Uitgegeven door de lmkersbonden van de ABTB en de LLTB, de Bond van Bijenhouders van de NCB, en de VBBN

Uitgegeven door de lmkersbonden van de ABTB en de LLTB, de Bond van Bijenhouders van de NCB, en de VBBN

OLOFON EN INHOUD

i' en 162

Maandblad voor imkers ISSN 0926-3357 Jaargang 1, nummer 6, ju ni 1992

Van de redactie

Uitgegeven door de lmkersbonden van de Aartsdiocesane Boeren- en Tuind ersbond (ABTB) en van de Limburgse Landen Tuinbouwbond (LLTB), de Bond van Bijenhouders van de Noordbrabantse Christelijke Boerenbond (NCB) en de Vereniging tot Bevordering der Bijenteelt in Nederland (VBBN)

Voor de redactie van het maandblad is het iedere

Hoofdredacteur J. Beetsma Redactie M.L. Boerjan, F.P . Bohlmeijer, A.J.M. Giessen, O.B. de Kat en J.M.F. Vleeming-van de Sande Vaste medewerkers W. Bohlmeijer-Mans, N. de Jong, H. van der Kammen, J. Mous, A. Neve, K. Zoet. Redactiesecretaris M.J .E.M. Canters Postbus 198, 6720 AD Bennekom Telefoon 08370-22422 Telefax 08370-24180 Financiele administratie Spoorlaan 350, 5038 CC Tilburg Telefoon 013-378580 Bankrelatie RABO-bank Tilburg, rekeningnummer 18.52.12.077, ten name van 'Bijen'. Bijen verschijnt 11 keer per jaar omstreeks de eerste van de maand, de juli- en augustusnummers worden gecombineerd. Proefnummer op aanvraag. Oplage 10.000 Advertentietarieven Op aanvraag bij de redactiesecretaris. Advertenties in de rubriek 'Vraag en aanbod': f 15,00 per 20 woorden, elk extra woord f 0,50 Aile in Bijen gepubliceerde meningen en inzichten blijven voor rekening van de auteurs. De redactie houdt zich het recht voor de bijdragen in te korten of te redigeren . Overname van artikelen en illustraties aileen met toestemming van de redactie en dan met bronvermelding. Kopij, opgave en betaling van advertenties moeten uiterlijk zes weken voor de maand van plaatsing aan de redactiesecretaris worden ingestuurd. Tekst bij voorkeur op een diskette insturen; liever fete's dan dia's. Vormgeving en opmaak Jelle de Gruyter, Wageningen Druk Drukkerij Modern B.V., Bennekom

Bij de voorplaat: Honing is het thema van Bijen deze maand. maandblad voor imkers juni 1992

maand weer een verrassing om te weten of er voldoende kopij wordt aangeleverd. Voor de uitgave van deze maand hebben we wat dat betreft absoluut geen reden tot klagen. Bijenhoudend Nederland gonst van de activiteiten. De rubriek 'verenigingsnieuws' zit barstensvol mededelingen en verslagen van imkeractiviteiten. Voor wat betreft de bijen-kalender heeft de redactie zelfs besloten om de mededelingen van activiteiten zoveel mogelijk in te korten. Niet de inhoud maar de hoeveelheid ingezonden mededelingen maakte het nodig om de kalender in telegramstijl te zetten. Laat u echter niet afremmen met het insturen van kopij. Een goed imker sluit niet de vliegklep als de kast vol zit, maar overweegt of hij nog een extra bak op zijn volk kan zetten. Een andere mogelijkheid is natuurlijk slingeren. In het hoofdartikel van dit maandblad gaat dhr. Kerkvliet in op de kwaliteit en samenstelling van honing. Gezien de ontwikkelingen in de bijenvolken zeker een zeer toepasselijk artikel. Ton Giessen

lnhoud Kwaliteit van honing .. ... .......... ....... J.D . Kerkvliet

163

Van Bijen houden .............................. Otto de Kat

166

Even bijpraten ....................... H. van der Kammen

167

Bijenplant in beeld .............................. Arjen Neve

168

Van imker tot imker ................................. Ko Zoet

170

Snippers ..........................Wilma Bohlmeijer-Mans

172

• VBBN ..................................................................

174

• lmkersbond ABTB .. .... . .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. ....

17 6

• Bijenhouders NCB ........................................ ......

178

• Familieberichten .. .. .... .... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .... .. ..

179

80 jaar St. Ambrosius Berlicum ......... lne Jellema

180

Gebruik honing in de oudheid ......... Th . Postmes Manuka-honing ................................ J.J. Speelziek Het Combiraam (2) ............................. Ab Kuypers Nieuwe etiketteringeisen ............... J.D. Kerkvliet De lezer schrijft .......................... .......... ................. Kalender ................. ...............................................

183 185 186 189 190 191

Cursussen & korte berichten, adressen ... .... .. .... . 193 Vraag en aanbod .. .. .. .. .. .. .... .. .. .... ... .. . .. .. .. .. .. .. .. .... . 194

HONINGKWALITEIT

Nederlanders gebruiken per jaar 440 gram honing door J.D. Kerkvliet, lnspectie Gezondheidsbescherming Keuringsdienst van Waren, Amsterdam Volgens de statistieken gebruikt de Nederlander 43 kg suiker en 440 gram honing per persoon per jaar. O ngeveer 10 %van die honing (44 gram) is van Nederlandse oorsprong , de rest w ordt ge"importeerd. Hoewel het hoofdbestanddeel van honing suiker is, leveren de ande re bestanddelen tech een extra waarde: honing is meer dan aileen maar suiker. In onderstaand ove rzicht wil ik nader ingaan op de same nstelling en de hiermee samenhangende kwaliteit van zowel N ederlandse als importhoning.

Vochtg ehalte Een belangrij k kwaliteitscriterium voor honing is het vochtgehalte. Bij een te hoog vochtgehalte kan de honing gaan gisten, waardoor het produkt niet meer te consumeren is . Honing met een vochtgehalte lager dan 17,1% gaat (mits goed bewaard) niet gisten. Een vochtgehalte tussen 17 en 19% is nog redelijk veilig, maar bij een vochtgehalte van 20% en hoger treedt na verloop van tijd altijd gisting op. Het vochtgehalte hangt samen met de verzegeling van de raten, maar is ook heel sterk afhankelijk van het klimaat zoals tabel 1 laat zien. De meting van het vochtgehalte vindt plaats met een refractometer: deze meet het droge-stof gehalte ('suiker'). Zo'n apparaat is meestal geijkt op saccharose (bietsuiker). Aangezien in honing andere suikers voorkomen moet bij het afgelezen droge stof gehalte 1,7% opgeteld worden; in formule: % vocht = 100% - (afgelezen % suiker + 1,7%).

Gisting lmporthoning afkomstig van de grotere bedrijven, wordt meestal in 200 liter vaten in Nederland ingevoerd, verwarmd en vervo lgens in potjes afgevu ld. Deze bewerking heeft behalve nadelen zoals we straks zullen zien ook een voordeel: eventueel aanwezige gisten worden gedood . Juist omdat Nederlandse hon ing zo zorgvuldig gewonnen wordt- bij slingeren en afvullen wordt niet verhit- treedt in de praktijk soms gisting op. Gegiste honing heeft een soort appe lcider geur en een schuimlaag (koo lzuurgas) aan de bovenkant. Een dergelijk produkt mag uiteraard niet verhandeld worden. Om gisting tegen te gaan moet honing vrij koel bewaard worden (onder 15°C) en wei in goed gesloten potten of vaten zodat geen vocht uit de Iucht aangetrokken kan worden . Beter is het om de honing door roeren een zalfachtige consistentie te geven. Hierdoor wordt het spontaan versuikeren, waarbij een tweelagen systeem ontstaat voorkomen. lmmers in zo'n twee-lagen systeem bevat de bovenstaande vloeibare laag meer vocht dan de onderste gekrist alliseerde. Als er gistcellen aanwezig zijn dan kunnen die zich in deze vloeibare laag goed ontwikkelen. Marcel Halmans beschrijft in Bijenteelt, maandschrift van de VBBN, van december 1989 en januari 1990 hoe zalfachtige honing gemaakt kan worden. Misschien ten overvloede hier een waarschuwing: gegiste hon ing mag niet aan de bijen gevoerd worden omdat een volgende partij honing besmet kan worden. Er is wei een methode om Figuur 1. Percentage glucose en fructose in diverse soorten.

Tabe/1. Vochtgehalte van honing van diverse gebieden .

Herkomst

jaar

1985/86 Suriname 1982/83 Nederland VS/Canada 1982/83 M .- Amerika 1982/83 1952/57 Zuid Afrika Australie 1974 (50% v.d. monsters)

gem.vochtgehalte (%) 20,3 19,1 17,9 17,9 16,8

spreiding 17,0-25,0 17,0 - 22,6 16,0- 20,3 15,6-21,7 14,4- 19,2 14,4 - 15,9 koolzaad Iinde ktaver

acacia denne

maandblad voor imkers juni 1992

163

HONINGKWALITEIT niet al te sterk gegiste honing weer geschikt te maken voor consumptie. Het potje honing van 450 gram moet dan gedurende een 1/2 uur in een waterbad van 70°C verwarmd worden, een methode die de meeste van ons niet sympathiek in de oren zal klinken. Toch blijft bij deze bewerking de honing voldoen aan de wettelijke eisen. Su ikers en kristallisatie

Hierboven is het al genoemd: de meeste honingsoor-

164

ten kristalliseren uit. Honing bevat tussen de 22 en 41% glucose (druivesuiker, dextrose) en 27 tot 47% fructose (vruchtesuiker, levulose), afhankelijk van de botanische herkomst (zie figuur 1). Hoe meer glucose aanwezig is hoe sneller een honing uitkristalliseert. Acacia en dennenhoning blijven altijd vloeibaar; ook de bladhoning die we in Nederland vaak in augustus/september oogsten blijft la ng vloeibaar. Daarentegen geeft koolzaadhoning al na enkele dagen grote kristallen van glucose, waardoor de honing slecht smeerbaar is. Ook hier is het door roeren halfzacht maken van de honing een oplossing.

Enzymen Enzymen zijn bijzondere eiwitten die een belangrijke rol spelen in de spijsverteringsprocessen . Zij breken ingewikkelde chemische stoffen af tot eenvoudige verbindingen, zodat deze stoffen in het lichaam gemakkelijk opgenomen kunnen worden. Een oudere benaming voor enzymen is fermenten . In honing komen bijvoorbeeld de enzymen diastase, invertase en glucoseoxidase voor.

produkt tot bakkershoning te degraderen. De gemiddelde diastase-index van Nederlandse honing (oogstjaren 1977 en 1978) zoals gemeten bij de Keuringsdienst van Waren te Haarlem bedroeg 34,0 met spreiding van 12,1 tot 73,6; de gemiddelde diastase-index voor importhoning (1971- 1978) uit midden-Amerika bedroeg 19,0 (spreiding 12,1- 38,2). Nu is uit gezondheidsoverwegingen dit enzym niet van zoveel belang; ons speeksel bevat ongeveer 50 x zoveel diastase. Wei vormt diastase een aanwijzing voor de aanwezigheid van andere enzymen zoals glucose-oxidase en daarom wordt de diastase-index gezien als een positief kwal iteitscriterium voor honing: hoe meer diastase, hoe beter.

Glucose-oxidase Dit enzym heeft een remmend effect op de groei van sommige ziekteverwekkende bacterien. Een nadeel is dat het veel gevoeliger is voor een warmtebehandeling: verwarming van honing gedurende 40 minuten bij 75°C doet het enzym geheel verdwijnen. Dat wil niet zeggen dat dit enzym in importhoning niet zou voorkomen. Uit onderzoek naar het glucose-oxidase gehalte van zowel importhoning als Nederlandse honing, uitgevoerd gedurende 1981 en 1982 bij de Keuringsdienst Haarlem bleek wei dat Nederlandse honingen gemiddeld een hager gehalte aan glucoseoxidase bevatten dan importhoningen . Een complica tie is echter dater honingsoorten zijn waar dit enzym van nature niet in voorkomt. De resultaten van het genoemde onderzoek staan vermeld in figuur 2.

HMF Diastase Het enzym diastase (de moderne naam is amylase) breekt zetmeel af tot maltose (moutsuiker). Vol gens het honingbesluit van de warenwet moeten minstens 8 diastase-eenheden in honing aanwezig zijn . Dit is een kwaliteitscriterium voor het aantonen van sterke verwarming van honing. Bij verwarming worden de enzymen op den duur ontleed . Is honing te langdurig en/of bij te hoge temperatuur verwarmd zodat de diastaseindex onder de 8 gedaald is dan mag het produkt geen .honing meer genoemd worden, maar moet bakkershoning of industriehoning heten. Daar is overigens wei een flinke verwarming voor nodig: bijvoorbeeld 5 dagen verwarmen van honing bij 50°C doet de diastase-index halveren. Ook 5 uur verhitten bij 70°C doet de hoeveelheid diastase met de helft afnemen. Aangezien de meeste honingoogsten wanneer ze gewonnen worden een diastase-index van 20 tot 30 bezitten is een aanzienlijke verhitting nodig om het maandblad voor imkers juni 1992

Deze letters staan voor de verbinding hydroxy-methylfurfural. In tegenstelling tot diastase, dat juist verFiguur 2. Aantal monsters in procenten van het totaal aantal onderzochte monsters met de hoeveelheid glucose-oxidase.

c::::J

Nll
gampor1110.1fde

J; '

geen

"

~~

weinig

I; gemiddeld

glucose-oxidase

h veal

HONINGKWAL I TEI T dwijnt bij verhitting wordt deze stof gevormd bij verwarming van honing. Het is een voor de mens niet giftige verbinding (komt ook in whiskey en appelstroop voor), maar honing mag niet zodanig hoog en/of langdurig verwarmd zijn dat meer dan 40 mg per kg aanwezig is . Versgeslingerde. honing bevat ca. 5 mg/kg. Om nog even bij hetzelfde verwarmingsvoorbeeld te blijven als voor diastase: 7 dagen verwarmen bij 50°C doet het HMF gehalte van versgeslingerde honing toenemen tot 40 mg/kg, terwijl na ca 6 uur verwarmen op 70°C eveneens dit gehalte bereikt wordt. HMF wordt beschouwd als een negatief kwaliteiscriterium voor honing: hoe minder HMF aanwezig is, hoe beter. Overigens neemt bij het bewaren van honing bij kamertemperatuur het HMF gehalte per maand met ongeveer 1 mg per kg honing toe.

Vitaminen en mineralen Het gehalte aan vitaminen in honing is te verwaarlozen met uitzondering van thymhoning: deze honingsoort bevat ca . 600 mg/kg vitamine C (sinaasappel: 500 mg/kg) . Het gehalte aan minerale bestanddelen zoals kalium, calcium, fosfor is sterk afhankelijk van de honingsoort en kan gebruikt worden, naast de pollenanalyse om een indruk te krijgen van de soort honing. Er zijn twee methoden om de som van de minerale bestanddelen te bepalen: honing verassen (verbranden) en de as wegen (as gehalte) of honing oplossen in water (10 g honing+ 40 ml gedestilleerd water) en van deze oplossing het geleidend vermogen voor electrische stroom meten: hoe meer mineralen hoe hoger het geleidend vermogen. Tamme kastanjehoning is zeer mineraalrijk, koolzaadhoning is daarentegen mineraalarm . Tabel 2 geeft een overzicht van het totaal mineralengehalte van honing. Ongeveer 1/ 3 dee! van de minerale bestanddelen bestaat uit kalium, 1/3 dee! bestaat uit fosfaat en de rest wordt gevormd door calcium, natrium, ijzer en spoorelementen. Overigens is honing uitstekend geschikt voor het natri-

Tabel 2. Gemiddeld asgehalte en gemiddeld geleidingsvermogen voor elektrische stroom van een aantal honingsoorten.

Soort Asgehalte honing in% Koolzaadhoning 0,04 Klaverhoning O,D9 O,D9 Oranjebloesem Lindehoning 0,31 0,40 Heidehoning Dennenhoning 0,65 Tamme kastanje 0,65

Geleidbaarheid in microsiemens/cm 130 170 170 520 650 1000 1000

umarm ('zoutarm') dieet: het gehalte aan natrium is niet hoger dan 50 mg per kg. Ook hier is weer een uitzondering op: honing van de mangrove en van de cocospalm uit Suriname bezit een tien keer hoger natriumgehalte. Deze bomen staan met hun wortels in het zeewater.

