Tw e e m a a l d o o r h e t o o g v a n d e naald gekropen Door Max van den Berg
R E P O R TA G E
A m e r s f o o r t 19 4 0 - 19 4 5
Alle aspecten van de bezettingsperiode 1940-1945 hebben zich op lokale schaal in Amersfoort en omgeving afgespeeld. Het was de grootste garnizoensstad, een belangrijk spoorwegknooppunt, lag aan de rand van de Grebbelinie en had een groot militair vliegveld naast zich. Het alles kreeg met de oorlog te maken. En twee maal dreigde totale vernietiging van de stad. Een toer door de geschiedenis langs plaatselijke herinneringsplekken maakt dat duidelijk. )NTELDE!MERSFOORTKAZERNES TWEEMILITAIRE KAMPEN EENMILITAIRHOSPITAALENSANATORIUM$AARnaast nog drie militaire tehuizen. De stad was een strategisch centrum aan de rand van de Grebbelinie. Deze linie wordt in de publieke opinie vaak beperkt tot het heuvelgebied rond Amerongen en Renkum. -AARDELINIE EENSOORTVOORPOSTVANDE(OLLANDSE 7ATERLINIE LIEPINWERKELIJKHEIDVIADERIVIERDE%EM door tot het IJsselmeer. Aangezien Amersfoort aan DE%EMLIGT ZOUBIJEENOORLOGDESTADINDEVUURLInie komen te liggen met alle consequenties voor de bevolking. De mobilisatie van 1939 omvatte tienduizenden militairen.
De mobilisatie 1939 MEN$EVERVELINGDIESPOEDIGTOESLOEG WERDBESTREDENMET MELIGEPROGRAMMAmSVOLOUBOLLIGELIEDJES/MHETGEBREKAAN WARME SOLDATENKLEDING TEGEN TE GAAN WERD EEN ACTIE ONDER HUISVROUWENINGELUIDlMet breiwerk in de hand dient men het vaderland’.
Op 28 augustus 1939 werd in Nederland de algehele mobilisatie afgekondigd. Ruim 280.000 reservisten betrokken hun stellingen en dat was in Amersfoort te merken. In een ijltempo werden de barakkenkamPEN7ATERLOO !MSVOORDE 3OESTERKWARTIER DE"OKkenduinen en het kamp aan de Appelweg opgericht. Tegelijkertijd werd de Grebbelinie rond Amersfoort versterkt. De meeste soldaten waren in de mobilisatietijd meer bezig met de spade dan met het geweer. Om een goed schootsveld te krijgen moesten in het Hoogland 20 boerderijen worden platgebrand. Dit ging zo snel dat in een enkele geval de huisraad mee verloren ging. Vee en paarden werden in veiligheid GEBRACHT'VD"ROEK JAARlDe boerderij werd in brand gestoken. Mijn broertje en mijn moeder stonden toe te kijken. Mijn moeder huilde en mijn vader redde nog wat kippenvoer uit de boerderij.’
Op 10 mei 1940 vallen de Duitse troepen ons land binnen. Op die zelfde dag wordt in Amersfoort een compleet evacuatieplan uitgevoerd. De stad ligt deels midden in de Grebbelinie en dreigt het toneel van een zware veldslag te worden. Eerst WORDEN HET (OOGLAND ,EUSDEN EN HET 3OESTERKWARTIER ONTruimd. De bewoners mogen bescheiden bagage meenemen en worden met alle mogelijke vervoermiddelen naar de haven van 3PAKENBURG VERVOERD $AAR LIGGEN BOTEN KLAAR DIE HEN NAAR Edam en Volendam brengen.
