Via oefening proberen we onze spanningsblokkades op te sporen en via aangepaste oefeningen terug te deblokkeren. Het deblokkeren gebeurt op een bewuste manier, waardoor we bewuster worden van ons eigen lichaam en we ons eigen lichaam terug leren voelen.  Verbetering en behoud van levenskwaliteit De yoga-oefeningen kunnen zowel op de geestelijke als op de lichamelijke blokkades werken. Wanneer we ons geestelijk niet in orde voelen kan dit lichamelijke klachten met zich meebrengen. Door deze lichamelijke klachten op te heffen via bewuste oefening, kan de geest ook tot rust gebracht worden.  Concentratie bevorderen Yoga vraagt veel concentratie, zowel op vlak van onze ademhaling als op vlak van oefening. We moeten er op letten dat we bij elke oefening blijven doorademen, dit terwijl we snel de neiging hebben om onze ademhaling af te snoeren. Om deze reden wordt yoga vaak gezien als een leerproces, een proces waarin we leren onze ademhaling zelf onder controle te houden. 6.3.7

Wetenschappelijke onderzoeken omtrent yoga45

Personen met zelfverwondend gedrag kunnen doorheen hun verleden angsten ontwikkeld hebben waardoor ze in bepaalde situaties een grote hoeveelheid stress kunnen ervaren. Stress klemt zich frequent vast op de spieren, waardoor er bepaalde lichaamsdelen geblokkeerd kunnen geraken. Vaak is men zich van deze blokkades niet bewust waardoor de verminderde beweeglijkheid pas in een later stadium zowel fysiek alsook geestelijk ongenoegen kan teweegbrengen Onderzoekers: De Silva, T., Ravindran, L. & Ravindran, A. (2009 Onderzoek: Yoga als behandeling bij angsten stemmingsstoornissen. Binnen dit onderzoek werden de reeds weinige voorafgaande onderzoeken omtrent yoga bestudeerd. Vanuit de onderzoeksgerichte resultaten bleek yoga toch enige positieve effecten teweeg te brengen bij angststoornissen en in bepaalde opzichten het effect dat antidepressiva met zich meebrengt kan evenaren. Vanwege dit onderzoek bleek ook dat de positieve effecten miniem zijn en yoga zeker en vast nog meer wetenschappelijk onderbouwd moeten worden.

45

DA SILVA, T. L., RAVINDRAN, L. N. & RAVINDRAN, A. V. 2009. Yoga in the treatment of mood and anxiety disorders: A review. Asian Journal of Psychiatry, 2, 6-16.

COWEN, V. S. & ADAMS, T. B. 2004. Physical and perceptual benefits of yoga asana practive: Results of a pilot study. USA.

51 Sharon Braem


Onderzoekers: Cowen, V. & Adam ,S.T. (2004). Onderzoek: Fysieke en perceptuele voordelen bij de asana yoga. De 26 deelnemers binnen dit onderzoek bevinden zich tussen de leeftijd van 20-58 jaar. De yogasessies werden verdeeld over zes weken, waarbij telkens één sessie per week werd aangeboden. Bij alle deelnemers waren er aanzienlijke lichaamsverbeteringen op te merken op vlak van flexibiliteit, spanning, uithoudingsvermogen, spierkracht van het bovenlichaam en de romp. Elke yogastijl brengt voordelen ten opzichte van het lichaam teweeg, maar deze voordelen blijven afhankelijk van de yogastijl die wordt uitgevoerd. Mijn opinie hier omtrent is dat via yoga het lichaamsinzicht bij de uitvoerende op vlak van zijn eigen lichaamsblokkades vergroot kan worden. Via dit lichaamsinzicht kunnen blokkades makkelijker worden opgemerkt en daarnaast terug worden losgemaakt. Door het losmaken van deze blokkades kunnen psychiatrische patiënten zich lichamelijk alsook geestelijk terug beter gaan voelen. Ook kan beweging een gevoel van voldoening bij te patiënt teweegbrengen, wat dan positieve effecten op de gemoedsstemming van de patiënt kan hebben.

52 Sharon Braem


6.4 Autogene training van ‘Schultz’46 Autogene training maakt gebruik van onze verbeelding of visualisatie, om zo de vicieuze cirkel van stress te doorbreken en de spanning binnenin het lichaam los te laten en te laten verdwijnen. Personen met zelfverwondend gedrag hebben het vaak moeilijk om de eigen gevoelens of lichamelijke sensaties gewaar te worden en te beschrijven. Via autogene training leren we de patiënt de eigen lichamelijke sensaties vroeger op te merken en juist te beschrijven. Het juist kunnen beschrijven is belangrijk voor zowel de patiënt zelf als voor de zorgverleners. Als de patiënt de eigen gevoelens of sensaties niet correct kan beschrijven, bestaat het gevaar erin dat het risico op zelfverwondend gedrag niet juist kan worden ingeschat. Hierdoor beschikken de zorgleners vaak niet over de mogelijkheid om vroegtijdig veiligheid naar de patiënt toe te bieden, waardoor hij niet beschermd kan worden voor zijn eigen gedrag. 6.4.1 Van zelfhypnose tot autogene training Schultz beschreef de autogene training als een zelfhypnose. Deze term heeft niet lang stand gehouden, omdat de patiënt een afhankelijke positie opnam en zich passief opstelde ten opzichte van de therapeut. De autogene training kent een verschuiving van afhankelijkheid naar onafhankelijkheid, waarbij de patiënt in staat wordt gesteld om de techniek zelf te beheersen. Door de patiënt de techniek zelf te laten uitvoeren kan hij zichzelf in een ontspannen toestand brengen. Om de techniek zelfstandig te kunnen beheersen moet de techniek daadwerkelijk, actief,geconcentreerd en frequent getraind worden. Door deze aspecten werd de naam herwerkt tot ‘zelfontspanning door concentratie’. 6.4.2 Wat is autogene training? Binnen de autogene training is het streefdoel dat de persoon zichzelf in een verzonken, half-wakende bewustzijnstoestand laat komen. Deze bewustzijnstoestand wordt tot stand gebracht aan de hand van ‘formules’ die de aandacht van de persoon op zijn eigen lichaam doen richten. Deze ‘formules’ proberen sensaties van warmte, zwaarte,… uit te lokken, waardoor betekenisvolle gewaarwordingen ervaren kunnen worden en mentale rust bij de patiënt teweeg kan worden gebracht. 6.4.3 Methodiek De autogene training bestaat uit een gans proces, waarbij er getracht wordt zichzelf in een diepe relaxatietoestand te brengen. In het begin worden de formules door de therapeut voorgezegd; veel training zorgt ervoor dat de persoon de techniek zelfstandig gaat beheersen en de sensaties zelfstandig kan gaan opwekken. Aan de hand van voorstellingen brengt de persoon zichzelf in een mentale en/of fysieke ontspanningstoestand. Deze ontspanningstoestand wordt verkregen door het autonoom zenuwstelsel, waarbij de parasympaticus meer in actie treedt en er rust ontstaat. Het is net die rust die binnen de autogene training extra benadrukt wordt.

46

VANDEZANDE, N. 2010. Wellnesscoaching. Kortrijk.


53 Sharon Braem


 -

-

-

-

-

De suggesties Zwaartegevoel: Richt zich op het neuromusculaire systeem en op de spanningen die in de spieren ervaren worden. Warmtegevoel: Hier focust men zich op de doorbloeding: hoe minder de gespannen spieren druk zetten op de bloedvaten, hoe beter de doorbloeding. Hartritme: Hier wordt de aandacht gestuurd naar het autonome hartritme. Ademhaling: Het ademhalingsritme kan makkelijk gestuurd worden, maar dit is niet de bedoeling. We proberen met onze aandacht louter de ademhaling te observeren en zijn tempo te behouden. Zonnevlecht of plexus solaris47: Deze oefening is voor de meesten niet evident: men probeert een warmtegevoel gewaar te worden ter hoogte van de organen die zich in de buikholte bevinden. Fris voorhoofd: Hiermee wil men de extra bloedtoevoer naar de hersenen vermijden, want dit kan leiden tot hoofdpijn.

6.4.4 Indicaties Personen die klachten ondervinden waarvan spanning de oorzaak kan zijn: -onrust, gejaagdheid, controleverlies: je hebt het gevoel dat je emoties en gedachten op hol slaan; -slaapproblemen: je krijgt je gedachten niet stilgezet; -pijn- en vermoeidheidsklachten: je staat geradbraakt op. 6.4.5 Therapiedoelstellingen Ons lichaam krijgt vaak met stress te kampen, maar via lichamelijke aandacht kunnen spanningen sneller herkend en aangepakt worden. Aan de hand van autogene training wens ik de overtollige stress die zich in het lichaam bevindt te verminderen, waardoor het lichaam terug in balans kan worden gebracht. Het lichaamsinzicht en het herstellen van de stressbalans beschermt de persoon terug tegen nieuwe stressoren, waardoor men de kans krijgt om het leven terug in eigen handen te nemen. De techniek op zich moet frequent worden uitgevoerd om enige gevoeligheid voor de techniek te kunnen ontwikkelen. Deze gevoeligheid brengt het voordeel met zich mee dat de sensaties sneller en intenser kunnen opgemerkt worden. Het helpt de patiënt tevens in het teweegbrengen van een intens gevoel van ontspanning.

47

Plexus solaris: vlechtwerk van zenuwen die als zonnestralen naar de organen van de buikholte lopen. 54 Sharon Braem


6.4.6 Wetenschappelijke onderzoeken omtrent de autogene training48 Personen die zelfverwondend gedrag stellen beschikken vaak over diverse problematieken zoals: negatieve stemmingen, angsten, slapeloosheid,… Met deze onderstaande onderzoeken wil ik aantonen dat niet enkel het zelfverwondend gedrag met de techniek aangepakt kan worden ,maar ook de daarnaast staande problematieken. Volgens Claes, L. zou zelfverwondend gedrag kunnen voortkomen vanuit de agressie waarover jongeren vaak beschikken ten opzichte van zichzelf. Door de agressie aan de hand van ontspanning wat te temperen, kan misschien ook het zelfverwondend gedrag verminderd worden. Onderzoekers: Goldbeck, L. & Schmid, K. (2009). Onderzoek: Effectiviteit van autogene training (AT) bij kinderen en adolescenten met gedrags -(agressiviteit, impulsiviteit,…) en emotionele problemen. Het onderzoek vindt plaats op een behandelgroep van 50 kinderen alsook adolescenten met gedragsen emotionele problemen. De gedragsmatige resultaten werden nagegaan aan de hand van de Child Behavior Checklist(CBCL), terwijl de psychosomatische klachten werden onderzocht met de Giessen Klacht List (GKL). Na drie maanden opvolging was er daadwerkelijke stressvermindering en vermindering van de psychosomatische klachten op te merken. Vanuit de resultaten die verkregen werden door beide checklijsten bleek de autogene ontspanningstraining zeker effectief te zijn. Onderzoekers: Stetter, F. & Kupper, S., (1998). Onderzoek: Autogene training als natuurlijke geneeswijze. Aan de hand van een kwalitatieve meta-analyse werden vele voorafgaande studies omtrent autogene training met elkaar in vergelijking gebracht. Hieruit blijkt dat de techniek voornamelijk gebruikt wordt ter preventie, maar ook positieve effecten teweeg kan brengen bij revaliderende alsook therapeutische interventies, zoals bij: negatieve stemmingen (depressies), angsten, slapeloosheid evenals bij het verbeteren van de kwaliteit van het leven. Omdat de autogene training voornamelijk de nadruk legt op de verbeelding, wordt deze het best vermeden bij personen met acute schizofrene of affectieve psychosen. Mijn opinie betreft de onderzoeken is, dat de problematieken bij psychiatrische patiënten die zelfverwondend gedrag stellen zeer variërend kunnen zijn. Deze zouden aan de hand van eenzelfde techniek aangepakt kunnen worden. Om deze reden kan autogene training door mij als doeltreffend gezien worden bij deze doelgroep.

48

GOLDBECK, L. & SCHMID, K. 2003. Effectiveness of autogenic relaxation training on children and adolescents with behavioral and emotional problems. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry, 42, 1046-54.

STETTER, F. & KUPPER, S. 1998. Autogenes Training - Qualitative Meta-Analyse kontrollierter klinischer Studien und Beziehungen zur Naturheilkunde. Forsch Komplementarmed, 5, 211223.

55 Sharon Braem


6.5 Bodyscan Deze techniek situeert zich meer op het einde van mijn praktisch relaxatieprogramma en wordt niet uitgebreid binnen de theorie van mijn werk besproken. Deze keuze heb ik bewust gemaakt, omdat de bodyscan vaak deel uitmaakt van de mindfulness. De mindfulness situeert zich niet op dezelfde lijn als de rest van mijn verkozen relaxatietechnieken. Mindfulness of aandachtstraining richt zich voornamelijk naar het bewust, intens, accepterend en oordeelloos leven in het hier en nu via specifieke aandacht. De aandacht wordt hierbij voornamelijk gericht naar één iets, zoals het lezen van een boek, kijken naar een bloem, luisteren naar de regen,... De mindfulness kent nu ook al enige diversiteit waardoor ook een bodyscan, bergmeditatie,… binnen deze therapievorm behoort. Omdat de nadruk binnen de voorafgaande ervaren technieken lag op het voelen en gewaarworden van lichamelijke sensaties, wil ik de patiënt aan de hand van de bodyscan bewust laten worden van de veranderingen in zijn eigen lichaam en zijn evolutie binnen het lichamelijk voelen. De bodyscan kan bovendien na verloop van tijd de lichaamskennis verruimen en inzicht bieden in de eigen levensstijl. Aan de hand van de bodyscan wordt het lichaam letterlijk door de uitvoerende zelf gescreend, waardoor er diverse lichamelijke sensaties opgemerkt, gevoeld en geobserveerd kunnen worden. De screening dient voornamelijk om de uitvoerende lichaamsgerichte informatie te bieden. Deze informatie kan gaan over spanningen in het eigen lichaam, het verloop van de ademhaling, mogelijkheid om zich te concentreren, lichamelijke sensaties zoals warmte, koude, tintelingen,… Bij personen met zelfverwordend gedrag kan de bodyscan tevens inzicht bieden in de eigen lichaamsspanningen, waardoor de patiënt vroegtijdiger spanningsreducerend kan optreden. Spanningsreductie kan op zich al met de bodyscan bewerkstelligd worden door de gerichte lichaamsaandacht. Het specifiek richten van de eigen aandacht kan piekeren verminderen en ontspanning teweegbrengen.

56 Sharon Braem


6.6 De veilige plek De veilige plek is een vorm van meditatie binnen de mindfulness; om deze reden wordt deze techniek binnen mijn werk niet uitgebreid besproken. Mijn werk richt zich meer naar het samen functioneren van lichaam en geest, waar ook gerichte aandacht aan te pas komt. De aandacht binnen mijn werk wordt voornamelijk gericht naar het lichaam, wat binnen ‘de veilige plek’ niet van toepassing is. De uitwerking van de veilige plek is eerder gebaseerd op de bergmeditatie, waarbij er gebruik wordt gemaakt van de verbeelding. Met de veilige plek wil ik de patiënt meenemen naar een plaats waar het voor hem rustig, veilig en ontspannend is. Het is precies zo een veilige plek die personen met zelfverwondend gedrag vaak missen in het dagelijks leven. De omgeving wordt dikwijls als stresserend ervaren wat vaak veel spanning bij de persoon teweegbrengt en hij het hier en nu niet meer als rustig en veilig ervaart. De persoon gaat om deze reden op zoek naar een plaats om te kunnen wegvluchten van alle zorgen en spanningen. De veilige plek dient voornamelijk om eens weg te zijn van de dagelijkse druk, waarbij even het hier en nu verlaten kan worden om tot rust te komen. Omwille van de gerichte aandacht is het verantwoord om deze techniek binnen mijn sessies te integreren, maar anderzijds wordt er binnen mijn bachelorproef niet specifiek in het hier en nu maar lichaamsgericht gewerkt. Toch wil ik de patiënt laten kennismaken met deze variant op de mindfulness-meditatie.

57 Sharon Braem


ERGOTHERAPIE-WELLNESSCOACHING

Praktisch gedeelte Uitwerking van relaxerende ervaringssessies specifiek geselecteerd voor personen met zelfverwondend gedrag.’ Sharon Braem Academiejaar 2010-2011

1 Werkbundel voor de patiënt  zie bijlagen

1.1 Voorstelling van het tiendelig sessieprogramma 



De therapie bestaat uit tien ervaringssessies o De bundel dient voornamelijk om voor de patiënt duidelijkheid te scheppen in het sessieprogramma. Elke sessie wordt erin vermeld met een woordje uitleg. o De sessies worden op een logische en opbouwende volgorde naar voor gebracht. o Na elke sessie krijgt de patiënt huiswerk mee, dit dient ter aanvulling op de therapievorm die gedurende de sessie geoefend werd. Het huiswerk wordt gedurende één week zoveel mogelijk geoefend. Na elke dagelijkse oefenbeurt wordt er verwacht dat de persoon zijn eigen ervaringen en eigen gevoelens noteert, om zo zicht te kunnen krijgen op het effect dat de techniek op de persoon heeft. Het is pas door veel oefenen dat de patiënt de techniek onder de knie krijgt. Huiswerk heeft als doel de techniek te transfereren naar het dagelijks leven. o In elke sessie wordt er telkens een andere techniek aangeleerd. Waarom verschillende technieken? De ervaringen die met een techniek samengaan zijn individueel bepalend. Om deze reden is het goed dat de patiënt kennismaakt met een divers relaxatieaanbod. Doordat de patiënt ook over keuzemogelijkheid beschikt wordt hij betrokken binnen zijn eigen sessieprogramma en kan zijn motivatie voor het uitvoeren van de sessies verhoogd worden. o Na elke sessie is er plaats voor nabespreking. De nabespreking zorgt ervoor dat ervaringen die de patiënt gedurende de sessie ervaren heeft, bespreekbaar worden gemaakt. o Sessie 8 is een evaluatiemoment, hier worden de ervaringssessies geëvalueerd aan de hand van het evaluatieformulier. Samen met de patiënt wordt er een keuze gemaakt uit het therapieaanbod, om zo de verkozen techniek binnen de twee resterende sessies diepgaander te kunnen inoefenen. Zo kan de techniek als dusdanig beheerst worden, dat deze zelfstandig in het dagelijks leven kan worden toegepast. tien sessies over tien weken o Sessie 1 Vragenlijst omtrent automutilatie en de relevantie voor relaxatietechnieken + info omtrent automutilatie(stress en opgekropte gevoelens) en de link met relaxatietechnieken. Huiswerk: Doe iedere dag iets van sport (lopen, wandelen,… )+ gevoelensschaal. o Sessie 2 Ademtherapie: 10 tellen ademhaling Huiswerk: 10 tellen ademhaling oefenen zonder je gedachten af te leiden + gevoelensschaal. o Sessie 3 Progressieve relaxatie: simply-seven van ‘Jacobson’ Huiswerk: Voer elke dag één maal de simply-seven uit. Indien dit niet mogelijk is, probeer je jezelf op bepaalde momenten bewust te zijn van je eigen lichaamsspanning en probeer je deze spanning te verminderen. Bijvoorbeeld: als je in de zetel zit, zit je niet met gespannen handen maar laat ze los hangen. + gevoelensschaal.

59 Sharon Braem


o

o

o

o

o o

Sessie 4 Yoga Huiswerk: Voer enkele oefeningen uit de yogasessie uit, richt hierbij je aandacht naar je ademhaling en naar je eigen lichamelijke spanningen die je gedurende het oefenen kan opmerken. + Gevoelensschaal. Sessie 5 Autogene training van ‘Schultz’ Huiswerk: Wanneer je spanning voelt opkomen, spreek voor jezelf in, ’ik voel me rustig’, dit enkele maal tot je jezelf werkelijk rustiger voelt worden. + Gevoelensschaal. Sessie 6 Bodyscan Huiswerk: Bodyscan toepassen voor het slapen gaan. + Gevoelensschaal. Sessie 7 De veilige plek Huiswerk: Wanneer je een moeilijk moment voelt aankomen, probeer je dan even af te zonderen en met je aandacht naar een plek te gaan waar je tot rust kan komen. + Gevoelensschaal. Sessie 8 Evaluatie over de verschillende technieken en het kiezen van een passende techniek. Sessie 9 & 10 Herhalen van de verkozen techniek.