Overige bestanddelen Er zijn nog vee! meer bestanddelen van honing te neemen, maar tot slot nog een paar door bijen binnengebrachte ongewenste bestanddelen. Van tijd tot tijd komen er bij de keuringsdienst vragen van imkers als: ik heb een grasgroene (Nieuw Vennep), een feloranje (Zeeland) of een gitzwarte (Brabant) honing geoogst. Dan blijkt dat bijen ook wei eens iets anders halen dan aileen maar nectar en wei gekleurde suikerstroop voor de pisang ambon (groen). suikerstroop voor zuurtjes (oranje) of de zoete zwarte norit perskoek van de suikerfabriek (zwart). AI deze zoete produkten va l len buiten de wettelijke definitie voor honing; hoewel ze het in een collectie goed doen mogen ze geen honing genoemd worden.

Kwaliteit Smaak en kleur zijn ook belangrijke kwaliteitsaspecten, maar die blijven hier buiten beschouwing . Kijken we naar het kwaliteitsaspect verwarming en dus naar de aanwezigheid van enzymen dan komt onze eigen Nederlandse honing er beter af dan de meeste ge·lmporteerde honing. Bekijken we het kwaliteitsaspect vochtgehalte en daarmee de kans op gisting dan kan er aan onze Nederlandse honing nog we i iets verbeterd worden. Overigens kunnen we er als imkers voor zorgen dat die verbetering ook plaatsvindt.

English summary: The composition and t he quality of honey The quality of honey collected in the Netherlands and imported honey is discussed in the context of its composition . To avoid fermentation of the honey, a low percentage of water (17 -19%) is an important criterium of quality. The rate of crystallization is determined by the rates of the monosacharides glucose and fructose . The latter is dependent on the flowers visited by the bees. The effect of heating on the activity of the enzymes diastase, invertase and glucose-oxidase is discussed too. Also, some comments are made on minor elements like minerals and vitamines.

maandblad voor imkers juni 1992

165

VAN BIJEN HOUDEN

166

Trots door Otto de Kat 'Het slingeren is een karweitje, waar we nooit genoeg van krijgen. De milde regen van de honing tegen de binnenwand van de slinger is voor de imker een heerlijke muziek ', schreef R.P. Groenveld indertijd in zijn zo sympathiek geschreven 'Het grate bijenboek'. Met die tweede zin kan ik me we/ verenigen, maar met de daaraan voorafgaande heb ik tach we/ moeite. Oat achteloos neergeschreven 'karweitje' (vooral dat 'tje') en dat haast pathetische 'nooit genoeg van krijgen' klinkt, wat mij althans betreft, tamelijk overdreven. Heb ik dan een hekel aan s/ingeren? Een beetje wei, geloof ik. Als het nou nog maar beperkt bleef tot het slingeren op zich, zou het nog wei meevallen. Maar er komt nog zoveel meer bij kijken. Bij mij gaat dat ongeveer zo. Uitlaatborden plaatsen, honingbakken afnemen (mijn bijen staan ongeveer twee kilometer van mijn huis), de keukenvloer met oude kranten beleggen, de slinger halen (die in de vijfhonderd meter verderop gelegen garage bijna onbereikbaar staat opgeslagen achter de aanhanger, drie oude leunstoelen, een zwaar eiken salontafeltje, twee kapotte fietsen en enkele dozen met kampeerspullen), de slinger installeren tussen de koelkast en de (altijd in de weg zittende) keukendeur, de aanrecht en het gasfornuis ombouwen tot ontzegelruimte, weet-ik-hoeveel potjes wassen (vreselijk werk; ja, u heeft gelijk, dat had ik natuurlijk a/ vee/ eerder moeten doen .. .), ontzege/en, raten in de slinger plaatsen (a Is het enigszins kan zonder morsen, want anders plakken de kranten zo hinderlijk aan je schoenen), slingeren, raten omdraaien, slingeren, ontzegelen, voor maandblad voor imkers juni 1992

de twaalfde keer mijn handen wassen, de verstopte honingzeef verwisselen, enz., enz. 0, wat hebben wij imkers het soms moeilijk! Het ergste moet dan nog komen: a/ dat aan aile kanten klevende materiaal moet weer schoongemaakt worden. lk doe dat buiten in de tuin. Met de tuinslang. In de hoop dat ik aile Amstelveense speurbijen voor zal blijven. 's Avonds moet de schone slinger weer de garage in (achter de aanhanger, de stoelen, de fietsen en de dozen) en gee{ ik de bijen weer hun honingbakken terug (de lieverds zijn me er nog dankbaar voor ook!). 'Je doet het jezelf toch a an', merkte mijn vrouw eens op, toen ik, zoals altijd aan het eind van zo'n slingerdag, uitgeput in mijn stoel neerplofte. lnderdaad, ik doe het mezelf aan . Waarom dan? Missch ien we/, omdat er ergens heel diep in mijn imkershart tach een plekje is dat er voor zorgt dat ik, ondanks alles, maar niet genoeg kan krijgen van het slingeren. Waarmee Groenveld dus tach gelijk krijgt. En dat hij gelijk heeft, wordt na iedere honingoogst weer bewezen door de volgende plechtige ceremonie. Als aile potjes gevuld zijn en van etiketjes voorzien, stal ik ze, alvorens ze op te bergen, allemaal in lange rijen uit op de eetkamertafel. Als so/daten in 'rotten van vijf'; aile etiketjes in dezelfde richting. Het defile van het regiment kersverse voorjaarshoning wordt dan gedurende enige tijd goedkeurend afgenomen door een trotse imker en een minstens even trotse imkersvrouw. 'Wat is ie dit jaar mooi van kleur', zei ze de laatste keer. lk beaamde dat, maar kon het niettemin tach niet nalaten op te merken: 'Hoe raken we in 's hemelsnaam al die potjes kwijt?'

EVEN BIJPRATEN

Zwermverzorging door H. van der Kamm en

Een zwerm is een gedeelte van een volk met oude moer dat, voorzien van voesel voor de eerstvolgende dagen, de oorspronkelijke waning verlaat om elders een nieuwe kolonie te stichten. Deze tweedeling van het hoofdvolk zal pas plaats vinden, als in het volk min· stens een gesloten dop aanwezig is. Deze moerdop geeft de zekerheid dat binnenkort, meestal na zeven dagen, een nieuwe moer haar intrede in het volk zal doen . De imker kan aan verschiilende tekenen zien, dat het bijenvolk zich op het zwermen voorbereidt. Wanneer de bijen in het voorjaar het eerste broed gaan verzorgen, wordt in feite al een eerste, zij het ver verwijderde , grondslag voor het zwermen gelegd . Na enige tijd worden er op een dag meer bijen geboren dan er sterven. De bijen krijgen ruimtegebrek en de temperatuur in de waning loopt op. In april heeft de koningin onbevruchte eitjesafgezet in de darrenceilen. Uit deze eitjes worden na 24 dagen de eerste darren geboren. Op het ogenblik dat de eerste dar uit zijn eel tevoorschijn is gekomen treedt een nieuwe fase in het bijenvolk in. De bijen kunnen nu aan het kweken van een nieuwe koningin gaan denken. Ofschoon ze maar

Voorzwerm Grater dan 10-20.000 bijen Een oude moer

Moer bevrucht Weer direct eitjes Heeft veel oude bijen Komt af tussen 11 en 2 uur Blijft Ianger hangen Hecht aan broed Krijgt vaak weer zwerm plannen Minder gemakkelijk te verenigen

Nazwerm Kleiner dan 5-10.000 bijen Een (of meer) jonge moer(en) Moer onbevrucht Voorlopig geen eitjes Veel jonge bijen Kan tussen 8 en 5 uur afkomen Blijft korter hangen Hecht niet aan broed Meestal geen verdere zwermplannen Laat zich gemakkelijk verenigen

Bijvoeren is dus de eerste dagen niet nodig. Het is zelfs af te raden. De bijen weten geen raad met het aangeboden voer en kunnen er dan een reden in zien om de nieuwe woning weer te verlat en . De imker moet pas na vier dagen wat voer gaan aanbieden en dit aileen als hij weet dater op dat ogenblik op zijn stand niet voldoende dracht is. De bromzwerm is erg

een kon in gin nodig hebben, spelen de bijen op zeker

op broedverzorg ing ingesteld. Er zijn imkers die van

en zetten meerdere moerdoppen (zwermceilen) aan .

deze wetenschap gebruik maken door een raam met

Deze doppen worden door de koningin belegd en daarmee geeft ze het sein om over 9 dagen, wanneer

open broed uit een ander volk bij te hangen . Een

de eerste belegde dop gesloten zal zijn, af te zwer-

bromzwerm kan datzelfde seizoen nog eens te gaan zwermen . We zien dit aan het feit dat een bromzwerm

men . Wanneer de bromzwerm , ook wei brandzwerm of voorzwerm genoemd, is afgekomen, duurt het nog een week voor de eerste jonge moer geboren wordt.

al na ongeveer tien dagen darrenceilen gaat bouwen.

Omdat er meerdere doppen zijn aangezet en belegd,

Nazwermen

vormen meerdere jonge koninginnen nog een bedreiging voor de eerstgeborene . Deze laat haar aanwezig· heid blijken door te tuten . Dit geluid is voor de imker een teken dat de nazwerm niet lang op zich laat wachten. We kunnen steilen dat deze als regel 9 dagen na de brandzwerm afkomt. Slecht weer kan nog voor uit-

Nazwermen Iaten een ander gedragspatroon zien. ledere imker schept wei eens een nazwerm die zo klein is dat hij zich afvraagt of er nog wei iets goeds uit kan voortkomen. Het is niet af te raden om bij dergelijke

Na een week of zes kan een maagdezwerm afkomen.

stel zorgen. In nevenstaande tabel een overzicht van

gelegenheden, als de mogelijkheid bestaat twee nazwermen te verenigen. Zolang de moeren nog niet bevrucht zijn kan dit zondermeer. Maar het is voor aile

de versch iilen tussen beide zwermenl.

zekerheid aan te raden om de bekende krantenmetho-

Bromzwerm

broed heeft te verzorgen, immers de jonge koningin moet nog op bruidsvlucht, za l zo'n volk een minder grate behoefte aan voer hebben. AI zal het zeker niet zo vlug gebeuren als bij een bromzwerm , toch kan ook een nazwerm weer zwermplannen krijgen. De imker dient dus altijd zijn vo lken goed in het oog te houden en mag nooit den ken, dat zijn volken niet (meer) kunnen gaan zwermen. Kleine inspecties kunnen grote verrassingen voorkomen.

de aan te wenden. Omdat de nazwerm niet direct al Hoe moet de imker de zwermen na huisvesting gaan behandelen? Wanneer de imker de zwerm gehuisvest heeft in een kast, kan hij de zwerm enkele raa mpjes kunstraat geven. Het is niet aan te raden ineens een voile bak met kunstraat mee te geven, er is immers een leggende koningin. De zwermbijen hebben voor drie vier dagen voedsel uit haar oude waning meegenomen.

a

maandblad voor imkers juni 1992

167

JENPLANT IN BEELD

Palmboompje (Buxus sempervirens L.) door Arjen Neve In het Ieven van de honinbij is de geur niet weg te denken. Zowel binnen als buiten het bijenvolk spelen geurstoffen vaak een beslissende rol. Tijdens het bloemenbezoek orienteren bijen zich door middel van de

geur als ze de bloem dicht zijn genaderd. Tenminste als de bloem geurstoffen kan verspreiden. De bloemen van het palmboompje zijn echter geurloos. Toch kunnen bijen bij het verzamelen van stuifmeel en nectar op de bloemen van het palmboompje voor de orientatie van geurstoffen gebruik maken. Tijdens de bloei verspreidt de plant namelijk een sterke, weliswaar onaangename, geur.

houden. Bij een onbestoven bloem nog een paar dagen Ianger. Een natuurlijke verspilling! Een mannelijke bloem heeft vier lichtgeel/groene bloemdekbladen. Tussen de vier lichtgele meeldraden met citroengele helmknoppen staat een paddestoelvormige verhoging, die ook wei rudimentair vruchtbeginsel wordt genoemd. Het weefsel ervan komt overeen met dat van de stampers en de kussenvormige verhogingen van de vrouwelijke bloemen. Op de bovenzijde wordt nectar afgescheiden. De hoeveelheid nectar is veel minder dan bij de vrouwelijke bloemen en de afscheiding duurt maar een dag. De bloeitijd van de mannelijke bloemen is ook korter, na drie, vier dagen zijn ze uitgebloeid.

168 Tot in Belgie Het palmboompje behoort tot de familie van de palmboomachtigen (Buxaceae). Een familie met ongeveer honderd soorten verdeeld over vier geslachten . Het geslacht Buxus is met ca. 70 soorten het grootst in aantal. Ze komen voor in Europa, Azie, tropisch- en Zuid Afrika en in Noord en Midden Amerika . Het palmboompje heeft zijn verspreidingsgebied in hoofdzaak liggen in zuid en midden Europa. De noordgrens daarvan ligt bij onze Zuiderburen. De plant groeit daar in het wild op zonnig gelegen rotsen met een kalkrijke bodem in struwelen, hakhout en bossen. De plant ontwikkelt zich meestal als struik, soms als boom. Hij is groenblijvend en winterhard in onze streken. Het hout is hard en zinkt in water. Het palmboompje leent zich goed voor de beplanting van tuinen en plantsoenen. Vaak wordt de struik gebruikt voor het maken van sierhagen.

Bijenbezoek lnsekten die nectar en stuifmeel op de bloemen verzamelen zetten zich eerst neer op de vrouwelijke bloem aan het eind van de bloemaar. Daarna gaan ze naar de lager gelegen mannelijke bloemen. Daardoor wordt de kans op kruisbestuiving vergroot. Het bezoek van de honingbij is erg vluchtig. Voor het opnemen van nectar behoeft weinig moeite te worden gedaan, want die ligt open en bloot in de bloem. Bij het !open over de mannelijke bloemen strijken de bijen met de onderzijde langs de helmknoppen en blijft het kleverige stuifmeel in de beharing hangen. Ze gaan tijdens het bloemenbezoek regelmatig op de vleugels om het stuifmeel in de klompjes te vergaren. Die kunnen soms erg groot worden. Ze zijn heldergeel. De stuifmeelkorrels hebben een kogelronde vorm. Verspreid over het gehele korreloppervlak liggen ca. 20 ronde kiemopeningen , die een rafelige rand hebben.

Ook nectar na de bloei De bladeren staan tegenover elkaar. Ze zijn leerachtig en in staat het vocht lange tijd vast te houden. In april staat het palmboompje in bloei . De bloemen staan in een korte aarvormige bloeiwijze in de oksel van de bladeren. Ze zijn eenslachtig. Aan het eind van de korte bloemaar staat een vrouwelijke bloem. Daaronder staat een aantal mannelijke bloemen. In een bloeiwijze komt eerst de vrouwelij ke bloem in bloei . Een vrouwelijke bloem heeft een wisselend aantal ongelijkvormige bloemdekbladen en drie vruchtbladen, die met elkaar zijn vergroeid. Tussen de stampers liggen kussenvormige verhogingen, die elkaar in het midden van de bloem raken. Op de bovenzijde hiervan liggen de nectarien . Na het beeindigen van de bloeiperiode van de vrouwelijke bloem, die ongeveer een week duurt, blijft de afscheiding van nectar nog drie tot vijf dagen aanmaandblad voor imkers juni 1992

Doosvrucht Na de bestuiving groeien de vruchtbladen verder uit en vormen een doosvrucht, waarin zes zaden tot ontwikkeling kunnen komen. Als de zaden rijp zijn scheuren de vruchtbladen ter plaatse van de stamper doormidden en gaat de vrucht met drie kleppen open. De zaden zijn zwart en glanzend. Ze worden uit de kleppen geschoten doordat deze uitdrogen. Na twee tot vier maanden zijn ze kiemrijp.

Literatuur Daumann, E. (1974). Zur Frage nach dem Vorkommen eines Septalnektariums bei Dicotyledonen. Zugleich ein Beitrag zur Blutenmorphologie und Bestaubungokologie von Buxus L. und Cneorum L. Preslia (Praha) 46: 97-109.