De Nederlandse soldaten beschikten over 15 jaar OUDESOMSVERSLETENUNIFORMEN HETLEGERBEZAT verouderde kanonnen van 1904 en verouderde hel-
$E EVACUEES WORDEN ER LIEFDEVOL OPGEVANGEN "ART 3MINK lWe hebben geen koffers, dus namen we kleding mee in kussenslopen’ . De volgende dagen worden 42.000 inwoners van
Veertigduizend man de huizen uit
Contactblad ‘40-’45
3
R E P O R TA G E
Ondertussen Soesterberg
(ETVLIEGVELD3OESTERBERGISHETOUDSTEVLIEGVELDVAN Europa en het op een na oudste van de hele wereld. De geschiedenis van deze basis is verbonden met legendarische namen als Koolhoven en Anthonie Fokker. Begonnen als burgervliegveld werd het in de loop van de tijd de centrale militaire vliegbasis van onze luchtmacht. Bij de dreiging van een oorlog in het voorjaar 1940 wordt besloten de luchtmacht met zijn beroemde G1 toestellen te verspreiden over het land. Onze luchtmacht heeft dapper gestreden tegen de Duitse overmacht en daarbij belangrijke succesSENGEBOEKT MAARBIJDECAPITULATIEWASERVANONZE luchtvloot niets meer over. Tijdens de bezetting werd DE BASIS 3OESTERBERG AFGEBOUWD EN UITGEBREID TEN behoeve van Hitlers Luftwaffe. Evacuatie van Amersfoorters per boot naar Marken en Volendam.
Amersfoort per spoor naar Alkmaar en omgeving overgebracht. Ze zullen in de omringende dorpen onderdak krijgen. Over het algemeen verloopt deze massale evacuatie voorbeeldig.
Op deze plek in Soesterberg werden 33 verzetsstrijders doodgeschoten.
In dankbare herinnering aan de opvang van Amersfoortse evacué’s in de dorpen rond Alkmaar.
Duizenden stuks vee en paarden worden via het Gooi eveneens afgevoerd. In Amersfoort zelf blijven enkele tientallen bewakers achter die patrouille lopen in verlaten straten en alleen EENLOSLOPENDEHOND PAARDOFKIPPENOPHUNWEGONTMOETEN De veldslag blijft uit. Hitlers troepen marcheren hoofdzakelijk langs de zuidkant van de Veluwe op. Bij Amersfoort-Nijkerk komt een kleine Duitse legereenheid opdoemen. Hier voert het Nederlandse leger een succesvolle tegenaanval uit die leidde tot de herovering van een strategisch gelegen molen. Terwijl de Grebbelinie rond de spookstad Amersfoort nog volledig in TACT IS EN DE SOLDATEN PARAAT STAAN VINDT NA AÛOOP VAN HET bombardement op Rotterdam de capitulatie plaats. Druppelsgewijs komen de bewoners weer terug. De soldaten demobiliseren en Amersfoort is door het oog van de naald gekropen.
4
Contactblad ‘40-’45
Op 19 november 1943 werden op de basis 33 verzetsstrijders gefusilleerd. Jaarlijks worden die herDACHT 3INDS KORTE TIJD IS HET INMIDDELS ALS MILITAIRE basis opgeheven vliegveld voor iedereen vrij toegankelijk. Hier zal binnen afzienbare tijd het Nationale -ILITAIRE -USEUM WORDEN GEOPEND GECOMBINEERD met een groot Wellness-centrum en een info-bureau VANDE5TRECHTSE(EUVELRUG DATDEPRACHTIGEOMGEving van bossen en heidevelden meer onder de aanDACHTVANWANDELAARSENÚETSERSWILBRENGEN!LLEEN voor zweefvliegtuigen blijft een bescheiden start- en landingsbaan gehandhaafd.
De terreur sluipt binnen
!MERSFOORT EN 3OESTERBERG WORDEN OVERSTROOMD DOOR $UITSE MILITAIREN DIE ZICH DE EERSTE MAANDEN rustig gedragen. Zou de bezetting meevallen? Maar op 18 augustus 1941 zagen de bewoners een colonne zwaarbewaakte gevangenen door de straten trekken richting Leusden. Het betrof hier 200 comMUNISTEN DIE IN HET 0OLIZEILICHES $URCHGANGSLAGER Amersfoort (PDA) moesten worden opgesloten. Dit concentratiekamp was gevestigd in het leeggekomen barakkencomplex van het Nederlandse leger aan de Appelweg. Er zouden 36.000 gevangenen volgen.