1.2 Opmerkingen  



Relaxatietherapie = concentratietherapie = zelftherapie. Na verloop van tijd moet de persoon de techniek als dusdanig beheersen, zodat deze uitvoerbaar is zonder therapeut. Relaxatie richt de aandacht op het lichaam, waardoor er inzicht verworven kan worden op de spanningen die aanwezig zijn in het lichaam. Door spanningen bewust te gaan verminderen, kunnen emotionele blokkades ook verminderd worden De bundel bevat een cd waar enkele rustgevende nummers op vermeld staan. De nummers dienen enkel om ontspanning makkelijker bij de persoon op te wekken. Er staan ook enkele ademhaling en bodyscan nummers op vermeld, dit om de focus makkelijker op het lichaam te kunnen houden.

60 Sharon Braem


2 Patiëntendossiers uitgewerkt met het ‘Spiraalmodel van Korthangen’ Spiraalmodel van Korthangen49

4/ alternatieven ontwikkelen

5/ uitproberen

3/ bewustwording

Spiraalmodel van Korthagen 1/ handelen (funtioneren)

2/ terugblikken

Figuur 5: Spiraalmodel van Korthagen

49

KINÉBANIAN, A. & GRANSE, M. L. 2006. Grondslagen van de ergotherapie, Maarssen, Elsevier Gezondheidszorg.

61 Sharon Braem


2.1 Patientendossier 1 Initialen: SV 2.1.1 Functioneren De patiënt werd opgenomen binnen de volwassenenkliniek unit gedragstherapie op 1 Mei 2010. Bij het intakegesprek waren er gegevens die aangaven dat de patiënt automutilerend gedrag in het verleden gesteld heeft en dat het gedrag nu nog gesteld wordt. 

Stellen van automutilerend gedrag: Fysisch -situaties die bij haar gebeurtenissen uit het verleden opwekken brengen zeer veel stress met zich mee; -brengt bij zichzelf verwondingen toe ter hoogte van haar onderarm. Cognitief /psychologisch -het verleden ligt zeer gevoelig en is vaak de oorzaak van haar automutilerend gedrag; -kent moeilijk de grens tussen het ‘aankunnen’ en het gaan in ‘overdrive’, waardoor ze zichzelf moeilijk kan beschermen en ze zelf aangeeft dat toezicht bij haar van groot belang is; -ondervindt moeite in het verbaal uitdrukken van emoties, omdat ze het gevoel niet correct kan benoemen; -het invullen van de gevoelenslijst die gepaard gaat met het risico op automutilerend gedrag verloopt stroef. Hier gaat het over de gevoelenslijst die onderdeel vormt van de vragenlijst. -heeft moeite met het zoeken naar alternatieven om het zelfverwondend gedrag te doen verminderen of stoppen; -ziet het automutilerend gedrag niet als negatief, waardoor ze zelf aangeeft het gedrag niet te willen stoppen. Affectiviteit -zondert zich af in moeilijke situaties. Dit leidt vaak tot zelfverwondend gedrag; -meldt haar zelfverwondend gedrag steeds aan de daarvoor aangestelde personen; -is beschaamd over het gedrag dat ze stelt.

2.1.2 Terugblikken De thuissituaties ervaart ze als zeer stresserend, omdat ze het gevoel heeft daar niet op adem te kunnen komen. Dat haar zusje veel aandacht van mama vraagt wekt ook enige frustratie bij S. op. De thuissituatie is voor haar geen ideale woonvorm meer en hiervoor wordt er voorbereidend gewerkt naar het zelfstandig leven in beschut wonen. Haar automutilerend gedrag heeft ook een bepalende rol in het al dan niet doorgaan van beschut wonen. Zolang ze haar zelfverwondend gedrag niet onder controle kan houden, biedt dit voor de kliniek veel onrust naar haar veiligheid toe. De zoektocht naar stressontladende technieken speelt een belangrijke rol om haar opname te kunnen afbouwen.

62 Sharon Braem


2.1.3



Bewustwording: Therapeutische observaties bij de relaxerende ervaringssessies + korte nabespreking Sessie 1: Vragenlijst omtrent automutilatie en de relevantie voor relaxatietechnieken

Deze vragenlijst werd specifiek voor de afdeling van de kliniek uitgewerkt. De gegevens die ik via deze vragenlijst van de patiënt verkregen heb zijn niet zichtbaar binnen mijn bachelorproef, hiermee wil ik de privacy van mijn volgpatiënt respecteren. Een blanco exemplaar is te vinden in bijlage onder ‘Werkbundel voor de patiënt’, deze bevindt zich op het einde van mijn bachelorproef. 

Sessie 2: Ademtherapie: 10 tellen ademhaling

Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -lichaamsgerichte concentratie bevorderen; -bieden van lichamelijke en geestelijke ontspanning.

Observaties: -S. ging onmiddellijk in de relaxatiezetel liggen en nam een gemakkelijke houding aan. Omdat ik met S. frequent contact heb zorgde dit misschien voor een meer veilig gevoel waardoor ze minder verlegen overkwam; -S. heeft bijna de ganse relaxatiesessie met haar ogen wijd open wakker gelegen. Wanneer ik tijdens de sessie nogmaals herhaalde dat ze indien ze dit wenste haar ogen mocht sluiten, deed ze dit nog steeds niet. Volgens mij was het voor haar nog te bedreigend om haar ogen te sluiten omdat ze hierdoor de omgeving en mij niet meer kon controleren. Het openhouden van haar ogen biedt haar enigszins enige controle, wat minder van toepassing is wanneer de ogen gesloten zijn; -wat mij opviel is dat S. gedurende de ganse sessie een buikademhaling heeft aangenomen. Omdat het de eerste sessie was waarbij de buikademhaling werd aangehaald verbaasde het mij dat ze deze ademhaling kon aannemen. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: Het aannemen van een buikademhaling leek voor S. zeer evident. Ze vertelde me dat ze in het verleden nog relaxerende sessies gevolgd heeft. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: Om haar concentratie bij haar ademhaling te kunnen houden en afleiding te voorkomen, bevestigde ze zelf dat ze haar ogen beter openhield. Het sluiten van de ogen kan er makkelijker toe leiden dat ze haar aandacht verliest en sneller in een onbewuste slaaptoestand verkeert. Ondanks ze haar ogen openhield gaf ze toch aan dat ze het toch zeer moeilijk had om haar aandacht bij de sessie te houden. Er kwamen af en toe toch gedachten op die haar aandacht voor korte duur deed afleiden.

63 Sharon Braem


-bieden van lichamelijke en geestelijke ontspanning: Ondanks ze voortdurend met haar ogen open op de relaxatiezetel lag, kon ze daarna zelf wel aangeven dat ze zich rustiger voelde en echt genoten had. Het intense gevoel van ontspanning heeft ze binnen de sessie niet ervaren. Binnen de relaxatie worden open ogen gezien als het zich minder kunnen ontspannen. 

Sessie 3: Progressieve relaxatie: simply-seven van ‘Jacobson’.

Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -lichaamsgerichte concentratie bevorderen; -verschil tussen gespannen en ontspannen spieren leren herkennen; -bieden van lichamelijke en geestelijke ontspanning; -lichaamsbewustzijn vergroten.

Observaties: -S. kwam met een glimlach het therapielokaal binnen, terwijl ze het de laatste dagen emotioneel zeer moeilijk had en er minder fleur op haar gezicht op te merken was; -ze heeft gedurende de ganse sessie haar ogen kunnen sluiten, wat een opmerkelijk verschil is met de vorige sessie; -S. nam continue een buikademhaling aan; -wanneer er gevraagd werd om de handeling van opspannen en ontspannen van een spiergroep voor een tweede maal uit te voeren, deed ze dit niet. Ik dacht hierbij dat ze telkens haar aandacht verloor maar ze bevestigde achteraf dat dit niet zo was. Ze zei dat ze zelf geen behoefte had om de oefening nogmaals uit te voeren, omdat ze de techniek kent en hierdoor het gevoel van (ont)spanning voldoende ervaren had; -volgt voor de rest van de sessie iedere oefening zeer goed mee, wat lichaamsgerichte concentratie en verminderde piekermomenten kan aantonen. Ze leek niet tot weinig afgeleid te zijn; -bij het opspannen van de gezichtsspieren kwam S. aan het lachen. Ik heb haar even laten doen, maar heb er haar daarna terug op gewezen om met haar aandacht naar haar eigen lichaam terug te keren. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: S. kan gedurende de volledige sessie een buikademhaling aannemen, wat binnen de theorie van de relaxatie op ontspanning kan wijzen en zeer positief kan zijn. Het is wel nog een werkpunt om tijdens het opspannen van spiergroepen toch te blijven doorademen, in plaats van de adem te blokkeren. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: Ze zei dat ze de oefening goed had kunnen meevolgen maar ze was af en toe wel afgeleid omdat ze nood had om haar voeten eens te bewegen. Ik heb haar gezegd dat ze volgende sessies zeker een meer comfortabele houding mag aannemen of eens mag bewegen indien dit zou nodig zijn.

64 Sharon Braem


-verschil tussen gespannen en ontspannen spieren leren herkennen: S. geeft aan dat ze het verschil tussen spanning en ontspanning tijdens de sessie goed heeft kunnen waarnemen. Ze heeft wel het voordeel dat ze de techniek al kende waardoor haar lichamelijke waarnemingen gevoeliger zijn. -bieden van lichamelijke en geestelijke ontspanning: Aan haar ademhaling te zien leek S. zeer rustig. Ze bevestigde zelf dat ze via gerichte aandacht haar piekeren kon verminderen, waardoor ze zich zowel mentaal als fysiek makkelijker tot ontspanning kon brengen. -lichaamsbewustzijn vergroten: Het lichaamsbewustzijn vergroten is vaak een doelstelling voor op langere termijn. Maar omdat deze techniek voornamelijk gebruik maakt van de sensaties opspanning en ontspanning kan deze doelstelling sneller bereikt worden. Sensaties zoals emoties zijn voor S. moeilijk gewaar te worden of indien ze deze toch opmerkt kan ze er moeilijk mee om. Door de spanningsgerichte sensaties in plaats van de emotionele sensaties in het daglicht te plaatsen, kan S. misschien beter omgaan met eigen spanningen en gevoelens. Deze verschuiving zou ook het zelfverwondend gedrag kunnen aanpakken. Om na te gaan of deze techniek werkelijk effect heeft op haar gedrag moet de techniek beter beheerst worden en het lichaamsbewustzijn vergroot worden. Dit kan misschien gerealiseerd worden wanneer S. deze techniek als haar mogelijk alternatief selecteert. Ze gaf zelf aan dat ze eerst met alle andere technieken kennis wenste te maken vooraleer ze een keuze zou kunnen maken. Opmerkingen: S. stelt voor de tweede maal na elkaar op de dinsdagavond automutilerend gedrag, dit is de dag waarop ze de relaxatiesessies krijgt. Hierop heb ik haar bevraagd of het zelfverwondend gedrag een gevolg zou kunnen zijn van de relaxatietechnieken, omdat de technieken misschien onvoldoende ontspanning bij haar teweeg hebben gebracht. Ze bevestigde kordaat dat de reden van het gedrag geen reactie op de relaxatiesessies was, maar omtrent gebeurtenissen die zich voor of na de sessies hebben voorgedaan. Wanneer er zich dusdanige spanningsstijgingen voordoen betreffende de voorgedane situatie, kan ze zelf niet het initiatief nemen om een ontspannende techniek uit te kiezen en uit te voeren. Hierdoor kan het gevolg ontstaan dat de spanningen niet getemperd kunnen worden en het automutilerend gedag daadwerkelijk gesteld wordt. Omdat S. makkelijk teruggrijpt naar de voor haar gekende emotie- en spanningsreducerende middelen, zoals zelfverwonding, ondervindt ze mede moeite om nieuwe technieken uit te proberen. Bovendien heeft ze nog niet het gevoel dat ze één van de ervaren technieken als alternatief voor haar gedrag kan inschakelen, omdat ze zich de technieken onvoldoende eigen heeft kunnen maken. Hierdoor lijkt ze weinig initiatief te nemen om het gedrag aan te pakken.

65 Sharon Braem


Toch heb ik haar voorgesteld om in situaties waarbij ze aanvoelt dat deze spanningen bij haar kunnen teweegbrengen op dat moment al in te grijpen met een relaxatietechniek. Dit kan ertoe leiden dat ze vroegtijdig op haar spanningen kan ingrijpen en haar gevoelens niet kunnen escaleren. Ze bevestigde dat ze dit zou gaan proberen. 

Sessie 4: Yoga

Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -lichaamsgerichte concentratie bevorderen; -het onderscheid tussen gespannen en ontspannen spiergroepen leren herkennen; -lichaamsbewustzijn vergroten.

S. verkeerde op het tijdstip dat de therapie plaatsvond nog in haar bed. Ik heb haar gewekt en gevraagd om de relaxatiesessie toch mee te volgen. S. maakte geen bezwaar en kwam onmiddellijk mee. S. had me deze morgen nog verteld dat ze het niet erg vond om gewekt te worden. Observaties: -Bij de uitnodiging om het eigen lichaam uit te rekken deed S. volgens mij niet mee. Ik heb dit na de sessie aan haar gevraagd, ze zei dat ze de lichaamsstrekking wel had meegevolgd. De uitrekking was volgens mij dan van korte duur en zeer miniem, waardoor ze niet experimenteerde met haar eigen lichaam; -af en toe leek S. afgeleid te zijn, dit merkte ik op doordat ze frequent met haar polsbandje aan het spelen was; -de oefeningen verliepen eerder snel dan langzaam waardoor S. frequent in een lachbui terecht kwam. De lachbui diende volgens mij om haar falen wat weg te lachen waardoor haar lichamelijke aandacht wat verloren ging. Ze bevestigde na de sessie zelf dat haar uithoudingsvermogen miniem was en hierdoor de yogaoefeningen moeilijker verliepen; -S. deed toch moeite om de oefeningen correct uit te voeren; -S. deed de afsluitende lichaamsstrekking werkelijk mee, maar toch bleef deze zeer miniem. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: In het begin van de sessie werd er gevraagd om een buikademhaling aan te nemen en zo eigen aandacht naar het lichaam te richten, dit lukte voor S. zeer goed. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: Doordat S. af en toe afgeleid was, dacht ik dat de concentratie op haar eigen lichaam miniem was. Toch bevestigde ze zelf dat ze aan de hand van de actieve yoga-oefeningen haar aandacht makkelijker kon doen richten op haar lichaam.

66 Sharon Braem


-het onderscheid tussen gespannen en ontspannen spiergroepen leren herkennen; De yoga-oefeningen werden niet langzaam uitgevoerd waardoor de overgang en het verschil tussen gespannen en ontspannen spiergroepen minder goed waargenomen konden worden. Het frequent in een lachbui terecht komen kon ook het voelen van de (ont)spanning beïnvloed hebben. -lichaamsbewustzijn vergroten: Yoga is een actieve vorm om tot ontspanning te komen. S. gaf zelf aan de ze bij de eerste basale yoga-oefening werkelijk tot rust kon komen en zo haar eigen lichaam goed kon observeren. De andere yoga-oefeningen vroegen meer inspanning waardoor ze het moeilijk vond om met haar aandacht bij haar lichaam te blijven en ze eerder gericht was op de uitvoering van de oefeningen. Volgens mij moet deze techniek nog meer uitgeoefend worden om de oefeningsgerichte aandacht te verschuiven naar lichaamsgerichte aandacht. Opmerkingen: Actieve oefeningen doen S. haar aandacht beter richten en geven haar de mogelijkheid om met haar lichaam te bewegen, want stil liggen is vaak een item waar ze het moeilijk mee heeft. Ik heb de yoga met S. wat diepgaander besproken, omdat ze voornamelijk bij de eerste yoga-oefeningen tot rust kon komen en omdat yoga een actieve vorm van relaxatie is. Net omdat yoga op diverse manieren uitgewerkt kan worden heb ik haar aangeraden om yoga in het forum ook eens mee te volgen en zo verschillende uitwerkingen te ervaren. 

Sessie 5: Autogene training van ‘Schultz’

Deze techniek werd niet uitgevoerd; de reden hiervoor staat vermeld bij het onderdeel ‘Alternatieven ontwikkelen’ en de feedback van de patiënt omtrent de huistaken. 

Sessie 6: Bodyscan

Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -lichaamsgerichte concentratie bevorderen; -lichamelijke sensaties beter leren opmerken en aan de hand hiervan sensaties correct leren benoemen; -lichaamsbewustzijn vergroten.

Observaties: -S. sloot zeer vlot haar ogen en nam gemakkelijk een comfortabele houding aan; -doorheen de sessie merkte ik op dat S. veel moeite ondervond om stil te liggen, doordat ze steeds verschillende lichaamsdelen beweegde. Maar ze deed wel goed haar best om deze beweeglijkheid wat te temperen;

67 Sharon Braem


-ze nam de ganse sessie een correcte buikademhaling aan, wat zeer positief is om makkelijker in een ontspanningstoestand te kunnen komen; -ze deed daadwerkelijk bij iedere overgang van elk lichaamsdeel de zeer diepe in en uit ademhaling mee. Het doel dat hiermee samengaat is dat alle spanningen en sensaties die ze doorheen de sessie of de dag ervaren had kon wegblazen of loslaten. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: S. kon gedurende de volledige sessie een buikademhaling aannemen waardoor ik de ademhaling niet meer als werkpunt binnen mijn sessie zie. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: Ze bevestigde zelf dat het voor haar zeer moeilijk was om haar aandacht op de diverse lichaamsdelen te richten. Omdat ze het moeilijk had om stil te liggen werd haar aandacht frequent afgeleid. Deze afleiding leidde ertoe dat ze diverse lichaamsdelen niet heeft kunnen observeren. Ik heb dit kunnen afleiden omdat ze na de sessie aangaf dat zij nog met haar aandacht bij haar voeten zat, terwijl ik verder binnen de sessie al de rug aanhaalde. -Lichamelijke sensaties beter leren opmerken en aan de hand hiervan correct leren benoemen; Binnen de bodyscan worden er per lichaamsdeel enkele suggesties gegeven omtrent sensaties die bij dat lichaamsdeel ervaren kunnen worden. Voor S. zal het gewaarworden en het benoemen van deze sensaties waarschijnlijk een moeilijke klus worden. Het verwoorden van de eigen emoties, wat ook om gevoel verloopt al zeer stroef. Het onder woorden kunnen brengen van eigen gewaarwordingen is een doelstelling die pas aan de hand van haar notities beoordeeld kan worden. -lichaamsbewustzijn vergroten: Voor S. is het belangrijk om meer in voeling te treden met haar eigen lichaam en sensaties. Via deze techniek kan het lichaamsbewustzijn pas verkregen kan worden door voeling. Om haar zelfverwondend gedrag te kunnen aanpakken moet er volgens mij ook aan deze voeling gewerkt worden. Als S. niet kan voelen en noch kan aangeven wanneer ze zich in een riskante situatie bevindt, laat ze haar gevoelens als dusdanig stijgen waardoor ze de controle over zichzelf verliest. De eigen controle verliezen leidt ertoe dat ze zichzelf niet meer tot rust kan brengen via relaxatie en dat zelfverwondend gedrag zich stelt. Opmerkingen: Pas wanneer S. meer ervaring heeft met een relaxatietechniek die minder sensatiegericht is, zou het voor haar wel zinvol zijn om een relaxatietechniek zoals de ‘bodyscan’ te beheersen en aan de hand hiervan haar lichaamsvoeling te verfijnen. S. zegt dat ze daadwerkelijk haar automutilerend gedrag moet stop zetten omwille van haar behandeling. Indien ze zelf geen stappen zet om het gedrag af te leren wordt ze op time-out gezet. Deze kordate stelling heeft haar blijkbaar wel wakker geschud en is zeer positief. 68 Sharon Braem


Ze heeft ondertussen wel al enkele middelen gevonden om in stresssituaties toe te passen. Deze middelen zijn voor haar: breien, tv kijken, … Het blijft moeilijk voor haar om relaxatietechnieken toe te passen in moeilijke situaties. Toch vindt het voor zichzelf zeer positief dat ze kennis kan maken met de diverse technieken, waardoor ook haar motivatie om de sessies te volgen blijft. 

