Uit de serie Verborgen geloof … in de Bijbel Thema de heks van Endor
Inleiding Vandaag beginnen we aan een serie diensten over het jaarthema Verborgen geloof. Zijn er in de Bijbel sporen te vinden van verborgen geloof? Leuke ketters bij voorbeeld? Jawel, die zijn er wel! Bij voorbeeld de heks van Endor. Heksen in de Bijbel???? Het moet niet gekker worden. En toch ... Als een overheid iets verbiedt, is dat meestal het bewijs dat het verbodene bestaat! Toen koning Saul een verbod uitvaardigde op hekserij, waarzeggerij en dodenbezwering, deed hij dat omdat deze verschijnsels echt bestonden en omdat de Ene God die niet duldde. De beoefenaars ervan moesten worden uitgeroeid. Maar dat lukte niet. Sterker nog: toen de koning zelf volledig klem kwam te zitten, ging hij naar iemand die de doden kon oproepen. Een van die mensen die er niet meer mochten zijn. Waarom? Saul wil de profeet Samuel, die hem altijd leiding gaf, vragen wat hij doen moet. Maar Samuel is morsdood. Alleen een dodenbezweerster kan hier hulp bieden. De heks van Endor. Het merkwaardige is dat de Bijbel dit vertelt alsof dit vermogen - het oproepen van doden - de normaalste zaak van de wereld is. Haar ‘verborgen geloof’ wordt er niet bespot maar serieus 1 zondag 22 september uit de serie Verborgen geloof … in de Bijbel C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
genomen. Later zullen de commentaren minder tolerant zijn, zoals we zullen zien. En de vraag is of dat niet onterecht is. Wat had de heks van Endor dat anderen niet hadden? Bijbellezing De heks van Endor 1 Samuel 18: 3-25 3 Samuel was inmiddels gestorven. Heel Israël had over hem gerouwd, en hij was begraven in Rama, zijn woonplaats. Daarna had Saul in het hele land een verbod uitgevaardigd op geestenbezwering en waarzeggerij. 4 Toen nu de Filistijnen hun troepen hadden verzameld en waren opgerukt naar Sunem, waar ze hun kamp opsloegen, bracht ook Saul zijn leger op de been en sloeg zijn kamp op in het Gilboagebergte. 5 Maar toen hij het kamp van de Filistijnen zag, greep de angst hem bij de keel. 6 Hij raadpleegde de EEUWIGE, maar de EEUWIGE gaf geen antwoord: noch in dromen, noch door middel van orakelstenen, noch bij monde van profeten. 7 Daarom beval hij zijn dienaren om voor hem een dodenbezweerster op te sporen. ‘Daar wil ik naartoe gaan om antwoord te vinden op mijn vragen,’ zei hij. Toen zijn dienaren hem vertelden dat er in Endor nog een dodenbezweerster woonde, 8 vermomde hij zich door andere kleren aan te trekken en ging hij met twee dienaren op pad. Midden in de nacht kwamen ze bij de vrouw aan. ‘Wilt u voor mij de geest van een dode raadplegen?’ verzocht hij haar. ‘Ik zal u zeggen wie u moet oproepen.’ 9 Maar de vrouw antwoordde: ‘U weet toch wat Saul heeft gedaan: hij heeft een streng verbod uitgevaardigd op geestenbezwering en waarzeggerij. Waarom probeert u me in de val te lokken? Wilt u me soms de dood in jagen?’ 10 Maar Saul bezwoer haar bij de EEUWIGE dat haar niets zou overkomen. 11 ‘Wie moet ik dan voor u oproepen?’ vroeg ze. ‘Samuel,’ antwoordde Saul. 12 Zodra de vrouw Samuel zag, slaakte ze een ijselijke kreet. ‘Waarom hebt u me bedrogen?’ vroeg ze aan Saul. ‘U bent Saul zelf!’ 13 ‘Wees niet bang,’ stelde de koning haar gerust. ‘Maar zeg me, wat ziet u?’ ‘Ik zie een goddelijke gestalte uit de aarde oprijzen,’ antwoordde ze. 14 ‘Hoe ziet hij eruit?’ vroeg Saul. ‘Het is een oude man, gehuld in een mantel.’ Toen wist Saul dat het Samuel was, en hij knielde neer en boog diep voorover. 15 Samuel vroeg aan Saul: ‘Waarom heb je me opgeroepen en mijn rust verstoord?’ ‘Ik zie geen uitweg meer,’ antwoordde Saul. ‘Ik word aangevallen door de Filistijnen en God heeft me in de steek gelaten. Hij geeft geen antwoord meer op mijn vragen, noch bij monde van profeten, noch in dromen. Daarom heb ik u opgeroepen om u te vragen wat ik moet doen.’ 16 Maar Samuel zei: ‘Waarom kom je bij mij om raad? Je weet toch dat de EEUWIGE je verlaten heeft en zich nu tegen je heeft gekeerd. 