BIJENPLANT IN BEELD

169

Palmboompje (Buxus sempervirens L.) A rak 111e1 bloemen; B bloeiwij:e; C mann elijke bloem

1w1

op~ ij :

D idem van

b0 1'en (m eeldmden 1reggela1en): E rudimenrai r vruchrbeg inse/; F srnifinee/korre/ ( I ) en oppen •lak kon ·e/, ge:ienmer opeen1'olgeude microscoopinslellingeu (2); G en H 1'rouwelijke bloem l'llll op:ij en 1'(//1 bol'en; I rijpende 1'/'uc/uen; J eu K opengesp rongen dooSl' ruchr 1•an op:!i en 1'WI b01•en: L ~aad.

maandblad voor imkers juni 1992

~N

IMKER TOT IMKER door

Ko

Op weg naar gezonde varroabestrijding Het verslag van het bijenonderzoek op de Ambrosiushoeve in BIJEN nummer 3 wekt verwachtingen en hierbij doe! ik op het onderdeel van de vangraatmethode

1/0

waarbij gesloten broed met ingevangen mijten, buiten het volk gebracht, een behandeling krijgt met mierezuur waarna het niet meer behoeft te worden vernietigd . Hoewel de bijen , zakelijk gezien, een stuk gereedschap vormen in de Iand-en tu inbouw (bestuiving) zal een bijvriendelijke bestrijding van de varroamijt zowel hobby- als bedrijfsmatige imkers aanspreken. Ook de heer Bonnema met zijn arrestraammethode (BIJEN 5) werkt a! een klein beetje in die richting als hij op een gegeven moment zijn arrestraten met opzittende bijen en koningin in een drie- of zesramer overbrengt en ze dan behandelt met miere- of melkzuur. Andere inventieve imkers hangen de verzame lde vangraten uit verschillende volken in een broedkamer en plaatsen die onder een sterk volk dat vervolgens met lllertissener Milbenplatten tegen de varroamijt wordt behandeld . Omdat uit dit volk geen honing mag worden geoogst, laat men het later op de hoofdvolken afvl iegen.

Dracht in Friesland lk zou nog even terug komen op de drachtomstandigheden van de heer Bonnema uit Spannum, gelegen in de Greidhoek in zuidwest Friesland. 'In het voorjaar is er dracht op de paardebloem voor zover ze niet worden doodgespoten en de wind niet voortdurend in de droge oosthoek zit. Er is verder vee! wilg, esdoorn en es. Zodra het koolzaad in bloei komt wordt er gereisd, samen met mijn imkermaat trekken we a! jaren naar hetzelfde adres, noord van de lijn Leeuwarden-Harlingen. Door je op de juiste manier te gedragen en de boer aan het eind van het seizoen wat hon ing te brengen kan je altijd terugkomen. Helaas gaat het koolzaadareaal hard achteruit, maar hiervoor in de plaats hebben we bladkool die wat later bloeit en waarvan de honing zachter is. In vroeger dagen was de Greidhoek een lustoord voor d e bijen vanwege de massaal voorkomende witte klaver. Door ruilverkaveling , een gewijzigde grondwaterstand en intensieve veehouderij is er nu in de zomermaanden nog maar weinig te halen. Wei kan naar twee vlak bij gelegen vogelreservaten (Fugelstje Jan) worden gereisd waar de oorspron ke lijke graslanden worden gehandhaafd. Leuk voor de bijen, maar geen vetpot. De afgelopen maandblad voor imkers juni 1992

Zoet

jaren heb ik een aantal volken bij Leeuwarden staan waar altijd wat te halen valt. Nabij de stad is de temperatuur hoger en het waait er minder dan op het vlakke Friese land . In de herfst heb ik meestal nog enige kasten op de sneeuwbes. Na een goede zomeroogst is die honing voor de bijen . Vorig jaar zijn we begin augustus naar de phacelia gereisd, fantastisch weer en schitterende blauwe velden. Man, man, nog nooit eerder beleefd, de bakken stroomden vol. Meerdere valken kwamen tot ruim dertig kilo. In plaats van luiermaand werd augustus een werkmaand, maar toch fijn om zoiets eens te beleven. De phaceliahoning is van prima kwaliteit'. Aldus de heer Bonnem a.

Koolzaadverbouw In tegenstelling met de sombere cijfers omtrent het koolzaad-areaal in eigen land staan de berichten die vanuit de USA komen overwaaien. Een van de voornaamste producenten van consumptie-olie heeft besloten de samenstelling van haar favoriete merk 'Crisco' drastisch te veranderen. Wat tot op heden een honderd procent soja-olieprodukt is geweest, wordt nu een mengsel van koolzaad-zonnebloem en sojaolie. Naar verwachting zal het areaal sojabonen met 250 .000 hectaren afnemen. De toenemende vraag naar de ericazuurarme koolzaadolie van de soort Canola en zonnebloemolie heeft reeds geleid tot een groeiende produktie. Vanwege de stijgende prijzen wordt een verdere groei verwacht. Tot vorig jaar werd in de Verenigde Staten nog tachtig procent van de benodigde Canola-olie ge·lmporteerd.

Met blijdschap geven wij kennis Juni, de maand van de nieuwe koningin . Na als enige prinsessebij te zijn geboren uit een 1-dop-situatie of nadat naar eer en geweten al de nog ongeboren zusters om zeep zijn geholpen, lonkt het buitengebeuren . Als imker kunnen we aileen maar hopen dat 'onze gekoesterde' na een serie geslaagde bruidsvluchten in haar wittebroodsdagen een goed gesloten broednest weet op te bouwen. Maar voor het zo ver is gebeurt er nog heel wat. Niet aileen met de koningin, maar met de totale stemming van het volk. Om dat duidelijk te maken doe ik een beroep op uw begrip. Luistert u naar het verhaal van een koningin die zojuist haar eel he eft verlaten in een volk dat zich verkneutert op een robbertje zwermen. Haar naam is ...

L

,r

VAN IMKER TOT IMKER

... ... ·•·· ..

·····

Freule Hoogvlieger van lmmensteyn Onmiddellijk voel j e een zekere spanning. Het is overval in de bijenstraten en benauwd . Hier en daar zijn er samenscholingen waarin een bij de hoofdrol speelt. Ze loopt volgens bepaalde patronen over de raat en maakt daarbij speciale geluiden. Later werd me duidelijk dat het een speurbij was die aldus informatie doorgaf over een geschikte nieuwe woonplek. Maar ik had andere zorgen aan mijn hoofd. Na een eerste verkenning en wat eten dringt een irritant en uitdagend tromgeroffel tot me door (imkers noemen het kwaken) . lk haast me er heen om een greep naar de macht te voorkomen, maar de weg wordt me versperd door een groepje agressieve bijen die me direct aan paten en vleugels wegtrekken . Uit nijd druk ik me plat tegen de raat en pers uit aile macht Iucht uit mijn luchtbuisjes of tracheeen. Door het tutend geluid dat ik nu voortbreng, een lange tuutstoot gevolgd door een paar korte ('tuuuuut tut tut tut'), verstarren de lummels en Iaten me los . Ook elders kan ik niet tot de onruststokers doordringen en moet ik lijdzaam toezien hoe ze door die wachtbijen via een gaatje in de wand van hun eel worden gevoerd. Om gestressed van te raken, dat laat ik ze door mijn getuut dan ook du idelijk merken. Kart na mijn geboorte breekt een hehig onweer los en de hele dag regent het pijpestelen . Ook de volgende dagen blijh het weer slecht en waait het flink . De wachtbijen hebben de grootste moeite om mijn rivalen in de eel te houden en ik merk dat de stemming verandert. lk word minder lastig gevallen en de bewaking verslapt. Het lukt me zowaar om af en toe een van de oproerkraaiers via een welgerichte steek te doden . Een schoonmaakploeg, op de achtergrond altijd aanwezig, ruimt de boel gelijk op. Nu is het verder een kwestie van afwachten en toesteken en na korte tijd ben ik de enige koningin, 'tuuuuut, tut, tut '. Na regen komt zonneschijn en dat kwam prima van pas voor de bruidsvluchten. Weliswaar liepen er in het volk een flink aantal darren rand, maar die waren Iucht voor me. Voor mij gold aileen de lokroep van de darrenverzamelplaats. Over de bruidsvluchten wil ik kart zijn. U zult uit mijn mond geen geweeklaag horen dat ik uiteindelijk als weduwe in het volk ben teruggekeerd . Dan hadden die darlings maar niet 'Haantje de voorste ' moeten zijn, nietwaar? lk heb inmiddels een aardig broednest kunnen opbouwen en een nieuwe werklust is over het volk gekomen . Er wordt gebouwd en gepolijst, verzameld en gevoerd en bij dit alles is een inspirerend geruis te horen. Wie het niet gelooh legt zijn/ haa r oor maar te luisteren.

............•...•

Toch een vleugje mysterie Het mystieke lijkt met bovenstaand verhaal tot nul teruggebracht maar gelukkig blijh er nog genoeg te overdenken. Het is bekend dat darren zich verzamelen op zogenaamde darrenverzamelplaatsen (DVP). Het zijn plekken die jaren achtereen zo worden gebruikt. Vraag 1: Wat is de reden dat darren elk jaar weer dezelfde plekken als DVP gebruiken? Er is geen overdracht van kennis! Vraag 2: Hoe weet een bronstige koningin deze plekken te vinden? Zodrazij binnen reukafstand van darren komt jagen deze achter haar aan en wordt er gepaard. Als de koningin naar de DVP wordt geleid door geurstoffen afkomstig van de darren dan moet er iets anders zijn dat de darren aanzet om een bepaalde plek tot DVP te verkiezen. Het lijkt me waarschijnlijk dat het ontstaan van een DVP en het vinden van deze plek door de koningin voortkomt uit een gemeenschappelijk orienterend vermogen van darren en koninginnen. Dat zijn leuke onderwerpen om over na te denken als u bij uw bijen vertoeh en Iaten we eerlijk zijn, dat zijn tach de mooiste momenten voor een imker.

Het weer in de maand juni Eerst het karakter van het weer in de eerste zomermaand van de afgelopen vijf jaar uitgezet tegen het landelijk gemiddelde aantal uren zon 210, hoeveelheid neerslag 62 mm en gemiddelde maximumtemperatuur 19,1 °C. Juni 1992 kan aileen maar beter worden dan zijn voorganger uit 1991, waarin alies samenspande om het tot een van de onaangenaamste junimaanden van de eeuw te maken. De grootste hoeveelheid neerslag werd in de Noordoostpolder afgetapt, 183 mm ohewel drie maal de normaalwaarde. In de nacht van de tweede kwam in het binnenland nog 4 graden grondvorst voor. Juni, de eerste zomermaand , is genoemd naar de god Juno, de gemalin van Jupiter. Oude benamingen zijn: 'wiedemaent ', 'wedemaent' en 'braakmaand '. (uren)

Jaar

Zon

1987 1988 1989 1990 1991

zr. somber(115) zr. somber(120) (255) zonnig zr. somber(130) zr. somber(119)

Neerslag (mm) Max.Temp . (°C)

nat

(17,2) (18,2) koel (20,3) warm norma aI zr. koud (16,0)

(95) koud

zr droog (28) normaal normaal zeer nat(122)

Geraadpleegd: Gleanings Globe: More Canola in U.S. Gleanings in Bee Cultu re Vol. 119(6): 353. Kruizinga, J.H. (1969) W eer en onweer in de vo lksmond , St udium Gene rale .

maandblad voor imkers juni 1992

171

SNIPPERS door W i lma

Boh l me i je r- Man s

Zwerm 172

Een zwerm bijen gaat in eerste instantie dichtbij de kast hangen waar ze uitkomt. Enige tijd later vliegt de zwerm naar de nieuwe nestplaats. Hoe kan de hele zwerm in een bepaalde richting vliegen, als de bijen van die zwerm in cirkels rondvliegen? Voordat de zwerm afkomt, zijn speurbijen al bezig om een nieuw onderkomen te zoeken. Dit gedrag wordt intensiever, als de zwerm op de tijdelijke plek hangt. Bij de nieuwe woning stertselen de speurbijen. Bij het stert selen worden geurstoffen uit de Nasanow-klier verspreid. De bijen vliegen terug naar de zwerm en dansen op de buitenkant van de zwerm. Steeds meer speurbijen gaan heen en weer vliegen tussen de zwerm en de nieuw gekozen nestplaats. Gaat de zwerm de Iucht in dan blijven de speurbijen heen en weer vliegen tussen zwerm en nestplaats. Zo kan elke bij van de zwerm zijn vliegrichting bepalen. Bij de nieuwe nestplaats wordt zeer druk gestertseld en de zwerm trekt de nieuwe woning binnen . De gewoonte om nieuwe kasten, zwermkiepsen en dergelijke met kruiden in te wrijven is al oud. Vooral de citroenmelisse (Melissa officina/is) werkt goed. Veel van de vluchtige stoffen in het sap van de bladeren van de citroenmelisse komen overeen met de geurstoffen uit de Nasanow-klier. Dat heeft een goede aantrekkingskracht op de bijen. American Bee Journal, 132(1) 1992.

Waarom kunnen darren niet steken? Elk levend wezen heeft vijanden waartegen hij zich moet verweren. In principe zijn daar twee mogelijkheden voor, verdedigen of vluchten. De meeste dieren en ook de bij gebruiken ze allebei. Is de bij ver van de kast dan slaat ze op de vlucht. Aileen als ze onmogelijk meer kan vluchten steekt ze. Bij de kast gaat ze echter tot de aanval over, omdat anders het broed en de maandblad voor imkers juni 1992

honingvoorraad in gevaar komen. Hoe is de angel ontstaan? In de loop van het ontstaan van de insekten ontwikkelden enkele groepen een legboor aan het einde van hun achterlijf. Sommige sprinkhanen hebben zo'n legboor en leggen daarmee hun eieren in de grond om ze tegen uitdroging en roverij te beschermen. Bij de familie huidvleugelen (Hymenoptera), waartoe ook de bijen horen, werden met de legboor eieren afgezet in levend weefsel. Naast de mogelijkheid tot steken of boren had zich een tweede eigenschap ontwikkeld, n.l. om er chemische stoffen mee te produceren . Deze stoffen veranderen de samenstelling van het levende weefsel. De galwesp legt een eitje in een blad, maar door de toegevoegde stoffen wordt een gal om het eitje gevormd door de plant. Sluipwespen leggen hun eitjes in andere dieren, waardoor deze op den duur sterven. Slu ipwespen worden tegenwoordig veel als biologische bestrijding in kassen gebruikt. Een wesp die nog dichter bij onze bij komt is de bijenwolf (Philanthus triangulum), een graafwesp. Bij deze wesp heeft de legboor zijn oorspronkelijke functie verloren en de eieren komen uit een 'nieuwe' opening in het achterlijf. Hier is de legboor een wapen geworden, de angel. Bij de graafwespen wordt de angel wei in samenhang met de voortplanting gebruikt. De bijenwolf grijpt een bij in de vlucht en samen val len ze op de grond . Met haar angel steekt de bijenwolf de bij in de onderkant van haar borststuk. De bij wordt door het gif verlamd, maar sterft niet. De bijenwolf drukt eerst de honingmaag leeg en likt de honing op. Daarna keert ze de bij op haar rug en pakt haar met haar poten vast. Zo vliegt ze naar haar nest, een gegraven gang in het zand. De bij wordt nu in het nest gebracht en er wordt een ei op gelegd. De larve van de bijenwolf heeft nu lang vers blijvend voedsel tot zijn beschikking. Elke larve wordt gevoed met 4-7 bijen. Onze bij staat nog verder in de ontwikkeling dan de bijenwolf, hier wordt de angel niet meer voor de directe voortplanting gebruikt. Maar nu begrijpt u ook waarom de dar geen angel heeft. Een mannetje legt geen eieren, heeft dus geen legboor en uiteindelijk ook geen angel. Die Biene 1992(3).

RENIGINGSNIEUWS

De bijeenkomst van de drachtplanten.. comm1ss1es door G. Hollander en ).M.F. V/eemiug-vau de Sande A ile bije ntee lto rgani sa ti e in ederland ke nne n ee n e ige n dr achtplante ncommi ie waarin en thousiaste me nsen vet-rege nwoo rdi gd zij n. Jaarlijks kome n de afgevaardi gden van de dracht.plame nco mmi ssies va n de ABTB , ANI , LLTB , NCB en VBBN bijeen, same n met de d rie vertegenwoordi gers van het overl egorgaa n drachtpla nte n van het Landbou wschap. De laatste bijeenkomst, waarvan hieronde r een vers lag, vond plaa ts o p J 5 fe brua ri j. l. in Ho rst (L.). Tij le ns dit tre ffen kwa men de volgende punte n aan de o rde. Drachtgebieden in de Flevopolder ln het ko1T ko mt le lezing va n de heer B. de Jo ng e ro p neer dat im ke rs ged ure nde he t gehe le bije nj aar hun bijen in de Flevopolde r kunne n plaa tse n. Be halve het koo lzaacl , cl at een pioni ersgewas is en j aarlijks afneemt, zijn er ve le a nde re aantrekke lijke drachtbro nne n als wil g. klein hoefblad. w il geroosj e . moerasandij vie en distel. Spuitschade De vorig jaar opgelo pe n spu itsc hade

Aandachtig luisteren naar de organisator va n de studiedag Louis van den Goor.

173 o p het kool zaad in de Flevopo lde r blij kt ni e t te zijn veroorzaakt door de RIJ P (Rijksdie nst Usselmeerpo lde rs) . U it het o nde rzoek is geen res ultaat geko me n. Wei is beke nd clat het ga::tt om ecn zee r agress ief g if dat door zijn la ngclurige werking to t in de w inter dode volke n h eft veroorzaa.kt. Bestuiving van klein fruit U it de presentati e van de heer L. He nse ls vie r belangrij ke punten: I . B ij he t pl aat e n va n bije nvo lke n bij klein fruit, clie nt de im ker te leue n op de aanwezig heid van vo ldoe nde stuifmeel e n nec tar voor de bije n. 2. Voordat de im ke r naar het kle infru it re ist, cli ent hij de besu-ijding van bije nziekte gerege ld te he bbe n.