Sessie 7: De veilige plek

Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -bevorderen van positieve verbeelding;

Observaties: -S. nam bij het binnenkomen van het therapielokaal onmiddellijk plaats in de relaxatiezetel; -ze volgde de suggesties goed op; wanneer er haar gevraagd werd om de handen op de buik te leggen of om eens diep in en uit te ademen, voerde ze dit meteen uit. Volgens mij bewees dit dat ze steeds bewust en met volle aandacht bij de sessie aanwezig was; -gedurende de oefening waren er af en toe kleine glimlachjes op te merken. Na de sessie bevestigde S. dat ze meermaals te maken had met een zeer aangename ervaring; -wanneer de aandacht gericht werd op de voeten, bewoog ze deze mee. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: Doorheen de sessie nam S. voortdurend een buikademhaling aan. Haar handen hebben aanhoudend op haar buik gelegen waardoor de ademhaling door haar goed te observeren was. De buikademhaling verliep goed, ik heb er niets op aan te merken. -bevorderen van positieve verbeelding; S. bevestigde dat ze uitkeek naar de sessie. Zelf zegt ze gemakkelijk tot verbeelding te komen. Gedurende de sessie heeft S. de suggesties goed opgevolgd, zelf gaf ze aan dat er enkele zelf gecreëerde verbeeldingen aanwezig waren. Het was een aangename ervaring die werkelijk ontspanning bij haar teweegbracht. Opmerkingen: S. heeft onlangs opnieuw zelfverwondend gedrag gesteld. Ik heb haar gedrag bevraagd, hieruit bleek dat ze al een tweetal weken met de gedachte zit om te automutileren. Deze gedachte heeft ze twee weken kunnen overbruggen door gebruik te maken van de progressieve relaxatietechniek. Deze techniek heeft ze voornamelijk de eerste week toegepast om haar spanningen te temperen. De techniek vond voornamelijk ’s avonds net voor het slapen plaats. De tweede week heeft S. meer sport beoefend, ze gaf aan dat de spanningen bleven omdat dat de situatie die tot frustratie leidde bleef aanhouden. De spanningen waren in de tweede week te hoog om bij zichzelf spanningsreducerende relaxatietechnieken toe te passen.

69 Sharon Braem


Het is haar daadwerkelijk gelukt om tijdig met relaxatie in te grijpen. Bij S. blijkt relaxatie werkelijk wel zijn effect te hebben, voornamelijk in het beginstadium van opkomende spanning. Ik concludeer hieruit dat relaxatietechnieken wel degelijk ter preventie van het zelfverwondend gedrag kunnen worden ingeschakeld. 

Sessie 8 Evaluatie over de verschillende technieken en het kiezen van een passende techniek

Het ingevulde evaluatieformulier is te vinden onder ‘2.2.5 Evaluatieformulier’. 

Sessie 9 & 10 Herhalen van de verkozen techniek

De ademtherapie werd na de afname van het evaluatieformulier nogmaals herhaald. Hierbij werden er met de techniek gerelateerd tips meegeven om mogelijks de transfereerbaarheid te verhogen. 2.1.4

Alternatieven ontwikkelen: Feedback van de patiënt omtrent de huistaken (=bespreking van de notitiebladen) Het zelfstandig bijhouden van haar notities verloopt zeer stroef waardoor haar notitieblad beperkt tot niet ingevuld geraakt. Haar antwoord hierop was dat het bijhouden de eerste dagen van de week redelijk lukt, maar haar motivatie daaromtrent vermindert naar het einde van de week toe. Ook vindt ze het zeer moeilijk om zelfstandig in actie te treden, omdat ze met drie personen op de kamer slaapt is het niet zo evident om de oefeningen uit te voeren. Doordat zij voornamelijk moeilijkheden vertoont betreft haar notities van de huistaken, heb ik ervoor gekozen een extra moment vrij te maken om haar ervaringen hieromtrent te bevragen. Deze bevraging leidt ertoe dat ik toch enige gegevens kan verkrijgen en dat de evoluties doorheen de sessies zowel voor mij als voor haar zichtbaar worden. Het feit dat we de notities samen overlopen hebben haar meer kunnen activeren om haar resterende notities zo goed als mogelijk bij te houden. 

Sessie 1: Doe iedere dag sport

-Soorten sport die werden uitgevoerd: -Ervaren gevoelens : Voor: verveling

nerveus/ gefrustreerd

agressief

-badminton.

Na: -voelde zich vermoeid, maar toch tevreden over de geleverde prestaties -heeft zich geamuseerd -voelde zich afgereageerd en vrijer van gedachten, maar deze gedachten waren er snel terug -voelde geen verschil

70 Sharon Braem





-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed net voor het slapen gaan. -Feedback: Er werd zonder CD geoefend. De ademtherapie brengt steeds rust en ontspanning met zich mee, maar deze rust is steeds maar van korte duur. Deze techniek brengt om deze reden nog niet de verwachte voldoening met zich mee. Het lukt haar nog niet om deze techniek in moeilijke situaties toe te passen. Ze zegt zelf dat de techniek nog meer oefening vraagt. -Ervaren gevoelens: Voor: geïrriteerd door steeds opkomende gedachten nerveus/gespannen kwaad ontspannen

Na: -voelde zich meer ontspannen -geïrriteerd door de constante afleiding -opgejaagd omdat de oefening niet lukte -moe

-Mijn mening: Ik heb samen met haar naar de reden: ‘waarom de techniek in moeilijke situaties niet kan worden toegepast’ gezocht. Al snel vond ik een antwoord. Ze laat haar gevoelens al dusdanig stijgen waardoor ze zichzelf niet meer onder controle kan houden. Samen met haar heb ik afgesproken om vroegtijdiger te leren optreden, voornamelijk door situaties meer te leren relativeren. Wanneer dit niet lukt, grijpt ze onmiddellijk in met ademtherapie of met gedachteafleidende activiteiten. 

Sessie 3: Progressieve relaxatie: simply-seven van ‘Jacobson’

-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed voor het slapen gaan. -Feedback: Ze gaf aan dat ze deze techniek meer als effectief ervaren had in vergelijking met ademtherapie. Doordat ze bij deze techniek telkens bepaalde lichaamsdelen moest aanspannen en zo haar aandacht telkens op een gespannen lichaamsdeel moest richten lokte dit haar aandacht. Deze gerichte aandacht deed ook haar piekeren wat verminderen. Bij sommige andere technieken werd er verwacht dat ze stil lag waardoor het houden van haar aandacht niet zo goed lukte. Als huistaak voerde ze steeds de simply-seven uit, waarbij ze tot de conclusie kwam dat er na het loslaten van haar lichamelijke spanningen enige loomheid ontstond. Ze blijft aangeven dat het moeilijk is om in te schatten wanneer gevoelens (frustratie, boosheid,…) haar teveel worden, waardoor ze weinig of niet op haar zelfverwondend gedrag kan inspelen. -Ervaren gevoelens: Voor: gestrest

Na: voelde zichzelf rustig worden

71 Sharon Braem


-Mijn Mening: Het is zeer positief dat ze zelf kan aangeven welke techniek haar tot nu toe het meeste ligt. Maar eerst en vooral moet ze meer inzicht verwerven in haar eigen gevoelens, want zolang ze dit inzicht niet verwerft kan ze niet tijdig ingrijpen. Ik heb haar gevraagd om hier meer aandacht aan te besteden en direct in moeilijke momenten een afleidende techniek of activiteit toe te passen. 

Sessie 4: Yoga

-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed voor het slapen gaan. -Feedback: De techniek werd voornamelijk als lastig ervaren, waardoor haar aandacht makkelijker op haar lichaam gericht bleef en ze duidelijk kon voelen waar de oefening spierspanning in haar lichaam teweegbracht. Het was moeilijker om de geleidelijke ontspanning te kunnen waarnemen, omdat ze over onvoldoende uithoudingsvermogen beschikte om de spieren langzaam terug te laten ontspannen. Tijdens de geleidelijke ontspanning ontstond opnieuw het gevaar dat haar aandacht oefeningsgericht was in plaats van lichaamgericht. De techniek werd door haar niet als alternatief gezien omdat ze bij de meerderheid van de oefeningen eerder onrustig werd. Het positieve aan de techniek was voornamelijk dat ze niet moest stilliggen en zo kennis kon maken met een actieve relaxatietechniek. -Ervaren gevoelens: Voor: rustig

Na: -onwennig gevoel, doordat de diverse oefeningen zeer nieuw en intensief waren -onrustig

-Mijn Mening: S. vond het actieve aspect van de techniek zeer positief, maar volgens mij was de techniek eerder te actief om nog ontspanning teweeg te brengen. Om deze reden geef ik bij haar de voorkeur voor de progressieve relaxatietechniek van ‘Jacobson’. Deze techniek bestaat uit de actieve uitvoering van het opspannen en ontspannen van spiergroepen enerzijds en uit het aannemen van een comfortabele liggende houding die dan weer ontspanning teweegbrengt anderzijds. 

Sessie 5: Autogene traing van ‘Schultz’

Deze sessie werd met S. bewust niet uitgevoerd, omdat het voor haar niet gemakkelijk is om lichamelijke sensaties gewaar te worden. De reden hiervoor is namelijk dat ze het zeer moeilijk heeft om stil te liggen en zo haar aandacht niet bij haar lichaam kan houden. De stille momenten die aan de patiënt geboden worden wekken onrust en bewegingsdrang op waardoor de techniek eerder frustratie opwekt dan rust in de hand werkt.

72 Sharon Braem


De bodyscan volgt nog in het sessieprogramma en deze is ook gericht op voelen van lichaamssensaties. Binnen de bodyscan worden er meer suggesties aan de person gegeven, waardoor ik denk dat de bodyscan haar aandacht beter zou gaan richten in vergelijking met de autogene training. S. verkeert de laatste week terug in een moeilijke periode waarbij frustratie voornamelijk vermeden moet worden en er naar ontspanning toe gestreefd wordt. 

Sessie 6: Bodyscan

-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed voor het slapen gaan. -Feedback: Deze techniek is voor haar moeilijk om uit te voeren omdat haar aandacht steeds verloren ging. Ook het opmerken van de eigen lichamelijke sensaties verliep stroef; alleen de lichaamsdelen die in contact kwamen met de mat of matras waren voor haar observeerbaar. Dit leidde ertoe dat haar motivatie omtrent het uitvoeren van deze techniek wat verloren ging. Zelf gaf ze aan dat sport en de simply-seven van ‘Jacobson’ voor haar het meest effectief waren en misschien als alternatief gebruikt kunnen worden. Ze gaf zelf toe dat ze zich de problemen van haar vriendin op de afdeling zeer nauw aantrekt en hierdoor ook zichzelf ging verwonden. -Ervaren gevoelens: Voor: gestrest

Na: voelde zichzelf rustig worden

-Mijn Mening: Ik stelde haar voor om verder te bouwen op de simply-seven of om door te gaan met de kennismaking met diverse technieken. Zelf koos ze ervoor om verder te gaan met de kennismaking en haar keuze respecteer ik. De keuze sport die ze ook selecteert als alternatief vind ik niet verkeerd, maar zelf geeft ze aan dat sport niet ten allen tijde toegepast kan worden en hierdoor het zoeken naar meerdere alternatieven misschien wel doeltreffender is. Tot nu toe heeft ze nog maar één keer geautomutileerd in twee weken, wat zeer goed is voor haar. Helaas heeft ze dit niet bereikt door gebruik te maken van de aangeleerde relaxatietechnieken. Volgens haar was dit nog niet haalbaar omdat ze de technieken nog niet voldoende beheerste. Om deze reden bleef ze terug grijpen naar gekende afleidende activiteiten zoals TV kijken. Ik blijf de nadruk leggen op het feit dat ze haar eigen frustraties niet mag blijven opkroppen tot ‘s avonds, maar op het moment zelf moet trachten in te grijpen. Naar boven gaan en zichzelf afzonderen is hier geen optie, ze moet zich proberen af te zonderen in de leefgroep en zichzelf met de aangeleerde technieken wat meer tot rust trachten te brengen. Hierbij observeert ze voor zichzelf haar eigen lichaam en ze probeert de gespannen lichaamshoudingen te corrigeren.

73 Sharon Braem


Het feit dat ze zichzelf zou verwonden voor een vriendin heb ik proberen te kaderen. Het is begrijpelijk dat het niet aangenaam en frustrerend is wanneer je de ander niet kunt helpen, maar jezelf verwonden voor een ander helpt de ander niet! 


-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed voor het slapen gaan. -Feedback: De techniek werd als zeer positief ervaren, vooral het fantaserende aspect sprak haar enorm aan. Fantaseren vraagt bij haar weinig inspanning, maar het is voornamelijk het positief fantaseren dat moeilijk verloopt. Met deze techniek lukte het haar zeer goed om alleen de positieve gedachten en ervaringen naar boven te halen. Ze gaf wel aan dat het zelfstandig uitvoeren van deze techniek, via zelfgekozen rustige muziek de negatieve gedachten opnieuw deed opwekken. -Ervaren gevoelens: Voor: gestrest

Na: ontspannen

-Mijn Mening: S. ervaarde de techniek duidelijk als positief, maar ik zie het niet als mogelijk dat S. deze techniek zelfstandig zal uitvoeren. De aangename suggesties die gedurende de sessie aangegeven werden zorgden mee voor een veilig gevoel en positieve gedachten. De positieve gedachten opwekken enkel via muziek en dit in moeilijke situaties zullen veel zelfstandigheid en inspanning van S. vragen, waardoor ik deze techniek niet als alternatief prefereer. Het gevaar dat met deze techniek gepaard kan gaan is dat als S. in een moeilijke situatie tot rust wil komen aan de hand van fantasie, er negatieve gedachten opkomen die haar spanningen nogmaals kunnen vergroten. Het stijgen van haar spanning kan het risico voor zelfverwondend gedrag aanscherpen. 2.1.5

Evaluatie formulier en uitproberen (=sessie 8)

 Welke techniek heeft jouw voorkeur ? -Ademtherapie; -Progressieve relaxatie van ‘Jacobson’. Alle twee de technieken brengen positieven effecten bij mij teweeg. Een keuze maken tussen deze twee technieken is niet gemakkelijk, maar als het echt moet gaat mijn voorkeur voornamelijk naar ademtherapie.

74 Sharon Braem


 Welk effect heeft deze techniek op jou? -Ademtherapie: Ik hoef me enkel maar op mijn ademhaling te focussen en deze is gemakkelijk voelbaar en waar te nemen, waardoor ik mijn aandacht makkelijk voor langere duur kan gaan richten. Met deze techniek ben ik minder snel door allerhande piekergedachten afgeleid. -Progressieve relaxatie van ‘Jacobson’: Deze techniek maakt me werkelijk rustiger, dit kon ik voornamelijk opmerken door het zwaartegevoel dat ik in mijn lichaam ervaarde. Het is net dit zwaartegevoel dat me bevestigt dat mijn lichaam ontspannen is. Wat vind je goed aan deze techniek? Is dit een eigenschap die je in een andere techniek minder tegen kwam? -Ademtherapie: Deze techniek is praktisch overal en op ieder tijdstip toepasbaar. Bij deze techniek valt het haast niet op wanneer ik mezelf tot rust aan het brengen ben. 

-Progressieve relaxatie van ‘Jacobson’: Deze techniek zie ik alleen maar toepasbaar wanneer ik alleen ben, omdat ik niet wil dat het opvalt voor anderen dat ik relaxatie aan het uitvoeren ben en dat ik het moeilijk heb. Frequent zonder ik mij toch af in moeilijke momenten, waardoor ik deze techniek toch kan toepassen.  Welke techniek ligt jou het minst? -Bodyscan: Het is voor mij zeer moeilijk om stil te liggen en om te gaan met stille momenten, bij deze techniek wordt dit net vereist. Ik heb frequent de neiging om me te bewegen waardoor ik afgeleid word.  Wat heb je door de sessies heen geleerd over jezelf? -De veilige plek: Even kunnen wegvluchten van het hier en nu heb ik soms wel nodig. Ik wist niet van mezelf dat ik via fantasie, iets waar iedereen over beschikt, tot rust kon komen. -door de sessies mee te volgen heb ik werkelijk een beter zicht gekregen op enkele relaxatietechnieken die ik als alternatief voor mijn zelfverwondend gedrag zou kunnen gebruiken. -door de sessies heen kan ik mijn lichaamsspanningen vroegtijdiger opmerken en kan ik sneller met relaxatie ingrijpen. Voorheen merkte ik mijn spanningen minder snel op, waardoor ik niet kon ingrijpen met alternatieven.  Denk je dat je de techniek nog verder zal uitvoeren, nu de sessies beëindigd zijn? Ja, voornamelijk de ademhaling, omdat het bij deze techniek niet erg is als ik even mijn aandacht verlies. Deze techniek is makkelijk te hervatten, zonder dat ik moet nadenken waar ik gebleven was.

75 Sharon Braem


Stel je voor dat je in een stressituatie verkeert, zou je je verkozen techniek dan toepassen? Zo niet, wat houdt er je dan tegen? Ik wil het wel proberen, maar hoe ik met mijn spanning om ga is erg afhankelijk van de situatie die zich voordoet: -Als ik het moeilijk heb probeer ik eerst en vooral afleiding te zoeken door TV te kijken of via een gesprek. 

-Wanneer er zich een situatie voordoet waarbij ik me schuldig voel, grijp ik in met medicatie. De drang om mezelf terug te straffen door middel van automutilatie is dan te groot.

-Wanneer er zaken gebeuren die niet door mij veroorzaakt werden, bv. veranderingen die niet aangenaam zijn, maar wel aanpassing vragen van mezelf (verhuizen) Bij deze situaties pas ik makkelijker relaxatie toe om mezelf tot rust te brengen en mijn gedachten te verzetten.

Cave: Soms voel ik mijn spanning wel opkomen, maar ben ik te koppig om deze toe te geven. Het gevolg hiervan kan zijn dat de spanning ondraaglijk wordt en er niet meer ingegrepen kan worden met alternatieven.

76 Sharon Braem


2.2 Patiëntendossier 2 Initialen: KB 2.2.1 Functioneren De patiënt werd opgenomen binnen de volwassenenkliniek unit gedragstherapie op 15 januari 2010. Bij het intakegesprek waren er gegevens die aangaven dat de patiënt automutilerend gedrag in het verleden gesteld heeft, maar dat het gedrag gestabiliseerd is. 

Stellen van automutilerend gedrag: Fysisch -brengt zichzelf verwondingen toe ter hoogte van haar bovenarm; Cognitief /psychologisch -heeft inzicht in eigen gedrag en weet dat dit niet correct is; -wenst het gedrag af te leren omwille van de vragen die haar dochter daaromtrent stelt; -ze wenst zoveel als mogelijk de medicatie te vermijden die ervoor zorgt dat ze haar zelfverwondend gedrag onder controle kan houden. Het vinden van alternatieven is van groot belang; -het invullen van de gevoelenslijst die gepaard gaat met het risico op automutilerend gedrag verloopt goed maar is niet diepgaand. Hier gaat het over de gevoelenslijst die onderdeel vormt van de vragenlijst. Volgens mij wijst dit erop dat K. weet welke gevoelens er met bepaalde situaties samengaan, maar ze heeft nog te weinig voeling met zichzelf om de gevoelens de specificeren; Affectiviteit -heeft nood aan een gesprek wanneer ze emotioneel in moeilijke momenten verkeert; -om haar automutilerend gedrag in bedwang te kunnen houden vraagt ze frequent een gesprek met haar begeleidster aan. Deze gesprekken dienen om haar verhaal tot uiting te kunnen brengen. Haar begeleidster is voor haar één van de weinige personen waaraan ze haar verhaal kan toevertrouwen.

2.2.2 Terugblikken K. trekt zich makkelijk terug uit de groep en ze uit zeer moeilijk haar mening en gevoelens. Haar minderwaardigheidsgevoel kan ook een oorzaak zijn voor haar teruggetrokken gedrag. De onmogelijkheid om zich te uiten kan veel frustratie bij K. teweegbrengen, waardoor zelfverwondend gedrag in de hand wordt gewerkt. 2.2.3




Deze vragenlijst werd specifiek voor de afdeling van de kliniek uitgewerkt. De gegevens die ik via deze vragenlijst van de patiënt verkregen heb zijn niet zichtbaar binnen mijn bachelorproef, hiermee wil ik de privacy van mijn volgpatiënt respecteren. 77 Sharon Braem


Een blanco exemplaar is te vinden in bijlage onder ‘Werkbundel voor de patiënt’, deze bevindt zich op het einde van mijn bachelorproef. 


