Trichinella-fajok és a trichinellosis synanthrop és természeti biocönozisokban *

Trichinella-fajok és a trichinellosis synanthrop és természeti biocönozisokban * Dr. Szergej Nyikolajevics B O J E V Kazah Tudományos Akadémia Zoológiai Intézete, Alma-Ata, Szovjetunió " T r i c h i n e U a species and t r i c h i n e l l o s i s i n synanthrop and s y l v a t i c biocenoses" - B o e v , S, N . - P a r a s i t . Hung, 9_. 9-16. 1976. A B S T R A C T . The r e p o r t surveys the evidences suggesting c l e a r distinction between synanthropic and s y l v a t i c f o r m s of t r i c h i n e l l o s i s caused by T r i c h i n e l ­ l a s p i r a l i s (Owen, 1835) and T. n a t i v a B r i t o v and Boev, 1972, T. n e l s o n i B r i t o v and Boev, 1972, T. pseudospiralis G a r k a v i , 1972, r e s p e c t i v e l y . M o r ­ phological, genetical, ecological, s y n b i o l o g i c a l and zoogeographical analy­ sis of the i n d i v i d u a l T r i c h i n e U a species is given. The e p i d e m i o l o g i c a l and c l i n i c a l c h a r a c t e r i s t i c s of the synanthropic and s y l v a t i c t y p of human t r i c h i ­ n e l l o s i s are also discussed. e

1860-ban v á l t i s m e r t t é , hogy az ember i s megbetegedhet t r i c h i n e l l o s i s b a n . E f e l i s m e ­ r é s t ő l e g é s z e n az 1950-es é v e k i g folyt a v i t a a r r ó l , hogy m e l y á l l a t o k a t r i c h i n e l l á k legfontosabb g a z d á i , é s hogy m e l y fajok t e k i n t h e t ő k az i n v á z i ó r e z e r v o á r j a i n a k . A k é r ­ d é s t i l l e t ő e n k é t , az un. " p a t k á n y " ( L E U C K A R T , 1860) é s a " s e r t é s " (ZENKER, 1860) e l m é l e t s z ü l e t e t t . A k é t e l m é l e t k é p v i s e l ő i k ö z ö t t i é l e s v i t a ma m á r e l s ő s o r b a n t ö r t é n e ­ t i j e l e n t ő s é g ű , j ó l l e h e t a " s e r t é s " e l m é l e t n e k ma is van bizonyos a k t u a l i t á s a . Az e r e ­ d e t i T r i c h i n e l l a s p i r a l i s (Owen, 1835) fajtól ugyanis ú j a b b a n n é h á n y rokonfajt k ü l ö n í t e t ­ tek e l , s k ö z ü l ü k egy, a m a i , szorosabb é r t e l e m b e n v e t t T. s p i r a l i s é p p e n a s e r t é s specifikus é l ő s k ö d ő j e (BRITOV é s B O J E V , 1972). A z e m l í t e t t k é t e l m é l e t e g y a r á n t a r r a a k ö v e t k e z t e t é s r e j u t o t t , hogy a T r i c h i n e l l a csak az e m b e r k ö r n y e z e t é b e n , vagyis az ún. synanthrop b i o c ö n o z i s o k b a n c i r k u l á l , vagy J O HANSEN é s LOGACSEV (1975) m e g f o g a l m a z á s a s z e r i n t az a n t h r o p o c ö n ó z i s o k b a n honos. Az é l ő s k ö d ő n e k e t t ő l f ü g g e t l e n , a szabad t e r m é s z e t b e n v a l ó l é t e z é s é r ő l r é g e b b e n nem esett s z ó . Ennek b i z o n y í t á s a k é n t s z o l g á l j o n egy i d é z e t a n é m e t L E I S E R I N G t ő l (1865), aki s z e r i n t ". . . ha k i í r t j u k a p a t k á n y o k a t , m e g s z ü n t e t j ü k a t r i c h i n e l l o s i s t i s " . M i n d a z o n á l t a l a t r i c h i n e l l o s i s - k u t a t á s n a k e k o r a i s z a k a s z á b a n is t ö r t é n t e k u t a l á s o k a r ­ r a , hogy a t r i c h i n e l l á k vadon é l ő á l l a t o k b a n is e l ő f o r d u l n a k . S z á z a d u n k negyedik é v t i z e ­ d é i g sok e r r e u t a l ó m e g f i g y e l é s h a l m o z ó d o t t fel. N y i l v á n v a l ó v á l e t t , hogy a t r i c h i n e l ­ l á k nem c s u p á n az a n t h r o p o c ö n ó z i s o k n a k , hanem a szabad t e r m é s z e t b i o c ö n ó z i s a i n a k is tagjai. M i t ö b b , bebizonyosodott, hogy a T r i c h i n e l l a ez u t ó b b i a k b a n gyakrabban f o r d u l e l ő . E z e n az alapon P A V L O V S Z K I J (1948), a t e r m é s z e t e s g ó c b e t e g s é g e k r ő l s z ó l ó e l m é ­ let m e g a l a p í t ó j a , a t r i c h i n e l l o s i s t is b e s o r o l t a ( e g y e l ő r e m é g csak f e l t é t e l e s e n ) az un. természetes gócbetegségek csoportjába. S z á m o s k u t a t ó m u n k á s s á g a a l a p j á n bebizonyosodott, v á n y t a n i l a g k ü l ö n b ö z ő alakja l é t e z i k :

hogy a t r i c h i n e l l o s i s n a k két,

* E l ő a d á s a Magyar P a r a z i t o l ó g u s o k T á r s a s á g a ankétján K e c s k e m é t e n , ber 1 5 - é n .