R E P O R TA G E
Het grote Leger-oorlogsmuseum op de vliegbasis Soesterberg.
Verschillend in samenstelling en leeftijd werden ze in eindeloze rijen van het station naar Leusden gevoerd. /NDERDUIKERS ZWARTHANDELAREN MISDADIGERS JODEN JEHOVAmS GETUIGEN POLITIEKE GEVANGENEN VERZETSSTRIJDERSENA SOCIALENKWAMENINDEHANDENVAN33 BEWAKERS WAARONDERDEBERUCHTEBEUL+OT¼LLA2UIM 650 gevangenen hebben de mishandelingen en ondervoeding niet overleefd. In totaal werden 15.000 GEVANGENEN DOORGESTUURD NAAR $UITSE KAMPEN 14.000 werden in de loop van de oorlog vrijgelaten en 5000 werden naar andere kampen in Nederland overgebracht. Op 8 maart 1945 werden als represaille voor de aanslag op Rauter 49 gevangenen op de schietbaan geëxecuteerd. Op 19 april 1945 gaf de 33COMMANDANT3CHONGARTHHETKAMPOVERAAN,OES van Overeem van het Rode Kruis. Op dat moment waren er nog maar 500 gevangenen aanwezig. Op 5 mei kregen die toestemming om het kamp te verlaten en naar huis te gaan.
De begraafplaats waar honderden vermoorde Russische militairen ter aarde werden besteld.
In de na-oorlogse jaren werd het concentratiekamp grotendeels gesloopt. Het algemene denkpatroon in die tijd was opbouwen en niet achteromkijken. Het kamp werd meer als een smet op de geschiedenis van Amersfoort gezien. Alleen enkele delen van het kamp bleven overeind staan en functioneren nu als een belangrijke herinneringsplek. Op de schietbaan staat DE3TENEN-AN EENINDRUKWEKKENDMONUMENTVANDEBEELDHOUWER&RITS3IEGER TERWIJL!RMANDO DIEDEOMGEVINGVANHET KAMP ALS EEN SCHULDIG LANDSCHAP TYPEERDE ER EEN SYMBOLIsche ladder naar de hemel vervaardigde. Er zijn nu plannen om het kamp als een belangwekkend oorlogsmemorial sterk op te waarderen.
De Stenen Man, op de schietbaan van het concentratiekamp Amersfoort.
Contactblad ‘40-’45
5
R E P O R TA G E
De moord op de joodse gemeenschap
)N TELDE !MERSFOORT JOODSE INGEZETENEN MAAR in 1940 was dit aantal opgelopen tot 632. De instroom van Duits-joodse vluchtelingen lag daaraan ten grondslag. In dat zelfde jaar trad de burgemeester af en werd vervangen door de 3$!0 WETHOUDER".OORDERWIER DIEALSWAARNEMENDOPTRAD Deze sociaal democraat was fel antifascistisch ingesteld en wist allerlei onaangename Duitse maatregelen zo lang mogelijk tegen te werken. Terwijl overal in het land bordjes verschenen l6OOR*ODEN6ERBODENm WISTHIJDEZEDISCRIMINERENDEAANPAK lang tegen te houden. Toch kon hij niet verhinderen dat de deportaties van zijn joodse medeburgers administratief grondig werd voorbereid. Op 5 maart 1942 werd Noorderwier vervangen door de nazi J.G.L. Harloff . Deze foute burgemeester kreeg ook nog steun VANDE.3"KORPSCHEF*ACOB"REUGEM(ETDUOGINGERHARD tegenaan. Op 3 mei werd de Jodenster ingevoerd en op 18 augustus moesten alle joden tussen de 16 en 40 jaar zich melden. :IJ WERDEN ONDER POLITIEBEWAKING NAAR HET STATION GEBRACHT van waar ze in twee treinen naar een onbestemd adres in Amsterdam werden getransporteerd. Daarna volgde vertrek naar Westerbork en eindigde de reis in Auschwitz.