3. Een boodscha p voor ail e Nede rlandse imke rs: werk aan drachtverbete rin g, ande rs is de im.kerij over tie n j aar verl ede n tijd . 4. Drachtverbeterin g beg in t bij jezelf. Overlegorgaan d rachtplanten De heer G . Ho ll ande r geeft uitl eg over de punte n di e aa n de orde zijn gewees t in be t overlegorgaa n drac htpl a nt en van he t Landbouwschap. De d rac btplantenco mmi ssies s te une n he t voor te l va n de Bo me nsti chting aa n het Mini steri e v::111 La ndbo uw, Natuurbe heer e n Vi sserij o m uls alte rnati e f voor tropisc h ha.rdho ut de acacia al s houtl everanc ie r te introdu cere n. T evens ka n be t gebruik vun esdoo rn e n ta m me kastanje a ls mogelijke aanvulling wo rden oncle rzocbt. De d rac ht pla nte nco mmi s, ies he bben een voor te l ingedi e nd bij de Bedrij fsraad voor het Iaten maken va n twee videofilm s over de voedselsituatie van de ho ningbije n in Nederl and. Meer info rm atie hie rover treft u aan in he t artike l van Fra ns Jansse n, getiteld 'Spo nsors gezocht voor videofilm s'. Elke prov incie beschi.kt inmiddels over ee n consul entsc hap van he t IKCNBLF, dat staat voor ln formatie- e n Ke nni scentrum Natuu r, Bos. La ndsc hap e n Fauna. He t IKC- BLF is in 199 1 ont taan uit de directies 8 os- en Landschapsbouw van het Mini te rie van LNV . Het centru m

RENIGINGSNIEUWS houdt zich o.m. bezig met beheer, beleid. onderwijs en voorl icbting op het gebied van natuur. bos, landschap en fauna. Concreet betekent dit voor de bijenhouderij dat het IK zorg draagt voor het doorgeven van kennis en in formatie ove r drachtverbetering. Nieuwe boe kuitgaven:

atuurlijker Groenbeheer in Nedcrlandse gemeenten door A. Koster. Natuurbc le idsplan , Meetjarenplan Natuur en Landschap. t

Zaadfo nds

De laatste lezin g met diapresentatie. 174 onder de t·itel 'Doe! en werkwijze van het Zaadfonds in Horst' wordt verzorgcl door de heer W. van der Aa. Het Zaadfonds in Horst is in 1974 opgericht meta ls doe I agrariers grati s va n zaad te voorzien op voorwaarde dat de agrarier de p lanten laat bloeien. Het ter besc hi kking gestelde zaacl wordt op drie manieren gefinancierd: uit een gemeentel ijke bijdrage. sponsorge ld en een tegemoetkomi ng door de !eden van f 0,25 per kast met een minimum van f 2,50. Het is een prima initi atief da t zeker navolging elders in ederland verdi ent. De vo lgencle bijeenkomst van de drachtplantencommissies zal plaatsvinden op 13 februari 1993. De ANI zal als gas theer optreden.

zal bij elke film een folder worden gemaakt met de korte inhoud van de film, enkele treffencle foro's en belangrijke adressen. Deze profes ioneel gemaakte films, waarvan een groot aantal kopieen in omloop zal worden gebracht. gaan in totaal ± f 125.000,-kosten. Wie zal dat betalen? Allereerst zal onder de paraplu van de Bedrijfsraad. het overkoepelend orgaan va n de vijf imkersbonden , getracht worden fondsen te werven bij de direct belanghebbenden uit de zaak-, bloemen-. groente-, fruit- en boomteelt. Maar ook uw bijdrage als imker of imkersvereniging is belangrijk. want zoncler bijenweicle zijn uw bijen nergens! Uw medewerking aan bet tot stand komcn van deze films. die een krachtige aanzet moeten vormen tot een bewustmaking van de noodzaak van een goede bijenweide. niet aileen voor insekten maar ook voor de overige fauna. kan niet gemist worden. Voor uw finan c iele bijdrage, hoe klein ook, namens de Commissies Drachtplanten , al bij voorbaat hartelijk dank. Postbanknummer ll.26.324 t.n.v. Stichting Bedrijfsraad, Spoorlaan 350, Tilburg. o.v.v. Videofilm .

Sponsors gezocht voor videofilms Over bijen zijn in de loop der tijd al heel wat fi lms gemaakt. Een film die de voeclselsi tuatie toont of beter gezegd het tekort aan voed. el, is er niet. og niet, want de Comm issie Drachtplanten van de vijf imkersbonden hebbe n aan de hand van een co ncept enkele fi lmproducenten gevraagd een offerte uit te brengen. Door de film met praktisch hetzelfde beeldmateriaal te produceren, in twee versies, met een andere tekst, een populaire en ecn vakgeri chte, kan men een bijzonder groot publiek bereiken. Bovendien

komst wilde openen. Toen na ruim een half uur mcer belangstellenden binnen kwamen 'druppelen', kwam er toch wat meer zicht op bet door gaan van deze jaarlijkse bijeenkomst. De voorzitter van de VBBN, de heer P.C. Muntjewerf. leidde de dag in met een we lkom aan de aanwezigen. Hij deel de mee dat de voorzitter van de Koninginneteeltcommissi e. Carel Jru1s en, zich om gezondheidsredenen genoodzaakt 7ag zijn taak neer te leggen. De heer Muntjewerf dankte hem hartelijk voor het vele werk dat hij voor de KoninginneteeltcommLsie heeft gedaan. De Bedrijfsraad stelde de heer J. Dommerholt als voorzitter voor. De heer Muntjewerf zei blij te zijn met de keuze cleze per, oon. aangezien bij al werkzaamheden heeft verricht voor het project Nieuw-Ra. Vonning. De nieuwe voorzirter. de heer Dommerholt gaf daarna een korte terugblik op het werk van zijn voorganger, sprak ook zijn dank daarvoor uit en stelde voor hem een attentie te doen toekomen. Dit werd met app laus ondersteund. Vervolgens gaf de heer Dommerholt inzicht in de huidige ·tand van zaken betreffende het project Nieuw-Ras-Vorming. Hij benadrukte dat de curs us kunstmatige inseminatie een goed uitgangspunt kan zijn, maar dat ucces afhankelijk is van kennis en samenwerking. Lijn enonde rzoek

"1:13.1\ ·

25 januari 1992, de koninginneteeltdag door G.].]. Luttiklzuis Even dachten wij dat deze dag letterlijk en figuurlijk de mist in zou gaan. Zo weinig waren er aanwezig op her moment dat de voorzirter de bijeen-

Parallel aan genoemd project en ook daannee samenhangend wordt het project 'lijnenonderzoek', dat vorig jaar vanwege de zeer slechte teeltomstand igheden niet kon doorgaan. opnieuw gestrut met 5 x 7 vo lken, van een bepaa lde lijn of herkomst. Het doe! dat hierbij wordt nagestrcefd is. te komen tot een zo getrouw mogelijke verge lijking van de verschillende eigenschappen. AI deze volken zullen geplaatst worden bij een ervaren imker, die met enthousiasme zal meewerken aan het opstarten van teeltmateriaal voor het basisstation. De heer Kakes vestigde de aandacht op het feit

RENIGINGSNIEUWS dat kennis en erva ring met Kl opge-

wo rclt gewerkt volgens het plan

daan bij de cursus 199 1. niet verl oren

D emaree, wa t er op neer komt dat in

komst en de verdere informatie in de

mag gaan en dat goede inseminatoren

dezel fcle kas t een broecl allegger wo rclt

tijd schriften. o.a. in het nieuwe bla I

nodi g zullen blijken te zijn bij de

gemaakt. Het voerl te ver om cleze

'Bijen' zou vo ldoencle moeten zijn.

voortzetting van het proj ct

meth ode hier in details weer te geven.

Bo vendi en trefTen de belangstell ende

De moerloze teeltmetho le werd

i mkers elkaar nog bij andere ge lege n-

ieuw-

Ras- Yormin g. De heer Luttikhuis kon

teeltgroepen. Eenjaarl ijkse bijeen-

hierop mcedelen dat er direct na

belich t door de heer K. de Witt. M et

heden, als lar fd agen, markten e.d. Oak

atloop va n de cur us al plannen waren

deze methode kunnen vele rnoeren

was er een suggesti e om een do u-

gemaakt voor ditjaar en dal er een of

tegelijk worden getee ld . Ze is dan oak

mentati ecentrum op te zerten. Hierin

!wee 'opfri . dagen ' gepl and zijn. waar-

mee r geschikt voor de imkers eli veel

blijkt eveneen. tc zijn voorz ien. Er is

over de cursisten nag nader zu llen

j onge moeren nocli g heben. Y66r de

vo ldoende lectuur. ook over buiten-

worden gc'informeerd. Voorts dcelde

teelt wordt ingezet, word! de zwerm -

landse konin gi nnetee lt. aanwezig bij

hij mee dat er weer een cursus KJ

drift als het ware gestimul eerd .

de secretaris van de koni ngi nneteeltco mmis ie. De bibl iotheek van de

komt. V an deze cursus worden de

Y olgens Breeder

theori elessen in Barneveld, en de

lijk de beste ko ninginnen geboren in

L an dbouw

praktijklessen !eels i n Barneve ld en

de peri ode clat er zwermdrift in een

heeft bovendien een hele lij st van bij-

deels in Hard nberg gegeven. De heer

vo lk aanwezig is.

enlcctuur beschikbaar voor iedere

clam ' orden name-

Yelthui s bra ht verslag uit an bet

niversiteit Wagen ingen

ge'lnteresseerde imker. Tot slot: deze

werk op Schiermonnikoog. Oak hicr

Bevruchtingsvolkjes

clag was de mocite waarcl, clat zal iccle-

werd een nieuw teeltplan in gang

De bevruchtingsvolkjes mogen niet te

re bezoeker beamen !

gezet. In het afuelopen j aar werd reeds

klein zijn . Ges trecfd word! naar vo lk-

begonnen met het inkruisen van nieuw

j es die zich ze l f ku nnen verzorgen.

geneti sch materiaal. M aar door de

A is dat niet het geva l is. moeten ze

Bijenhuis-nieuws door Frans Janssen

sle hte wecrsomstandigheden heeft

ge oerd worden, zodat ze in de loop

dat niel tot bevredigende re ultaten

van de zo mer nog uit kunnen groeien

De meeste verenigingen kunnen niet

kunnen lciden. Aileen de heer B. de

tot norm ale volken. De vereni ging an

of nauwelijk zond r vrijwillige rs.

midt beef! ontheffin g om bijen naar

deze vo lken met de hoofclvo lken vindt

Zo ook de VBBN.

ann het einde van de zomer plants

't W as dan oak bij zonder jammer, 10en

hem, kunn en de imkers hun eigen

want dan is de kans clat de nieuwe.

enkele maanclen ge leden t\ ee vrijwi l-

moeren ter be ru chting inzenden . Er

jonge moer niet word! geaccepteerd ,

ligers va n hel eerste uur, de heren Jan

kunnen oak jonge. bevru chte moeren

gerin g. M et een dia-serie nam de heer

Will ems en Hendrik Evenboer te kennen gaven, clat ze gingen verhui zen

Schier te brengen. In overl eg mer

tegen de prij s va n f 30.- gekocht wor-

Schaap ons mee naar Zeeland. 'N eeltje

den (in!. 04709-82397). Yoor hetnog

Jans' heeft bij de Neclerl ander een Spe-

naar respecti evel ijk Dui ve n en

te starten Carni ca-vergelijki ngsproject

ciale klank. maar dat imkers het asso-

Ruinen. Jan en Hencl rik. vanaf deze

kunnen een 25-tal imkers (of meer) in

cieren met koni ngi nneteelt. zullen

plaats hartelijk dank voor de ve le

aa nmerking komen. Dit aantal is mini-

weinigen ' eten. In e n duidelijke uir-

uren. die j ullie volkomen belangeloos

maal. Zij dienen hiervoor twec kon in-

eenzetting vertelde hij hoe hij ertoe

aan het Bij enhui s hebben besteed!

ginnen af te ncmen die geleverd wor-

gekomen was Carnicakon inginnen te

Zcer verheugencl is de . terk tocgeno-

den in twce ni euwe 3-raamskastjes

telen. Het bevru chtingsstation vindt na

men belangs telling voor de ex pos iti e

ettel ijke verhui zingen, zijn defi nitieve

en de drachtplantentuin. M et behulp

tegen de prij s van

f

I 00,- per stuk.

plaats op De praktijk De h er G. Eizenga zette vervo lgens uireen hoe hij in een moergoed vo lk dat tevens produktievolk blijft. konin-

1

eeltje Jan . Door de koms t

va n de bijen blijkl de nora op 't eiland terk te zijn uitgebreid. Yooral k i:JVe r is de drachtpl ant geworclen.

gi nnen teelt. Deze methode van ge'integreerde ko ningin neteelr is opgenomen in de bedrijfsmethode. Yooral de kl ein-imkers vinden hierin een uitstekend alternatief, omdat al hu n volken gewoon 'aan het we rk blijven ' en zich nauwelijks Iaten storen door het tege-

W eer eens blijkt hoe bel angrijk een goede samenwerking met landschap n natuurbeheer is. In hel kacler va n hel 1atuurontwikke lingsprojec t krijgen tach ook de bijen nog cen kans en wo rdt het toeri sme geweercl. Tenslotte werd de vraag gesteld of er we i vo lcloe nde aandacht worclt besteed aan de

lijkerrijcltelen van jonge moeren. Er

cornm unicatie tussen de koni ngin ne-

van de vrijwilli ger , we hebben gelukki g weer enkele ni euwe kunn en aantrekken, ziet de expos itie er prima uit. Ook de ruin mag er zijn. Voor het tweecle jaar wo rdt Jeze verzorgcl door Betiu s Oostenclorp en u moet maar eens komen kijken, het is een pl aatje! Weltijdi g even het secretari aal bell en. V oor de woens- en donderdagmicldagen in de maanden juli en augustus l10eft u niet te reserveren. Dan zijn er van 13.30-16.30 altijd rondleiders aanwezig.

175

RENIGINGSNIEUWS

urtf\

abtb

Verslag Algemene Vergadering Hieronder het verslag van de lgemene Vergadering van de lmker bond ABTB . gehouden op 7 maart 1992 te Zenderen

176

1. Opening

De voorzitter opent de vergaderi ng en heet de aanwezigen welko m, in het bijzonder de genod igden: de heren Roeten ( CB), Heeze (LLTB). v.d. Oever (VBBN), Sweere. Perti nga en Vander Steen (Ambros iushoeve). In zijn openingswoord gaa t de voorz itter in op ontwikkelingen die bij het bestuur onder de aandacht zijn : • De realisa tie van een nieuw ledenblad heeft veel aandacht gevraagd. Met name de heer A. Schopman en mevrouw J. Vleemin g zijn hi erbij betrokken geweest. • Op het teJTein van de ziektebestrijding is de draad opgepakt door de heer M. Veldkamp. Op korte termijn worden activiteiten vcrwacht. • Erfpachtcontract met de gemeente Bl ari cum ten behoeve van een bijenchans voor afdeling Laren-Biaricum is nu juridisch goed geregeld . • Door de teruglopende belangstelling za l er in de toekomst geen lmkersclag meer georganiseerd worden. De lm kersdag 1991 kon overi gens als ges laagd wo rden beschouwd. Onderzocht wordt of energic gestopt za l worden in t.hema-gerichte stud iedagen. • Gi fschade aan bijenreelt is een onderwerp dat aa ndacht blijft vragen. • Mee r aandacht zal besteed worden aan in forma ti evoo rzien ing naar de !ede n. Met name het blad Bijen zal als medium hiervoor geb ruikt worden.