1976.

jár-

szeptem­

a) az e r d e i (sylvaticus) t r i c h i n e l l o s i s , amely vadon é l ő á l l a t o k b a n f o r d u l e l ő é s nincs kapcsolatban az e m b e r r e l , i l l . a h á z i á l l a t o k k a l ; ezt CAMERON (1960) " v a d " vagy " t e r m é s z e t i " trichinellosisnak nevezi; b) a synanthrop t r i c h i n e l l o s i s , a m e l y az e m b e r k ö r n y e z e t é b e n é l ő á l l a t o k b a n f o r d u l e l ő (WITENBERG, 1964). Napjainkban m á r aligha k é t e l k e d i k b á r k i i s az e m b e r k ö r n y e z e t é t ő l f ü g g e t l e n ü l , a sza­ bad t e r m é s z e t b e n c i r k u l á l ó t r i c h i n e l l á k l é t e z é s é b e n . A h e l m i n t o l ó g u s o k egy r é s z e azon­ ban h e l y t e l e n í t i a t r i c h i n e l l o s i s n a k az ún. g ó c b e t e g s é g e k k ö z é s o r o l á s á t . Ezek a szak­ e m b e r e k az e r d e i t r i c h i n e l l o s i s t nem t a r t j á k a k é r d é s e s h e l m i n t ó z i s ö n á l l ó f o r m á j á n a k . Ennek oka e g y r é s z t a " g ó c " fogalom k ü l ö n f é l e é r t e l m e z é s e , m á s r é s z t az a f e l f o g á s , hogy a h e l m i n t ó z i s t c s u p á n egyetlen faj okozza. MADSEN (1961) azt í r j a p é l d á u l , hogy amennyiben a T. s p i r a l i s faj ubiquista, a t r i c h i n e l l o s i s s a l kapcsolatosan nincs helye ol y a n m e g j e l ö l é s e k n e k , m i n t "focus" vagy " g ó c " . Ugyanakkor ő i s m e g k ü l ö n b ö z t e t i a t r i ­ chinellosisnak t e r m é s z e t i (natural, s y l v a t i c cycle) é s synanthrop (man-made cycle) l e ­ f o l y á s á t (MADSEN, 1974). S Z K R J A B I N az Ö s s z s z ö v e t s é g i H e l m i n t o l ó g i a i T á r s a s á g egyik ü l é s é n (1963) elhangzott h o z z á s z ó l á s á b a n s z i n t é n a m e l l e t t t ö r t p á l c á t , hogy a k ó r o k o z ó ubiquista jellege m i a t t a t r i c h i n e l l o s i s n e m s o r o l h a t ó a t e r m é s z e t e s g ó c b e t e g s é g e k c s o ­ portjába. A v é l e m é n y k ü l ö n b s é g e k n e k az az oka, hogy a k ü l ö n f é l e s z e r z ő k e g y m á s t ó l e l t é r ő m ó d o n é r t e l m e z i k a " t e r m é s z e t e s gócbetegségek" fogalmát. PAVLOVSZKIJ a t e r m é s z e t e s góc­ b e t e g s é g e k c s o p o r t j á b a azokat a b e t e g s é g e k e t s o r o l j a , amelyek o k o z ó i r é g m ú l t g e o l ó g i a i k o r s z a k o k ó t a az e m b e r t ő l f ü g g e t l e n ü l keringenek a "vadonban" (a t e r m é s z e t e s k ö r n y e ­ zetben) a vadon é l ő á l l a t o k k ö z ö t t . E z e k a b e t e g s é g e k az e m b e r t (vagy a h á z i á l l a t o k a t ) a "vadonnal" t ö r t é n ő é r i n t k e z é s e s e t é n t á m a d j á k meg. A k i k ezt az é r t e l m e z é s t elfogad­ j á k , azok a t r i c h i n e l l o s i s t a t e r m é s z e t e s g ó c b e t e g s é g e k c s o p o r t j á b a s o r o l j á k . Ok - a f o ­ galom s z e r z ő j é h e z h a s o n l ó a n - a t r i c h i n e l l o s i s k e r i n g é s é n e k b i o l ó g i a i j e l l e g é t h a n g s ú ­ lyozzák a t e r m é s z e t e s biocönozisokban. M á s o k a t r i c h i n e l l o s i s k e r i n g é s é n e k helyhez k ö t ö t t j e l l e g é t h ú z z á k a l á , a " g ó c " f o g a l m á t s z ű k e b b e n é r t e l m e z i k , "a f e r t ő z ő á g e n s e l ő f o r d u l á s á n a k h e l y é t é r t i k alatta addig a h a ­ t á r i g , ahol a k ö r n y e z ő t e r ü l e t e k f e r t ő z ő d é s e l e h e t s é g e s " (GRONASEVSZKIJ, 1965). Sze­ r i n t ü k , t e k i n t e t t e l a T. s p i r a l i s ubiquista j e l l e g é r e , az á l t a l a e l ő i d é z e t t h e l m i n t h o s i s t nem lehet g ó c b e t e g s é g n e k nevezni. Ebben az é r t e l e m b e n a vadon é l ő á l l a t o k t r i c h i n e l l o sisa v a l ó b a n nem n e v e z h e t ő " g ó c b e t e g s é g n e k " , j ó l l e h e t " t e r m é s z e t i " jellege v i t a t h a t a t l a n ( k ó r o k o z ó j a a vad t e r m é s z e t b e n c i r k u l á l ) . A " g ó c " - n a k azonban van s z é l e s e b b é r t e l m e z é s e i s . ZSDANOV (19 61) s z e r i n t "a g ó c s z ó t t á g a b b é r t e l e m b e n i s h a s z n á l j á k , a m i k o r egy h e l y s é g e t , egy j á r á s t , vagy é p p e n s é g g e l egy e g é s z o r s z á g o t j e l ö l n e k meg vele, ahol a r a g á l y o k o z ó i é s az azok t e r j e d é s é t e l ő ­ s e g í t ő t é n y e z ő k e g y ü t t fordulnak e l ő " . A t r i c h i n e l l o s i s t e r m é s z e t e s g ó c b e t e g s é g j e l l e g é r ő l vagy ennek h i á n y á r ó l folytatott v i t a é r t e l m é t v e s z t i , ha elfogadjuk azt a t é n y t , hogy a t r i c h i n e l l o s i s o k o z ó j a nem egyetlen, hanem n é h á n y T r i c h i n e l l a faj, amelyek e l t e r j e d é s i v i s z o n y a i t e g y m á s t ó l e l t é r ő s a j á t o s ­ ságok jellemzik.