PLUNDERD DICHTGETIMMERD AAN$UITSERSVERHUURDOF aan enkele Amersfoorters die daar trek in hadden. Van de 632 Amersfoortse joden hebben 353 de oorlog niet overleefd. Landelijk werd 75% van alle joden vermoord in Amersfoort lag het aantal slachtoffers BEDUIDENDLAGER NAMELIJK(OEKOMTDAT )NDE eerste plaats waren de joden hier vrij welvarend en hadden dus geld om te kunnen onderduiken. In de tweede plaats maakte de omgeving van de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug het onderduiken makkelijker. Bovendien werden door het verzet enkele beruchte joden-jagers voortijdig terechtgesteld.
Een schietbaan in de Westerkerk In de Westerkerk aan de Lingestraat bevond zich in de onderaardse ruimte een schietbaan. Hier leerde een illegale verzetsgroep met revolvers en stenguns schieten. Onder de bezielende leiding van Rien van Gent werd hulp geboden aan joodse onderduikers en werd sabotage gepleegd aan de spoorwegen. Pastoor Holverda hielp actief mee. Uit de groep werden DRIEMANGEARRESTEERDENGEFUSILLEERD WAARONDERDE koster van de kerk. De omvangrijke verzetsbeweging in Amersfoort was divers van samenstelling en omvatte alle aspecten van de illegale strijd tegen de beZETTER EN ZIJN HANDLANGERS SPIONAGE ONDERGRONDSE PERS GEWAPENDEOVERVALLENENLIQUIDATIESVANVERRADERS VOEDSEL ENGELDVOORZIENINGAANONDERDUIKERS
Struikelstenen, zoals die worden geplaatst op de stoep voor woningen waar eens een Joodse familie woonde. De verzetsgroep van de Westerkerk.
Gruwelijker was de verplichte opkomst van de resterende !MERSFOORTSEJODEN DIEOPAUGUSTUSVIAHETCONCENTRATIEKAMP6UGHTNAAR7ESTERBORKEN3OBIBORWERDENGETRANSPORteerd. De oudste in dit transport was een man van 93 jaar en DEJONGSTEEENBABYVANMAANDEN$ESLAGER*ULES&RANK wist tijdens het transport nog een kaart uit de trein te gooien. Die werd gevonden en in Zwolle op de bus gedaan. De kaart is ALSEENLAATSTELEVENSTEKENBEWAARDGEBLEVENl:ULLENWENOG terugkomen? We weten het niet maar hopen van wel. Groeten aan allen ook aan Gajus en Marie. De allerbeste wenschen van DETANTE&LOORENOOM*ULESm4OENDEKAARTBIJDEACHTERGEBLEVENFAMILIEWASAANGEKOMEN LEEFDEHETECHTPAAR&RANKAL niet meer. Op 23 april 1943 verklaarde de nazi-burgemeester !MERSFOORT l*ODEN 6RIJm /NDERTUSSEN WAS DE SYNAGOGE BEschadigd en als pakhuis in gebruik genomen. Ook werden vanaf december 1942 de ontruimde woningen van joden ge6
Contactblad ‘40-’45
Zo werd op 11 april 1944 het distributiekantoor aan het Plantsoen West door een gewapende groep van de Raad van Verzet (RVV) onder leiding van R.Wolthuis samen met leden van de Knokploegen (KP) overvallen. Doel was het bemachtigen van bonkaarten voor onderduikers. Op die vrijdagmidDAG WAS HET KANTOOR PRAKTISCH LEEG MAAR DOOR DE ONVERWACHTEAANKOMSTVANEENGROEPAMBTENAREN BEGELEIDDOORPOLITIEAGENTEN MISLUKTEDEOVERVALEN ontstonden schietpartijen. Van de zeven man die aan DEOVERVALDEELNAMEN WERDENERTWEEDOODGESCHOten en werd een derde door een schot levenslang invalide.
Maquette herinnert aan de oprichting van de Raad van Verzet in Amersfoort.