• De ABTB zal er bij de Ambrosiusboeve op blijven aandringen om de mogelijkhedcn voor gebruik van Taktik ler bestrijding van de va rroamijl tc onderzoeken. De voo rzitter dankt de col lega-bijenteeltorganisati es voor de goede samenwerking in het afge lope n jaar in federa tie- en Bedrijfraadsverband en in de afdc ling Bijenteelt van het Landbouwschap. 3. Mededelingen

• A Is peildata voo r het door de lm kersbond af te nemen aantal exemplaren van het blad Bijen worden gehanteerd I fe bruari en I juli . Ter voorkoming van extra kosten is het van belang om op deze data een exact inzicht te hebben in het aantal !eden per afdeling. Afgesproken wordt dat de ledenkaarten media november naar de afdel ingen worden ve rstuurd . V66r 15 januari dienen de reactics bij het secretari aat van de lm kersbond binnen te zij n. Verder wordl afgesproken dat per J- .1- 1993 de contri bu tiegelden v66r I maart wo rden afgedragen. Dit in verband met de voorschotten die de lm ker bond voor bet ledenblad moet afdragen. • De heer C. Roelen Ii cht toe dat tari efsverhogi ng in 1992 voor het plaatsen van bijenkasten op het koolzaad niet aan de orde is. • Dhr. Zanting zal cle coorclinatie voor het plaatsen van bijenkasten op het koolzaad in het noorden op zic h nemen. Belangstellenden kunnen zich bij hem melden . 4. Jaarverslag '91 lmkersbond ABTB

Naar aan leiding van bet verslag: • Op ko rte termijn zal ee n bijeenkomst van de commissie Ziektebestt·ijding worden georganiseerd (zie ook de openi ng van de voorzitter). • Toelichting is gegeven op bet reorgan iseren van de voorlichtingsactiviteiten. Afcleling Over-Betuwe vraagt aandac ht voor het belang van een goede voorlichting. De vraag li gt voor uit welke bron in de toekomst gepu t

kan gaan worden. Het IKC speelt hierbij een rol. Samengevat: de jaarrekening 1991 en de begroting 1993 zijn goedgekeurd. 7. Ledenblad Bijen

De voorzitter geeft een toelichti ng op de ontwikkelingen. Belangrijk aandnchtspunt is om de begroting sluitend te houden. Zorg dientmet name besteed re worden aan verhoging van de inkomste n uit advertenties. VooraL nog houdt de [mkersbo nd va t aan een uitgave van f 18,--/lid op jaarba is voor het blad.

8. Financiering Ambrosiushoeve De vergadering stemt in met het voorstel om wederom in 1993 een bijdrage van f 5.-- per lid te vragen ten behoeve van medefinanciering van het onclerzoek op het proefbedrij f. 9. Verkiezing bestuursleden

De heren G. Hollander en J. Lageschaar worden beiden herkozen voor drie jaar. re pectievelijk a is voorzitter en als lid. 10. Honingzemerij

Drs. J. Sweere Iicht cle gang van zaken in de honingzemerij toe: • Afzet van honing loopt moeilijker dan een aantal jaren ge leden. Het voorliggende jaar 1992 wordt met wat meer venrouwe n tegemoet gezien dan het afge lopen jaar. • Het financ ieel resullaat was in 1991 iets gun tiger dan in 1990. • Dit jaar za l weer voorge, teld worden een suikerprijs te banteren van f 1.85. De distributie vindt plaats na I juni. • De heer Sweere brengt nog eens ond er de aandach t dat het voor f 0,40 mogelijk is een bijenvolk te verzekere n. Ter beperking van de kosten is het slechts mogelijk een keer per jaar de premie te volcloen. • De !eden kunnen grotere hoeveelheden honing tegen interessante prijzen van cle fabriek afnemen. • De afzet va n imkersartikelen is financiee l geen interessant onde rdeel

RENIGINGSNIEUWS van het bed rijf. Oat is een trend bij aile bandelaren op dit rerrein . De heer Sweere pleit er in dit verband voor om de artikelen te blijven afnemen van de Honin gzemerij . De prijscourant i in voorbereiding.

•

12. Onde rzoek op de Ambrosiushoeve De beer J.J .M . van der Steen. onderzoeker op de Ambrosiushoeve, is uitge nodigd om her lopende onderzoek va n de inste ll ing roe te lic hten. De beer Van der Steen sp litse het onderzoek in vier hoofdthema's: Hoofdt he ma 1. Teeltbe.invloeding va n hon ingbijen, ho mmels e n sol itaire bijen • [n de peri ode 1988 tot en met 199 1 is onde rzocht in hoe e1Te een volk verkleind kan worden onder de voorwaarde dar deze gesplitste vo lkjes toch actief blijven. Geconc ludeerd i dat een hoofdvo lk gesplitst kan worden in 8/10 klei ne volkjes. Deze kleine volkjes ontw ikke len z ich dan nog goed: en dat de deelvo lkjes tot 20 weken in de koelcel zijn te bewaren. • Een oederproef is uitgevoerd om het ver chil in effect op de opname en overwinteri ng van bijen te onderzoeken v~tn kristal uiker en invertsuiker. Geen verschil in res ultaat bij gebruik van verschillende oorten suiker kon worden aangetoond. • In 1991 i o nderzoek uitgevoerd naar het effect van de ne lheid van inwinteren op stuifmeelinza me ling en broedontwikke ling. Res ultaten an dit onderzoek worden binnenkort gepubliceerd. • Onderzoek i uitgevoerd naar de teelt va n solita ire bijen. Resu ltaten worden binnenkort gepubliceerd. • Bestuiving van g lastee lten door hommels geni et grote belangstelling. Veel aandacht is besteed aan het praktijk-rijp maken v:lll toepassing op dit rerrein. • In 1992 za l worden onderzocht welke methode van separeren de beste is en wat de optimale raamafstand is.

Hoofdt he ma 2. Bije nziekten Bestrijdin g van varroamijt staat hi er c ntraa l. Onderzoeken in dit verband zijn : • Ontwikkeling van ee n meth ode om onder Nederlandse omstandi gheden Mierezuur toe te passen: • Toepassing van etheri sche olien; • Toepassing van me lkzuur. Deze onderzoeken z ijn nog ni et afgerond. Een aanta l toepass inge n lijkt e ffec ti ef. Echter een vo lled ige analyse van de resultaten heeft nog niet plaa tsgevonde n. Ambrosiu hoeve doet geen onderzoek naar de resistentie van de varroamijt regen bestrijdingsmiddelen. Hoofdt hema 3. Bestu iving • Best.ui ving van tomaten door homme ls en bij en wordt onderzocht. • Verbetering van be n1iving methoden door bijen bij paprika wordt onderzocht. • Bestuiving in tu nn els. Vergelijkingsonderzoeken met bijen en homme ls worden uitgevoerd . • Bestuiving van glasaardbei door ho mme ls. Duidelijk is geworden dat de gewasconditi e sterk bepalend is voo r het resu ltaat. • fn 1992 za l worden onderzoc ht: de mogelijkheden om snijbonen onder glas te be Luiven met hommels; de mogelijkheden voor be tuiving van karwij ; de mogelijkheden bestuiving in cunnelleelten; de verbetering bes tui ving van peren. Hoofdthe ma 4. Bestrijdingm iddelen • Een groot gedeel te va n het onderzoek is geri cht op h t effect van be trijclingsmiddelen op de bestuivers. Een dergelijk onderzoek is vere ist om te ko men tot toelating van een gewasbeschermingsmiddel. • Een methode is ontwikke ld om de in vloed va n bes trijdin gs middelen op de ontwikke ling van het broed te bepal n. De method ie k is inmidde ls voorgedragen voor internationale standaardiserin g.

Yol gend op de presentatie van de heer Van cler Steen gaat de heer C. Roelen, voo rziner va n de Ambrosiushoeve, in op ee n aanta l besruurlijke aspecten . Ten aanzien an de fi nancieri ng neemt de Ambrosiushoeve een uitzonderin gs positie in ten opzichte va n de andere praktijkbed rijven die op basis va n 50/50% ge teund worden door overhe id en bedrijfsleven. De overheid draagt namelijk 75 % va n de financi ele verpli chtin gen van de Ambrosiushoeve, het bed rijfsleven 25 %. De imkers dragen hi ervan 9,8% bij in her geheel tege n 1-,2% door de tu inbouw en fru itteel tsector. • Voorste llen voor onderzoek kunnen via de Bedrijfsraad tot mei ingedi e nd worden. VasL telling van het proefplan vindt plaats door een co mmissie waarin de bijenhouderij ruim is vertegenwoordigd. De clirecteur bewaakt de sa menhang van het proefplan met het lopende onderzoekprogramma. • Onderzoek naar toepassi ng mogelijkheden/ri chtlijne n voor gcb ruik va n Taktik is nog ni et opgenom en in het plan. Een toelating van het middel voor onderzoek moet dan aa ngevraagd worden. Hon orering van dit verzoek schat de heer Roelen niet hoog in. • De c ie. Toelating Bestrijdingsmiddelen werkr onbev red igend. Discussie naar aan le iding van beide presentaties : • lmkersbond ABTB za l ernaar blijven streven om Taktik op te nemen in het onderzoek. Van be lang is richtlijn en voor verantwoord gebruik boven tafel t krijgen. • Harmo nisatie van toelating van middelen in Europa mag ni et op korte termijn verwacht worden . • Afdeling E m men ste lt aan de orde dater in de akkerbouw nieuwe gewas·en op de markt worden gebracht die belang hebben bij her bestui ingsonderzoek dat uitgevoerd wordt. De heer Roelen Ii cht toe dat, gezien de problemen in di e ector, er geen enkel draagvlak is om mee te financieren in het onderzoek.

177

RENIGINGSNIEUWS 13. Rondvraag • In de regia Emmen treedt vee! spui tschade op aan bijen. Inmidde ls is een aantal imkers ge topt. Bij de AlD word t weinig gehoor gevonden. De vergadering stemt in met het voorstel om de puitschade meer gestru ct ureerd te rapporteren, zowel voor de AJD als de e igen bond. De Bond van Bijen houders NCB heeft hi ermee goede resultaten. • In de bijgestelde in formatiemap va n de Im kersbond za l oak een ni euwe lijst van bij enteeltleraren worden opgenomen. • Afdeli ng Over-Betuwe me ldt een 178 goede sa menwerking met de VBBN. • In het ledenbl ad worden binnen kor1 mecledelingen gedaan over de koninginneteelt op Schierm onnikoog. 14. Sluiting

De voorzitter sluit de goed bezochte en geanimeerde vergaclerin g onder dankzegging voor eenieders inbreng.

was. Jammer was de gering opkomst. gezien al het werk en de kosten die eraan verbonden zijn. Mecr men en kunnen er hun voorcleel mee doen!

BOND VAN IJENHOUDERS NCB

Bijeenkomsten voor contactpersonen De twee bijeenkomsten die de drachtplantencommissic belegd had voor contac;tpersonen en andere belangstellenden op 25 februari in Ti lburg en 24 maan j l. in Veld hoven zijn door 43 personen an 16 atae ljngen bezocht, twee afdel ingen hebben zich afgemeld. De opkomst was dan oak matig te noemen. De bijeenkomsten werden door de heren De Ruijter, Smeekens en Van der Steen van het Lanclelijk Proefbedrijf voor lnsektenbestuiving en Bijenhouderij de Ambrosi ushoeve verzorgd. De behandelde onderwerpen: • Be tuiving onder glas door bijen en hommels, het feit dat de hommels geen concurrenten van de bijen zijn, hoe het gegaan is met het kweken va n homme lvolken. en het gegeven dat de ke nnis hiervan voor ieclereen beschikbaar is. • Bestrijdingsmiddelen en het terugdringen hi ervan, de norm gesteld door de overheid, de hoeveelheden die in Nederland gebruikt worden . • De braaklegregeling, een regeling die perspectieven bi.edt voor het inzaaien van drachtp lanten . de voorwaarden waaraan de landbouwer moet voldoen voor het zover is. en de wetenschap dat weer in Brabant met 12 hectare maar s lecht van afkomen. • Het beleidsplan/structuurschets Brabant is globaal besproken met de natuurgebieden, overgangs- en recreatiegeb ied, waar men grate stadsgewe ten gepland heeft. De belangste llenden waren het er over eens dat het ee n leerza me bijeenkom ·t

St. Ambrosius Reusel 60 jaar: opening uitbreiding bijenhal ln verband met haar 60-jarig bestaan op 6 juni 1992 en de officiele opening van de uitbreiding van de bijenhal , houdt de bijenhoudersvereniging St. Ambro ius Reuse! van 6 tot en met 8 jun i een grate ten toonstelling over het bijenleven. De tentoonstelling zal worden gehouden bij de bijenhal 'De Bijencirkel', Burg. Willekenslaan te Reuse!. ln een grate tent zul len allerlei activiteiten plaatsvinden. Zo worden er demonstraties lcchten. sljngeren en merken gegeven. Er zullen diverse stands zijn ingericht als een oude bijenhal met korven. een bloemenstand. een fru itstand. een verkoopstand met honing en andere bijenprodukten . cen stand met oude kasten en oude imkersattikelen en een boeken-. tijdschriften- en fotostand. De bezoekers zu llen kunnen genieten van een doorlopende video-presentatie en een bezoek aan de uitgebreide bijenhal met zijn prachtige bijentuin zal eveneens tot de mogelijkheden behoren. Voor bezoekende imkers zal er nag een extra attractie zijn: zij kunnen hun bije nkennis testen aan de hand van een vragenformulier. De vereniging Reuse! stelt voor degene die de meeste vragen goed heeft beantwoord een nieuwe bijenkast beschikbaar. Programma-overzicht Zaterdag 6 juni: 18.00-20.00 uur: opening uitbrciding bijenhal , receptie De temoonstelling is voor het publiek geopend op zaterdag 6 juni van 20.0022.00 uur, op zondag 7 juni van I 0.00-22.00 uur en op maandag 8 juni van I 0.00-18.00 uur. Maandag 8 juni. 16.30 uur: bekend-

RENIGINGSNIEUWS mak ing uitslag vragenl ij , l. Trekking

gevraagd om hun !eden de studi ecl ag

loterij.

1992, georganiseerd door de bond va n

U ziet er is vee l Le bel even in en rond

Bijenhouclers NCB , te Iaten meema-

de Bijenhal te Reu se!. l edereen i va n

ken (de kosten worden nog bepaa ld).

harte welkom, de Loegang is grati s.

E.e.a. om een indruk te krijgen of het bij de Jeden van genoemd bonden

Van de bestuurstafel

aanslaat en of er in de toekomst mee doorgegaan moet worden. Het bes tuur

De bondsvergaderin g heeft plaat ge-

van de B. v. B. NCB heeft het Iicht op

vonden op 5 maar! 1992. De vo lgende

groen gezet.

onderwerpen waren aan de orde

• Het beheer va n bet archief is rer

• De fin anci ele stu kken zoals deze

sprake geweestn .a.v. een voorstel va n

aangeboden worden in de ledenverga-

de beer Duffhiers, K atholi ek

derin g op 4 april 1992.

Documentatie Centrum te

• De contributie is co nform 1992 door

Dit voorstel wordt nader uirgewerkt en

het bestuur vas tges teld.

het (deel)archief in een kernarchi ef

ijmegen.

• De ingediende voorste ll en/opmer-

ondergebracht.

kin gen van de afdelingen voor

• D e Strafrechtco mmiss ie is bij elkaar

genoemde vergadering op 4 april zijn

geweest door SBB is landelijk een

doorgenomen en van ad vies voorzien.

vergoeclin g vastgesteld om bijenkas ten

Idem voo r hetjaarverslag. Het wei of

Le plaatsen op de heide. van

niet meer Iaten doorgaan van de

aanvraag. Dit ge ldt zowel voor een

Euchari sti ev iering voo raf aan de ver-

torale afdeling als voor de indi v iduele

gaclerin g is bes proken en zal met de

imker.

f

25,- per

FAMILIEBERICHTEN T ot ons kwam bet droevi ge bericht dat op 29 febru ari 1992 is overl eden ons gewaardeerd lid de beer

H. ABBAS On ze oprechte deelneming gaat uit naar zijn vrouw en kinderen. Bestuur en I den sub ereni ging VBBN W e terwolde

Op 6 maart 1992 overleecl geheel onverwachts

Pas tor vercler wo rden geregel d hoe bi er mee om te gaan. • Er is op clir moment nog geen nieuwe kancliclaat voo r de vacante bestuursfuncti e gemelcl , her beslllur za l nogmaa ls mensen in Midden

Bond van Bijenhouders Bovengenoemcle Bijenhoudersbond

Brabant benaderen. de J'uncti e is ont-

wordt ad interim waargenomen door

staan door her aftreden van de beer B .

de heer J. Beekman. Eemstraat 49,

Opsteeg om gezondheiclsreclenen.