Doelstellingen:


Observaties: -Ze voelde zich zeer onzeker bij het binnenkomen van het therapielokaal. Wanneer er haar gevraagd werd om te gaan zitten of liggen op de relaxatiezetel, verliep dit zeer onwennig: -ze zette zich eerst op de hoek van de zetel; -ze zette zich halverwege de zetel; -dan pas legde ze zich neer; -wanneer er tijdens de relaxatietekst de keuzevrijheid gegeven werd om de ogen te sluiten, zei ze meteen dat ze haar ogen open wenste te houden. Het heeft enige tijd geduurd vooraleer ze haar ogen beetje bij beetje durfde te sluiten. Gedurende de ganse sessie bleven haar ogen minimaal openstaan. Door haar ogen minimaal open te houden kon ze waarschijnlijk de omgeving wat controleren en kreeg ze hierdoor een meer veilig gevoel; -de ademhaling op zich verliep eerder oppervlakkig en meer ter hoogte van de borst. Ze probeerde door haar handen op haar buik te leggen de ademhaling beter voelbaar te maken. Het beter voelen van de ademhaling kan helpen om een buikademhaling aan te nemen. Maar dit verliep nog steeds niet vlot. Ik heb haar nog niet willen bijsturen door haar buik aan te raken, omdat ze in de voorafgaande vragenlijst aangaf dat ze aanrakingen liever achterwege liet. Het bijsturen van haar ademhaling heb ik via verbale communicatie proberen te bereiken. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: Het aannemen van een buikademhaling was voor K. niet zo evident. De therapiesessie bracht volgens mij enige stress bij K. teweeg, waardoor ze het moeilijk had om haar aandacht te richten en zichzelf tot rust te laten komen. Omdat ze bij de eerste therapeutische sessie niet goed wist wat er haar te wachten stond en omdat er nog maar een minieme vertrouwensrelatie was opgebouwd, kon dit enige stress bij haar teweegbrengen. Ik heb haar buikademhalinggericht huiswerk meegegeven, want het is pas door praktische training dat deze ademhaling eigen gemaakt kan worden. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: K. heeft het niet moeilijk gehad om haar concentratie niet te verliezen, omdat ze zeer alert bleef door haar ogen niet volledig te sluiten. Ze voerde gedurende de sessie alles uit wat er van haar verwacht werd, dit bevestigde mij dat ze met haar aandacht bij de sessie en haar eigen lichaam bleef. 78 Sharon Braem


-bieden van lichamelijke en geestelijke ontspanning: Volgens mij had K. de eerste sessie voornamelijk nood aan veiligheid en controle, dit leidde ik af doordat K. haar ogen steeds minimaal bleef openhouden. Deze constante controle was volgens mij om een half-verzonken bewustzijnstoestand en controleverlies te voorkomen. Ik denk dat K. hierdoor niet zozeer ontspanning ervaren heeft, maar wel rust. 


Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -lichaamsgerichte concentratie bevorderen; -verschil tussen gespannen en ontspannen spieren leren herkennen; -bieden van lichamelijke en geestelijke ontspanning; -lichaamsbewustzijn vergroten.

Observaties: -Toen ik als introductie aanhaalde dat K. haar ogen mocht sluiten indien ze dit wenste, keek ze me met een onzekere blik aan. Toch heeft ze onmiddellijk haar ogen kunnen sluiten voor de ganse sessie; -K. lag er volgens mij zeer rustig bij. Toch was haar ademhaling in het begin zeer oppervlakkig en vertrekkend ter hoogte van haar borst, wat op innerlijke onrust kan wijzen; -ze voerde alle handelingen zeer correct uit, waaruit ik opmaakte dat haar aandacht zeer lichaamsgericht was en ook bleef; -ze had het de laatste minuten wel wat moeilijker om zich te concentreren, waaruit bleek dat een halfuurtje sessie meer dan voldoende was. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: Bij de introductie verliep haar ademhaling zeer oppervlakkig, maar geleidelijk aan nam ze een buikademhaling aan. Wanneer haar aandacht specifiek naar het opspannen van een spiergroep ging, verliep haar ademhaling nog steeds correct ter hoogte van de buik. Ze blokkeerde haar ademhaling tijdens de oefening niet, wat zeer positief is. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: Ze voerde de handelingen zeer correct uit, hier had ik helemaal niets op aan te merken. Bij de nabespreking van de afgelopen sessie bracht K. niet veel feedback over haar eigen ervaringen. Het enige wat ze zei was “het is goed meegevallen”. -verschil tussen gespannen en ontspannen spieren leren herkennen: Ze heeft niet veel feedback daaromtrent gegeven. Vanuit haar eigen nota’s zal ik dit misschien kunnen afleiden. -bieden van lichamelijke als geestelijke ontspanning: K. gaf aan dat ze de therapie als positief ervaren had. 79 Sharon Braem


-lichaamsbewustzijn vergroten: Vanuit haar minieme feedback kon ik niet afleiden of ze de spanningsverschillen daadwerkelijk heeft kunnen opmerken. Misschien kan het effect van deze techniek beter afgeleid worden uit haar notities die samengaan met haar huistaak. Door de progressieve relaxatietechniek dagelijkse uit te voeren leert de patiënt de eigen spanning makkelijker opmerken. Hierdoor kan er directer op opkomende spanning gereageerd worden en het zelfverwondend gedrag eventueel vermeden worden. Opmerkingen: K. had vandaag een zeer moeilijk moment, ze wilde zich toch inzetten voor de therapie. Ze vreesde ervoor dat de sessie moeilijk ging verlopen, omdat de opkomende gedachten voortdurend haar aandacht zouden doen verliezen. 

Sessie 4: Yoga

Doelstellingen:


Observaties: -Het was onwennig voor K. om zich op de grond neer te leggen, omdat de vorige sessies steeds in een relaxatiezetel plaatsvonden. K. nam zelf geen initiatief om zich neer te leggen, alles moest voorgezegd worden; -bij de spontane lichaamsstrekking experimenteerde K. niet met haar eigen lichaam. Ze bleef enige verlegenheid tonen in haar bewegingen, waardoor ze geen gebruikt maakte van de vrijheid die haar aangeboden werd; -K. voerde iedere yoga-oefening zeer goed uit en ze keek hiervoor steeds aandachtig naar de uitvoeringen van de coach. Het blijven observeren van de coach kan op enige schrik wijzen om iets verkeerd uit te voeren, waardoor ze zichzelf niet volledig gaf binnen de sessie. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: Het was als coach niet zo evident om K. haar ademhaling te observeren, omdat ikzelf ook de yoga-oefeningen mee uitvoerde. Voor K. is het niet aangewezen om haar rechtstreeks te observeren, omdat dit haar veiligheidsgevoel kan matigen. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: K. was zeer geconcentreerd op de uitvoering van de yoga-oefeningen. Of haar concentratie echt op haar lichaam gericht was betwijfel ik, maar zelf kon ze wel aangeven dat de yogasessie haar goed had gedaan.

80 Sharon Braem


-het onderscheid tussen gespannen en ontspannen spiergroepen leren herkennen; Binnen elke oefening werd de nadruk steeds gelegd op het voelen van de lichaamsspanning en de overgang naar lichaamsontspanning. Ze bevestigde dat deze spanningsgewaarwordingen haar aandacht niet deden afleiden en de piekergedachten minder aanwezig waren. -lichaamsbewustzijn vergroten: Doordat de yoga het lichaam fysiek in actie doet treden, kan dit vaak sneller tot vergroting van het lichaamsbewustzijn leiden. K. richtte zich voornamelijk op de uitvoering van de oefeningen, terwijl de yoga niet om perfectie gaat. De oefeningen werden bij haar niet zo langzaam uitgevoerd, het zal volgens mij enige oefentijd vragen vooraleer de yoga haar lichaamsbewustzijn kan vergroten. Opmerkingen: De sessies duren maar een halfuur en voor yoga lijkt dit voor K. wat te kort te zijn. K. voert deze week voor de eerste maal yoga binnen de forumactiviteiten van de kliniek uit. Ik heb haar gevraagd of ze ook haar ervaringen met het yogaforum wilt noteren op haar huiswerkblaadjes. Hierbij heb ik haar positief bekrachtigd in het wekelijks uitvoeren van yoga binnen de forumactiviteit van de kliniek. 


Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -lichaamssensaties leren gewaarworden; -lichaamsbewustzijn vergroten.

Observaties: -K. nam bij het binnenkomen van het therapielokaal onmiddellijk plaats in de relaxatiezetel wat niet haar gewoonte is. Misschien mag ik hier uit afleiden dat K. zich gedurende de sessies meer veilig voelt in mijn aanwezigheid; -gedurende de sessie was er een duidelijke buikademhaling op te merken; -K. nam de houding aan zoals die verwacht werd, meestal neemt ze een houding aan die voor haar het beste aanvoelt; -haar ogen waren gedurende de ganse sessie gesloten, ze opende haar ogen niet meer om de omgeving te controleren; -K. lag er zeer stil bij, waardoor ik twijfelde of ze werkelijk met haar aandacht bij haar lichaam was of ze eerder aan het afdwalen was. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: K. nam gedurende de volledige sessie een buikademhaling aan. De buikademhaling kan door mij niet meer als werkpunt gezien worden.

81 Sharon Braem


-lichaamssensaties leren gewaarworden: K. zegt dat ze de lichaamssensaties goed heeft kunnen waarnemen. Voornamelijk haar eigen hartslag was goed observeerbaar, terwijl het voelen van haar voorhoofd als moeilijker werd ervaren. -lichaamsbewustzijn vergroten: Het gewaarworden van lichamelijke sensaties is niet gemakkelijk, het vraagt training en een goede voeling met het eigen lichaam. K. gaf toe dat ze gedurende de sessie even haar lichaamsgerichte aandacht verloren was en even ingeslapen heeft, doordat ze in een te diepe ontspanning verkeerde. Toch heeft ze de sessie als goed ervaren en het gevoel van ontspanning werkelijk ondervonden. Opmerkingen: Na de sessie heb ik naar haar voorkeurstechniek bevraagd en hieruit bleek dat de ademtherapie en de autogene training het meeste ontspanningseffect teweeg hebben gebracht. Ik heb haar voor de keuze gesteld om op haar twee voorkeurstechnieken verder te werken of om het relaxatieprogramma verder op te volgen. Ze bevestigde dat ze kennis wenste te maken met de andere, nog niet uitgevoerde relaxatietechnieken en dat ze het relaxatieprogramma verder wenste op te volgen. 

Sessie 6: Bodyscan

Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -lichaamsgerichte concentratie bevorderen; -lichamelijke sensaties beter te leren opmerken en aan de hand hiervan sensaties correct te leren benoemen; -lichaamsbewustzijn vergroten.

We hebben deze sessie moeten verplaatsen naar een andere datum omdat K. op dat moment andere plannen had. Doordat de sessie verplaatst is geweest, was het relaxatielokaal niet meer vrij. K. nam dit zeer goed op en we hebben de sessie kunnen uitvoeren in een ander beschikbaar lokaal. Observaties: -K. sloot onmiddellijk haar ogen, zonder af en toe haar ogen eens te openen om de omgeving te kunnen controleren. -ze nam onmiddellijk een gemakkelijke houding aan. Deze houding heeft ze gedurende de ganse sessie aangehouden, waardoor ze zeer rustig overkwam; -ze volgde mijn suggesties goed op, dit was merkbaar wanneer er na iedere oefening gevraagd werd om diep in en uit te ademen; -K. leek zeer geconcentreerd te zijn op haar oefening.

82 Sharon Braem


Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: K. nam gedurende de volledige sessie een buikademhaling aan. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: K. gaf zelf aan dat ze regelmatig eens afgeleid werd door opkomende gedachten, maar ze kon deze gedachten steeds plaatsen en daarna terugkeren naar de sessie. Toch bevestigde ze de techniek als doeltreffend, omdat ze bij deze techniek haar concentratie na de afleiding makkelijk opnieuw kon richten. -Lichamelijke sensaties beter leren opmerken en aan de hand hiervan correct leren benoemen: Ze heeft weinig geuit over de sensaties die ze ervaren had. -lichaamsbewustzijn vergroten: Het vraagt enige training om sensatiegevoeligheid te ontwikkelen, waardoor het lichaamsbewustzijn vaak maar op langere termijn bereikt kan worden. Het kunnen richten van eigen aandacht speelt hierin een grote rol en moet ook getraind worden. 







Alternatieven ontwikkelen: Feedback van de patiënt omtrent de huistaken (=bespreking van de notitiebladen) Het zelfstandig bijhouden van haar notities lukte behoorlijk, maar deze leverden weinig informatie op over hoe ze de uitgevoerde taak ervaren had. Om deze reden heb ik een extra moment vrijgemaakt en met haar samen gezeten om de evaringen die gepaard gingen met de huistaken nogmaals te bespreken.

83 Sharon Braem





-Soorten sport die werden uitgevoerd:

-badminton; -trappen op en aflopen; -netbal.

-Ervaren gevoelens : Voor: verveling

Na: -opgelucht dat haar frustraties verminderd waren -vrolijk/ blij -opgelucht dat haar frustraties verminderd waren

zenuwen 


-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -op de bus: -ze was bang dat de bus betrokken zou zijn in een ongeval; -in bed net voor het slapen gaan. -Feedback: De ademtherapie werd als positief ervaren. De huistaak werd autonoom uitgevoerd zonder behulp van de bijgegeven CD. Ze kon zichzelf tot rust brengen, maar het leek haar nog niet mogelijk om de techniek in moeilijke situaties toe te passen. De reden dat ze hiervoor aangaf was, dat ze in moeilijke momenten niet bij alternatieven stil stond waardoor ze zelfverwondend gedrag bleef stellen. Ze gaf zelf aan dat ze het zou proberen om deze techniek in moeilijke situaties toe te passen. -Ervaren gevoelens: Voor: bang zenuwachtig/ onrustig/ stress

Na: -voelde zichzelf rustig worden -voelde zich meer ontspannen -voelde zichzelf rustig worden

-Mijn mening: Het is zeer positief dat ze onafhankelijk van andere materialen (CD) haar aandacht naar zichzelf kon richten en zichzelf tot rust kon brengen. Een werkpunt dat ik hierbij nog aangaf was dat ze in moeilijke momenten moet leren grijpen naar haar alternatieven in plaats van haar zelfverwondend gedrag. Dat ze zelf aangaf dat ze de techniek in moeilijke momenten zal proberen toe te passen vond ik al zeer positief. 

Sessie 3: Progressieve relaxatie: simply-seven van ‘Javobson’

-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -voor TV; -in de leefgroep.

84 Sharon Braem


-Feedback: De simply-seven op zich werd buiten de sessie niet meer uitgevoerd. Ze gaf aan dat ze het moeilijk vond om de simply-seven uit te voeren, omdat ze frequent werd afgeleid. Binnen haar huistaak voerde ze frequent een variant op deze techniek uit, hierbij richtte ze haar aandacht op haar eigen lichaamshouding en -spanning. Hierbij kwam ze zelf tot de conclusie dat ze frequent in een gespannen houding zat; hier corrigeerde ze zichzelf steeds. Haar voorkeur bleef wel uitgaan naar ademtherapie. -Ervaren gevoelens: Voor: gestrest gespannen

Na: -voelde zichzelf rustig worden -voelde zich meer ontspannen

-Mijn Mening: Het is positief dat ze haar huistaak toch blijft uitvoeren ook al geeft ze zelf aan dat de techniek haar niet zo ligt. Een variant op deze techniek heeft haar toch enig inzicht in haar eigen lichaamshoudingen en -spanningen kunnen geven. Voordien was het denk ik voor haar niet duidelijk dat er bij aangename activiteiten zoals TV kijken toch lichamelijke spanningen aanwezig kunnen zijn. Wat er ook opviel was dat ze de diverse ervaren technieken van elkaar kon onderscheiden. Ze kon zelf aangeven welke techniek haar het meeste aansprak, voor mij is dit zeer positief voor het vinden van een patiëntgericht alternatief. 

Sessie 4: Yoga

-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed voor het slapen gaan. -Feedback: K. ervaarde de techniek als vernieuwend omdat ze de techniek nog nooit had toegepast. Ook ervaarde ze een veilig gevoel doordat ze haar ogen gedurende de ganse sessie mocht openhouden. De techniek vroeg enige fysieke inspanning waardoor ze zich extra gemotiveerd voelde om met haar aandacht dat bij haar lichaam te blijven. De fysieke actie zorgde er mede voor dat ze de geleidelijke overgang van spanning naar ontspanning en omgekeerd goed kon waarnemen. Zelf gaf ze aan dat ze andere technieken als beter alternatief voor haar zelfverwondend gedrag ervaren had. -Ervaren gevoelens: Voor: gestrest

Na: -ontspannen

-Mijn Mening: De yoga is voor K. wel een techniek die ontspannend werkt en preventief voor haar zelfverwondend gedrag gebruikt kan worden. Hiermee bedoel ik dat het een goede techniek is om haar bewust te maken van haar eigen lichaam en om ontspanning teweeg te brengen. Maar ik zie deze techniek in moeilijke situaties niet toepasbaar bij K., omdat ze de techniek niet ten allen tijde kan gaan toepassen. 85 Sharon Braem





-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed voor het slapen gaan; -in allerhande situaties waarbij ze zich angstig voelde. -Feedback: De techniek heeft ze als zeer ontspannend ervaren, waardoor ze af en toe haar aandacht dreigt te verliezen en inslaapt. Het aandachtsverlies is steeds van korte duur waardoor ze nog steeds een ontspannend en geen vermoeidheidseffect ervaarde. Bij het voelen van haar lichamelijke sensaties ervaarde K. geen enkele moeite. -Ervaren gevoelens: Voor: gespannen

Na: -heel ontspannen

-Mijn Mening: Het valt me wel op dat K. haar lichaamssensaties makkelijk kan opmerken, terwijl personen met automutilerend gedrag vaak moeite hebben om hun lichaamssensaties waar te nemen. Het blijft de bedoeling om in een halfwakende toestand te blijven en niet in te slapen. Ofwel moet deze techniek nog beter getraind worden waardoor ze haar aandacht beter kan gaan richtten ofwel is deze techniek niet geschikt voor haar. Net voor het slapen gaan kan deze techniek wel een zodanige ontspanning te weeg brengen waardoor ze makkelijker kan inslapen en minder piekert. In deze situatie zie ik de techniek wel als effectief, maar ik denk dat deze minder geschikt is om in moeilijke situaties toe te passen. 

Sessie 6: Bodyscan

-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed net voor het slapen gaan. -Feedback: Ze ervaarde de techniek als positief. De techniek kan voor haar alleen maar worden toegepast wanneer ze alleen is, omdat ze zich dan het beste kan concentreren en niet door derden wordt afgeleid. Het lukt om haar eigen lichaam te screenen, maar het benoemen van haar eigen observaties verloopt moeizaam. -Ervaren gevoelens: Voor: gespannen

Na: -voelde zich meer ontspannen

-Mijn Mening: Volgens mij brengt de techniek niet voldoende effectiviteit bij K. teweeg, omdat ze haar observaties niet specifiek kan benoemen. De techniek kan voor haar niet allen tijde toegepast worden waardoor er in onverwachte moeilijke situaties niet met deze techniek ingegrepen kan worden. Deze techniek kan misschien wel ter preventie worden toegepast door deze iedere avond voor zichzelf uit te voeren. Het onderhouden van deze techniek kan haar lichaambewustzijn gaan vergroten waardoor lichaamsspanningen vlugger opgemerkt en aangepakt kunnen worden. 86 Sharon Braem


Sessie 7: De veilige plek De veilige plek heb ik met K. niet meer kunnen uitvoeren door haar afwezigheid. Deze sessie kon ook niet meer ingehaald worden om dat het werkelijk de laatste sessie was. Zelf gaf K. aan dat ze het niet erg vond om deze sessie te moeten missen omdat haar verbeeldingsvermogen op een laag niveau staat. Hierdoor ze denkt dat ‘de veilige plek’ veel inspanning van haar zal vragen en ontspanning moeilijk bereikt zal worden. Ik haar positief bekrachtigd om haar oprecht antwoord. 

2.2.5


 Welke techniek heeft jouw voorkeur ? -Ademtherapie: -Autogene training van ‘Schultz’. Deze twee technieken doen mijn aandacht makkelijker richten op mijn lichaam, waardoor ik minder snel afgeleid word. Beide technieken heb ik als zeer aangenaam ervaren, maar als er toch een keuze gemaakt moet worden kies ik voor de ademtherapie.  Welk effect heeft deze techniek op jou? -Ademtherapie: Ik wordt voornamelijk rustig en minder angstig. -Autogene training van ‘Schultz’: Ik wordt door deze techniek voornamelijk rustig. Wat vind je goed aan deze techniek? Is dit een eigenschap die je in een andere techniek minder tegen kwam? -Ademtherapie: Via deze techniek kan ik makkelijk mijn aandacht richten en houden, omdat deze alleen maar de aandacht doet richten naar de ademhaling. Deze techniek kan ik bijna overal toepassen, zonder dat het hoeft op te vallen. De rust die ik via deze techniek verkrijg blijft enige tijd aanduren, wat zeer praktisch is op momenten waarbij ik mij angstig voel, zoals tijdens een busrit. De techniek ligt me wel waardoor ik het aangenaam vind om deze toe te passen. 