Az erdei és a synanthrop trichinellosis aetiologiája 130 é v i g t a r t o t t a m a g á t az a n é z e t , okozza.

hogy a t r i c h i n e l l o s i s t

egyetlen

faj,

a T.

spiralis

M á r a m ú l t s z á z a d v é g é n é s z r e v e t t é k , hogy a t r i c h i n e l l á k nem m i n d i g e g y f o r m á k . K A Z A R I N O V m á r 1898-ban r á m u t a t o t t a r r a , hogy a T . s p i r a l i s fajnak k ü l ö n f é l e " t ö r z s e i " l é t e z n e k (OZERECKOVSZKAJA, 1968). A z Ö s s z s z ö v e t s é g i H e l m i n t o l ó g i a i T á r s a s á g 1958. é v i k o n f e r e n c i á j á n újból f e l v e t e t t é k a k ü l ö n f é l e t r i c h i n e l l a - t ö r z s e k v a l ó s z i n ü l é t e z é s é n e k

a g o n d o l a t á t ( P E R E V E R Z E V A , 1966). G E L L E R é s P E T R O V annak a f e l t e v é s ü k n e k adtak hangot, hogy " . . . k é t t r i c h i n e l l a - f a j n a k vagy v á l t o z a t n a k , vagy l e g a l á b b is t ö r z s n e k k e l l l é t e z n i e " ( Z I M O R O J , 1963). M á s s z e r z ő k is i r t a k t r i c h i n e l l a - t ö r z s e k r o l (NELSON é s M U K H U D I , 1963; Z I M O R O J , 1963; O Z E R E C K O V S Z K A J A , 1968). I l y e n m ó d o n az u t ó b b i k é t é v t i z e d b e n m i n d t ö b b adat gyúlt ö s s z e a k ü l ö n f é l e s z á r m a z á ­ sú t r i c h i n e l l a - " t ö r z s e k " e l t é r ő invázió s k é p e s s é g é r ő l , v i r u l e n c i á j á r ó l és p a t o g e n i t á s á r ó l az emberben é s k ü l ö n f é l e á l l a t o k b a n . E z z e l kapcsolatban a t r i c h i n e l l a - t ö r z s e k k ü l ö n b ö z ő e l n e v e z é s e i i s megjelentek az i r o d a l o m b a n , ú m . a " k e n y a i " , " é s z a k i - s a r k i " , " k r a s z n o d a r i " stb. t ö r z s . A t ö r z s e k k é r d é s é v e l B R I T O V is foglalkozni kezdett, k i h a s z n á l v a azt a l e h e t ő s é g e t , hogy a t r i c h i n e l l á k h í m - é s n ő i v a r ú egyedeit m á r l á r v a k o r b a n meg lehet e g y m á s t ó l k ü l ö n b ö z t e t n i ( V I L L E L L A , 1966). K e r e s z t e z é s i k í s é r l e t e i b e n B R I T O V k ü l ö n f é ­ le " t ö r z s e k " - b ő l n y e r t h í m é s n ő s t é n y l á r v á k k e v e r é k é v e l f e r t ő z ö t t f e h é r egereket. A k í s é r l e t e k e r e d m é n y e i a r r ó l g y ő z t é k meg, hogy a s e r t é s b ő l s z á r m a z ó t r i c h i n e l l á k , a m e ­ l y e k e g y m á s s a l j ó l k e r e s z t e z ő d t e k , nem k e r e s z t e z ő d t e k v i s z o n t az E u r á z s i a vadon é l ő r a g a d o z ó i b ó l s z á r m a z ó t r i c h i n e l l á k k a l , é s nehezen k e r e s z t e z ő d t e k az a f r i k a i r a g a d o z ó k ­ b ó l s z á r m a z ó t r i c h i n e l l á k k a l (ún. kenyai t ö r z s ) , amennyiben a p á r o z t a t á s m i n d i g k e v é s , nem teljes é r t é k ű utódot e r e d m é n y e z e t t (BRITOV, 1971). BRITOV (1971) v é g ü l is m e g á l l a p í t o t t a , hogy a h á r o m f é l e e r e d e t ű (a s e r t é s b ő l , E u r á ­ zsia, v a l a m i n t A f r i k a vadon é l ő r a g a d o z ó i b ó l s z á r m a z ó ) t r i c h i n e l l á k ö n á l l ó v a r i e t á s o k . A rendszertanban azonban azt a j e l e n s é g e t , hogy k é t m o r f o l ó g i a i l a g h a s o n l ó p o p u l á c i ó egyedei nem k e r e s z t e z h e t ő k e g y m á s s a l , f a j i é s nem fajon b e l ü l i k r i t é r i u m n a k t a r t j á k . A v a r i e t á s t e r m i n u s technicus m a m á r vesztett j e l e n t ő s é g é b ő l , s ő t a s z i s z t e m a t i k u s o k egy r é s z e ( H E P T N E R , 1956; Z A V A D S Z K I J , 1968) azon a v é l e m é n y e n van, hogy a " v a r i e t a s " - t t ö r ö l n i k e l l a faj a l a t t i k a t e g ó r i á k k ö z ü l . E z é r t B R I T O V é s BOJEV (1972) a B R I ­ TOV á l t a l l e i r t h á r o m t r i c h i n e l l a - v a r i e t a s m i n d e g y i k é t faj r a n g j á r a e m e l t e : a s e r t é s b ő l s z á r m a z ó m e g ő r i z t e az e r e d e t i T r i c h i n e l l a s p i r a l i s (Owen, 1835) nevet, a m á s i k k e t t ő pedig a T . n a t i v a B r i t o v é s Bojev, 1972, v a l a m i n t a T. n e l s o n i B r i t o v é s Bojev, 1972 nevet kapta. M é g ugyanabban az é v b e n G A R K A V I l e i r t egy negyedik t r i c h i n e l l a - f a j t is T. p s e u d o s p i r a l i s G a r k a v i , 1972 n é v e n . A n é g y faj k ö z ö t t nincsenek j e l e n t ő s m o r f o l ó g i a i k ü l ö n b s é g e k . E l s ő s o r b a n abban van k ö ­ zöttük k ü l ö n b s é g , hogy nem, vagy r o s s z u l k e r e s z t e z h e t ő k e g y m á s s a l , mindegyiknek m e g ­ h a t á r o z o t t ö k o l ó g i a i i g é n y e i é s egyes j e l l e m z ő t u l a j d o n s á g a i vannak. M á s s z ó v a l ezek ún. i k e r f a j o k (sibling species), amelyeket a rendszertanban úgy j e l l e m e z n e k , m i n t " m o r f o ­ l ó g i a i l a g h a s o n l ó vagy azonos, de s z a p o r o d á s s z e m p o n t j á b ó l i z o l á l t p o p u l á c i ó k a t " (MAYR, 1968). A l e g ő s i b b f o r m á n a k a T. nativa fajt t a r t j u k , amely v a l ó s z í n ű l e g a m i o c é n b e n , a r a g a ­ dozó e m l ő s ö k f e l v i r á g z á s á n a k a k o r á b a n j ö t t l é t r e . E b b ő l keletkezett a p l i o c é n b e n a T. nelsoni é s ez u t ó b b i b ó l - a s e r t é s h á z i a s í t á s a i d e j é n - a T . s p i r a l i s ( B R I T O V , 1974).