5704 MP Brouwhui s- Helmond .

• Het onclerwerp sec re t~u·i aat van de

Privetelefoonnummer 04920-14 106.

bond i uitgebreicl aan de orcle

D e secretari s. J. Beekm an, is iedere

geweest, e.e.a. gekoppeld aan het

maandag tu ssen 08.30- J7.00 uu r te

financi ele plaatj e va n het huiclige

bereiken op Spoorlaan 350. 5038 CC

secretariaat en de werk lruk. Op de

Til burg, tel. 013-378582.

algemene ledenvergaclering del . 4 apri l

A ileen in zeer speciale gevallen

1992 zal met b~trekking tot het secre-

gebruik maken va n zijn pri venummer.

tari aat nadere mecledelingen worden

Bibliotheek-opgave van te lenen boe-

gedaan.

ken. alsmede tentoonstellingsmateri aa l

• Enkele punten va n de beclrij fs raad en

schrifrelijk op her adres: Spoorlaan

uit de agenda va n de federatievergaderin g zijn nader uitgelegcl en besproken: o.a. ruil abonnementen im kersmaanclbladen, het sccretariaal reclactie 'Bij en'. pennin gmeesterschap Beclrijfsraacl, toekomsr bij en teeltvoorlichting, lmkersdag 1991. ziektebestrijding en de honi ngzemerij Het

350, 5038 CC Til burg of te lefonisch 0 13-378582 tu ssen 08.00- 17.00 uur. lndien de maandag een feestdag is clan gelclen bovenstaande medeclelingen voor de din sclag vo lgend op de feestdag.

Z uiden BY. • De bon den LL TB en ABTB hebben

JANDE WIT Op zijn 70ste verj aardag hebben we hem naar zijn lamste ru stplaats ve rgezeld. Jan was meer dan 25 jaar lid waarva n ve le jaren bes tuursl id van onze afcle.ling. 1 oo it werd er tevergee fs een berocp op hem geclaan . we ve rli ezen in hem een zee r bek aa m en gewaardeercl imker. On ze oprechle deel neming gaat uit naar zijn kincleren en kleinkinderen. B es tuur en Ieden afd eling LLTB Nederweert -Ospel

Op 19 m aart 1992 overleed op 65j ari ge leeftijd ons bes tuurslid

REIN LODEWlJK Rei n was een markante fi guur bi nnen onze subvereniging. Z ijn grote interesse voor alies wa t groeit en bloeit za l in onze herinnerin g blijven oortleven. On ze oprechte clee lneming gam ui t naar zijn vrouw. kincleren en k leinkinderen. Bestuur en !eden subvereniging VBBN W olvega

179

GESCHIEDENIS

Een stukje historie: tachtig jaar imkeren in Berlicum door lne Jellema Ter gelegenheid van het 80-jarig bestaan verdiepte

de jaarlijkse 'teeravond'). de distributie van suiker en niet te vergeten het gezamenlijk reizen naar heide en

Bijenhoudersvereniging St.Ambrosius-Berlicum zich in zijn eigen historie. Een ju bileumboek met o.a. een artikel over 'tachtig jaar imkeren in Berlicum' was het resultaat. Hieronder een (bekorte) versie .

fruit. Door dat samen te doen werd vee I geld uitgespaard, en bovendien gaf het veel saamhorigheid .

Het Begin 180

Ge.lmkerd is er in het Brabantse Berlicum al sinds mensenheugenis. Er was dracht- ook de heide was niet ver - en de verkoop van honing en was vormden een goede bijverdienste. Hoewel het vooral de boeren waren die imkerden , speelden van oudsher ook de schoolmeesters een belangrijke rol. Samen met de geeste lijken waren zij vaak de voortrekkers en de vernieuwers binnen de bijenhouderij. In Berl icum was rond 1900 ook zo'n imkerende 'meester' actief. Zijn naam was Leon van Giersbergen . Korte tijd later werd hij de eerste 'wande lleraar' (consulent) in dienst van de in 1897 opgerichte bijenhoudersvereniging VBBN . Mede door hem gestimuleerd werd in 1911 in Berlicum een afdeling van die VBBN opgericht. Aan die oprichting lagen niet aileen idealistische motieven ten grondslag, maar ook het heel directe voordeel van de belastingvrije suiker ...

Van VBBN naar NCB Vierentwintig jaar lang kende de imkerij maar een landelijke bond, de VBBN . Daarna deed de verzuiling haar intrede. In 1921 werd vanuit de NCB een Katholieke Bijenhoudersbond opgericht. Van de Brabantse imkers werd verwacht dat zij zich daarbij zouden aansluiten. Ook de Berlicumse afdeling stapte over, onder dezelfde voorzitter en secretaris die de vereniging tien jaar eerder als afdeling van de VBBN hadden opgericht. Of er discussies waren over deze overgang wordt niet vermeld . Well icht werd het als normaal ervaren; ook op andere maatschappelijke terreinen werd contact met andersdenkenden zoveel mogelijk vermeden (in 1943 was voor de Katholieken in Brabant het actief lidmaatschap van de VBBN door de kerkelijke overheid verboden). Het plaatselijke vereni gingsleven veranderde door de overgang van VBBN naar NCB nauwelijks. De activiteiten bleven gelijk: onderlinge gezelligheid (waaronder maandblad voor imkers juni 1992

Wegblijven bij de jaarvergadering kost 25 ct Uit de periode 1934-1938 zijn gedetailleerde verslagen bewaard gebleven over de verenigingsactiviteiten in Berlicum. Het blijkt een actieve tijd te zijn geweest. Er waren maandelijks bijeenkomsten ('vergaderingen'), met ais onderwerpen verhuur van volken, reizen, suiker, honingverkoop en leerzame inleidingen over bijenhouden. En verder wordt in bijna elk verslag gerept over de aansluitende gezelligheid van het drinken en biljarten . Meer dan eens moet een bijeenkomst gehaast worden gesloten, omdat enkele ongedurige leden niet meer van kaarten en keu kunnen afblijven ... In het verenigingsreglement van St. Ambrosius Berlicum waren tal van zaken geregeld. Zo was het bezoeken van de jaarlijkse ledenvergadering verplicht op boete van 25 cent. Ook moesten op straffe van boete de missen op Ambrosiusdag en bij het overlijden van een mede-imker worden bijgewoond . Bij die laatste gelegenheid moest er nog iets worden geregeld : 'de leden zijn verplicht te zorgen, dat de nabestaanden minstens een opzetter aan de vereniging schenken'. De korven verkregen uit die nalatenschappen werden steeds voor een jaar verhuurd aan leden (prijs 1936: f 1,- per korf). De opbrengst daarvan vormde met de contributie en een bescheiden gemeentesubsidie de inkomsten van de afdeling. De vereniging had daarnaast een kast in bezit. Die was bedoeld om de leden -in die tijd nog bijna allen korfimkers - de mogelijkheid te bieden wegwijs te worden in het werken met zoiets moderns als een kast. Per jaar werd door loting aangewezen wie hem kreeg. In 1937 en daarna werden opzetters opeens meer geld waard . De heer J. de Meza van Mellona bood de Berlicumse vereniging f 3,60 voor goede korven met voldoende werk, bijen en broed . De leden besloten de verkoop te coordineren en de voorzitter de korven te Iaten keuren. Een volk dat zwaarder was dan gemiddeld zou met een extra loodje worden gemerkt en 20 cent meer opbrengen. Het gevolg van deze actie was, dat het aantal opzetters van leden tot ver boven de 400 steeg!

GESCHIEDENIS

Honingverkoop stimuleren

oudere imkers niet erg naar de zin. De goede ouder-

Honing was een onderwerp, dat altijd de tongen losmaakte. Vooral de lage inkoopsprijzen van de Honingzemerij waren de leden een doorn in het oog. Hoe kan het, vroeg men zich in 1935 af, dat de honing

wetse geest verdween ... '

maar 23 cent per kg opbrengt terwijl er tegelijk bij de Honingzemerij nog vraag is naar meer? Men denkt aan acties om de verkoop te stimuleren. Uit het verslag van november 1935: 'tot slot werd het idee geopperd om bij elk te verkopen potje honing een gebruiksaanwijzing te verstrekken. Er gaat getracht worden of het Hoofdbestuur (van de NCB) wellicht deze wil samenstellen en drukken ... ' Er werd niet aileen vergaderd op de bijeenkomsten, er werden ook leerzame 'bieenpraatjes ' gehouden, 'zodat vooral de jongere imkers, mits zij trouw de vergaderingen bezoeken, een gratis cursus krijgen over het bijenvak '. In deze periode is het vooral voorzitte r Van der Sande zelf (ged iplomeerd bijenteeltleraar) die praatjes verzorgt over de ontwikkeling van een bijenvolk, drijfvoere n, het afjagen enz. Alles uiteraard in het kader van de korfimkerij. Een hoogtepunt is verder de jaarlijkse mis en 'teeravond' op Ambrosiusdag.

lmkeren in bezettingstijd De oorlog en de bijenhouderij. Dat is het verhaal van de steeds grotere greep van de bezetter op de imker. De honing ging op de bon . De imkers mochten hun honing en andere bijenprodukten niet meer particulier verkopen . Aile oogst moest worden ingeleverd bij van hogerhand vastgestelde verkoopadressen. Slechts een klein aandeel mocht worden achtergehouden voor eigen gebruik. Wie dat ontdook werd uitgesloten van de levering van suiker. Het bestuur van de Bijenhoudersbond NCB trad af, toen duidelijk werd dat aanblijven betekende dat zij zich moesten aansluiten bij de Landstand. Ook het verenigingsblad hield tussen 1942 en 1945 op te verschijnen. Wat dit al les voor Berlicum betekende, weten we niet precies. In ieder geval kwam het verenigingsleven op een laag pitje te staan. Daarmee in tegenspraak lijkt wellicht de stijging van het ledental naar 80 imkers . De reden ligt echter voor de hand : honing was een geweldig ruilmiddel !

Bijenhouden gaat geld kosten Vergaderen in een cafe verboden In 1939 werden er nieuwe statuten aangenomen. Dat ging niet zonder slag of stoat. Oud-lid M. van Helvert vertelt er het volgende over: 'De eenheid dreigde verstoord te worden toen de afdeling gemoderniseerd moest worden met officiele statuten enz. Voordien was er altijd gezellig vergaderd zonder officieel gedoe in het cafe van de heer Sm its, waarbij kaarten en biljarten vaak belangrijker waren dan vergaderen. Hieraan moest een einde komen , want vanaf 4 oktober 1939, toen de statuten aanvaard werden , mocht er niet meer in een cafe vergaderd worden . Dat was speciaal de

In de periode na de oorlog werd langzamerhand het gewone verenigingsleven weer opgebouwd . Er kwamen weer bijeenkomsten, er was een reiscommissie en er werden regelmatig lezingen georgan iseerd. Langzamerhand verminderde de dracht. Grote stukken heide verdwenen en waar eerst allerlei drachtplanten hadden gestaan kwamen onkruidvrije weiden en maisvelden . Het imkeren werd moeilijker, en wellicht daarom minder aantrekkelijk. Niet aileen werd de oogst kleiner, ook de concurrentie met goedkope buitenlandse honing nam toe. Even was er nog geld te verdienen aan de verkoop van 6-raams volken aan Engeland (in 'Engelse kastjes'). nodig omdat Enge l and's eigen bijen goeddeels door ziekte waren verdwenen. Maar dat duurde maar een paar jaar. Steeds meer werd bijenhouden een hobby waar geld moest worden bijgelegd. Parallel aan deze ontwikkeli ng nam het aantalleden af. De vereniging werd langzaamaan kleiner, en leidde tenslotte een bijna slapend bestaan. Nard van der Valk droeg de vereniging met grate verantwoordelijkheid door deze moeilijke periode heen.

Onstuimige activiteit Een nieuwe periode began in 1981 met de komst van Joop Janssen, die in overleg met Nard v.d. Valk een beginnerscursus organiseerde o.l.v. H.v.d . Kammen uit Vught. Aansluitend volgden nog een beginners- en maandblad voor imkers juni 1992

181

GESCHIEDENIS een gevorderdencursus, beide gegeven door Diny Frederix. Uit al deze cursussen kwamen enthousiaste /eden voort. Er kwam een nieuw bestuur onder voorzitterschap van de initiatiefrijke Jan Charpentier. Met een sprong was de vereniging uit het dal. Er waren weer /eden en er was weer Ieven in de brouwerij .

182

De cursussen hadden ervoor gezorgd dater in en rond Berlicum heel wat nieuwe imkers rondliepen. Voor een groot dee/ waren dat 'burgers'; hobby-imkers, die niet van oudsher opgegroeid waren met bijen . Met deze nieuwe /eden veranderde de vereniging natuurlijk wat van sfeer. Gelukkig bleef de onderl inge saamhorigheid! Er was bij de nieuwelingen een grote honger naar informatie. Oat leidde tot een explosie van activi teiten. Er waren uiteenlopende cursussen en bijeen komsten, de varroamijt werd bestreden, er kwam een eigen vignet en later een eigen blad, de contacten met organisaties buiten de vereniging namen toe en er werd gewerkt aan een eigen drachtplantentuin met bijenhal. Naast de bovengenoemde onderwerpen kwa men er nog vele andere aan de orde : honing, bijenziekten, bedrijfsmethodes, korfvlechten, ziektebestrijding en microscopiseren . Tegelijkertijd trad de veren i-

ging naar buiten met praatjes op scholen en met tentoonstellingen. Nog steeds is de vereniging in beweging. Nieuw is het honingpredikaat 'Balkums Goud ', een van de vele init iatieven van de onvermoeibare voorzitter Jan Charpentier, nieuw zijn ook de verschillende bijenrassen (Buckfast en Carnica) die hun intrede hebben gedaan op de standen van de /eden . Nieuw - en samenhangend met het vorige - zijn ook de eerste stappen op het gebied van koninginneteelt en zelfs Kl. Op dit moment hoort St. Ambrosius-Berlicum met 55 /eden tot de grootste en actiefste imkerverenigingen van Brabant. Tachtig jaar oud en springlevend!

INTERPDLIS
lNG ALS GENEESMIDDEL

Het medicinale gebruik van honing in de oudheid door Dr. Th . Postm es, Acad. Ziekenhuis, Maastricht Egyptische artsen rond 1500 v. Chr. waren niet aileen bekwaam maar zij waren ook zeer praktisch ingesteld. Hun behandeling van wenden doet in onze ogen zeer

modern aan. Door wenden te onderscheiden in: eenvoudige en gecompliceerde wenden, acute en chronische wenden, schone en vuile wenden, stinkende en niet stinkende wenden, konden zij, na verloop van tijd, niet aileen hun therapieresultaten vergelijken maar ook verbeteren. De arts in opleiding werd geleerd_hoe hij (of zij!) moest opereren, hechten en verbinden. De geleerden waren bovendien ijverig in het vastleggen van hun bevind ingen en daardoor weten we thans welke instrumenten ze gebruikten, welke ziekten behandeld werden , hoeveel oogziekten men als arts moest kennen en welke recepten uitgeschreven werden.

Twee artikelen Omdat een goed recept een goed recept blijft, ongeacht hoe oud het is, lijkt het ons interessant om in een tweetal artikelen in te gaan op honingzalf als middel voor de behandeling van wenden. In dit artikellaten we zien dat honing in de loop van de geschiedenis een rol heeft gespeeld bij het behandelen van wonden. Dankzij duizenden zeer oude teksten op steen in hieroglyfen is er alles voor te zeggen om de moderne geneeskunde te Iaten beginnen rond 1500 v. Chr. Wat wij in feite van deze periode weten over het gebruik van honing als geneesmiddel blijft veelal onbesproken. Leren van het verleden, zo zullen wij aantonen, is en blijft zinvol. Het vervolgartikel gaat over recente ervaringen met honing b ij o.a. derdegraads-brandwonden.

Tegenwoordig weten we dat honing anti-bacteriele eigenschappen heeft die goed te kwantificeren zijn. Honi ng is zeker geen wondermiddel maar het is wei een geneesmiddel zonder bijwerkingen. In combinatie met groeibevorderende factoren is thans een 'magic cocktail' in de maak, wat ons betreft mag die straks omgedoopt worden tot MHCWO: 'the magic honey coctail for wounds only'.