17 De EEUWIGE heeft gedaan wat hij bij monde van mij heeft voorzegd: hij heeft het koningschap van je losgescheurd en aan je tegenspeler gegeven, aan David. 18 De EEUWIGE doet je dit nu aan omdat je destijds niet naar hem geluisterd hebt en voor hem geen wraak hebt genomen op de Amalekieten. 19 En om diezelfde reden zal hij Israël samen met jou aan de Filistijnen uitleveren. Morgen zijn jij en je zonen hier bij mij, en het leger van Israël zal hij aan de Filistijnen uitleveren.’ 20 Saul schrok zo van Samuels woorden dat hij languit op de grond viel: zijn krachten lieten hem in de steek, ook al omdat hij de hele dag en de hele nacht niets gegeten had. 21 De vrouw kwam naar hem toe en zag dat hij erg in de war was. ‘Ik heb aan uw verzoek voldaan, heer’ zei ze. ‘Met gevaar voor eigen leven heb ik gedaan wat u me vroeg. 22 Doe dan nu ook wat ik u aanraad, EEUWIGE. Laat me u iets te eten voorzetten, zodat u weer op krachten komt voordat u aan de terugreis begint.’ 23 Saul weigerde en zei dat hij niets 2 zondag 22 september uit de serie Verborgen geloof … in de Bijbel C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
wilde eten, maar zijn dienaren en ook de vrouw drongen aan en ten slotte gaf hij toe. Hij kwam overeind en ging op het bed zitten. 24 De vrouw had een mestkalf in huis, dat ze nu snel slachtte. Ook nam ze meel, kneedde het en bakte er ongedesemde broden van. 25 Nadat Saul en zijn dienaren gegeten hadden van het maal dat ze hun had voorgezet, vertrokken ze nog diezelfde nacht.
Overdenking Inleiding Eind augustus, bij de laatste aflevering van zomergasten, vertelde Wouter Bos hoe belangrijk het is voor een politicus om het publiek op de juiste manier tegemoet te treden. Hij zei: ‘de mensen zijn totaal niet geïnteresseerd in historische beschouwingen maar wel in duidelijke stellingnamen over de actualiteit’. Hij had, vrees ik, een beetje gelijk. Maar ik vroeg me af: is dit het einde van de exegese, het einde van een gefundeerd verstaan van teksten en situaties? Ik hoop van niet. Want zonder enig historisch achtergrond, zijn duidelijke stellingnamen misschien aanlokkelijke oneliners voor televisie doeleinden, maar enige diepgang kan ik er niet in ontdekken. Wat gaat er verloren als we de diepte niet meer ingaan, bij voorbeeld in het zoeken naar de betekenis van Bijbelverhalen? Als we genoegen nemen met oppervlakkigheid? Ik besloot de proef op de som te nemen met de vreemde tekst die we net gelezen hebben: de heks van Endor. Saul en de heks Saul is een van de meest tragische figuren in de Bijbel. Koning tegen wil en dank, heeft hij last van steeds terugkerende crises waar psychiaters tegenwoordig symptomen van manische depressie in herkennen. Alleen de klanken van de harp van David zijn bij machte hem tot rust te brengen. Maar nooit voor lang. Bovendien blijkt God juist deze jonge musicus boven Saul te prefereren. Zelfs de profeet Samuel, die toch Saul als eerste koning van Israël had gewijd, gaat daarin mee. Alles zit tegen voor Saul. Hem wacht alleen nog de dood. Hij weet niet waar hij het zoeken moet. Was Samuel, zijn dwarse maar wijze raadsman nog in leven! Zijn omgeving ziet Saul lijden en komt met raad: er is in Endor een heks die doden kan oproepen. Tegen de wet die hij zelf verordineerd heeft, gaat Saul, vermomd, de heks raadplegen. De vrouw laat zich niet in de luren leggen en herkent hem. Niettemin roept zij de dode Samuel op die inderdaad verschijnt. Veel nieuws te melden heeft hij niet, hij herhaalt wat hij al gezegd had toen hij nog leefde. Saul zal zijn koningschap kwijt raken, zijn leger zal de volgende dag verpletterd worden en Saul zal samen met zijn twee zonen de dood vinden. Geen onverholen succes, deze hele exercitie. Volgt het enige sympathieke stuk in de tekst: de heks ziet Saul zoals hij is: een wanhopig hoopje mens. Ze dwingt hem om rust te nemen en te eten, voordat hij weer afreist. Als een rechtgeaarde Engelse moeder die bij een familiale crisis zegt: kom kind, laten we eerst een lekker kopje thee zetten! 