A trichinella-ikerfajok megkülönböztető tulajdonságai a) M o r f o l ó g i a i

jellemzőik

A fajok á l t a l á n o s m o r f o l ó g i á j a h a s o n l ó . A T. p s e u d o s p i r a l i s v a l a m i v e l kisebb méretei­ v e l t ű n i k k i (a h í m e k hossza 0, 6 2 - 0 , 9 0 m m ] a t ö b b i faj h í m j e i 1,0-1,8 m m h o s s z ú a k ; a n ő s t é n y e k hossza 1 , 2 6 - 2 , 1 0 m m , a t ö b b i faj n ő s t é n y e i 1 , 3 - 3 , 6 m m h o s s z ú a k ; a l á r ­ v á k 0, 62-0, 76 m m - e s e k , a t ö b b i faj l á r v á i n a k a hossza 0 , 6 6 - 1 , 0 m m ) . A T. s p i r a l i s l á r v á i n a k a k u t i k u l á j a á t l á t s z ó (a b e l s ő s z e r v e k j ó l l á t h a t ó k ) , a T. n a t i ­ va - T a r v á k k u t l k u l á j a matt (a b e l s ő szerveket nem lehet f e l i s m e r n i ) ; a t ö b b i fajnál k s z e r z ő k nem tesznek e m l í t é s t a kutikula m i n ő s é g é r ő l . A T. s p i r a l i s tokja e l l i p s z i s a l a k ú , indexe ( h o s s z á n a k é s s z é l e s s é g é n e k a viszonya) 2, 32,6; a T. nativa tokja kerekded, indexe 1,21. A T. p s e u d o s p i r a l i s nem k é p e z tokot!

b) Genetikai k ü l ö n b s é g e k S z a p o r o d á s t e k i n t e t é b e n m i n d a n é g y faj i z o l á l t . C s u p á n a T . s p i r a l i s é s a T . nelsoni k e r e s z t e z h e t ő n é h a , a h i b r i d g e n e r á c i ó azonban k i s s z á m ú é s r é s z b e n vagy teljesen s t e ­ ril. c) Ö k o l ó g i a i i g é n y e i k A T. s p i r a l i s o b l i g á t g a z d á i a s e r t é s , a v a d d i s z n ó , a p a t k á n y é s a macska. A T. n a t i va és a T . nelsoni o b l i g á t g a z d á i vadon é l ő r a g a d o z ó e m l ő s ö k : a T. n a t i v a - n á l e l s ő s o r ban m a c s k a - f é l é k é s k u t y a - f é l é k , a T. n e l s o n i - n á l főleg m a c s k a - f é l é k es h i é n a - f é l é k . A T. pseudospiralis dozó madarak.

obligát gazdái valószínűleg

apró

ragadozó

emlősök és talán raga­

A góc j e l l e g e : a T. s p i r a l i s a synanthrop viszonyokhoz alkalmazkodott, a t ö b b i faj szabad t e r m é s z e t b i o c ö n ó z i s a i b a n é l , synanthrop viszonyok k ö z ö t t r i t k á n f o r d u l e l ő . d) S y n b i o l ó g i a i