Egyptische wondzalf anno 1500 v. Chr. Na de invoering van de bijenteelt en het gebruik van kleibuizen konden de oude Egyptenaren al rond 2400 v. Chr. op grote schaal aan honing komen. (figuur 1). Misschien is het daarom niet verwonderlijk dat zij als eersten honing als wondgenezingsmiddel ontdekt hebben! Van de 900 verzamelde opgetekende recepten afkomstig van diverse papyrusdocumenten, zo tussen 2000 en 1000 v. Chr., zijn er 600 waarin honing verwerkt werd (Crane, 1980). Zowel pure honing als honingzalf werden voorgeschreven . Een van de recepten, zoals opgetekend in de zogenoemde Papyrus Smith in hieroglyfenschrift (1 500 v. Chr.), luidt vrijvertaald als volgt: men neme mrht, byt en ftt. Het gebruikte linnenverband (figuur 2), aangeduid met een ruggegraat met ribben, verwijst naar vezels van een plant. Met het zonneteken 'sun' met een streep er achter, geeft aan dat het zonne-teken in deze zin vertaald moet worden met dag. Een asterisk (*) betekent: substantie in de pot (Majno, 1975; Breasted, 1930). Uit geklopte vezels van de papyrusplant maakte men papier in lange stroken. Teksten werden bewaard in een kruik met een deksel en op een droge plaats. De eigenlijke papyrusrol werd altijd opgerold rond een

Figuur 1. In het nagetekend relief (graf van Rekh-mi-re, Thebe) van 1450 v.Chr. ziet men links honingvaten die worden gevuld, rechts honingraten die worden uitgehaald nadat de bijen verdoofd zijn door rook. Uit een vee/ ouder reliefafkomstig uit de zonnetempel van Ne -user-re (Sakkara bij Cairo), blijkt dat de bijenteelt op zijn minst terug gaat tot 2400 v.Chr.(Crane, 1980).

maandblad voor imkers juni 1992

183

HONING ALS GENEESMIDDEL

~- -HH

loa

0 I

D \:_./

Figuur 2. Fragment van een behandelingsvoorschift.

stok en eindigde met een tweede stok. Zowel Smith (papyrus Smith) als Ebers (papyrus Ebers) hebben veel bijgedragen aan het ontrafelen van medische teksten . In het Egyptisch schrijft men woorden als ftt ('verband'), mrht ('vet') en byt ('honing ') zonder klinkers. Ftt

184

zou in principe kunnen zijn : fetet, fatet, futat, fotot enz. Ook zonder dat we weten hoe wij de woorden moeten uitspreken zijn de mededelingen in beeldschrift (pictogrammen) en klanktekens (fonogrammen) even duidelijk als de verkeersborden in onze tijd .

Honingzalf In een van de recepten wordt zalf voorgeschreven met tweederde dee! vet plus honing . Jammer is dat nergens aangegeven is welk vet men gebruikt heeft. Oat de keuze van het soort vet wei belangrijk is blijkt in ons vervolgartikel. Volgens Breasted (1930) moet het honinggedeelte het ontbrekende derde dee! uitmaken. Het kl inkt aannemelijk. Recepten die naast honing en vet ook nog een kruidenextract bevatten vallen echter dan buiten de aangegeven verhouding. Deze verhouding kan gerealiseerd worden door uit te gaan van het volume en dan wordt het twee de len vet plus een dee! honing. Waarschijnlijk maakt het niet zoveel uit wat je neemt. Een feit is dat twee delen rundervet en een dee! honing een handzame zalf oplevert. In de tropen zien we dat honi ng op een wend, vliegen en moeren aantrekt. Er zijn aanwijzingen dat bepaaalde vetten in honingzalf, vliegen en mieren kunnen weren. Het is daarom de moeite waard om in deze richting verder onderzoek te doen .

Van de Grieken tot heden De boodschap van de Egyptenaren is duidelijk: honing op een wond geneest. Stinkende wenden hielden op te stinken, het wondgebied werd schoon en vee! patienten herstelden. De hele geschiedenis door heeft men daarom honing gebruikt. De Grieken uit de school van Hypocrates (ca. 350 v. Chr.) bewonderden de Egyptenaren en citeerden dus ijverig hun collegae uit de oudheid zonder echter klakkeloos alies over te nemen. Weer duizend jaar later citeren de geneesheren van de middeleeuwen op hun beurt hun illustere Griekse voorgangers. Als we dan ook lezen in het Londense 'Leech book of Bald ' van ca. 1100 dat de maandblad voor imkers juni 1992

beste wondzalf gemaakt wordt op basis van honing en dat men op honing kan vertrouwen bij de behandeling van vuile wonden, inwend ige wonden, amputaties en voor het verwijderen van wondkorsten, dan horen we via een omweg de Egyptenaren. Tijdens de eerste en tweede Wereldoorlog moesten artsen zich vaak behelpen omdat er achter de vuurlinies aan alles gebrek was. Net als de oude Egyptenaren en Grieken heeft men toen in aile uithoeken van de wereld ijverig wonden verzorgd met honing. Dit alies wekt de indruk dat men via oorlogsdocumentatie van die tijd iets kan leren over ervaringen met honing in de oorlog. Niets is echter minder waar. Ook in medische handboeken van de eerste helft van deze eeuw ontbreken, op een enkele uitzondering na, gegevens over het medisch gebruik van honing . Anders gezegd, honing is meer bekend bij schrijvers van de geschiedenis van de geneeskunde dan bij de beoefenaars van de heelkunde. Met de opkomst van de antibiotica rond 1950 daalt de belangstelling voor honing naar nul en bestaat er schijnbaar aileen nog maar in het alternatieve circuit belangstelling voor honing als geneesmiddel. In ons vervolgartikel za l blijken dat voor honing weer opnieuw belangstelling bestaat mede dankzij recente publicaties over positieve klinische ervaringen .

Samenvatting Met de opkomst van de apicultuur rond 2500 tot 1500 v. Chr. kwam er honing beschikbaar voor zowel de consumptie als de geneeskunde. Dankzij Egyptologisch onderzoek weten we dat honing bij de geneesheren van die tijd zeer populair was. Van de 900 opgetekende recepten voor van loopoor tot schedelbreuk en van steekwond tot amputatie blijken er ruim 600 op basis van honing te zijn samengesteld. Geneesheren in latere perioden hebben vaak, in feite zonder het te weten, niets wezenlijks toegevoegd aan onze kennis ten aanzien van honing en wondheling . Aan de hand van onderzoek gedurende de laatse 40 jaren wordt uitgelegd waarom honing nog steeds een voortreffelijk geneesmiddel is. Voor de behandeling van brandwonden is honing, zo zullen we Iaten zien, zelfs beter dan het veel gebruikte zilversulfadiazine van onze eigen tijd (Subrahmanyam (1991 ).

Literatuur: Breasted. J.H. (1930) The Edwin Smith Surgical Papyrus, University of Chicago Press (2 vols) p. 101 e.v. Crane, E. ('80) A book of honey. Oxford Univ.Press, p. 109 Majno, G. (1975) The haeling hand. Man and wound in ancient times. Harvard University Press p. 69-139 Subrahmanyam, M . (1991) Topica l application of honey in treatment of burns. Br. J. Surg. 78: 497-498.

NING ALS GENEESMIDDEL

De geneeskracht van Manuka-honing door J.J. Speelziek Medio december 1991 besteedde een 1V-station in Nieuw-Zeeland aandacht aan Manuka-honing, die over mysterieuze geneeskracht zou beschikken . Een imkervriend nam voor mij hierover een krantenknipsel mee. Hieronder volgt de vertaling .

'Volgens 'Native New Zealand flowering plants ' van J.T. Salmon en 'Native trees of New Zealand' van Ken Stewart, (be ide van 1991) is de Manuka (Red tea tree; Leptospermum scoparium, familie Myrtaceae). waarschijnlijk een van de meest bekende planten in Nieuw Zeeland . Hij komt voor in de vorm van een struik of boom met een hoogte van hoogstens 8 m. Hoewel de rode Manuka bloesem ongeveer 12 mm in doorsnee meet, is er ook een va riant met bloemen van 2 em . De bloeitijd loopt van september tot februari . De zaden lijken wat op de Amerikaanse eikel, waarbij de eikel in de dop door middel van st repen in vijf segmenten verdeeld lijkt te zijn . De zaden rijpen in april en mei en blijven dan tot het volgende jaar aan de boom . In het begin van de kolon iale t ijd werden de aromatische bladeren gebruikt als theebladeren , vandaar vermoedelijk de naam van 'red tea tree'. Een fam ilielid van de Manuka is de Kan uka ( Wh ite tea tree; Leptospermum ericoides). die witte bloemen heeft. Beide bomen vertonen op afstand gezien enige gel ijken is met onze rode en witte Meidoorn .

hoeveelheid daarin voorkomende waterstof-peroxi de. Dr. Molan testte verschil\ende honingsoorten op zes soorten bacterien; deze vermeerderden zich daarbij niet in een 5-1 0 procentige op lossing van Manukahoning, hetgeen bij andere honingsoorten slechts voor twee soorten bacterien gold . Dr. Molan ontdekte dat er in manu ka-honing in hoofdzaak een andere factor dan waterstof-peroxide de antibacteriele werking veroorzaakt. Volgens dr. Molan zou toelating van Manuka-honing bij medisch behandeling wei eens 'big business' voor Nieuw-Zeeland kunnen betekenen . Honing kost slechts een t iende van de prijs van andere antibacteriele behandelingen, het heeft bovendien bijzondere helende eigenschappen . Dr. Molan merkt hierbij op, dat het suikergeha lte van hon ing vocht uit de wond opneemt, de wond van de buitenlucht afslu it en verder dat waterstofperoxide geleidel ijk aan de wond binnendringt. Niettemin neemt de aanwezigheid van de Manukaplant in Nieuw Zee land meer en meer af; de sterk smakende honing is niet een van de meest populaire soarten , en de boeren zijn bezig de struiken of bomen van hun land te verwijderen. Hoewel een paar beroepsimkers de waarde van Manuka-honing onderkennen en deze exporteren naar een internationaal concern voor natuurl ijke cosmetica, zal het hier voorlopig we \ bij blijven. Omvangrijke produktie van Manuka-honing zou beteken, dat een groot areaal Manuka aangeplant moet worden en dat schijnt het grote probleem te zijn.'

'Manuka honey may cure many ills' Een geheimzinnige chem ische stof, ontdekt in de inheemse Manuka-honing, zou wei eens een gouden vondst kunnen zijn voor de Nieuwzeelandse imker. Een wetenschappelijk medewerke r van de Wa ikato Universiteit, d ie de geneeskrachtige eigenschappen van deze honing onderzocht, zegt dat Manuka -honing tot het beste natuurlijke antibioticum gerekend kan worden. Na een acht jaar du rend onderzoek slaagden dr. Peter Molan en zijn medewerkers van de afdeling Biologie erin een mysterieuze stof uit de manukahoning vrij te maken, waaraan hij grote waarde toekent voor het gebruik in medicijnen en bij cosmetica . Dr. Molan stelde o.a. dat honing al een zeer oud middel is bij de antibacteriele behandel ing . De Maories gebruikten de Manukaplant reeds voor behandeling van infecties, en gastro-ente ritis, (maag- en darmcatarre) en als diureticum (urineafdrijvend middel) en relaxans (kalmerend middel). Special isten hadden al eerder ontdekt dat de geneeskrachtige eigenschappen van honing mede to egeschreven konden worden aan de geringe

Naschrift: Thixotrope honingsoorten In de 'Encyclopedia of Beekeeping' van Morse en Hooper ontdekte ik dat de Nieuw-Zeelandse Manuka, evenals de in India voorkomende Karvi (Carvia callosa) en onze struikheide (Ca//una vulgaris) de en ige planten zouden zijn, waarvan de honing thixotroop is. Deze thixotrope eigenschap houdt in, dat een gelatineachtige stof, in dit geval de hon ing van genoemde planten, bij gelijkblijvende temperatuur door middel van roeren vloeibaar wordt om enige t ijd later weer in een gelatineachtige vorm over te gaan . Volgens de 'lmkers Encyclopedie voor Nederland en Belgie' is de oorzaak hiervan het hoge percentage eiwit in heidehon ing , namelijk 2% tegen 0,1% in overige honingsoorten. Volgens dr. Molan bestaat er geen verband tussen de thixotropie van honingsoorten en hun antibacterie le werking. Het versch il in thixotropie tussen verschillen de manukahoningmonsters zou veroorzaakt worden door verschi\len in de zuiverheid (meng ing met andere honi ngsoorten) van manuka-honing. maandblad voor imkers juni 1992

185

HEORIE & PRAKTIJK

Het Combiraam (2) door Ab Kuypers Wanneer een imker al vier jaren met Combiramen in de weer is, zelf aile eerste problemen met een veran-

overgehangen . De moer bleef in de onderbak, onder het rooster. Bij deze methode zou je veel honing kunnen oogsten. Dat wilde ik ook proberen, de methode

derende methode inmiddels voldoende heeft overwonnen om er nu naar voile tevredenheid en met succes mee te kunnen werken en bovendien graag zijn kennis, inzichten en ervaringen met anderen wil delen, is hij een ideale gesprekspartner voor een nieuwsgierige collega die overweegt ooit nog eens zijn volken eveneens op Combiramen te gaan huisvesten. 'Achter de kerk', legde hij mij uit, toen we onze afspraak maakten en mij probeerde uit te leggen waar hij woont.

sprak me toen wei aan. Het bleek mij echter een waardeloze methode . Het is misschien wei een aardige werkwijze, maar ik denk dat hij niet geschikt is voor ons klimaat, we hebben te weinig mooi weer. Ook latere manieren, waarbij ik steevast met twee broedkamers werkte, bevielen mij uiteindelijk geen van allen. Toen ben ik er toe overgegaan om een broed- en honingkamer tezamen als broedruimte te gebruiken. Dat ging een stuk beter. lk had nu een ideale ruimte

186 Volgens mij ligt overigens het gehele dorp achter de kerk, omdat het er maar eentje bezit. Een langs de hoofdweg van dit buurdorp geplaatste plattegrond geeft uiteindelijk uitsluitsel waar Het Plankenpad is te vinden. Ruimschoots op tijd verschijn ik op onze afspraak. Harrie Alting, imker te Swifterbant, Fries in Flevoland. Hinkend op twee gedachten? Geenszins. Wei nog altijd lid van zijn oude 'cluppie' Lemmer, tevens gastlid van Oost-Fievoland . lnm iddels al weer twintig jaar bijenhouder in hart en nieren. 'Van bijen ben ik echt helemaal gek.' Ooit sa men met een vriend vanuit een grote liefde en belangstelling voor de natuur, met imkeren begonnen. 'We waren altijd buiten in de weilanden te vinden, vogels kijken, nesten zoeken. Maar ook nu nog mag ik er graag 's morgens vroeg op uit trek ken, de polder in, ais je nog bijna niemand ziet.' Met hem sprak ik over het waarom, zijn ervaringen en zijn methode, waarin het Combiraam de broedkamers van zijn bijenvolken vult.

Op zoek naar de ideale broedruimte 'Toen ik met imkeren begon, nam ik uiteraard in eerste instantie de methode van mijn mentor over. We imkerden toen nog met een broedkamer. Zijn werkwijze bestond er uit, dat er rege lmatig kunstraat tussen het broednest werd ingehangen om zodoende grote broednesten te krijgen. Mij beviel deze methode al snel niet meer en ik ging op zoek naar een eigen werkwijze. Door veel in oude groentjes te lezen en de bijenboeken er op na te slaan, stuitte ik op een gegeven moment op de beschrijving van de zogenaamde omhangmethode. Dat leek me wei wat. Hierbij werd met twee broedbakken gewerkt, waarbij vanaf het begin van de koolzaadbloei, nadat er een moerrooster was gelegd, telkens gesloten broed naar boven werd maandblad voor imkers juni 7992

waarin de volken kunnen broeden; niet te groot, maar ook niet te klein. Na een hele tijd met zulke broedruimten te hebben gewerkt, ben ik met Combiramen gaan experimenteren. De maat van een hierop aan te leggen broednest komt immers overeen met mijn broed- en honingkamerformaat tezamen. Het nadeel van het onderbroken

Rustig zittend op een dak, de armen ondersteund. Foto Harrie Alting, Swifterbant

THEOR IE & PRAKTIJK broednest was hiermee opgelost. Om overigens zulke grate raten uitgebouwd te krijgen moet je grate valken hebben. '

Het moeilijke begin Aile begin is moeilijk. De introductie van Combiramen in zijn volken , die tot dan in Simplexbakken waren gehuisvest, verliep alles beha lve vlekkeloos. 'De stevigheid van de ramen zelf, het aanbrengen van voldoen de bedrading voor de kunstraat en het Iaten uitbouwen van zulke grate vel len kunstraat, gaf best wei wat problemen in het begin. Wanneer de kunstraat met onvol doende bedrading wordt ingesmolten , zullen de raten die hierop worden uitgebouwd, gaan uitza kken waardoor ze een min of meer golvende vorm krijgen . Hiermee is natuurlijk niet te werken . Je krijgt zulke ramen niet of nauwelijks uit de kasten . Nu bedraad ik met wei acht negen horizontale draden . De zijkanten van de ramen verstevig ik met een extra latje, binnen het raam. Nu kunnen ze beter het uiteindelijke gewicht aan broed en voer dragen. ' 'Een probleem van materiele aard is, dat je, wanneer je altijd met twee broedkamers hebt gewerkt, bij de oversta p op Combiramen een tekort aan honingka-

a

mers en een overschot aan broedkamers zult krijgen . Zelf zat ik erg ruim in mijn materialen, dus voor mij viel dat wei mee. Zit je echter wat krap in je spullen dan moet je tach eerst wei het een en ander aanschaffen bij de overgang op deze methode .' 'Heb je nu al je volken op Combiramen? ', wil ik weten . 'Ja en nee. M ijn honingvolken zitten aile tien inderdaad op Combiramen . Maar op de stal staan nog eens tien volken op de gewone Simplexramen. Die laatste zijn voor de verkoop. Daar imker ik verder niet mee. Je zou dus eigenlijk kunnen zeggen dat het eigenlijk onhandig is, die twee maatsoorten in mijn bestand . M aar dat is het niet. Oat zit in fe ite in mijn methode ingebakken. De kunstzwermen die ik van mijn honingvolken maak, komen namelijk gewoon op de Simplexramen. Sinds de varroa in ons land is, maak ik kunstzwermen zonder broed. Het Iaten uitbouwen van Combiramen lukt bijna niet met kunstzwermen. Je krijgt vaak half uitgebouwde ramen met zulke volkjes. Bovendien zijn mijn kunstzwermen doorgaans voorbestemd om opgekweekt te worden tot hoofdvolken die, nadat ze voorzien zijn van bevruchte jonge koninginnen uit eigen koninginneteelt, het volgend jaar voor verkoop in aanmerking komen. Na een of twee dagen begin ik de kunstzwermen te voeren en langzaam breid ik het aantal ramen uit tot ze uiteindelijk op tien ramen zitten . Door ze goed te begeleiden en op gunstige drachten te plaatsen , worden dit in de loop van

Sterke volken ontwikkelen grote plakken broed op het combiraam. Foto Ha rrie Alting, Swifterbant

het seizoen grate volken. Omdat je volken altijd een beetje krap moet huisvesten , willen ze goed kunnen ontwikkelen , zouden ze bovendien verdrinken in de ruimte als je kunstzwermen op Combiramen zou huisvesten. In principe is mijn methode dus heel eenvoudig, ik prefereer een simpele werkwijze . De hon ingvolken zijn allemaal op Combiramen gehuisvest, het honing winnen gaat via honingkamers. De kunstzwermen die ik van deze volken maak, komen op Simplexramen en worden opgekweekt tot hoofdvolken' , vat Alting zijn methode in drie zinnen samen . ' lk bedrijf ook koninginneteelt. Hiervoor gebruik ik gewoon redcellen die na de zwermbehandel ing worden aangemaakt. Jonge koninginnen worden bevrucht op het station van Lemmer. Teeltvolken, waaruit ik de jonge koninginnen teel, zitten overigens doorgaans gewoon in Simplexkasten .'