-Autogene training van ‘Schultz’. Deze techniek brengt veel informatie over mijn eigen lichaam teweeg. Ik heb nog geen techniek gevonden die mij als dusdanig doet ontspannen waardoor ik in slaap val. Tijdens de relaxatiesessies wil ik meestal de omgeving onder controle kunnen houden, maar deze techniek geeft me een ontspannend gevoel waardoor ik die controle onbewust verlies.  Welke techniek ligt jou het minst? Yoga: Deze techniek vraagt veel lichamelijke inspanning waardoor deze niet overal toepasbaar is, dit betekent niet dat ik de techniek niet aangenaam vindt. Als ik puur naar alternatieven toe moet denken, zie ik deze als het minst haalbaar.

87 Sharon Braem


 Wat heb je door de sessies heen geleerd over jezelf? -Dat ik mezelf in angstige situaties via de ademhaling tot rust kan brengen. Deze techniek had ik in het verleden nog nooit toegepast om mijn angsten onder controle te krijgen en te houden. -Dat de ademhaling voor mij een zinvol alternatief geworden is, waardoor ik mijn zelfverwondend gedrag beter onder controle kan houden.  Denk je dat je de techniek nog verder zal uitvoeren, nu de sessies beëindigd zijn? -Ademtherapie: Van deze techniek ben ik het zeker dat ik deze nog zal toepassen in angstige situaties. De techniek biedt mij in deze momenten terug de mogelijkheid om helder na te denken en te kalmeren. Zonder deze techniek verloor ik mezelf volledig in mijn angsten. -Autogene training van ‘Schultz’: Net voor het slapen gaan om mijn piekergedachten wat te temperen en te kunnen inslapen. Stel je voor dat je in een stressituatie verkeert, zou je je verkozen techniek dan toepassen? Zo niet, wat houdt er je dan tegen? -Ademtherapie: Er houdt mij niets tegen om deze techniek verder toe te passen. De techniek ligt me en ik zal deze verder gebruiken. 

-Autogene training van ‘Schultz’: Voornamelijk voor het slapengaan, omdat deze techniek me ertoe kan helpen om sneller te kunnen inslapen.

88 Sharon Braem


2.3 Patiëntendossier 3 Initialen: NP 2.3.1 Functioneren De patiënt werd opgenomen binnen de volwassenenkliniek unit gedragstherapie op 1 februari 2010. Bij het intakegesprek waren er gegevens die aangaven dat de patiënt automutilerend gedrag in het verleden gesteld heeft, maar dat het gedrag gestabiliseerd is. Tijdens haar opname stelde N. opnieuw automutilerend gedrag. 

Stellen van automutilerend gedrag: Fysisch -brengt zichzelf fysieke letsels toe, dit ter hoogte van haar bovenarm en bovenbeen; Cognitief /psychologisch -ervaart zeer veel angsten; -heeft het moeilijk om emoties onder woorden te brengen; -kan moeilijk oorzaken aan haar gedrag linken; -naast slapen beschikt N. over weinig alternatieven voor haar zelfverwondend gedrag; -wenst het gedrag werkelijk af te leren; Affectiviteit -omdat het sociaal contact bij N. niet vlot verloopt, kropt ze veel emoties op. Het gevolg hiervan kan zijn dat N. hiermee niet meer overweg kan en zichzelf verwondt; -N. kan moeilijk overweg met alle prikkels die in een groep aanwezig zijn; -zondert zich snel af om rust te vinden en eigen drang tot automutileren te kunnen temperen.

2.3.2 Terugblikken N. functioneert zeer moeilijk in groep omdat ze zeer gevoelig is voor omgevingsgerelateerde prikkels. Haar prikkelgevoeligheid kan gelinkt worden aan de angsten die ze vertoont voor mensen. Ze ziet kwaadheid in anderen waardoor ze de omgeving steeds goed wil controleren. Deze haast onmogelijke controle vraagt veel inspanning van haar. Om haar angsten terug wat te kunnen temperen stelt N. zelfverwondend gedrag. Dit gedrag heeft N. reeds twee jaar onder controle kunnen houden maar ze is reeds hervallen. Samen met N. zal er opnieuw gezocht moeten worden naar alternatieven. 2.3.3




Deze vragenlijst werd specifiek voor de afdeling van de kliniek uitgewerkt. De gegevens die ik via deze vragenlijst van de patiënt verkregen heb zijn niet zichtbaar binnen mijn bachelorproef, hiermee wil ik de privacy van mijn volgpatiënt respecteren.

89 Sharon Braem


Een blanco exemplaar is te vinden in bijlage onder ‘Werkbundel voor de patiënt’, deze bevindt zich op het einde van mijn bachelorproef. 


Doelstellingen:


Observaties: -het duurde een eindje vooraleer N. een goede lichaamspositie gevonden had; -gedurende de ganse sessie was er veel beweeglijkheid op te merken, zoals het bewegen van haar hoofd en handen; -ze draaide haar hoofd frequent van mij weg. Volgens mij voelde ze zich wat onveilig, omdat ik haar gedurende de sessie observeerde. Naarmate de sessie eindigde draaide ze haar hoofd naar mij toe, misschien zou dit op meer veiligheid wijzen; -gedurende de sessie waren haar ogen merendeels gesloten, soms opende ze haar ogen voor even; -er was weinig thorax- of buikbeweging op te merken, volgens mij was haar ademhaling zeer oppervlakkig. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: Haar ademhaling was moeilijk waar te nemen waardoor ik niet veel feedback omtrent haar ademhaling kon noteren. Misschien wordt het via haar huiswerknota’s duidelijker over hoe ze de buikademhaling ervaart. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: Ik had het gevoel dat N. frequent maar kort in slaap viel, omdat ze mijn suggesties die tijdens de sessie gegeven werden niet altijd opvolgde. Volgens mij verliest N. makkelijk haar aandacht, maar toch probeert ze met haar aandacht bij de sessie te blijven. -bieden van lichamelijke en geestelijke ontspanning: Door N. haar beweeglijkheid kwam ze gedurende de sessie zeer onrustig over. Zelf zegt ze dat deze beweeglijkheid altijd aanwezig is. Zegt ze gedurende de sessie toch genoten te hebben. 


Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -lichaamsgerichte concentratie bevorderen; -verschil tussen gespannen en ontspannen spieren leren herkennen; -bieden van lichamelijke en geestelijke ontspanning; -lichaamsbewustzijn vergroten. 90

Sharon Braem


Observaties: -N. nam onmiddellijk een gemakkelijke houding aan in de relaxatiezetel, waardoor ze minder verlegen en zelfzekerder ten opzichte van mij overkwam; -vanaf het eerste moment sloot N. haar ogen; ze heeft gedurende de sessie bijna geen enkele keer haar ogen geopend; -tijdens de vorige sessie vertoonde N. zeer veel beweeglijkheid, dit was nu niet het geval. Ze kwam zeer relaxed over; -ze heeft gedurende de ganse sessie alle oefeningen zeer goed meegevolgd waardoor ze niet echt afgeleid leek te zijn door opkomende gedachten. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: N. heeft gedurende de ganse sessie geprobeerd om een buikademhaling aan te nemen, terwijl ze snel de neiging had om een oppervlakkigere borstademhaling aan te nemen. Ze corrigeert zichzelf steeds wanneer hierom gevraagd werd. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: Wanneer er verwacht werd om met haar aandacht naar de sensaties van de “spierspanning of -ontspanning” te gaan, ontstonden er pauzes en stille momenten. Deze pauzes leidden ertoe dat er gedachten opkwamen waardoor N. haar lichaamsgerichte aandacht frequent verloor. Ik heb er haar achteraf op gewezen dat opkomende gedachten niet verkeerd zijn, maar gewoon opgemerkt kunnen worden om daarna terug los te kunnen laten. N. zegt zelf beter bij haar lichaam te kunnen blijven via ademtherapie. -verschil tussen gespannen en ontspannen spieren leren herkennen: Doordat ze haar concentratie frequent verloor door opkomende gedachten, was het moeilijk voor haar om de spanningsverschillen te kunnen waarnemen. De techniek vraagt sowieso al training, maar toch denk ik dat dit niet de ideale techniek voor haar zou kunnen zijn. -bieden van lichamelijke als geestelijke ontspanning: N. zegt zelf dat de sessie haar enigszins ontspannen heeft, maar dat ze toch niet hetzelfde gevoel van ontspanning heeft ervaren als bij ademtherapie. -lichaamsbewustzijn vergroten: Doordat N. frequent afgeleid werd door opkomende gedachten was het niet makkelijk om zich tijdens de sessie te focussen op haar eigen lichaam en heeft ze meer tijd nodig om haar lichaambewustzijn via deze techniek te vergroten. Om de techniek beter de beheersen en eigen focus beter te kunnen richten is het goed dat ze deze techniek als huistaak inoefent. Door de progressieve relaxatietechniek leert ze de eigen spanningen makkelijker opmerken. Hierdoor kan er directer op opkomende spanning gereageerd worden en het zelfverwondend gedrag eventueel vermeden worden.

91 Sharon Braem


Opmerkingen: Omwille van haar psychotische kenmerken moeten de oefeningen steeds zeer concreet naar voor gebracht worden om haar enige structuur te kunnen bieden. Om deze reden toon ik varianten op deze techniek voor en geef ik tips met de nodige uitleg. Hierdoor wordt het ook mogelijk dat de techniek transfereerbaar wordt gemaakt naar moeilijke situaties. 

Sessie 4: Yoga

Doelstellingen:


Observaties: -In het begin vertoonde N. moeilijkheden om de oefeningen langzaam en lichaamsgericht uit te voeren. Na verloop van tijd kwam ze meer tot rust en verliep alles zeer geconcentreerd; -N. heeft de ganse sessie haar ogen gesloten, behalve wanneer er een nieuwe oefening getoond werd keek ze even op. Daarna bracht ze spontaan haar aandacht volledig naar zichzelf; -N. was zeer vindingrijk bij de suggestie om zich uit te rekken. Ze probeerde spontaan verschillende posities uit en toonde geen schaamte naar mij toe. Deze spontane uitvoering had ik niet verwacht bij N., waardoor dit een aangename verrassing was. Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: Dit was wat moeilijker te observeren omdat ik de oefeningen zelf ook uitvoerde. Je hoorde haar met regelmaat eens diep in- en uitademen. Vaak kan dit wijzen op het loslaten van spanningen en zichzelf de toegang bieden om tot rust te mogen komen. Bij iedere oefening heb ik haar erop gewezen om te blijven doorademen en de adem niet te blokkeren; deze opmerking volgde ze goed op. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: De nadruk ligt bij yoga voornamelijk op de ademhaling en het langzaam uitvoeren van de oefening. Om deze twee aspecten correct uit te voeren is er enige concentratie vereist. Ze zei zelf dat ze de tijd niet kreeg om te piekeren; dit ervaarde ze als zeer positief. -het onderscheid tussen gespannen en ontspannen spiergroepen leren herkennen; Iedere oefening bracht een zekere spanning in een bepaald lichaamsdeel teweeg. Deze spanning werd daarna terug langzaam afgebouwd, zodat de spanningsdaling en de uiteindelijke ontspanning opmerkelijk ervaren kunnen worden. Na de sessie kon ze zeer goed verwoorden welke sensaties ze bij elke oefening ervaren had. Ze bevestigde dat de techniek zeer positieve effecten op haar had, omdat de sensaties haar aandacht bleven trekken.

92 Sharon Braem


-lichaamsbewustzijn vergroten: Doordat yoga het lichaam fysiek in actie doet treden, kan dit vaak sneller tot een vergroting van het lichaamsbewustzijn leiden. Door alle oefeningen traag te laten verlopen, wordt de persoon zich meer bewust van welke spieren er gebruikt worden en welke sensaties er met iedere oefening gepaard kunnen gaan. Deze gewaarwordingen kunnen bij andere technieken vaak niet zo direct opgemerkt worden. Fysiek in actie kunnen treden en het direct opmerken van de sensaties, zijn volgens mij bepalend voor de therapiekeuze van N.. Opmerkingen: Momenteel gaat haar voorkeur uit naar de sessies ademtherapie en yoga. Ik heb haar het voorstel gedaan om yoga binnen haar therapieprogramma in te lassen. Yoga is een techniek die binnen de kliniek al wordt toegepast. Zo kan ze deze techniek beter onder de knie krijgen en een alternatief voor haar zelfverwondend gedrag vinden. Bovendien kan deze haar lichaamsbewustzijn vergroten, haar concentratie bevorderen en haar piekeren temperen. De yogatechniek is zeer concreet en dit is wel nodig bij N.. Het is net deze concretisering die yoga haar kan bieden. 



Sessie 6: Bodyscan

Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -lichaamsgerichte concentratie bevorderen; -lichamelijke sensaties beter te leren opmerken en aan de hand hiervan sensaties correct te leren benoemen; -lichaamsbewustzijn vergroten.

Observaties: -N. sloot onmiddellijk haar ogen, maar toch bleek ze het gedurende de sessie moeilijk te hebben om haar ogen gesloten te houden. Vaak opende ze snel haar ogen om alles nog eens te kunnen observeren; -opnieuw zeer veel beweeglijkheid op te merken maar ze blijft aanhalen dat dit altijd zo is; -N. voerde de sessie zeer correct uit, waaruit ik afleid dat ze gedurende de sessie zeer aandachtig bleef.

93 Sharon Braem


Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: Haar ademhaling is al dieper gericht maar het blijft nog een werkpunt om een correcte buikademhaling aan te nemen. -lichaamsgerichte concentratie bevorderen: Ze bevestigde dat ze de sensaties ter hoogte van haar onderlichaam minder goed kon opmerken, omdat deze lichaamsdelen te ver weg liggen. Bij het onderlichaam verliep het houden van eigen concentratie moeilijker, waardoor ze met regelmaat afgeleid werd door opkomende gedachten. Ze zegt dat ze de sessie grotendeels goed heeft kunnen meevolgen, maar dat haar voorkeur waarschijnlijk niet naar deze techniek zal gaan. -Lichamelijke sensaties beter leren opmerken en aan de hand hiervan correct leren benoemen; Ze bevestigde dat ze niet in elk lichaamsdeel sensaties gewaar werd. Ik heb haar daarin gerust gesteld door te zeggen dat dit zeer normaal is bij de eerste kennismaking en dat de gevoeligheid omtrent lichamelijke sessies nog zal verbeteren. -lichaamsbewustzijn vergroten: Om haar lichaamsbewustzijn met deze techniek te vergroten zal het nog enige training vragen. De bodyscan maakt frequent plaats voor observaties waardoor er stiltes ontstaan. Deze stiltes zijn voor N. riskant om afgeleid te worden. De bodyscan is zeer sensatiegericht waardoor er minder concreet gewerkt kan worden. Volgens mij heeft N. deze concrete richtlijnen wel nodig om haar aandacht gericht te kunnen houden. Opmerkingen: Ik heb haar duidelijk gemaakt dat wanneer ze een techniek als effectief ervaart, ze dit zeker bespreekbaar mag maken. Deze techniek zou dan diepgaander worden ingeoefend, waardoor deze beter naar dagelijkse situaties getransfereerd kan worden. 


Doelstellingen:

-aannemen van een buikademhaling; -bevorderen van positieve verbeelding;

Observaties: -N. nam onmiddellijk een comfortabele houding aan en sloot hierbij haar ogen; -gedurende de sessie was er weinig beweging op te merken waardoor N. zeer rustig en ontspannen overkwam; -telkens wanneer er naar een diepe in- en uitademing gevraagd werd voerde ze deze direct uit; -een halfuur sessie blijkt voor N. net iets te lang, dit heeft ze me zelf verteld.

94 Sharon Braem


Conclusies over de doelstellingen: -aannemen van een buikademhaling: N. voerde gedurende de ganse sessie een correcte buikademhaling uit. Ze gaf zelf ook aan dat ze in moeilijke momenten frequent teruggrijpt naar een bewuste buikademhaling. Dit is ook merkbaar in haar uitvoering ervan. -bevorderen van positieve verbeelding; N. had vooraf enige twijfel over het slagen van deze oefening. Ze merkte op dat het niet zo evident was om alleen maar positieve beelden naar boven te halen, maar het lukte wel. Ze ervaarde de sessie als zeer positief. 





Alternatieven ontwikkelen: Feedback van de patiënt omtrent de huistaken (=bespreking van de notitiebladen) N. komt er haast niet toe om haar notities bij te houden. Het niet kunnen bijhouden van haar notities wekt enige schaamte bij haar op. Ze slaapt mede op een kamer van drie waardoor ze niet altijd op haar vrije momenten kan gaan oefenen. Hierin heb ik haar wat willen geruststellen door een extra moment vrij te maken en samen met haar alle ervaringen omtrent de afgelopen huistaken te overlopen. Ook werden er enkele tips meegeven om de transfereerbaar van de technieken te vergroten. 


-Soorten sport die werden uitgevoerd:

-netbal; -lopen; -voetbal.

-Feedback: Sport wordt door haar enkel maar uitgevoerd wanneer anderen haar aanmoedigen om mee te sporten. Alleen komt N. niet tot het uitvoeren van sport.

95 Sharon Braem


-Ervaren gevoelens: Voor: verveling

Na: -wanneer de sport als te intensief ervaren wordt maak dit haar nerveus; -voelt meer rust in haar lichaam.

gespannen 


-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed net voor het slapen gaan; -op allerlei momenten wanneer ze lichaamsspanning voelde opkomen. -Feedback: Ze geeft zelf aan dat de ademtherapie haar op diverse momenten geholpen heeft om zichzelf wat tot rust te brengen. Ze bevestigt enorm het feit dat lichaam en geest met elkaar verbonden zijn. Wanneer ze op onverwachte momenten haar aandacht op de eigen ademhaling richt, merkt ze frequent op dat ze onrustiger was of ze van zichzelf dacht. Via ademtherapie krijgt ze terug een beter beeld over haar eigen lichaam en kan ze de spanning beter onder controle houden. Beschrijft dat ze door rustiger te ademen ‘het verdriet in haar longen voelt’. Hiermee bedoelt ze dat ze via ademtherapie haar lichaamssignalen makkelijker kan opmerken en het werkelijk rustiger moet aanpakken. Via ademtherapie leert ze terug naar haar eigen lichaam te luisteren. -Ervaren gevoelens: Voor: gespannen

Na: -voelde zich meer ontspannen

-Mijn mening: Volgens mij is de ademtherapie een zeer goede techniek om bij N. verder uit te werken. Het is zeer positief dat N. zelf kan aangeven wat de techniek bij haar teweegbrengt. Ze lijkt veel inzicht te verkrijgen in zichzelf via deze techniek die trouwens ten alle tijde toegepast kan worden. Mijn techniekvoorkeur als coach gaat bij N. ook naar ademtherapie. 


-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed voor het slapen gaan. -Feedback: N. kende deze techniek al en ze geeft aan dat de uitvoering al beter lukt of vroeger. Maar toch krijgt deze techniek haar voorkeur niet, omdat er frequent stille momenten aan te pas komen die haar aandacht doen afleiden. Het frequent afgeleid zijn en hierdoor de oefeningen niet kunnen volgen wekt enige frustratie bij N. op.

96 Sharon Braem


-Ervaren gevoelens: Voor: rustig

Na: -nerveus/ gefrustreerd

-Mijn Mening: De simply-seven werd na de sessie niet meer toegepast omwille van de nervositeit die met de techniek samengaat. Het frequent aanwezig zijn van stille momenten bieden net niet de structuur die N. wel nodig heeft. Ik respecteer volledig haar keuze. 

Sessie 4: Yoga

-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -op de kamer. -Feedback: De techniek werd als positief ervaren maar voor N. is het moeilijk om meer gedetailleerde feedback te geven. Het is voornamelijk de combinatie van lichaamsoefeningen en de ademhaling die de techniek het voor haar aanlokkelijk maken. De ademtherapie beheerst N. redelijk goed en de oefeningen bieden nog meer zekerheid in het blijvend richten van haar aandacht op haar lichaam. Zowel tijdens als na de sessie ervaarde N. rust, maar toch merkte ze tijdens het oefenen lichaamsspanning op. De techniek kan niet ten allen tijde toegepast worden wat ervoor zorgt dat N. de techniek niet prefereert. -Ervaren gevoelens: Voor: ongemak

Na: -voelde zichzelf rustig worden

-Mijn Mening: N. heeft een punt dat de yoga niet op ieder moment toegepast kan worden en om deze reden blijft haar voorkeur gaan naar ademtherapie. Ik heb haar er wel toe aangemoedigd om yoga éénmaal per week in het forum van de kliniek toe te passen ter preventie. 


Deze techniek werd met N. niet uitgevoerd, omdat ze bij deze sessie niet aanwezig was. Om de tijdslimiet niet te overschrijden heb ik haar voor de keuze gesteld om de autogene training in de plaats van een andere techniek uit te voeren of om deze over te slaan. N. heeft de keuze gemaakt om deze techniek over te slaan en een andere techniek de voorkeur te geven. Voor N. is het op zich niet gemakkelijk om sensaties in haar lichaam op te merken, omdat ze bij sensatiegerichte oefeningen vaak haar aandacht verliest. Dit aandachtsverlies kan ertoe leiden dat er negatieve gedachten opkomen en dit wil ze net vermijden.