a

sajátosságok

Az egyes fajoknak a gazda é s a p a r a z i t a k ö l c s ö n ö s s é g i v i s z o n y á b a n m e g n y i l v á n u l ó k ü l ö n b ­ s é g e i r e az e m b e r i t r i c h i n e l l a - f e r t ő z é s e k l e f o l y á s á b ó l vonhatunk le k ö v e t k e z t e t é s e k e t . A T. s p i r a l i s okozta t r i c h i n e l l o s i s r a r ö v i d i n k u b á c i ó s idő, é l é n k k l i n i k a i m a n i f e s z t á c i ó j e l ­ l e m z ő a b e l s ő szervek enyhe i n v á z i ó j á v a l . A T . n a t i v a - r a h o s s z ú i n k u b á c i ó , enyhe k l i ­ n i k a i l e f o l y á s é s a b e l s ő szervek igen m a s s z í v i n v á z i ó j a j e l l e m z ő . A T . n e l s o n i - n á l al i g é s z r e v e h e t ő a k l i n i k a i k ó r k é p , az e m é s z t ő t r a k t u s k l i n i k u m a n é l k ü l . T . pseudospiral i s - f e r t ő z é s t emberben m é g nem í r t a k le, e) Z o o g e o g r á f i a i

sajátosságok

A T. s p i r a l i s A u s z t r á l i a k i v é t e l é v e l m i n d e n ü t t e l ő f o r d u l , ahol i n t e n z í v s e r t é s t e n y é s z t é s folyik. A T . nativa " é s z a k i f a j " , Á z s i á b a n v a l ó s z í n ű l e g ez az e g y e d ü l i faj, amely a 4 2 ° s z é l e s s é g i foktól é s z a k r a e l ő f o r d u l . A T. nelsoni " d é l i f a j " , A f r i k a j e l l e m z ő T r i c h i n e l l á j a . Á z s i á b a n nem f o r d u l e l ő a 4 2 ° - t ó l é s z a k r a , K e l e t - E u r ó p á b a n U k r a j n á b ó l , K ö z é p E u r ó p á b a n Svájcból k ö z ö l t é k e l ő f o r d u l á s á t . A T . pseudospiralis e l t e r j e d é s é t m é g nem i s m e r j ü k , e g y e l ő r e csak az E s z a k - K a u k á z u s b a n t a l á l t á k m e g .

Az erdei trichinellosis terjesztői és hordozói Az e r d e i t r i c h i n e l l o s i s t h á r o m f a j , a T. nativa, a T. n e l s o n i é s a T. pseudospiralis okozza. Ezek h o r d o z ó i k ü l ö n f é l e vadon é l ő r a g a d o z ó e m l ő s ö k (a T. pseudospiralis ese­ t é b e n v a l ó s z í n ű l e g m a d a r a k i s ) . A S z o v j e t u n i ó b a n 49 vadon é l ő á l l a t f a j b ó l í r t a k le t r i c h i n e l l á k a t (BESSZONOV, 1972). A t r i c h i n e l l á k pontos f a j i h o v a t a r t o z á s á t BRITOV (1971) genetikai m ó d s z e r é v e l azonban c s u p á n n é h á n y gazda-faj v o n a t k o z á s á b a n á l l a p í t o t t á k meg. A T. n a t i v a - t a r ó k á b a n , korzakban, h i ú z b a n , m a c s k á b a n , k u t y á b a n é s a s ü n b e n t a l á l t á k meg. A T . nelsoni g a z d á i a r ó k a , v a l a m i n t a s a k á l . A T. nativa eddig a k ö v e t k e z ő t e r ü l e t e k r ő l k e r ü l t e l ő : az O r o s z o r s z á g i Szovjet S z o c i á ­ l i s t a K ö z t a r s as ág é s z a k i r é s z e , S z i b é r i a , T á v o l - K e l e t , K a z a h s z t á n é s T á d z s i k i s z t á n . A T. n e l s o n i - t T á d z s i k i s z t á n b a n , D é l - K a z a h s z t á n b a n , D é l - U k r a j n á b a n é s S v á j c b a n i r t á k l e , de A f r i k á b a n is e l t e r j e d t (NELSON é s FORRESTER, 1962; FORRESTER é s m t s a i , 1969; G R E T I L L A T , 1972; B R I T O V , 1974; BOJEV, B R I T O V é s SZOKOLOVA, 1975; B O ­ JEV, SAJKENOV é s T E Z I J E V A , 1975, ) -

A j e l e k s z e r i n t a T. nativa az é s z a k i f ö l d g ö m b t e r m é s z e t i t r i c h i n e l l o s i s a i n a k az o k o z ó ­ j a . K a z a h s z t á n b a n p é l d á u l r e n d s z e r i n t ez a faj f o r d u l e l ő , c s u p á n a k ö z t á r s a s á g l e g d é ­ l i b b t e r ü l e t é n j e g y e z t é k f e l a T. nelsoni e l ő f o r d u l á s á t .