Een koude zaterdagmiddag Het eerste gedeelte van ons gesprek speelt zich af in de behaaglijke warmte van de hu iskamer, onder het genot van een kop koffie, wat sigaretten ('Kan jij het ook niet Iaten, Ab? '). In een viewer hebben we onderhand dia 's bekeken waarop onder andere prachtig uitgebouwde Combiramen te zien zijn . Dan trekken we naar de ruime bijenstal met een fraaie tuin, even buiten het dorp. De eerste pollen winterhei staan al in bloei, de zuurbes zit nog volop in de bessen. De dag hangt als een wattige, kille deken over het verlaten polderland. Het is rand het vriespunt. In de eindeloze stilte is het Iichte gezoem vanuit de wintertros zachtjes hoorbaar. Een februari, een koude zaterdagmiddag. 'De volken worden op acht negen ramen ingewin terd. De brede banden voer op de Combiramen zijn een groat voordeel bij het overwinteren. De bijen zullen niet snellos komen van het voer. Nadat in de nazomer de laatste honing is geslingerd, worden de honing kamers niet meer op de volken teruggeplaatst .

a

maandblad voor imkers juni 1992

187

THEORIE & PRAKTIJK Bij mooi weer en aanhoudende dracht winteren de velken zich als het ware zelf in. Dit is volgens mij een ideale situatie . Bij sommige volken hoef ik zelfs geen of praktisch geen suiker meer bij te voeren. Dit soort volken wintert ook zeer sterk uit. De honing die je 's zomers 'verspeelt', krijg je het volgend voorjaar dubbel en dwars terug. Het grote manco van Combiramen is dat je de heidedracht niet kunt benutten. De heidehoning zal allemaal in de Combiramen terechtkomen of de omstandigheden moeten wei extreem goed zijn. lk heb dat nog niet meegemaakt, de heide was de laatste jaren niet zo best. Als ik naar de heide zou wil len, zou ik de oorspronkelijke kunstzwermen plaatsen .' 'Je hebt de Combiramen nog wei gewoon in een broed- plus honingkamer hangen, of heb je aangepaste bakken gemaakt?' 'Nee hoor, ik gebruik gewoon 188

mijn broed- en honingkamers. De bakken staan net als anders los op elkaar geplaatst. lk heb geen nieuwe bijenkasten gemaakt. Wei heb ik, om geheel andere redenen overigens, de honingkamers voor de honingoogst iets anders ingericht. Oat heeft te maken met het feit dat ik een intu.ltieve afkeer heb van moerroosters. In de honingkamers heb ik nu nog maar negen raampjes hangen boven tien broedramen. Doordat door deze wijze geen broed in de honingkamers zal komen, hoef ik nu geen roosters meer te gebruiken . De raam pjes hangen iets meer uit elkaar, waardoor de bijen wat dikkere cellen bouwen die ze volproppen met honing . Dit Ievert zelfs nog iets meer honing op dan in bakken met de gebruikelijke tien raampjes. In normale Simplexkasten lukt dit foefje niet wanneer je met een broedkamer werkt; met twee lukt het wei. Maar zelfs al zou ik met mijn negen honingkamerramen wat minder honing oogsten, dan zou ik daar niet mee zitten . lk vind dat niet zo'n probleem. Bij zomers als in de afgelopen jaren maakt dat toch allemaal niets meer uit. lk geef toe, honingoogsten is de sport van imkeren , die je zo goed mogelijk moet beoefenen . Maar in principe staan bij mij de bijen voorop. Het goed verzorgen van de bijen, en goede huisvesting geven, rustig behandelen, hygienisch werken en voo ra l de omgang zelf, is even belangrijk, zo niet belangrijker dan de eigenlijke honingwinst. Als je eenmaal een beetje ervaren bent, komt de honing vanzelf wei.'

Tenslotte Aan het eind van ons middagje bijpraten teken ik nog wat slotopmerkingen op uit de mond van mijn gastheer. 'Wanneer de Combiramen eenmaal zijn uitgebouwd en volop in gebruik door de bijen , zijn ze, vooral in het begin, wanneer je nog geen ervaring hebt, best wei lastig te hanteren. Het is een heel gewicht maandblad voor imkers juni 1992

De combiraamvolken op het koolzaad doen het goed, zo te zien. Foto Harrie Alting, Swifterbant

hoor, zo'n groot raam vol broed en de Qodige honing . Met een beetje wind lijkt het wei of je aan het zeilen bent. Om de ramen aan beide zijden te kunnen controleren is het lastig ze te draaien of ze vlak voor jete houden . Doch rustig zittend op een lege honingkamer of een dak, je armen een beetje steungevend, lukt het wei. Om de aangeboden kunstraat uitgebouwd te krijgen is een hele kunst. Nogmaals: je moet er sterke valken voor hebben. De kantramen worden door de bijen vol gestopt met honing; een prima reserve voor mindere tijden.' De middag is al aardig gevorderd wanneer we afscheid nemen . Het gesprek, waarin natuurlijk veel meer zaken dan aileen het Combiraam ter sprake kwamen, is ten einde . Maar uitgepraat zijn we nog lang niet. Koud van buiten, maar warm van binnen verlaat ik Swifterbant. Of het bij mij zelf ooit nog eens wat wordt met het Combiraam? Het antwoord op die vraag ligt in de toekomst verborgen. Aan het enthousiaste en overtuigende verhaal van Harrie Alting zal het niet liggen. In ieder geval ben ik veel wijzer dan een jaar geleden . Met dank aan een fijne collega.

WARENWET

Nieuwe etiketteringseisen voor honing door J.D. Kerkvliet, lnspectie Gezondheids-

bescherming Keuringsdient van Waren , Amsterdam Met ingang van 15 maart van dit jaar gel den nieuwe rege ls voor de etikettering van honing en van andere bijenprodukten. Voor honing die u dit jaar wint en wilt verkopen moeten de volgende aanduidingen op het etiket zijn aangebracht: - de naam van het produkt: hon ing (onveranderd) - een gewichtsaanduiding in grammen, bijvoorbeeld, inhoud 450 gram (onveranderd) - de handelsnaam en plaats van vestig ing van het imkersbedrijf of naam en adres van de imker (onveranderd) - een houd baarheidsaand uiding, bijvoorbeeld : ten minst e houdbaar t ot aug '93 (nieuw) - een co de voor de produktiepa rtij, bijvoorbeeld : 920103 (nieuw) Een lijst met ingredient en is voor honing niet vereist; aileen bij samengest elde produkten zoals hon ing met toegevoegde kon inginnegelei en dergel ijke produkten moet een lijst met ingredienten vermeld wo rden. Nieuw is dus dat vanaf heden ook moet worden aangegeven de uiterste houdbaarheidsdatum en een aanduiding voor de produktiepartij . Verboden waren al enige t ijd beweringen als 'rijk aan vitaminen en mineralen' , omdat de samenste lling van honing niet zodanig is dat deze beweringen op het etiket gezet mogen worden.

Hoe lang houdbaar? Het probleem is: u moet zelf een datum invullen. De maximale houdbaarheid van hon ing bedraagt in het handelsverkeer 2 jaar. Tegen die t ijd is het HMF gehalte gestegen tot 40 mg/ kg . Dit gehalte loopt namelijk langzaam op met 1 tot 2 mg/ kg per maand bij bewaren van honing bij 20YC. Echter een andere wettelijke eis is dat honing niet in gisting mag verkeren . Het is niet uitgesloten dat sommige, meer vochtrijke, hon ingsoorten gaan gisten bij langdurige bewaring . Zoals gezegd , drie maanden moet honing in ieder geval houdbaar zijn . Echt zorgvuldig gewonnen honing met een laag vochtgehalte en bij voorkeur geroerd na winning (fijn gekristalliseerd) kan Ianger dan 1 j aar goed bl ijven. Maa r een algemene regel voor de dat um die op het potje moet is moeilijk te geven. U weet zelf uit ervaring het best wat uw eigen honing kan hebben .

Produktiecode Om diverse partijen te kunnen ondersche iden is ook een produktiecode verplicht. Dat mag inderdaad in een code zolang u die zelf maar ontcijferen kunt. U kunt bijvoorbeeld voor de eerste oogst van honing van 1992 van de bijenstandlocatie 03 de code 920103 kiezen . Maar dit is slechts een voorbeeld . Uw eigen creativiteit kunt u dus hoogtij Iaten vieren . U kunt de code met een stempeltje aanbrengen . In ieder geval is het zaak er op te letten dat de honing van d it seizoen aan de nieuw etiketteringseisen voldoet.

Aangeven uiterst e houd baarheisdatum O p het etiket moet de volgende zin voorkomen : ten minste houdbaar tot ... , waarbij u de stippeltjes zelf moet invu llen . Afhankelijk van de houdbaarheidstermijn zijn er verschillende regels voo r die invulling . Honing valt mij ns inziens in een van de volgende categorien: 1. Het produkt is minstens drie en maximaal achttien maanden houd baar: in dat geva l vult u maand en jaar in op de volgende manier. De maand met Of de eerste drie beginletters (behalve maart= mrt) of met het num mer van de maa nd in 2 cijfe rs (januari = 01, december = 12). Het jaar met of het jaa rta l of de laatste 2 cijfers van het jaart al. 2. Het prod ukt is Ia nger dan 18 maanden houdbaar. Dan geldt de verplichte vermelding : ten minste houdbaar tot einde ... , waa rbij u het jaartal invu lt . U ku nt de aand uidi ng bijvoorbeeld met een stem pel aanbrengen. maandblad voor imkers juni 1992

189

E LEZER SCHRIJFT

Propolis

190

Ten onrechte heeft de heer Jacobs in het februarinummer van 'Bijen' de conclusie getrokken dat propolis niet inwendig gebruikt zou kunnen worden voordat het on derzoek is afgerond. Met precies dezelfde argumenten zou je kunnen beweren dat honing en stuifmeel ook wei eens schadelijk voor mensen zouden kunnen zijn omdat er onbekende stoffen in voorkomen. En wat te denken van kruiden zoals kamille die ook vol zitten met flavono.lden, denk eens aan koffie waar veel stoffen in zitten die niet zijn ge.lndentificeerd. Bij het verzamelen van propolis gaat er een enkele keer iets mis, de bijen halen in zeldzame gevallen iets anders, maar dat betekent nog niet dat propolis gevaarl ijk voor de mens zou kunnen zijn. We weten tegenwoordig allemaal dater met levensmiddelen wei iets aan de hand kan zijn, denk maar aan vis of kippeeieren. De bewering dat je het innemen van propolis beter kunt Iaten gaat veel te ver. Het is nu eenmaal een feit dat propolis op grote schaal, en door verschillende mensen langdurig, inwendig wordt gebruikt. Zij d ie propolis langdurig gebruiken zijn meestal degenen, die gevoelig voor infectieziekten zijn, zoals verkoudheid, griep, ontstekingen in het hoofd, asthma en bijvoorbeeld aften in de mond. Propolis geeft mensen tegen deze aandoeningen een uitstekende afweer. Mij zijn gevallen bekend van mensen met aften die zich zonder propolis geen raad zouden weten en die propolis jarenlang iedere dag inwendig gebruiken. In mijn fami lie wordt proplis al vanaf de jaren vijftig regelmatig gebruikt en het blijkt dat wij vrijwel nooit een arts nodig hebben. Het artikel van Gh isalberti waarop de heer Jacobs zich orienteerde is van 1979 en geheel verouderd. Toen het artikel gepubliceerd werd heb ik m'n ogen uitgewreven en gedacht: wat bezielt die schrijver? Toen heeft de heer Ghisalberti het voordeel van de twijfel gekregen. lk heb destijds het artikel vertaa ld en aan aile mij bekende mensen gestuurd die propolis gebruikten. Niema nd was er van onder de indruk dat in dit artikel de stelling werd geponeerd dat er meer onderzoek moest komen voordat propolis voor inwendig gebruik kon worden aangeraden. Sinds die tijd is er vee l onderzoek gedaan, in de eerste plaats op dieren. Er zijn ratten gevoerd die bij het norma le voedsel een toevoeging kregen van 10 gram propolis per dag per rat. Dit werd enkele maanden volgehouden om te zien of er enige schadelijke gevolgen geconstateerd konden worden. Maar dat was niet het geval. Vanaf omstreeks 1960 wordt propolis in de vroegere oostbloklanden op grote schaal voorgeschreven door artsen. Het was (en is) daar een erkend maandblad voor 1mkers mei 1992

geneesmiddel. Na vele proeven die met propolis in westerse Ianden gedaan werden bij dieren, is ook hier het gebruik door mensen zeer toegenomen . En het wordt beschouwd als veilig en niet giftig. Net zo goed als er geneeskrachtige stoffen van planten zijn die door natuurartsen worden voorgeschreven zo is ook het gebruik van propolis door dezelfde artsen ingeburgerd, ook omdat propolis vaak veel sneller resultaat geeft dan andere bekende plantaardige stoffen. lk heb de laatste dertig jaar duizenden mensen voorzien van propolis voor inwendig gebruik en er is nooit een geval van vergiftiging geconstateerd. Maar dater oneigenlijke stoffen in kunnen voorkomen, net zo goed als dit het geval is bij honing, stuifmeel, kon inginnegelei, of Iaten we zeggen brood, dat is duidelijk. Je kunt nooit zeker weten of er een verkeerde stof in het voedsel kan komen. Er kan niet a priori gesteld worden dat propolis niet gebruikt mag worden omdat het wei eens vergiftig zou kunnen zijn. Voor verder informatie en literatuur zie mijn laatste boekje: 'Natural Medicine from Honey Bees ', verkrijgbaar bij het Bijenhuis te Wageningen. J. Kaal, Amsterdam

Video over koninginneteelt. Sinds kort is in Nederland een videoprogramma beschikbaar over koninginneteelt. Het programma werd in 1989 geproduceerd in Slovenie, in samenwerking met de Sloveense Bijenhoudersvereniging (Zveva, Cebelarskih Drustev Slovenije). In 21 minuten worden op duidelijke wijze diverse technieken getoond voor de vermeerdering van koninginnen, zoals deze gehanteerd worden door verschillende bijenhouders in Slovenie. Bijenhouden heeft daar een zeer lange traditie. Het programma is voorzien van commentaar in het Engels. Enkele exemplaren er van werden reeds verkocht ten behoeve van cursussen koninginneteelt. De maker van het programma heeft zich in Nederland gevestig en wil in de toekomst ook hier programma's maken op het gebied van bijenteelt. De distributie in Nederland is in handen van Blue Brother Image Sampling. Meer in lichtingen bel telefoonnummer 08370-22689. Jo Soolsma, Wageningen .