97 Sharon Braem




Sessie 6: Bodyscan

-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed voor het slapen gaan. -Feedback: De bodyscan is opnieuw voorzien van stille momenten waardoor N. haar concentratie frequent dreigt te verliezen. Ook het voelen van lichaamssensaties wordt door haar niet als gemakkelijk ervaren, waardoor ze wel moeite probeert te doen om de techniek zo goed mogelijk uit te voeren. De inspanning die ze levert om tot ontspanning te komen brengt opnieuw frustratie met zich mee. Ze zegt wel dat deze techniek zeer goed kan zijn om de voeling met haar eigen lichaam te vergroten. -Ervaren gevoelens: Voor: rustig

Na: -nerveus/ gefrustreerd

-Mijn Mening: Ze ziet de positieve effecten van de techniek wel in, maar de techniek op zich zelfstandig toepassen zie ik nu nog niet slagen door haar beperkte mogelijkheden om haar eigen lichaamsensaties op te merken. De frustraties die door de techniek teweeg werden gebracht zijn niet geschikt om in een moeilijke situaties tot rust te kunnen komen. Misschien kan deze techniek later nogmaals ingeoefend en beheerst worden, maar als coach vind ik het allereerst belangrijk dat ze een makkelijkere techniek beheerst. 


-Plaatsen waar de techniek werd uitgevoerd: -in bed voor het slapen gaan. -Feedback: De therapie zorgde voor weinig afleiding en werd zelf als zeer positief en deugddoend ervaren. N. heeft het zeer moeilijk om ’s avonds in te slapen omdat er frequent negatieve gedachten bij haar opkomen. Het was voor haar eens aangenaam om alleen maar positieve ervaringen te beleven. De tekst bevatte veel suggestie waardoor N. zich volledig kon inleven in de relaxatietekst, terwijl haar vermogen om te fantaseren miniem is. Ze geeft aan dat het jammer is dat deze techniek niet ten allen tijde toegepast kan worden. De techniek zelfstandig en enkel met muziek toepassen lukte bij haar zeer moeilijk, omdat ze de sturing die ze binnen mijn sessie kreeg miste en ze zichzelf geen positieve gedachten kon opleggen. -Ervaren gevoelens: Voor: gespannen

Na: rustig

-Mijn Mening: Ik heb haar het voorstel gedaan om de tekst op te nemen op CD zodat ze deze ook op onrustige momenten kan gaan toepassen. Dit vond ze enerzijds wel een goed idee, maar anderzijds is ze terug afhankelijk van de stem van derden. Deze techniek zelfstandig uitvoeren zien zowel zij als ik niet als mogelijk.

98 Sharon Braem


2.3.5


 Welke techniek heeft jouw voorkeur ? Top drie: -yoga; -ademtherapie; -de veilige plek. Het is niet gemakkelijk om een keuze te maken, maar als er het moet dan gaat mijn voorkeur voornamelijk naar de ademtherapie.  Welk effect heeft deze techniek op jou? Ademtherapie: Deze techniek maakt me werkelijk rustiger. Door deze techniek wat langer uit te voeren merk ik minder stress bij mezelf, waardoor ik zaken beter kan gaan relativeren en spanningen minder snel escaleren. Door de verminderde stress kan ik opnieuw positiever denken. Wat vind je goed aan deze techniek? Is dit een eigenschap die je in een andere techniek minder tegen kwam? Ik kende de techniek al een beetje van vroeger en ik paste deze toen ook toe om mijn angsten beter onder controle te kunnen houden. De techniek is overal toepasbaar waardoor ik mijn angsten in stresssituaties zoals bij het wandelen in de stad, beter onder controle kan houden. 

 Welke techniek ligt jou het minst? Deze techniek maakte me vooral onrustig, omdat ik de combinatie van het actief opspannen van spiergroepen en het aannemen van een rustige, liggende houding als moeilijk ervaarde. Het vroeg een inspanning om de techniek uit te voeren ,waardoor ik de ontspanning niet kon ervaren. Voor mij lukt het beter dat ik ofwel een actieve of een passieve houding moet aannemen om tot ontspanning te komen.  Wat heb je door de sessies heen geleerd over jezelf? De veilige plek: Fantaseren lukt me al beter of vroeger, maar toch blijft het veel inspanning van me vragen om vooral positieve gedachten naar boven te halen. Vroeger was ik bang om in te slapen, omdat mijn dromen zeer negatief waren. Via deze techniek heb ik bijgeleerd dat ik door aangename suggesties ook positieve gedachten kan opwekken. Het lukt me echter niet om deze techniek alleen uit voeren en daarom gaat mijn voorkeur niet zozeer naar deze techniek.  Denk je dat je de techniek nog verder zal uitvoeren, nu de sessies beëindigd zijn? Door de techniek meermaals uit te voeren; denk ik er bewust frequenter aan om mijn ademhaling te observeren en eens diep in en uit te ademen. De techniek doet me in angstige situaties terug helder denken, waar ik anders snel de controle over mezelf verlies.

99 Sharon Braem


Stel je voor dat je in een stressituatie verkeert, zou je je verkozen techniek dan toepassen? Zo niet, wat houdt er je dan tegen? Wanneer ik naar de stad ga ervaar ik frequent veel stress door de drukte die daar aanwezig is. In zo een situatie zie ik het wel haalbaar om de ademtherapie toe te passen, voornamelijk omdat deze zeer flexibel is in haar toepasbaarheid. 

Ook op de afdeling zie ik de mogelijkheid om deze techniek toe te passen, omdat het bij deze niet echt opvalt wanneer je hem aan het uitoefenen bent.

100 Sharon Braem


3 Besluit Hoe heb ik de theorie verwerkt in de praktijk? De theorie heb ik verwerkt in een ervaringsgericht relaxatieprogramma. Hiermee wenste ik voornamelijk enkele relaxerende technieken aan te bieden, in de hoop dat minstens één ervan na verloop van tijd als alternatief of ter preventie voor het zelfverwondend gedrag gebruikt zou worden.

Methodiek Het opzet van mijn werk was het vinden van een effectieve techniek als alternatief voor het zelfverwondend gedrag. Met effectief wordt bedoeld dat de techniek dusdanig aangeleerd en toegepast kan worden in stressgeladen situaties waardoor het zelfwondend gedrag kan verminderen of stoppen. Om dit te bereiken doet de patiënt tijdens de relaxatiesessies kennis en ervaring op om een bij hem passende techniek te kunnen kiezen. De technieken vergroten het lichaamsbewustzijn waardoor stressgerelateerde spanningen makkelijker opgemerkt en vroegtijdig aangepakt kunnen worden. De gekozen techniek wordt daarna ingeoefend waardoor deze mogelijks transfereerbaar wordt. Vele technieken zijn niet op ieder moment toepasbaar waardoor de stressgerelateerde gevoelens de kans krijgen om te escaleren. Om deze reden kies ik tijdens mijn sessies technieken die naar mijn gevoel wel toe te passen zijn in moeilijke momenten. Mijn voorkeur gaat voornamelijk naar technieken waar gemakkelijk verkorte varianten op gevonden kunnen worden.

Mijn bevindingen over het tiendelig sessieprogramma Wat er mij meteen opviel was dat het niet evident was om het volledige programma nauwkeurig uit te voeren, waardoor er veel flexibiliteit van de coach werd verwacht. Omdat mijn stage zich beperkte tot tien weken en mijn programma ook over deze weken verspreid was, moest ik mijn sessieprogramma meer cliëntgericht verfijnen. Deze verfijning zou aan de hand van de voorafgaande afgenomen vragenlijst op punt gesteld worden. Hierbij bleek dat ik als stagiair ergotherapeut over onvoldoende therapeutische kennis beschikte om deze verfijning zelfstandig uit te voeren. Daarom werd de techniekkeuze samen met het afdelingshoofd besproken. Samenwerking en overleg waren dus zeer belangrijk.  Haptonomische massage Theoretisch had ik de haptonomie volledig uitgewerkt, het was mijn bedoeling om de haptonomische gezichtsmassage binnen mijn sessies te implementeren. Vanuit de vragenlijsten alsook uit de opinie van het afdelingshoofd bleek echter dat aanraking bij de patiënten een zeer beladen item is. Het gevaar bestond dat er eerder spanning in plaats van ontspanning teweeg zou worden gebracht tijdens de sessie. Spanning opwekken is net iets dat vermeden moet worden. Haptonomie werd dan ook uit het programma geschrapt.  Nakomen van afspraken Al vanaf de eerste sessie bleek dat het nakomen van afspraken zoals het invullen van notities, aanwezig zijn op een gesprek, melden van afwezigheid,… zaken waren die stroef verliepen. Het gebeurde frequent dat de patiënten tijdens de dag terug in bed kropen en zo hun afspraken niet nakwamen. 101 Sharon Braem


De resultaten van de sessies waren sterk afhankelijk van de medewerking en wil van de patiënt. Daarom nam de coach voornamelijk een ondersteunende en motiverende houding aan. Het vroeg veel motivatie en inspanning van de coach om het doel omtrent de sessies volledig over te brengen naar de patiënten. Wanneer zij hun afspraken niet nakwamen mocht dit door haar niet persoonlijk opgenomen worden, want de patiënten kampten met hun problemen.  Werking van de technieken De meeste technieken werden als positief ervaren, maar het effect ervan was individueel verschillend. Hieruit kan ik stellen dat diversiteit binnen een relaxatieaanbod van groot belang is. Enkele technieken waarvan ik dacht dat deze goed transfereerbaar waren naar moeilijke situaties, leken voor de patiënt soms onhaalbaar. Dit bewijst dat het voor personen met zelfverwondend gedrag niet evident is om zichzelf tot rust te brengen in stressgeladen situaties . Er moeten steeds concrete voorbeelden en tips meegegeven worden, want zonder deze ondersteunende begeleiding is het voor de patiënt zelf moeilijk om na te denken over hoe de techniek toch binnen zijn dagelijks leven ingeschakeld kan worden.  Wat met tijdsgebrek? Het gebeurde bij iedere patiënt wel eens dat hij afwezig was op een therapiesessie. Omwille van tijdsgebrek was het niet haalbaar om de gemiste sessie in te halen. Om keuzemogelijkheid naar de patiënt toe te kunnen bieden heb ik hem goed ingelicht over de werking van de relaxatietechnieken die binnen mijn werk aan bod kwamen. Op deze manier kon de patiënt zelf aangeven met welke technieken hij kennis wenste te maken. Het sessieprogramma werd feitelijk bij iedere patiënt met één techniek ingekort.  Invullen van de notitiebladen Het invullen van de notities werd geïntegreerd binnen het token-economy systeem dat binnen de afdeling gehanteerd wordt. Dit betekent dat er hieraan punten gekoppeld werden om de patiënt te motiveren tot het invullen van zijn huistaken. De notities dienden voor mij voornamelijk om de bevestiging te krijgen dat de huistaken werkelijk werden uitgevoerd en om feedback te verkrijgen omtrent de sessie. Halverwege de sessiereeks werd er gevraagd om de ingevulde notitiebladen in te dienen; hierbij bleek dat deze ondanks de daaraan gekoppelde punten weinig tot niet ingevuld waren. Dit betekende echter nog niet dat de patiënten de technieken niet ingeoefend hadden. Uit de mondelinge feedback verkreeg ik informatie die aangaf dat ze dit wel gedaan hadden.  Verwoorden van gevoel Volgens mij lag de oorzaak van de niet ingevulde notitiebladen ook bij het feit dat deze voornamelijk gericht waren op het herkennen en het verwoorden van het eigen gevoel. Het lukte de patiënten wel degelijk om de eigen gevoelens te herkennen maar om deze correct, met diepgang, individueel en schriftelijk te verwoorden verliep moeizaam. Wanneer hun notities besproken werden bleek dat ze werkelijk wel wisten wat ze tijdens het oefenen ervaren hadden, mits ook wat aanzet van mezelf. Met aanzet bedoel ik dat er enkele mogelijke gevoelens aangegeven werden en dat deze daarna met specifieke vragen dieper bevraagd werden. 102 Sharon Braem


Werd er een alternatief gevonden? Het vinden van een relaxatiegericht alternatief voor het zelfverwondend gedrag verliep meestal makkelijk maar het toepassen in het dagdagelijkse leven was een moeilijkere opgave. Voor patiënten met zelfverwondend gedrag is het niet evident om alternatieven in plaats van dit gedrag toe te passen. Bij het zelfverwondend gedrag is de effectiviteit ervan bij de patiënt al bewezen, hij voelt zich frequent rustiger en afgereageerd na het stellen van dit gedrag. Net omdat het gedrag op het eerste zicht positieve effecten met zich meebrengt is het dan ook moeilijk om alternatieven aan te reiken. De negatieve ervaringen die met het zelfverwondend gedrag samengaan zijn bij de patiënten vaak moeilijk te benoemen. Het relaxatieprogramma heeft kunnen aangeven dat de technieken wel degelijk ontspanning teweegbrengen, maar de ontspanningsduur was moeilijk na te gaan en afhankelijk van individu tot individu. De patiënten kregen telkens maar een week om de techniek in te oefenen; vanuit hun feedback bleek deze oefenperiode voldoende te zijn om aan te geven welke technieken hen niet en wel aanspraken. Maar anderzijds bleek de oefenperiode duidelijk te kort te zijn om zich de techniek eigen en ook transfereerbaar te maken. Dit leidde ik af uit de twijfels die ze hadden bij de vraag of de techniek in moeilijke en risicovolle situaties toepasbaar was. Patiënten vonden het zeer moeilijk om uit de aangeboden technieken een keuze te maken. Uiteindelijk werd als beste techniek en als mogelijk alternatief de ademtherapie geselecteerd. De belangrijkste argumenten hiervoor waren: -rustgevend karakter; -gemakkelijk transfereerbaar naar moeilijke situaties; -richt de aandacht enkel op de ademhaling en deze is nogmaals goed voelbaar; -biedt weinig afleiding; -de uitvoering is niet zichtbaar voor de omgeving. Het laatste aspect is van groot belang, want men wil niet laten blijken aan de omgeving dat men het moeilijk heeft. De resterende technieken die geselecteerd werden zijn ook effectief, maar de ademtherapie is voornamelijk heilzaam in crisissituaties. In zo een situaties is het niet altijd mogelijk om zich af te zonderen om zichzelf tot rust te brengen. Ondanks het gebrek aan afzondering slaagt men daar via ademtherapie toch in. De overige geselecteerde technieken worden dan niet in crisissituaties toegepast, maar kunnen eerder ter preventie worden ingeschakeld om het contact met het eigen lichaam te behouden en de opkomende spanningen vroegtijdig op te merken en los te laten.

103 Sharon Braem


4 Bibliografie AOS, B. 2004. RE: Adem- en Ontspanningstherapie Stichting. AZ-SINT JAN BRUGGE. 24-04-2008. Psychiatrie psychosomatiek: Ergotherapie [Online]. Brugge. BENSON, H. S. E. M. 1993. The wellness book : the comprehensive guide to maintaining health and treating stress related illness, New York. BENSON, H. & KLIPPER, M. Z. 2000. The relaxation response, New York, Whole Care BERNSTEIN, D. A., BORKOVEC, T. D. & HAZLETT-STEVENS, H. 2000. New directions in progressive relaxation training : a guidebook for helping professionals, Westport, Conn., Praeger. BERNSTEIN, D. A., BORKOVEC, T. D. & LEVER, A. 1977. Leren ontspannen : handleiding voor de therapeutische beroepen, Nijmegen, Dekker & van der Vegt. BOCKTING, C. L. H. 2003. Cognitieve therapie bij depressie, Amsterdam, Psychiatrie AMC/De Meren. BRAND, W. 1992. Omgaan met stress, Utrecht. BRION, M. 2003. Autogenic training and neurolinguistic Psychtherapy. Britisch Autogenic Society, London BUELENS, M. & VERMEIREN, A. 2007. Beter zorgen voor jezelf, Tielt, Lannoo. CHRISTIANSEN, C., BAUM, C. M., BASS-HAUGEN, J. & LIBRARY, R. 2005. Occupational therapy performance, participation, and well-being [Online]. Thorofare, NJ: Slack. Available: http://www.R2Library.com/marc_frame.aspx?ResourceID=245. CLAES, L. & VANDEREYCKEN, W. 2007. Zelfverwonding : hoe ga je ermee om?, Tielt, Lannoo. COMPERNOLLE, T. 2009. Stress, vriend en vijand : de aanpak van stress, thuis en op het werk, Tielt; Schiedam, Lannoo ; Scriptum]. COWEN, V. S. & ADAMS, T. B. 2004. Physical and perceptual benefits of yoga asana practive: Results of a pilot study. USA.CRAEN, W. V. 2000. Relaxatie en zelfhynose in de praktijk : een praktisch oefenprogramma met zes technieken op cd, Leuven; Leusden, Acco. DA SILVA, T. L., RAVINDRAN, L. N. & RAVINDRAN, A. V. 2009. Yoga in the treatment of mood and anxiety disorders: A review. Asian Journal of Psychiatry, 2, 6-16. DE BACKER, A. D. B. 2008. Behandeling via het woord versus nonverbale technieken bij alexithymie: een literatuurstudie., Ghent University DE ROOIJ, L. 2004. Preventie, ziekteverzuim, stress en burn-out : werkstress in nonprofitorganisaties in kaart brengen en oplossen, Soest. DE VISCH, J. B. A. 1993. Inzicht in stressgevoeligheid : handleiding bij het meten van gedragsstijlveranderingen, Leuven. 104 Sharon Braem


DIXHOORN, J. J. V. 2001. Ontspanningsinstructie : principes en oefeningen, Maarssen, Elsevier gezondheidszorg. DUMAZY, S. 2010. 'Een stille plek niet ver hier vandaan' : werkboek kindermindfulness voor therapeuten, Leuven; Den Haag, Acco. ENCYCLOPEDIE, W. D. V. 2001-2010. Haptonomie [Online]. ENEMAN, M. 2007. Psychiatrische ziekteleer, Leuven, Acco. FINLAY, L., ZINKSTOK, R. & HOOGSTRATEN, C. V. 2002. Ergotherapie in de psychiatrie, Maarssen, Elsevier gezondheidszorg. FYSIOTHERAPEUTEN, P. O. I. P. V. Progressieve Relaxatie van Jacobson: een overzicht. [Online]. Eindhoven. GOLDBECK, L. & SCHMID, K. 2003. Effectiveness of autogenic relaxation training on children and adolescents with behavioral and emotional problems. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry, 42, 104654. HOLLOWAY, E. A. & WEST, R. J. 2007. Integrated breathing and relaxation training (the Papworth method) for adults with asthma in primary care: a randomised controlled trial. Thorax, 62, 1039-42. HOWEST, H. S. W. V. 2010. Wellnesscoaching: Een methodiek binnen de ergotherapie [Online]. VZW. I. R. S. K.-W. I. N. G. S. 1979-2011. Cursusoverzicht [Online]. Ieper. JACOBSON, E. 1976. You must relax, New York, McGraw-Hill. JAMART, S. 2005. Nood aan ontspanning?, Brugge. JANZING, C. & LANSEN, J. 1993. Milieutherapie : het arrangement van de klinisch-therapeutische zetting, Assen, Van Gorcum. JOPPEN, R., BRAND, W. & SCHREURS, P. 1998. Omgaan met stress, Rheynboek. KARSTEN, C. 2001. Omgaan met burnout : preventie, hulp en re-integratie, Rijswijk, Elmar. KINÉBANIAN, A. & GRANSE, M. L. 2006. Grondslagen van de ergotherapie, Maarssen, Elsevier Gezondheidszorg. KLEINSORGE, H. 1979. Ontspanning door autogene training, Amsterdam, De Driehoek. KLINIEK, S. J. 2010. Ergotherapeutisch functieprofiel. Pittem. KLINIEK, S. J. 2010. Infobrochure: Revakliniek. Pittem. LEHRER, P. M., WOOLFOLK, R. L. & SIME, W. E. 2007. Principles and practice of stress management, New York, Guilford Press. MERTENS, E. 2004. Toegepaste relaxatie van Öst. Antwerpen.