Door de spoorwegstaking werden de voedselleveringen aan Holland en Utrecht stilgelegd en er ontstond een ernstige hongersnood. Daar kwam nog bij dat zeker honderdduizend onDERGEDOKEN JODEN SPOORWEGMENSEN ILLEGALE WERKERS WERKweigeraars en studenten van eten moesten worden voorzien. Het aantal succesvolle overvallen op distributiekantoren nam TOE AAN DISTRIBUTIEBONNEN GEEN GEBREK $OORDAT TIJDENS EEN beruchte razzia op 6 oktober 1944 6.000 mannen in Amersfoort op straat werden gearresteerd en voor dwangarbeid naar DE)*SSELLINIEWERDENAFGEVOERD ZATENEVENZOVELEGEZINNENIN EXTRAÚNANCIÃLEPROBLEMEN"OVENDIENKREEGDESTADTEMAKEN met honderden uitgehongerde Amsterdammers die op doortocht waren op zoek naar voedsel in de Betuwe en Overijssel.
R E P O R TA G E
Hongerwinter, 250 patiënten sterven aan ondervoeding
Het spoorwegpersoneel en de directie hadden zich in de eerste bezettingsjaren niet populair gemaakt. Ze weigerden deel te nemen aan de Februaristaking MAAROOKAANDE!PRIL -EISTAKINGVAN Ze vervoerden rijk beloonde transporten van de joden naar Westerbork en ruim 10.000 militairen naar gevangenschap in Duitsland. Maar dat veranderde.
Herdenkingsmedaille Spoorwegstaking 1944-1945.
Op 16 augustus 1944 klonk over de zender Radio Oranje de geheime boodschap “De kinderen van Versteeg moeten onder de wol”. Dat was het sein vanuit Londen om de spoorwegen plat te leggen. De staking ging op 17 augustus in en was vrijwel algemeen. Ineens gingen 30.000 spoorwegmensen de ondergrondse in en moesten evenveel gezinnen van GELD EN BONNEN WORDEN VOORZIEN $E NAZImS WAREN woedend en schoten als represaille 21 spoorwegmensen dood. De bezetter probeerde met Duits PERSONEELDEZAAKAANDEGANGTEHOUDEN MAARDAT lukte nauwelijks. Op 5 februari 1945 werd bovendien het centrale seinhuis op het station van Amersfoort vernield. Als represaille werden 20 verzetsmensen standrechtelijk doodgeschoten.
De hongerwinter sloeg ook toe onder de patiënten van Zon en Schild.
Drie groepen scholieren gingen onder leiding van Paters van HET3INT*ORISHUISOPVOEDSELTOCHTENNAARDE6ELUWEENVERDER Tegen het einde van de oorlog werd de voedselsituatie ook in Amersfoort onhoudbaar. Een voorbeeld. In de inrichting Zon EN 3CHILD KWAMEN UITGEMERGELDE PATIÃNTEN OM VAN DE honger. Een monument ter plaatse herinnert aan dit intrieste drama.
Een geslaagde wapendropping. Maar toch...
$E VEEHOUDER 7' 3TAAL COMMANDANT VAN DE +0 PLOEG HOORDE OVER 2ADIO /RANJE lDe melk kookt over’. Hij wist meteen dat de volgende nacht wapens zouden worden geContactblad ‘40-’45
7
R E P O R TA G E
dropt op een afgesproken plaats in de omgeving van Eemnes. In de nacht van 10-11 April 1945 werd een deel van het DROPPINGSVELDAFGESLOTENDOORLEDENVANHETVERZET DEELS gekleed in politie-uniformen. Toen de komst van vliegtuigen HOORBAAR WERD GINGEN DE LICHTEN OP DE GROND AAN EN EVEN later kwamen 15 containers met wapens en 4 manden met voedsel en sigaretten naar beneden. Alles werd snel op de zolder van de RK Mariaschool ondergebracht. De verzetsmensen trokken zich terug in hun eigen woningen. Op de Wakkerendijk ontstond een vuurgevecht met toevallig met paard en kar passerende Duitse militairen. Een Duitser werd gedood de tweede werd gewond en door het op hol geslagen paard met veel lawaai Eemnes binnengereden. De bezetter sloeg alarm en in een mum van tijd werd de omgeving van de Wakkerendijk AFGEZET$EVERZETSMAN"UIS GEWONDBIJDESCHIETPARTIJ WAS hevig bloedend gevlucht en had zich in een schuur verborgen. Hij werd gevonden en gearresteerd.