A T . pseudospiralis szerepe az e r d e i t r i c h i n e l l o s i s e l ő i d é z é s é b e n e g y e l ő r e nem t i s z t á ­ zott. E d d i g csak egy gazda-fajban, a m o s ó m e d v é b e n t a l á l t á k meg. K í s é r l e t i k ö r ü l m é ­ nyek k ö z ö t t f e r t ő z h e t ő vele a s e r t é s , a macska, a f e h é r p a t k á n y , az e g é r , a t e n g e r i ­ m a l a c , a h á z i n y ú l , a s ü n , s ő t a m a d a r a k k ö z ü l is a t y ú k , a kacsa, a s z a r k a é s a v a r ­ jú (BRITOV, 1974; G A R K A V I é s G I N E J E V , 1976; MIROSNYICSENKO, 19 76). L e h e t s é ­ ges, hogy e faj k é p v i s e l ő i voltak azok az a p r ó t r i c h i n e l l á k i s , amelyeket N I P H A D K A R (1973) I n d i á b a n Bandicota b e n g a l e n s i s b ő l k ö z ö l t . Az e r d e i t r i c h i n e l l o s i s g ó c o s j e l l e g é r ő l a fogalom á l t a l á n o s a n elfogadott é r t e l m é b e n nem diffúz lehet b e s z é l n i . Ez esetben a k ó r o k o z ó a t e r m é s z e t b e n a vadon é l ő e m l ő s ö k b e n m ó d o n e l t e r j e d t . M i n d e n ü t t e l ő f o r d u l h a t , ahol vadon é l ő , fogékony á l l a t o k t a r t ó z k o d n a k . Az e r d e i t r i c h i n e l l o s i s j á r v á n y t a n i j e l e n t ő s é g é t a l a k o s s á g é t k e z é s i s z o k á s a i h a t á r o z z á k meg. A z ember t r i c h i n e l l á k k a l való f e r t ő z ő d é s é n e k a g y a k o r i s á g a vadon é l ő á l l a t o k h ú ­ s á n a k az e l f o g y a s z t á s a r é v é n a S z o v j e t u n i ó b a n á t l a g 2, 1% (BESSZONOV, 1972). A z o r ­ s z á g egyes t e r ü l e t e i n azonban ( Ü z b e g i s z t á n , Kazahsztán, L e t t o r s z á g , G r ú z i a , Jakutia, K a m c s a t k a , É s z a k i S a r k i t e r ü l e t e k ) a f e r t ő z ö t t s é g m é r t é k e e l é r h e t i a 100%-ot. M i v e l a t e r m é s z e t b e n a t r i c h i n e l l á k a vadon é l ő á l l a t o k b a n m i n d e n ü t t e l ő f o r d u l n a k , é s az e r d e i t r i c h i n e l l o s i s a synanthrop t r i c h i n e l l o s i s t ó l e l t é r ő e n diffúz e l t e r j e d é s ű , e z é r t az e m b e r i l a k o s s á g r a n é z v e az e r d e i t r i c h i n e l l o s i s i s p o t e n c i á l i s v e s z é l y t j e l e n t . Ez a v e ­ s z é l y a j ö v ő b e n a t u r i z m u s t e r j e d é s é v e l , a s p o r t - v a d á s z a t t a l , az ember v o n z ó d á s á v a l a t e r m é s z e t h e z v á r h a t ó a n n ö v e k e d n i fog. Ha az ember t á p l á l é k á b a p a r a z i t a - h o r d o z ó vadon é l ő á l l a t o k (medve, v a d d i s z n ó , r ó k a , b o r z ) n y e r s vagy f é l i g nyers h ú s a k e r ü l , e h e l m i n t ó z i s m i n d e n ü t t f e l ü t h e t i a fejét.

A synanthrop trichinellosis A synanthrop t r i c h i n e U o s i s o k o z ó j a a T. s p i r a l i s . M i v e l ez a faj a d a p t á l ó d o t t legjobban legjobban a s e r t é s s z e r v e z e t é h e z , synanthrop b i o c ö n o z i s o k b a n f o r d u l e l ő . A z anthropoc ö n ó z i s o k b a azonban behatolhat a T. n a t i v a is (a T. nelsoni é s T. pseudospiralis vonat­ k o z á s á b a n ez a k é r d é s m é g nem t i s z t á z o t t ) . E z t b i z o n y í t j á k a T. n a t i v a - v a l s p o n t á n f e r ­ t ő z ö t t m a c s k á k r a é s k u t y á k r a v o n a t k o z ó adatok (BOJEV, BRITOV é s SZOKOLOVA, 1975), v a l a m i n t a s e r t é s k í s é r l e t e s f e r t ő z é s e (BRITOV, 1968). E r r ő l t a n ú s k o d i k az i r o d a l o m s z á m o s adata i s , a m i k o r az ember é s a h á z i á l l a t o k vadon é l ő á l l a t o k h ú s á n a k elfogyasz­ t á s a r é v é n f e r t ő z ő d t e k a T. nativa e l t e r j e d é s i t e r ü l e t é n ( S z i b é r i a , K a z a h s z t á n ) . B R I T O V (1968) k í s é r l e t e i a l a p j á n v a l ó s z í n ű , hogy a T. nativa r o s s z u l a d a p t á l ó d o t t a h á ­ z i s e r t é s h e z . E k í s é r l e t e k s o r á n nem minden s e r t é s f e r t ő z ő d ö t t T. n a t i v a - v a l , s a f e r ­ t ő z ö t t á l l a t o k b a n az i z o m t r i c h i n e U á k v i s z o n y l a g r ö v i d időn b e l ü l elpusztultak (30-130 nap­ p a l az i n v á z i ó u t á n ) . M é g nem t i s z t á z o t t az a k é r d é s , hogy ez a faj m i l y e n s o k á i g k é ­ pes synanthrop b i o c ö n ó z i s b a n k e r i n g e n i , vagy e g y á l t a l á n k é p e s - e t a r t ó s a n synanthrop g ó ­ cot k é p e z n i . A synanthrop t r i c h i n e l l o s i s r a j e l l e m z ő , S z o v j e t u n i ó t e r ü l e t é n eddig U k r a j n á b a n , g ó c o k a t (BESSZONOV, 1972).

hogy nem diffúz, hanem g ó c o s e l t e r j e d é s ű . A L i t v á n i á b a n é s a B e l o r u s z SzSzK-ban t a l á l t a k

A synanthrop t r i c h i n e l l o s i s j á r v á n y t a n i j e l e n t ő s é g e abban van, hogy a h u m á n t r i c h i n e U o ­ sis esetek 97, 9%-a ebbe a csoportba t a r t o z i k (BESSZONOV, 1972). J e U e m z ő r á , hogy r ö v i d a l a p p a n g á s i ideje, kifejezett k l i n i k a i t ü n e t e k k í s é r i k , a b e l s ő szervek i n v á z i ó j a pedig enyhe (OZERECKOVSZKAJA, 1968).