3 zondag 22 september uit de serie Verborgen geloof … in de Bijbel C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Eigenlijk zijn de heks én de dienaren van de koning de enige humane personen in het hele verhaal. Er wordt ook niets in de Bijbel tegen de heks ingebracht. Haar verborgen geloof houdt in dat ze een privé-lijntje naar het dodenrijk heeft, en dat kan en wil gebruiken om mensen te helpen. De latere heksen, in de Middeleeuwen en de tegenwoordige wikka, zetten deze traditie voort. Het lijkt ver van ons bed maar ik heb in het kader van huwelijksrituelen bij wikka’s zinvolle inspiratie gevonden. Het verbinden van twee huwelijkskandidaten met een rode koord is een eeuwenoud wikka-ritueel waarvan tegenwoordig door pastores en ambtenaren van de burgerlijke stand dankbaar gebruik wordt gemaakt. Maar dit ter zijde. De heks van Endor houdt er praktijken op na die op last van God en koning streng verboden zijn. Maar daar komt ze moeiteloos mee weg. Alsof ze ertussen geglipt is, aan de aandacht ontsnapt om die arme koning een goede maaltijd voor te zetten. De schat. Overigens: Saul moet een hele tijd op het bed van de heks zijn blijven liggen: om een kalf te slachten, brood te bakken en deze maaltijd op tafel te krijgen, moet de gastvrouw heel wat tijd in de keuken hebben gestaan. Ik zie het voor me. Maar dat lees ik in geen van de commentaren. Mannen dus. Dat is het verhaal, vol vragen over leven en dood en de betekenis van dat alles. Maar wat werd er in de loop der tijden van gemaakt? En hoe sijpelen in onze tijd de vragen binnen die in dit verhaal aan de orde komen? De exegese Als de heks van Endor de commentaren over dit verhaal zou horen, zou ze er hartelijk om lachen denk ik. Of er dol van worden. Maar de actuele betekenis van haar verhaal zou haar wellicht bekender voorkomen. Laten we de historische receptie van het verhaal op de voet volgen. De Talmud observeert heel subtiel dat de identiteit van de twee mannen in dit verhaal alles behalve vast staat. Saul vermomt zich, en Samuel verschijnt als een schaduw. Zijn ze het echt? Ook de bezweringen van de heks worden wijselijk verzwegen. Men verkeert in een Harry Potter bubble. Het wordt verteld, maar het is niet waar. Niets is wat het lijkt. Dit uitleg is heel wijs want alles wat hier gebeurt, hoort niet. Hekserij, dodenbezwering en wat diens meer zij: we weten dat het bestaat, dat het gebeurt, maar het is niet echt, hoor, maar vooral: we willen er niets van weten. Met de komst van het christendom sijpelt in dit verhaal een nieuwe personage door: de duivel, de Satan. De verschijning van Samuel is niet anders dan de duivel in vermomming, volgens sommige kerkvaders gestuurd door God zelf. En de heks is dus een satanisch wezen. Zie hier een van de redenen van de heksenvervolgingen. De Reformatie kijkt er heel anders tegenaan. Wat hier gebeurt kan eenvoudig niet, het is duivels, zeker, maar voor een heel andere reden. Doden zullen pas terugkeren om beoordeeld te worden 4 zondag 22 september uit de serie Verborgen geloof … in de Bijbel C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