WANTZIJNVROUW*ULIANAWASDIEDAGJARIGlDat ben ik helemaal vergeten’ zei de prins Enkele dagen later capituleerde het Duitse leger. Vijf mei. Nederland was weer vrij en Amersfoort was voor de tweede maal door het oog van de naald gekropen.
)NDETUINVAN!#6LASMAN 7AKKERENDIJKA VONDENDE $UITSERSEENSTENGUN/OK6LASMANWERDGEARRESTEERD TERWIJL hij van de dropping niets wist. Vlasman was bij een totaal andere vorm van verzet betrokken. Hij had een joodse familie in ZIJNHUIS VERBORGENACHTEREENSCHUILWAND(IJWASALS#0. LID IN!MSTERDAMBETROKKENGEWEESTBIJDE&EBRUARISTAKING WERD later adjunct-inspecteur van het distributiekantoor in Maartensdijk en verhuisde naar Eemnes. Hij verzorgde bonkaarten voor joodse- en verzetsonderduikers. De leiding van de illegale CPN had enige keren in zijn huis vergaderd. Zijn arrestatie was een treurig toeval. De stengun had Buis per ongeluk in zijn tuin laten vallen. Buis en Vlasman werden in Laren achter de villa van een Duitse commandant op de Drift 25 kort voor de bevrijding standrechtelijk doodgeschoten. Beide mannen zijn op de Eerebegraafplaats Bloemendaal bijgezet.
Hoge militairen in een klein gehucht De toestand in West-Nederland wordt onhoudbaar. De hongersnood dreigt miljoenen slachtoffers te maken. Er is geen voedselaanvoer meer. De Duitsers dreigen alle polders onder water te zetten en versterken de Grebbelinie (nu Panterlinie genoemd) tegen de in de Veluwe oprukkende geallieerden. Die voelen niets voor een huis-aan-huis-gevecht in het dichtbevolkte Holland. Diep in het geheim komen half april 1945 Drees en de vertrouWENSMANNENVANHETVERZETSAMENMET3EYSS)NQUART HOOFD van de Duitse bezetting. Drees staat in verbinding met Londen en dat wordt aan het einde van de oorlog oogluikend door de NAZImS TOEGESTAAN 5ITEINDELIJK KOMT DAARDOOR IN HET GEHUCHT Achterveld bij Leusden een gesprek tot stand tussen de geallieerden en de Duitse militairen. Op 28 en 30 april wordt een akkoord bereikt. Er komt een toestemming voor voedseldroppingen en vrachtwagens zullen in konvooien langs vastgestelde routes ook voedsel aanvoeren. /PAPRILWARENINDE3T*OZEFSCHOOLVAN!CHTERVELDAANWEZIGAAN$UITSEZIJDE3EYSS)NQUARTENGENERAAL#HRISTIANSEN AAN GEALLIEERDE ZIJDE GENERAALS UIT #ANADA !MERIKA 3OVJET 5NIE %NGELAND EN &RANKRIJK /OK AANWEZIG WAREN DE Nederlandse staatssecretarissen in bezettingstijd Louwes en (IRSCHFELD EVENALS 0RINS "ERNHARD NAMENS DE "INNENLANDSE 3TRIJDKRACHTEN (IJ KREEG BIJ BINNENKOMST EEN BOS BLOEMEN 8
Contactblad ‘40-’45
Dit monument herdenkt de geheime onderhandelingen tussen de Duitse en geallieerde militairen in Achterveld.
Ruim vijftig monumenten In en rond Amersfoort zijn minstens 50 monumenTEN MEMORIALS GEDENKTEKENSAANWEZIG%EN7/ )) RONDTOCHTPERÚETSKANSTARTENINHET+AMP!MERSFOORTENLANGSDE'REBBELINIE DOORDESTADEINDIGEN INHETNIEUWE-ILITAIRE/ORLOGSMUSEUM3OESTERBERG De afbeeldingen bij dit artikel geven een indicatie van de mogelijkheden.