összefoglalás A Kazah T u d o m á n y o s A k a d é m i a Z o o l ó g i a i I n t é z e t é n e k m u n k a t á r s a i á l t a l e l v é g z e t t vizs­ g á l a t o k , v a l a m i n t a gazdag szovjet é s külföldi i r o d a l m i adatok a n a l í z i s e a l a p j á n m e g á l ­ l a p í t h a t ó , hogy a t r i c h i n e l l o s i s n a k k é t alakja l e h e t s é g e s : e r d e i é s synanthrop t r i c h i n e l ­ l o s i s . A k é t f é l e alak egy adott helyen p á r h u z a m o s a n i s e l ő f o r d u l h a t . A t r i c h i n e l l o s i s k é t alakja k ü l ö n b ö z i k e g y m á s t ó l a k ó r o k o z ó t r i c h i n e l l a - f a j o k , ezek o b l i g á t g a z d á i , a p a r a z i ­ t á k n a k a m e g h a t á r o z o t t b i o c ö n o z i s o k b a n való k ö r f o r g á s a , a h u m á n f e r t ő z é s e k j á r v á n y t a ­ na é s k l i n i k u m a t e k i n t e t é b e n . Mindezeket a t é n y e z ő k e t figyelembe k e l l venni a t r i c h i n e l ­ losis elleni küzdelem s z e r v e z é s é b e n .

Irodalom

BESSZONOV, A . Sz. (1972): E p i z o o t o l o g i j a za. " M I N T I S Z " K i a d ó , V i l n i u s .

(epigyemiologija)

i profilaktyika

trichinelle-

BOEV, S. N . - SCHAIKENOV, B. - T A Z I E V A , Z . C H . (1975): Sibling-species of t r i c h i nellae i n Kasachstan and M i d d l e - A s i a . - P r o c . 2nd E u r o p . M u l t i c o l l o c v i u m on P a ­ r a s i t o l o g y , T r o g i r , 1975. szeptember 1-7., 80-81. BOJEV, Sz. N . - B R I T O V , V . A. - SZOKOLOVA, I . B. (1975): K vidovomu szosztavu t r i c h i n e l l v Kazahsztanye. I n : " V o p r o s z i p r i r o d n o j ocsagovosztyi b o l e z n y e j " 7. 9497. " N A U K A " K i a d ó , A l m a - A t a . B R I T O V , V . A . (1968): Gyinamika p a t o m o r f o l o g i c s e s z k i h r e a k c i j v m i s c a h szvinyej p r i z a r a z s e n y i i d a l y n y e v o s z t o c s n i m i p r i r o d n i m i l i c s i n k a m i t r i c h i n e l l . - Wiad. P a r a z y t . 14. 449-453. B R I T O V , V . A . (1971): R e z u l y t a t i s z k r e s c s i v a n y i j a T r i c h i n e U a s p i r a l i s ot g y i k i h z s i v o t nih sz p a r a z i t a m i tovo zse vida ot szvinyej. - D o k i . V A S Z H N Y I L (Moszkva) No. 2 . , 40-41. B R I T O V , V . A . (1974/a): R e z u l y t a t i g i b r i d i z a c i i t r i c h i n e l l . I n : " B o r y b a sz b o l e z n j a m i zsivotnih na D a l y n y e m V o s z t o k e " , H a b a r o v s z k i K ö n y v k i a d ó , Blagovescsenszk, 42-47. B R I T O V , V . A . (1974/b): O v o s z p r i i m c s i v o s z t y i ptyic k t r i c h i n e U e z u . I n : " B o r y b a sz boleznjami zsivotnih na D a l y n y e m Vosztoke", H a b a r o v s z k i K ö n y v k i a d ó , Blagoves­ csenszk, 48-49. B R I T O V , V . A . - B O J E V , Sz. N . (1972): T a k s z o n o m i c s e s z k i j r a n g t r i c h i n e l l r a z l i c s n i k s t a m m o v i h a r a k t y e r i h c i r k u l j a c i i . - V e s z t n y i k A . N . Kaz. SzSzR. " N A U K A " Kiadó A l m a - A t a , No. 4 . , 27-32. CAMERON,

T.W.

(1960): T r i c h i n o s i s i n Canada - Wiad.

Parazyt.

6.

304.

FORRESTER, A . T. F . - NELSON, G. S. - SANDER, G. (1961): The f i r s t r e c o r d of an outbreak of t r i c h i n o s i s i n A f r i c a south of the Sahara. - T r a n s . Roy. Soc. Trop. Med. H y g . , 55. 503-513. G A R K A V I , B. L . (1972): T r i c h i n e l l a of jenota-poloszkuna. - Mat. dokl. Vszjesz. konf. po p r o b l . t r i c h . cseloveka i zsivotnih, V i l n i u s , 1972. m á j u s 30. - j ú n i u s L , 2732. G A R K A V I , B. L . - G I N Y E J E V , A . M . (1972): T r i c h i n e l l e z g y i k i z zsivotnih Szevernovo Kavkaza. - V I I I . Vszjesz. konf. po p r i r o d n o j ocsagovosztyi boleznyej i ohranye i h csiszlennoszty, 1972. szeptember 5 - 8 . , K i r o v , tyez. d o k l . , 1. 87-88.

G A R K A V I , B . L . - G I N Y E J E V , A . M . (1976): T r i c h i n e l l e z g y i k i h z s i v o t n i h Szevernovo Kavkaza. I n : " V o p r o s z i p r i r o d n o j ocsagovosztyi boleznyej". " N A U K A " K i a d ó , A l m a A t a , 136-139. G R E T T L L A T , S. (1972): L a t r i c h i n o s e des animaux sauvages en A f r i q u e doit ê t r e c o n s i d é r é e comme une zoonose d ' a v e n i r e . - Economie et Medicine A n i m a l s , 12. 113116. R e f . : H e l m . A b s t r . , s é r i a A , 4 1 . N 3490, 1972. GROMASEVSZK' T, L . V .

(1965): Obscsaja e p i g y e m i o l o g i j a . " M E D I C I N A " K i a d ó ,

Moszkva.