105 Sharon Braem


MEURET, A. E., WILHELM, F. H., RITZ, T. & ROTH, W. T. 2003. Breathing training for treating panic disorder. Useful intervention or impediment? Behav Modif, 27, 731-54. MISTIAEN, B. 2011. Visietekst Keuzetraject wellnesscoaching, , Kortrijk, Howest ; Opleiding Ergotherapie MOORS, S. D. 1994. Stress en werk : oorsprong en aanpak, Brussel. MOORS, S. D., RYCKEN, J. J. F., DE VISCH, J., BRAND, W., KARSTEN, C., BOCKTING, C. L. H., DE ROOIJ, L., JAMART, S., VAN CRAEN, W., COMPERNOLLE, T., KINÉBANIAN, A., VAN KAMPEN, M., CLAES, L., NIEUWENHUIZEN, M. & BENSON, H. Stress en werk : oorsprong en aanpak. NEW ENGLAND DEACONESS HOSPITAL AND HARVARD MEDICAL, S., BENSON, H., STUART, E. M. & GOLDBERG, M. 1993. The Wellness Book. ; The Comprehensive Guide to Maintaining Health and Treating Stress-Related Illness, Simon & Schuster. NICASSIO, P. & BOOTZIN, R. 2007. A comparison of progressive relaxation and autogenic training as treatments for insomnia. J Abnorm Psychol, 83, 253-60. NIEUWENHUIZEN, M., BEREND, BOUMAN, T. & PRODUCTIE 2002. Omgaan met stress, Alphen aan den Rijn, Kluwer. NORBERG, U. 2008. Hatha yoga, New York, NY, Skyhorse Pub. PAYNE, R. A. & DONAGHY, M. 2010. Payne's handbook of relaxation techniques : a practical guide for the health care professional, Edinburgh; New York, Elsevier Churchill Livingstone. PONCE, A. N., LORBER, W., PAUL, J. J., ESTERLIS, I., BARZVI, A., ALLEN, G. J. & PESCATELLO, L. S. 2008. Comparisons of Varying Dosages of Relaxation in a Corporate Setting: Effects on Stress Reduction. International Journal of Stress Management, 15, 396-407. RANKIN-BOX, D. F. 2001. Nurse's handbook of complementary therapies, London : London, Bailliare Tindall, Royal College of Nursing. REIGNIER J. 2007. Praktisch en snel yoga: Eenvoudige en ontspannende oefeningen voor lichaam en geest., Aartselaar. ROOIJ, L. D. 2004. Preventie ziekteverzuim, stress en burn-out : werkstress in non-profitorganisaties in kaart brengen en oplossen, Soest, Nelissen. RYCKEN, J. J. F. 1997. Werkdruk in zorg & welzijn : een overzicht van de maatschappelijke, organisatorische, professionele en persoonlijke aspecten van werkdruk, werkstress en burnout, Utrecht, Uitg. SWP. SCHULTZ, J.H. 1969. Autogenic Methodes. New York. STETTER, F. & KUPPER, S. 1998. Autogenes Training - Qualitative Meta-Analyse kontrollierter klinischer Studien und Beziehungen zur Naturheilkunde. Forsch Komplementarmed, 5, 211-223. STRESSLABO. 2005. Jacobson relaxatie [Online].

106 Sharon Braem


TER KUILE, M. M., SPINHOVEN, P., LINSSEN, A. C., ZITMAN, F. G., VAN DYCK, R. & ROOIJMANS, H. G. 2007. Autogenic training and cognitive self-hypnosis for the treatment of recurrent headaches in three different subject groups. Pain, 58, 331-40. VAN CRAEN, W. 2008. Relaxatie en zelfhypnose in de praktijk : een praktisch oefenprogramma met zes technieken op CD, Leuven. VANDEZANDE, N. 2010. Ademhaling. Kortrijk. VANDEZANDE, N. 2010. Wellnesscoaching. Kortrijk. VAN KAMPEN, M., VERVAEKE, M. & DELBAR, M. 2008. Stress : preventie, reductie en ontspanning : twaalf methoden, Leuven; Voorburg, Acco. VAN KAMPEN, M. V. M. 2008. Stress : preventie, reductie en ontspanning : twaalf methoden, Leuven. VANCOLLIE 2010. Yoga en ademhaling. Kortrijk. VISCH, J. D. & BÖHRER, A. 1993. Inzicht in stressgevoeligheid : handleiding bij het meten van gedragsstijlveranderingen, Leuven; Amersfoort, Acco. VZW, V. E. V. 2001-2011. Wat is ergotherapie? [Online]. Eecklo. WYLIN, H. 2010. RK-senario rond ZVG. Pittem. WYLIN, H. 2010. Zelfverwondend gedrag:zelfverantwoordelijkheid, herstel versus genezen. Pittem. ZELFVERWONDING.NET. 2003-2009. intro [Online].

107 Sharon Braem


5 Bijlagen 5.1 Token-economy 5.2 Opbouw van relaxatietechnieken 5.3 Werkbundel voor de patiënt

108 Sharon Braem


5.1 Token-economy

5.2 Opbouw van relaxatietechnieken50

50

VANDEZANDE, N. 2010. Ademhaling. Kortrijk.

5.3 Werkbundel voor de patiënt Sessie 1: Vragenlijst omtrent automutilatie en de relevantie voor relaxatietechnieken. “Ik zou je graag enkele vragen stellen omtrent je zelfverwondend gedrag, deze vragen zijn gericht op mijn eindwerk. Daarom blijft ook alles wat er gezegd wordt, tussen ons. Als therapeut heb ik ook mijn beroepsgeheim. Hopelijk kan dit je overtuigen om open te zijn tegen mij en eerlijke antwoorden te geven. De vragen die ik stel zijn er om meer inzicht te krijgen in je gevoelens die met zelfverwonding gepaard gaan. De bedoeling is om meer te weten te komen over de gevoelens die voorafgaand, tijdens en na de zelfverwonding plaats vinden. Ook de betekenis die ZV heeft voor jou speelt hierbij een rol. Vanuit ons gesprek wil ik je helpen zoeken naar alternatieven om met je gevoelens te leren omgaan en zo je zelfverwondend gedrag te verminderen.” 

Heb je zelf al eens de neiging gehad om jezelf te verwonden? o Ja  Heb je daadwerkelijk al stappen ondernomen? o Ja  Hoelang is het geleden dat je jezelf hebt verwond?  Zijn er zaken die zich herhalen in jouw zelfverwondend gedrag? -Uur? -Frequentie in (dag, week, maand ) -Welke lichaamsdelen? -Plaats? -Bijzijn van iemand? ( persoon of algemeen )



Vul zelf eens een scorelijst in, deze lijst bevat verschillende gevoelens. Kun je aan bepaalde gevoelens die jij ook ervaart een score koppelen die overeenstemt met neiging tot automutileren?  Welke gevoelens zetten je niet aan tot zelfverwondend gedrag?  Welke gevoelens zijn aanwezig VÓÓR je jezelf gaat verwonden?  Bij welke gevoelens heb je jezelf niet meer onder controle en leiden deze tot zelfverwonding?Kun je hierbij ook de situatie beschrijven?( in groep, bijzijn van mannen,…) o Gebeurtenis, gedachte, gevoel, gedrag(4 G’s) Bv. Een grapje wordt persoonlijk opgenomen, er wordt terug gedacht aan het pestgedrag op het werk,gevoel van minderwaardigheid, zelfverwondend gedrag.  Kun je me vertellen welke gevoelens er optreden nadat je jezelf hebt verwond?



Wat probeer je te bereiken met zelfverwonding? -Als reactie op de omgeving en het krijgen van aandacht; -om te overleven; -als manier om te communiceren(emoties uiten, zonder woorden laten; zien dat de persoon zich niet goed voelt) -om zichzelf te straffen en pijn te voelen (ontladen); -omdat men op deze manier controle heeft over zichzelf; -omdat men geen andere manier kent.



Kan volgens jou het verbieden van zelfverwonding een oplossing zijn? Of moet je hiervoor zelf het initiatief nemen? -Ja/Nee



Wat is volgens jou het eerste werkpunt van de therapeut om jouw zelfverwondend gedrag te kunnen verminderen of te stoppen? -veiligheid bieden; -de patiënt leert anders omgaan met eigen emoties; -de patiënt leert anders omgaan met anderen; -de patiënt werkt aan eigen zelfvertrouwen; -de therapeut moet het zelfverwondend gedrag negeren;



Wanneer je geconfronteerd wordt met moeilijke situaties die aanleiding kunnen geven tot zelfverwonding. Wat doe je dan ? o Afzonderen (Muziek beluisteren, mezelf opsluiten)  Waarom? -Brengt dit rust ? -… o Praten met iemand? Wie? (vriend buiten/binnen instelling, familie, onbekende, hulpverlener) -Waarom deze persoon ? -Zijn er verwachtingen naar de persoon toe? -Hulp vragen -Materiaal wegnemen -Aanwezig zijn -Wat wil je zeker niet dat die persoon doet? -Wie zeker niet ? -Waarom deze persoon niet?



Heb je specifiek materiaal om jezelf te verwonden?



Gebruik je middelen voor je jezelf verwondt, om de pijn te verzachten of niet te voelen? o Ja  Alcohol, medicatie

   

Heb je al een alternatief om zelfverwonding te voorkomen en om emoties te ventileren? Biedt isolatie voor jou een oplossing ? Wat betekent voor jou ontspanning, uitblazen, tot rust komen zonder automutileren te benoemen? Hoe ga jij om met aanrakingen van een ander? o Van een therapeut; o van een man/vrouw. Wil je zelf stappen ondernemen om zelfverwonding te verminderen/stoppen?

  Therapievormen 

Beoefen je sport? o Nee  Wat houdt er je tegen om te sporten?  Geen zin.  Geen tijd. -Welke sport zou je beoefenen indien je wel tijd zou hebben? -Ik heb nog geen passende sport gevonden.  Doe je iets van lichaamsbeweging? -Wandelen, lopen, … -Welk gevoel brengt dit met zich mee? o   

Ja Welke sport(en) beoefen je? Waarom deze sport? Welk gevoel krijg je na het sporten?

Scorelijst met gevoelens: In te vullen gevoelens

Score (10)

Automutilerend gedrag

(9) (8) (7) (6) (5) (4) (3) (2) (1)

veilig kalm ontspannen opgelucht verlangend vervuld voldaan tevreden warm uitgelaten op mijn gemak levendig energiek gelukkig gestimuleerd hersteld vijandig trots verward verschrikt boos bedroefd onzeker verloren

Geen neiging tot automutileren

nerveus geprikkeld waakzaam ontmoedigd zeker angstig in paniek op mijn hoede versteend haatdragend afstandelijk rusteloos kwetsbaar razend gekwetst hopeloos verdrietig teleurgesteld geïrriteerd ontevreden eenzaam verslagen vermoeid versterkt

Maak nota’s over de oefeningen die je deed in de loop van de week. Datum

Welke sport heb je beoefend?

Sessie 1 (Doe iedere dag iets van sport)

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Geoefende tijd

Gevoelsscore voor en na

Sessie 2: Ademtherapie: 10 tellen ademhaling -Deze oefening legt de nadruk op het bewust richten van je aandacht naar je ademhaling. Je zal zien dat dit niet zo gemakkelijk is; -wanneer je jouw aandacht op één iets richt, komen er regelmatig gedachten in je op. Deze gedachten mogen aanwezig zijn, maar het is belangrijk dat je jouw aandacht daarna terug kan gaan richten op de oefening waarmee je bezig was; -deze oefening vraagt wel concentratie, maar hierdoor ontstaat er ook rust in het hoofd. Deze rust zorgt ervoor dat je makkelijker ontspannen geraakt.

Zit rechtop en ontspannen. Als je opmerkt dat er lichaamsdelen gespannen zijn, probeer dan je houding aan te passen waardoor je goed en comfortabel zit. Nu gaan we eens goed diep in- en uitademen. Probeer telkens met volle aandacht de volledige duur van je ademhaling te volgen. Je kunt voelen hoe de buitenlucht via je neus naar binnen stroomt en dat je buik en je borst wat ruimer worden. Je kan ook opmerken dat er een kleine pauze is vooraleer de uitademing terug begint. De uitademing herken je doordat je buik en je borst terug gaan dalen, waardoor je lichaam ontspannen wordt. Hier is er ook terug een kleine pauze vooraleer je inademing terug plaats vindt. Probeer je ademhaling vooral niet te regelen. Merk gewoon op hoe je ademhaling verloopt en wanneer deze rustiger wordt zal je ook kunnen opmerken dat je lichaam zich daarop afstemt. Om de ademhaling wat makkelijker te laten verlopen is het goed dat je jouw aandacht laat rusten op de plaats waar je je ademhaling het beste voelt. Bij de meeste mensen is dit ter hoogte van de buik. Omdat je daar daadwerkelijk voelt hoe je buik een opwaartse en neerwaartse beweging maakt. Indien je dit wenst mag je je handen op je buik leggen zodat je ademhaling gedurende de sessie goed op te volgen is. Blijf rustig doorademen en zeg in gedachten: inademen, uitademen… ofwel tel je: één in- en uitademen, twee in- en uitademen... Door de ademhaling in gedachten mee te volgen, kan het makkelijker zijn om je aandacht op je ademhaling te blijven richten. Het is vrij normaal dat er gedachten opkomen, maar het is belangrijk dat je deze gedachten opmerkt en daarna ook terug kan loslaten. Daarna ga je gewoon terug naar je ademhaling. Wanneer je de tel verloren bent, begin je gewoon terug opnieuw. Hier is helemaal niets mis mee. Misschien merk je ook op dat je al heel wat rustiger geworden bent of misschien zit je net te denken of je het goed doet? Of wat duurt dit lang? Met deze gedachten hoef je helemaal niets te doen, laat deze terug los en probeer rustig te blijven, waarbij je jouw aandacht simpelweg terug richt op je ademhaling. Probeer met je aandacht los te komen van je ademhaling en kom terug tot het hier en nu. Beweeg langzaam je tenen, je vingers, je schouders en nek. Wanneer je er klaar voor bent, open ook je ogen.

Datum

Geoefende tijd


Sessie 2 (10 tellen ademhaling oefenen zonder gedachten af te leiden)

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Sessie 3: Progressieve relaxatie: simply-seven van ‘Jacobson’ -Ga ontspannen op een bed of op een matje liggen; -zorg ervoor dat je niet gestoord kan worden en neem je tijd voor het voelen van spanning of ontspanning in de spieren; -een rustige achtergrondmuziek kan ervoor zorgen dat je makkelijk tot rust komt. Ga ontspannen liggen op de mat en probeer een comfortabele houding aan te nemen. Probeer jezelf uit te nodigen om je ogen te sluiten en hierbij met je aandacht naar je buik te gaan. We proberen opnieuw een buikademhaling aan te nemen. Deze buikademhaling is opmerkbaar omdat onze buik uitzet bij een inademing en terug plat wordt bij een uitademing. Probeer via je ademhaling rustig en ontspannen te worden. Wanneer er gedachten opkomen laat je deze toe, merk je deze op en probeer je deze daarna terug los te laten. We nodigen onszelf uit om met onze aandacht naar het eigen lichaam te gaan; dit voornamelijk naar onze voeten.

1 2 1) De spieren aan de voorkant van de benen. Strek stevig je knieën, terwijl je de punten van je voeten naar je toe buigt. Blijf even aanspannen en laat daarna je spieren snel terug los. Laat de rustfase even duren en span daarna terug aan.

2) De spieren aan de achterzijde van de benen. Duw met licht gebogen knieën beide hielen in de ondergrond, dit terwijl je jouw voeten vooruit strekt. Blijf even aanspannen en laat daarna terug snel los. Word de ontspanning gewaar en span daarna terug op.

4

3 3) De spieren aan de buigzijde van de armen. Buig beide armen en maak met beide handen vuisten. Houd deze gespannen houding even aan en laat daarna terug snel los. Merk de ontspanning op en span terug aan.

4) De spieren aan de sterkzijde van de armen. Houd beide armen naast het lichaam en hef deze lichtjes van de grond, dit terwijl je jouw vingers gaat spannen. Houd deze toestand even aan en laat terug los. Merk de ontspanning op en span terug op.

6

5 5) De spieren aan de voorzijde van de romp. Druk je achterhoofd in de ondergrond, hierbij duw je de romp naar omhoog. Houd deze toestand even aan en laat terug los. Merk de ontspanning op en span terug op

6) De spieren aan de rugzijde van de romp. Hef je hoofd en schouders op en kijk naar je tenen. Steun niet op de onderarmen! Houd deze toestand even aan en laat terug los. Merk de ontspanning op en span terug op.

7 7) De spieren van het aangezicht. Knijp de spieren van het aangezicht samen. Lippen stevig op elkaar, kaken gespannen, ogen dicht knijpen en voorhoofd gefronst. Houd deze spanning even aan en laat daarna alle spieren snel los. Voel de ontspanning en span daarna opnieuw op. 51

Figuur 6: Simply-seven

We hebben bepaalde delen van ons lichaam overlopen waarbij we het gevoel van spanning en ontspanning ervaren hebben. Probeer nogmaals voor jezelf in alle rust je lichaam te screenen en te herinneren hoe je de spanningsverschillen ervaren hebt. Wanneer je er klaar voor bent, mag je jezelf opnieuw uitnodigen om fris terug te komen naar het hier en nu. Beweeg hiervoor langzaam je voeten, benen, vingers, armen en open langzaam je ogen.

51


Datum

Heb je de simply-seven uitgevoerd of een korte versie? Welke?

Geoefende tijd


Sessie 3 (Voer elke dag één maal de simply-seven uit. Indien dit niet mogelijk is probeer je dan op bepaalde momenten bewust te zijn van je eigen lichaamsspanning en probeer deze spanning te verminderen. Vb. Als je in de zetel zit, zit niet met gevuiste handen (spanning )maar laat ze los hangen.)

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Sessie 4: Yoga52 -Yoga bestaat uit een reeks oefeningen die lichamelijk uitgevoerd worden; -de yogaoefeningen gaan voornamelijk het lichaam gaan stretchen, wat aangenaam is voor lichaamsdelen die gespannen zijn; -de oefeningen voer je uit, voor zover je zelf kan. -de oefeningen gebeuren rustig, waardoor je zelf en je lichaam rustig worden. Ga liggen en sluit zachtjes je ogen. Adem langzaam in door je neus en concentreer jezelf op je ademhaling. Wees ervan bewust dat je longen en ribbenkast uitzetten en je wervelkolom verlengt. Je zult ook je buik voelen naar omhoog gaan. Adem uit door je neus en je buik zal terug dalen. Laat je gedachten los en blijf je concentreren op je ademhaling. Het verbetert de bloedsomloop naar alle organen; het ontspant de spieren en verlicht stress. Ga met je voeten op heupbreedte uit elkaar staan. Strek je armen voor je uit en strengel je vingers in elkaar, met je handpalmen van je weg. Adem in en strek je armen tot boven het hoofd. Vergeet niet door te ademen en voel de rekking. Adem dan nogmaals diep en tijdens de uitademing laat je je armen langzaam naast het lichaam glijden Het verbetert de bloedsomloop naar alle organen; verstevigt de armen; strekt de buik en verbetert je houding. Ga met je voeten op heupbreedte staan en draai je hielen lichtjes naar buiten toe. We ademen in en tijdens de uitademing gaan we langzaam naar beneden met onze armen en hoofd. Probeer alle spieren van de schouders en het gelaat los te laten. Je kunt ook lichtjes door de knieën buigen. Vergeet niet door te ademen. Adem nogmaals diep in en uit en ga langzaam wervel per wervel terug omhoog. Het stimuleert de lever, nieren en darmen; helpt stress, vermoeidheid te verlichten en rekt alle achterbeenspieren.

52

REIGNIER J. 2007. Praktisch en snel yoga: Eenvoudige en ontspannende oefeningen voor lichaam en geest., Aartselaar.

Ga op je rug liggen en buig je benen, zodat je knieën naar het plafond wijzen. Schuif je voeten zo dicht mogelijk bij je achterwerk, spreid je armen naast het lichaam en hou je hoofd recht vóór je en trek je kin lichtjes in. Adem in en tijdens het uitademen laat je je knieën langzaam zijwaarts dalen. Let erop dat je onderrug op de ondergrond blijft. Vergeet niet door te ademen. Adem nogmaals diep in en tijdens het uitademen breng je je knieën terug naar elkaar. Het verbetert de bloedsomloop; rekt de dijen; opent de borstkas en schouders en verlicht astma en menstruatiepijnen. Ga op je rug liggen en buig je benen, zodat je knieën naar het plafond wijzen. Spreid je armen op schouderhoogte met de handpalmen naar boven. Je hoofd ligt in het midden, met je kin ingetrokken. Adem diep in en laat je knieën naar links zakken, terwijl je hoofd naar rechts draait. Vergeet niet door te ademen. Herhaal aan de andere kant. Adem nogmaals diep in en draai je hoofd en benen terug naar het midden tijdens het uitademen. Het stimuleert lever, nieren en darmen; helpt bij astma; rekt de dijen; maakt spanning los en opent de schouders en borstkas. Ga op je rug liggen met je knieën gebogen en je voeten op heupbreedte uit elkaar. Je hielen lichtjes naar buiten gedraaid. Leg je armen naast het lichaam, met handpalmen naar beneden. Houd je hoofd in het midden met je kin ingetrokken. Adem in en haal je bips van de grond. Vergeet niet door te ademen. Adem nogmaals diep in en laat je bips terug zakken tijdens het uitademen. Het stimuleert de schildklier; vergroot de longen; rekt nek en dijen; versterkt onderrug en buikspieren; helpt bij rugpijn en astma.