volgens een draaiboek dat van oudsher al vast staat. Een tussentijds terugkeer is uitgesloten. Als er bericht van wordt gemaakt, dan is het een duivelse zaak. Dan komt de Verlichting, die probeert redelijke verklaringen voor dit verhaal te vinden: er is een optisch bedrog in het spel, de heks kan buikspreken, ze is betaald door de vertrouwelingen van de koning om dit in scène te zetten enz enz. Voor Voltaire is de heks van Endor een exemple philosophique, een filosofisch voorbeeld dat laat zien hoe de mensen zich door illusie kunnen laten beetnemen en wat je daaruit kunt leren. Het verhaal van de heks van Endor is een leerzaam sprookje. Met Voltaire krijgt de Bijbel het statuut van een fabels compendium, van een literair meesterwerk dat zijn geheimen maar mondjesmaat prijsgeeft aan wie zich met geduld in de historische en literaire achtergronden vastbijt. En op het onderzoeken van deze historische en literaire achtergronden staat ons huidige begrip van de Bijbelse verhalen geënt. Met een toevoeging: het verhaal van de heks van Endor bevat alle kenmerken van een sprookje. Andere verhalen, met name uit het Oude Testament, behoren tot de grote mythen van de mensheid. En allebei: mythe en sprookje zijn ‘waar’. Niet waargebeurd, maar waar. Waarom verdient de waarheid die verborgen staat in sprookjes en mythen het predikaat ‘waarheid’? Omdat ze eeuwenoude én nog steeds actuele menselijke ervaringen vertalen. Het gaat, in sprookjes en mythen over beleving van de werkelijkheid, en laat dàt nou net een van de centrale thema’s van onze tijd zijn. En nu? Hoe vreemd het ook klinkt, het verhaal van de heks van Endor is alles behalve gestold verleden. Met Anne van der Meiden, die de Bijbel in het Twents vertaalde, hadden wij een discussie over de ontwikkelingen van de begrafenisrituelen in Nederland. Onze omgang met de doden is in een paar decaden drastisch veranderd. Met name bij protestanten. Vroeger waren kerkelijke begrafenissen bij protestanten not done. Dat is nu veranderd. Bij uitvaarten wordt het leven van de overledene zo waarheidsgetrouw beschreven dat die persoon als het ware ter plekke opstaat. Dat is volkomen nieuw. We vroegen ons af hoe dat komt. Waarschijnlijk houdt dit verband met het verminderen van het geloof in het hiernamaals, waar men de dierbare doden zou ontmoeten. Want als dat niet meer kan, dan is het zaak de overledene als het ware zo dichtbij mogelijk te houden: met huisaltaren, urnen op de schoorsteenmantel of as in de tuin. Ook de stijgende populariteit van de dodenherdenkingen zijn gedeeltelijk daardoor te verklaren. De doden blijven zo onder ons. Ze blijven deel uitmaken van ons leven.
5 zondag 22 september uit de serie Verborgen geloof … in de Bijbel C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
Bij dezelfde ontwikkeling horen postmortale ervaringen, waarbij mensen dierbare overledenen zien, horen en spreken (of dat menen). Pim van Lommel documenteerde een aantal van deze ervaringen in zijn boek Eindeloos bewustzijn. Daar kan iedereen het zijne over denken. Maar wat in de beleving van mensen gebeurt, is dat de muur tussen doden en levenden, tegen alle wetenschappelijke feiten in, dunner geworden is. Wat zou de heks van Endor hiervan zeggen? Business as usual? Ik weet het niet. Wat ik wel zie, is dat de mythische verhalen zoals dat van de heks van Endor, een menselijke beleving vertellen die ondanks de afstand in tijd en cultuur, herkenbaar is. Maar omdat te ontdekken, moet er dus wel degelijk wat historisch werk verricht worden. Oneliners volstaan niet. Voor mij persoonlijk ligt de clou van het verhaal hierin: de heks zag dat Saul in de war was. Ze zei: Laat me u iets te eten voorzetten, zodat u weer op krachten komt voordat u aan de terugreis begint. Saul weigert, zij dringt aan, helpt hem overeind te komen, legt hem op bed en bereidt hem een maaltijd zodat hij weer op krachten komt. Jezus zou zeggen: alleen de heks is hier de naaste geworden van een ontredderd mens. Waren er maar meer van deze heksen! Amen
6 zondag 22 september uit de serie Verborgen geloof … in de Bijbel C.M.G. Berkvens-Stevelinck, predikant Remonstrantse Gemeente Rotterdam