H E P T N E R , V . G. (1956): P r e g y i s z l o v i e k r u s s z k o m u izdanyiju v knyige E. M a y e r , E. L i n d s l e y , R. Usinger: " M e t o d i i p r i n c i p i zoologicseszkoj s z i s z t y e m a t y i k i " . "Inosztrannoj l i y e r a t u r i " K i a d ó , Moszkva, 5-9. JOHANSEN, B . G. - LOGACSEV, E . D . (1975): Antropocenologija - nauka ob p r i r o d i . - Z e m l j a s z i b i r s z k a j a , dalynyevosztocsnaja, No. 8, 54-56.

ohranye

LEISERING (1865): Z E L E N S Z K I J (1929) u t á n . L E U C K A R T , R. (1860): Untersuchungen zur Kenntnis der W u r m k r a n k h e i t e n .

über Trichina spiralis. L e i p z i g und Heidelberg.

Z u g l e i c h ein

Beitrag

MADSEN, H . (1961): The d i s t r i b u t i o n of T r i c h i n e U a s p i r a l i s i n sledge dogs and w i l d m a m m a l s i n Grenland under a g l o b a l aspect. - Meddelelser on Grenland. 159. / 7 . 1-124. MADSEN, H . (1974): The p r i n c i p l e s of the epidemiology of t r i c h i n e l i a s i s w i t h a new view on the life cycle. I n : P r o c . T h i r d I n t e r n . Conf. on t r i c h i n e l l o s i s , E d . : Ch. W. K I M , New Y o r k , Intex Educ. P u b l i s h e r s , 615-638. MAYER,

E.

(1968): Z o o l o g i c s e s z k i j v i d i evoljucija.

" M I R " Kiadó,

Moszkva.

MIROSNYICSENKO, L . Sz. (1976): V o s z p r i i m c s i v o s z t y p t y i c k t r i c h i n e l l e z u . - Mat. k 2. Vszjesz. konf. po p r o b l . t r i c h . cseloveka i zsivotnih, V i l n i u s , 86-90. N E L S O N , G. S. - FORRESTER, 8. / 1 . 17-28.

A. F.

(1962): T r i c h i n o s i s

i n Kenya.

dokl.

- Wiad. Parazyt.

NELSON, G. S. - GUGGISBERG, C. W. A . - M U K U N D I , J. (1963): A n i m a l hosts of T r i chineUa s p i r a l i s i n East A f r i c a . - Ann. T r o p . Med. P a t a s i t o l . , 57. 332-346. N I P H A D K A R , S. M . (1973): T r i c h i n e U a s p i r a l i s (Owen, (Gray) i n Bombay. - C u r r . S e i . , 42. 135-136.

1835) i n Bandicota bengalensis

OVSZJANNYIKOV, F . V. (1866): O t r i c h i n a h ( T r i c h i n a s p i r a U s ) . - N a t u r a l i s z t P é t e r v á r ) , N o . 1 9 . 289-294., No. 2 0 - 2 1 . 3 1 5 - 3 2 1 . , No. 22-24. 349-357.

(Szent-

O Z E R E C K O V S Z K A J A , N . N . (1968): K U n y i k o - e p i g y e m i o l o g i c s e s z k i e oszobennosztyi t r i chineUeza i z r a z U c s n i h geograficseszkih rajonov SzSzSzR. - Med. par. i par. b o l e z n y i (Moszkva) 34. 387-397. P A V L O V S Z K I J , E . N . (1948): Ucsenyije o p r i r o d n o j ocsogavosztyi t r a n s z m i s s z i v n i h boleznyej cseloveka. I n : "Rukovodsztvo po p a r a z i t o l o g i i cseloveka". A k a d é m i a i K i a d ó , Moszkva é s L e n i n g r á d , 915-938. PEREVERZEVA, E . V . z y t . , L2. 531.

(1966): K v o p r o s z u o s t a m m o v o s z t y i t r i c h i n e U . - W i a d .

V I L L E L L A , J. (1966): Morphologie c r i t e r i a for d i s t i n g u i s h i n g the s p i r a U s l a r v a e f r o m muscle. - J . P a r . , 52. 908-910. W I T E N B E R G , G . G . (1964): Nematodiases and t r i c h i n e U i a s i s . I n : J. Zoonoses. E l s e v i e r P u b l . C o m p . , A m s t e r d a m , 529-548. Z A V A D S Z K I J , K . M . (1968): V i d i vidoobrazovanyije. é s 217. o l d .

sex

of

Para-

TrichineUa

v a n der H O E D E N :

"NAUKA" Kiadó,

Leningrád,

59.

Z E L E N S Z K I J , V . D. (1929): N y e k o t o r i e v o p r o s z i b i o l o g i i t r i c h i n i i e t i o l o g i i t r i c h i n o z a . - V e s z t n y i k m i k r o b . , epigyem. i p a r a z i t o l . (Szaratov) 8. / 4 . 365-394. Z E N K E R , F . A . (1860): Ü b e r die T r i c h i n e n - K r a n k h e i t des Anat. 18, 8, 5-6, 561-572.

Menschen.

- Arch.

Pathol.

Z I M O R O J , I . J a . (1963): Izmenyenyije v i r u l e n t n o s z t y i t r i c h i n e l l p r i i h p a s s z á z s é ot p l o tojadnih k g r i z u n a m . I n : " G e l y m i n t i cseloveka, z s i v o t n i h i r a s z t y e n y i j i b o r y b a sz , ' i y i m i " , Moszkva, .71-74. ZSDANOV, V . M . (1961): E p i g y e m i o l o g i j a .

Érkezett:

1976.

augusztus 29.

"MEDGIZ" Kiadó,

Moszkva.

D r . S. N . BOEV Institut Zoologii 480032 A l m a - A t a 32 U. S. S. R.