Ga op handen en knieën zitten, zet je handen op één lijn met je schouders en zet je knieën op heuphoogte. Adem diep in en tijdens de uitademing schuif je je armen naar voor en laat je je borstkas en schouders zakken tot op de grond. Let op dat je heupen op één lijn blijven met je knieën. Vergeet niet door te ademen. Adem nogmaals diep in en tijdens het uitademen neem je terug de voorgaande houding aan. Het stimuleert lever, nieren en darmen; helpt bij lage rugpijn; verstevigt de armen. Ga op je buik liggen met je voorhoofd naar beneden, je benen gesloten en handen ter hoogte van de schouders. Adem diep in en tijdens het uitademen hef je langzaam je voorhoofd, kin, nek, schouders en borstkas omhoog, terwijl je armen je omhoog drukken. Vergeet niet door te ademen. Adem nogmaals diep in en laat uw borstkas, schouders en hoofd terug zakken. Het verbetert de bloedsomloop naar alle organen; verstevigt armen en buik; vergroot de longen; helpt bij astma en menstruatie. Ga op je rug liggen met je armen en benen wijd uit elkaar. Houd je hoofd in het midden met je kin lichtjes ingetrokken. Ga even met je aandacht naar je ademhaling. Hierna visualiseer je je eigen lichaam. Ga na waar je spanningen voelt door je lichaam te overlopen, beginnend bij je voeten. Bij ieder lichaamsdeel zeg je voor jezelf ‘ mijn voeten zijn ontspannen’. Herhaal dit voor ieder lichaamsdeel ‘ mijn knieën zijn ontspannen’,…

Datum

Welke plaats bracht voor jou rust?

Geoefende tijd


Sessie 4 (Voer enkele oefeningen uit de yogasessie uit, richt hierbij je aandacht naar je ademhaling en naar eigen lichamelijke spanningen die je gedurende het oefenen kan opmerken.)

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Sessie 5: Autogene training van ‘Schultz’ -Binnen de autogene training wordt je aandacht gericht op het gehele lichaam; -aan de hand van suggesties wordt er geprobeerd sensaties op te wekken zoals: warmte, hartslag, zwaarte,…; -deze sensaties dienen om lichamelijke gevoelens beter te leren verwoorden; -je hoeft helemaal geen moeite te doen om deze sensaties te gaan voelen, maar probeer zonder veel moeite je lichaam te observeren. Hoe minder moeite je doet, hoe makkelijker het wordt om de sensaties op te merken. Ga gemakkelijk liggen, benen naast elkaar, armen losjes naast het lichaam en sluit je ogen. Adem een paar keer bewust diep in en uit. Hou daarbij je aandacht bij je ademhaling en ga eens na waar je het beste de inademing kunt voelen en waar het beste de uitademing voelbaar is. Ga ook eens na wat het verschil is in de kwaliteit tussen de in- en uitademing. Stel je voor; wanneer je inademt dat je de ontspanning mee zuigt en wanneer je uitademt blaas je alle stress, spanning en ongemak uit. Tijdens de techniek is het belangrijk dat je niet wacht op de sensaties, merk gewoon op wat je op dat moment in dat lichaamsdeel kunt voelen. Het is de bedoeling dat je niet wacht op het resultaat om ontspannen te zijn. Het is net dit verlangen dat ervoor zorgt dat de ontspanning moeilijker voelbaar is. Ook als er gedachten optreden is dit helemaal niet verkeerd. Merk deze gedachte dan op en laat ze ook terug gaan. We stellen ons innerlijk voor ‘rustig, heel rustig’. Blijf deze formule herhalen tot je werkelijk opmerkt dat je geest en lichaam rustiger worden. Het is normaal dat je de gedachtestroom niet van de ene seconde op de andere kan gaan stopzetten. Probeer gewoon met je gedachten bij de formule te blijven. Nu gaan we een stapje verder, we stellen ons innerlijk voor dat onze armen ‘zwaar, heel zwaar’ worden. Herhaal deze formule nog enkele keren in uw gedachten. We stellen ons innerlijk voor dat onze benen ‘zwaar, heel zwaar’ worden. Herhaal ook deze formule enkele keren in uw gedachten. Misschien heb je het gevoel dat je geen lichamelijke sensaties opmerkt. Dit is heel normaal, want ons lichaam is het niet gewoon om deze fijne prikkels op te merken. Blijf gewoon rustig en met je aandacht gericht op je lichaam. We stellen ons innerlijk voor ‘armen warm, stromend warm’. Herhaal deze formule nog enkele keren in je gedachten. Dat je armen warm worden is vrij normaal; door de verbeterde doorbloeding kunnen je spieren en bloedvaten beter ontspannen. We stellen ons innerlijk voor ‘ benen warm, stromend warm’. Het kan zijn dat het gevoel van de warmte minder sterk op te merken is in vergelijking met de armen. Dit komt omdat onze voeten verder verwijderd zijn van ons hart en ook minder gevoelig zijn. Het kan zijn dat de warmte over het ganse lichaam opmerkbaar is. Maar je hier geen zorgen om, dit komt later nog aanbod. Herhaal nogmaals voor jezelf ‘ik ben rustig, heel rustig’.

Nu gaan we over naar onze ademhaling, hierbij gaan we gewoon onze ademhaling opmerken. Gaat de ademhaling rustig? Hoe ervaar je je ademhaling die komt en gaat? We stellen ons innerlijk voor ‘ het ademt rustig, heel rustig’. Herhaal deze formule nog enkele keren voor jezelf. Hierbij is het niet de bedoeling je ademhaling te corrigeren; doordat je lichaam rustig wordt,wordt je ademhaling dit ook. Het kan zijn dat je anders ademt dan dat je zelf had verwacht. Ook hier blijf je ‘rustig, heel rustig’. We gaan met onze aandacht over naar ons hart en we merken onze hartslag op. We stellen ons innerlijk voor ‘ hart rustig, heel rustig’. Wanneer deze formule je angstig maakt, omdat je hartslag te confronterend of moeilijk voelbaar is, ga dan gewoon terug naar je ademhaling en laat de formule van het hart achterwege. Anders herhaal je de formule nog enkele keren voor jezelf. Daarnet hebben we de warmte ter hoogte van onze armen en benen al opgemerkt. Nu gaan we over naar het ganse lichaam ‘lichaam warm, stromend warm’. Ook deze formule wordt enkele keren herhaald in onze gedachten. Probeer hier jezelf niet te forceren om de warmte te voelen. Ook in deze situatie probeer je ‘rustig, heel rustig’ te blijven. We hebben nu verschillende sensaties overlopen en dit op verschillende plaatsen van het lichaam. Als laatste richten we onze aandacht naar het voorhoofd. Om goed te kunnen nadenken is het van belang dat ons voorhoofd koel blijft. Hiervoor halen we de formule ‘voorhoofd koel, aangenaam koel’ naar boven. Herhaal deze formule nog enkele keren voor jezelf. De sessie is afgelopen en hierbij nodig ik je uit om je vingers en je armen goed te buigen en te strekken. Ook de voeten brengen we in beweging en we ademen nogmaals diep in en uit. We rechten ons lichaam en blijven nog even zitten tot we voldoende in het hier en nu zijn. We staan recht.

Datum

Geoefende tijd


Sessie 5 (Wanneer je spanning voelt opkomen, spreek voor jezelf de autogene formule, ’Ik voel me rustig’, in, dit enkele malen tot je jezelf werkelijk rustiger voelt worden.)

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Sessie 6: Bodyscan -De bodyscan zorgt ervoor dat je uw aandacht stapsgewijs per lichaamsdeel met gerichte aandacht observeert; -de observaties zijn voornamelijk gericht naar de lichamelijke sensaties die misschien opmerkbaar zijn; -deze observaties kunnen uw lichaamsbewustzijn vergroten, waardoor het makkelijker kan worden om eigen lichamelijke gewaarwordingen te benoemen.

Ga rustig op de mat liggen en probeer een comfortabele houding aan te nemen. Wanneer je een aangename houding gevonden hebt, probeer je jezelf uit te nodigen om uw ogen te sluiten. We proberen onze aandacht naar onze buik te richten en hierbij een buikademhaling uit te voeren. Leg je handen op je buik en voel hoe je buikademhaling verloopt. Je hoeft je ademhalingssnelheid helemaal niet aan te passen, maar observeer deze gewoon. Wanneer er gedachten opkomen is dit helemaal niet verkeerd; merk deze gewoon op en laat deze terug wegvloeien. Neem daar telkens je tijd voor. Misschien voel je jezelf al wat meer ontspannen en rustiger worden. Nodig jezelf uit om je aandacht op je voeten te richten. Misschien voel je tinteling, een slapend gevoel, warmte of koude. Probeer deze sensaties gewoon op te merken, geen enkele sensatie is verkeerd. We ademen diep in… en uit… en we gaan over naar onze onderbenen. Opnieuw proberen we de verschillende sensaties op te merken of misschien merk je wel helemaal niets op. Wanneer er opnieuw gedachten opkomen merk je deze gewoon op en laat je deze daarna terug los. We ademen diep in… en uit… en we gaan over naar onze knieën. Misschien voel je warmte, koude, pijn,… Probeer dit gewoon op te merken zonder een oordeel te vormen. Misschien voel je zelf sensaties die ik nog niet benoemd heb, dit is niet verkeerd. We ademen diep in… en uit… en we gaan over naar onze bovenbenen. Voel de bovenbenen rusten op de mat, misschien voel je druk, misschien voel je wel hoe je kledij aansluit rond je lichaam. Merk dit opnieuw gewoon op. We ademen diep in… en uit… en we gaan over naar ons bekken en zitvlak. Je voelt waarschijnlijk goed hoe je achterwerk rust op de mat. Wanneer je opmerkt dat je niet in een gemakkelijke positie ligt, pas deze dan aan. We ademen diep in… en uit… en we gaan over naar de rug. De rug is vaak een plaats waar zich frequent spanning bevindt. We overlopen onze wervelkolom één per één, wervel per wervel. Zo stijgen we stapsgewijs op naar boven. Voel het sensatieverschil tussen de onderrug en bovenrug. Misschien voel je ook dat er een uitholling is ter hoogte van uw onderrug, omdat deze niet helemaal rust op de ondergrond. We stijgen ondertussen verder op naar onze schouders. De schouders kunnen heel zwaar of net heel licht wegen. Er kan opnieuw warmte of koude opmerkbaar zijn, merk dit opnieuw oordeelloos op.

We ademen diep in… en uit… en we dalen opnieuw neer naar onze armen. Voel hoe je armen rusten op de mat. Misschien voel je wel sensatieverschil tussen je boven- en onderarm. Merk dit op en wanneer je er klaar voor bent dalen we opnieuw wat verder naar onze vingers. Observeer hoe je vingers ten opzichte van elkaar liggen. Er is misschien tinteling, warmte op te merken, observeer dit gewoon. We ademen diep in… en uit… en we stijgen opnieuw op via onze bovenarmen, onze hals, het achterhoofd zo naar het gelaat. We observeren onze ogen, misschien heb je moeite om je ogen gesloten te houden of ze voelen zwaar aan. Observeer dit gewoon. We dalen neer naar onze neus. Je kan misschien waarnemen hoe de koude lucht je neus binnen stroomt via een inademing en hoe de warme lucht je neus via een uitademing verlaat. Merk dit gewoon op. Ga nogmaals met je aandacht naar je volledige gelaat en neem gewoon waar. We ademen diep in… en uit… en we gaan over naar onze borst, buik en onderbuik. Merk op hoe je borst en buik uitzetten bij de inademing en hoe deze terug plat worden bij een uitademing. Misschien voelen er bepaalde plaatsen zeer warm aan, observeer dit gewoon. We proberen onze aandacht opnieuw te richten naar onze buikademhaling. Wanneer je er klaar voor bent nodig ik jou uit om terug te komen tot het hier en nu. Neem hiervoor je tijd en beweeg langzaam je voeten, benen, vingers, armen en open langzaam je ogen.

Datum

Geoefende tijd


Sessie 6 (Lig op bed en observeer je lichaam en probeer je ademhaling rustig te laten verlopen. Vul daarna de bodyscan in.)

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Bodyscan Kruis aan waar je spanning of pijn voelt. Indien mogelijk benoem ook het gevoel.

53

Figuur 7: Notitieblad voor bodyscan

53


Sessie 7: De veilige plek -Aan de hand van een verhaal, begeleid ik jou naar een plek waar het heel veilig is; -de veilige plek wordt in gedachten voorgesteld, zodat je verbeelding de vrije loop kan gaan; -de plek biedt vooral rust, ontspanning en veiligheid.

Leg je op de mat en neem een gemakkelijke houding aan. Check nog eens of alle lichaamsdelen goed liggen, zo niet, zoek een goede houding. Ik wil je uitnodigen om samen met mij naar een ontspannen toestand te gaan, waar alles mag en kan. Je hoeft er geen oordeel over te vormen. Indien je je ogen wilt sluiten laat je dit toe en indien je liever de ogen openhoudt is dit ook oké . Laat je lichaam volledig los en laat het zwaar worden, alleen de ademhaling word je nog gewaar. Ik nodig je uit om samen met mij eens diep in– en uit te ademen. Inademen staat voor het toelaten, je openstellen voor wat komt, het nieuwe,je borstkas en buik zetten uit. Het uitademen daarentegen is loslaten van je gespannenheid,stress, je borst en buik dalen terug. Leg je handen op je buik en voel je ademhaling. Word bewust van wat anders onbewust gebeurt. Is je ademhaling snel, traag, in schokjes? Voel gewoon hoe je buik op en neer beweegt. Adem nu rustig en voel hoe je ademhaling vanzelf verloopt, zonder al teveel moeite. Ik nodig je uit om je gehele lichaam te overlopen en te voelen . Wanneer er gedachten opkomen, bekijk deze(vanwaar herken je ze, zijn ze van vroeger, is het gekoppeld aan een positieve ervaring in je leven?) en laat ze schemerig worden tot je ze niet meer herkent laat je ze los net als losse foto’s die laat je laat glijden door je handen. Terwijl je rustig doorademt en luistert naar de geluiden die je op de achtergrond hoort, zoals de muziek, mijn stem, zelfs de stilte,je eigen ademhaling. Neem deze waar en laat ze terug los. Laat alles los wat voor jou op dit moment overbodig is en geniet ervan, geniet van de ontspanning, laat je volledig wegdrijven, kom los van de dagelijkse sleur. Ik nodig je uit om nu samen met mij aan de oefening te beginnen. Maak je geen zorgen over wat er komen zal, luister gewoon en neem waar. Ook al heb je moeite om aandachtig te blijven, forceer dit niet, luister naar je lichaam. Stel je voor Nr. 9 en laat het wegschuiven naar je rechterkant , nr. 8 laat het wegschuiven,nr. 7 laat het wegschuiven, Nr. 6 laat het wegschuiven, nr. 5 laat het wegschuiven, nr. 4 laat het wegschuiven, Nr. 3 laat het wegschuiven, Nr. 2 laat het wegschuiven, Nr. 1 laat het wegschuiven, Nr. 0: blijf stil staan bij dit nummer en maak van de O(nul) een gat waarvan het deurtje nog dicht is. Maak dit deurtje open. Steek maar al eens je hoofd door de opening en bekijk maar eens wat er aan de andere kant van het deurtje te zien is. Je hoeft niet bang te zijn, alles is er veilig. Je ziet er een mooi wit strand, het zonnetje schijnt er, de lucht is er hemelsblauw.

De vogels hoor je fluiten in de verte en de zee is er rustig, maar toch hoor je ze. Ook de bladeren van de palmbomen hoor je door de wind die in briesjes door waait. Kijk nog maar eens goed door het deurtje en als je er klaar voor bent, nodig ik je uit om er voorzichtig door te kruipen. Doe maar,je 1ste been … en het 2de been. Hoe voelt het? Kruip nu maar volledig door het deurtje. Voel de zandkorrels tussen je tenen en knijp de tenen maar eens goed in het zand, zodat je het zand goed kunt voelen. Wandel nu maar rustig over het strand en voel hoe de zachte wind door je haren waait. Hoe de wind je gezicht streelt en hoe je kleren over je lichaam wapperen. Als je dat wenst mag je ook met je voeten in het water wandelen. Als je dit niet wilt wandel je gewoon rustig verder op het strand. Iets verder zie je een bankje staan. Wandel er maar naar toe. U mag zitten op de bank. Misschien lig je er wel liever op, doe maar. Voel hoe de zonnestralen over je gezicht stralen en je krijgt het er lekker warm van. Adem er nog eens goed diep in en uit en voel hoe deze zuivere lucht door je longen stroomt .Geniet maar en luister naar de vogels, naar de zee, naar de wind. Voel de wind, misschien is de wind nu wel helemaal anders of daarnet toen je aan het wandelen was. Is ze frisser of voel je ze zelf bijna niet? Misschien is de zee veel rustiger of juist niet? Recht je maar terug op en bekijk het uitzicht nog maar eens goed. De zee , is ze helderblauw of donker? Is ze in eb of in vloed? Bekijk het. Het zand, is het een fijne korrel, zijn er schelpen? Als je alles goed hebt bekeken mag je terug rechtstaan en rustig terugwandelen naar het deurtje waar je door bent gekomen om naar deze mooie, rustgevende plaats te komen. Als je door het deurtje wilt kruipen kijk dan nog eens goed achter je en onthoud wat voor jou echt rustgevend was. Misschien is dit voor jou het uitzicht, het geluid, het gevoel. Misschien een combinatie van alles. Voor je door het deurtje kruipt wrijf je nog eens al het zand van je voeten. Sluit het deurtje achter je en samen tellen we terug, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Ik nodig je uit om terug komen naar je eigen lichaam. Kom fris en helder terug naar het hier en nu. Adem enkele keren diep in en uit en beweeg langzaam je voeten , benen, romp, armen, hoofd. Voel wat de behandeling met je heeft gedaan, voel je je lichter, energieker of eerder loom? Voel je warmte of krijg je een rilling? Laat alles toe en aanvaard de gevoelens die de behandeling teweeg heeft gebracht. Je hebt net een reis gemaakt en sta nu eens stil bij jezelf; wat heeft dit met mij gedaan? Kan ik het mij wel nog herinneren ? Of is alles eerder vaag? Weet ik nog wat ik er zo mooi vond en wat mij er rustig maakte? Blijf deze onthouden en in momenten van stress, denk je terug aan dit moment. Strek je nog eens goed uit en kom langzaam recht. Vertel me wat deze sessie met jou heeft gedaan, wat je voelde en of je met iets moeite had? Wandel nog eens rustig rond door het lokaal en kom terug tot jezelf.

Datum

Geoefende tijd


Sessie 7(Wanneer je een moeilijk moment voelt aankomen, probeer je je even af te zonderen en met je aandacht naar een veilige plek te gaan waar je tot rust kan komen.)

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Commentaar:

Sessie 8: Evaluatie over de verschillende technieken en het kiezen van een passende techniek. 1) Welke techniek heeft jouw voorkeur ?

2) Welk effect heeft deze techniek op jou?

3) Wat vind je goed aan deze techniek? Is dit een eigenschap die je in een andere techniek minder tegen kwam?

4) Welke techniek ligt jou het minst?

5) Wat heb je door de sessies heen geleerd over jezelf?

6) Denk je dat je de techniek nog verder zal uitvoeren, nu de sessies beëindigd zijn?

7) Stel je voor dat je in een stressituatie verkeert, zou je je verkozen techniek dan toepassen? Zo niet, wat houdt er je dan tegen?

Sessie 9 &10: Herhalen van de verkozen techniek Deze sessies dienen om de patiënt zijn/ haar verkozen techniek nog wat dieper te laten inoefenen, waardoor de techniek werkelijk kan worden toegepast in het dagelijks leven van de patiënt. De technieken worden aan de patiënt aangeleerd, zodat wanneer men in moeilijke situaties verkeert, beter met spanning kan omgaan. Het doel dat met de sessies wenst bereikt te worden is het zelfverwondend gedrag te verminderen of te vermijden.

Uitwerking van relaxerende ervaringssessies specifiek geselecteerd voor personen met zelfverwondend gedrag

Recommend Documents