T.O.P! TERUG PAD COACHING. Hoe gedetineerde jongeren ondersteunen bij hun terugkeer naar de samenleving?

T.O.P!

Hoe gedetineerde jongeren ondersteunen bij hun terugkeer naar de samenleving?

TERUG OP PAD COACHING

I NHO UDSTAFE L

1.

Voorwoord

2.

TOP wat?

3.

TOP coaches aan het werk

4.

TOP coaches en hun jongeren aan het woord

5.

TOP partners aan het woord

6.

TOP begeleiding: succesfactoren

7.

Nawoord - 1

TOP COACHING: EEN ACTUELE BENADERING VAN HET ECHTE SOCIAAL WERK We beschrijven in deze publicatie de methodiek van het Terug Op Pad coachingproject. TOP coaching is een innovatief project dat beleidsmatig de grenzen heeft verlegd tussen het algemene welzijnswerk, de integratiesector, justitie, de gevangenis en het Antwerpse stadsbestuur. Op het terrein zette het de trend met het ontwikkelen van een vernieuwend, creatief, intuïtief-deskundig en solidair sociaal werk. De beschreven methodiek is een welkome aanvulling op de gefragmenteerde en overgeprotocolleerde ‘evidence based practice’wijzen van aanpak die momenteel opgang maken. Metropool zit in de tegenbeweging. Wij vinden dat sociaal werkers zich niet mogen terugtrekken in bureaucratische en reproduceerbare ‘modules’ of in methodische hokjes. TOP coaches schrijven met elke cliënt een nieuw verhaal, ze zijn op een aanklampende manier present en op een presente manier aanklampend. Het is ‘practice based evidence’. TOP coaches weten dat de kracht van begeleiding in de fundamentele vertrouwensrelatie zit. Ze weten dat het herstel van netwerken de sleutel tot re-integratie is. Ook voor jongeren die in de gevangenis belanden. TOP coaches gaan generalistisch met hun cliënt op stap en organiseren ‘gedeelde zorg’. Ze betrekken deskundigen zonder hun cliënten te lossen of van de ene naar de andere door te verwijzen. Ze doen aan ‘kluwenhulpverlening’. TOP coaching werkt verdiepend, de resultaten worden wetenschappelijk opgevolgd en de coaches blijven leren. - 2

Bedankt aan de creatievelingen die het project hebben bedacht en uitgevoerd! Koen De Vylder, namens de stuurgroep TOP coaching

1. VOORWOORD Terug Op Pad coaching bestaat sinds oktober 2008 en is zijn ‘pilootfase’ voorbij. Met deze publicatie willen we een beschrijving geven van de methodiek van T.O.P. (of TOP) coaching. Wat is TOP coaching nu eigenlijk? Hoe gaan de TOP coaches te werk? Hoe wordt TOP coaching ervaren door de verschillende betrokkenen? Wat is de meerwaarde van deze aanpak? Deze publicatie is het resultaat van intensieve observaties, interviews en gesprekken in de periode tussen december 2010 en februari 2011. De TOP coaches werden bevraagd en geobserveerd tijdens hun werk, hun gesprekken en hun teamvergaderingen. Ook werden vijf jongeren onder TOP begeleiding geïnterviewd. Ten slotte volgden nog vraaggesprekken met een uitgebreid netwerk van betrokken partners: - het Antwerpse Minderhedencentrum de8 - de gevangenis van Antwerpen - Samen Leven Stad Antwerpen - het CAW Metropool - het departement Welzijn van de Vlaamse Gemeenschap - 3

- 4

2. TOP WAT? Ontstaansreden “Als gedetineerden niet worden voorbereid op hun terugkeer naar de maatschappij, veroordeel je ze al op voorhand tot levenslange opsluiting.”

samenwerkingsverband

zorgoverdracht na vrijlating

doel TOP coaching

vragen

Het project Terug Op Pad coaching ging in oktober 2008 van start. Het is een samenwerkingsverband tussen het Antwerpse Minderhedencentrum de8, de gevangenis van Antwerpen, Samen Leven Stad Antwerpen, het CAW Metropool en het departement Welzijn van de Vlaamse Gemeenschap. Dat stelde een hoge graad van nieuwe detentie vast bij jonge gedetineerden na hun invrijheidsstelling. Hoewel detentie vaak een korte levensfase is, wordt weinig stilgestaan bij de zorgoverdracht na vrijlating. Het arresthuis Antwerpen kenmerkt zich door korte verblijfsperiodes van gedetineerden, waardoor het moeilijk is trajecten op te starten tijdens de detentie. De bestaande hulpdiensten hebben nog geen intensieve brugfunctie tussen detentie en vrijlating en zijn vaak onbekend bij of moeilijk bereikbaar voor de doelgroep. Daarnaast gaan ze er dikwijls van uit dat de gedetineerden hun hulpvraag duidelijk kunnen formuleren, wat voor velen een moeilijke opgave is. Het doel van TOP coaching is helpen voorkomen dat jonge gedetineerden hervallen en een brug vormen naar de samenleving met een aanbod op maat van de jongeren. TOP coaching vertrekt vanuit een realistische en emancipatorische gedachte en ondersteunt, begeleidt en helpt de ex-gedetineerde jongere bij zijn terugkeer naar de vrije samenleving, en dat op vrijwillige basis. TOP coaching werkt binnen het bredere kader van nieuwe detentie en streeft zo niet alleen naar een justitiële verbetering, maar naar een duurzame verbetering op alle levensgebieden van de jongere. De jongere kan bij zijn TOP coach terecht met vragen als: waar vind ik een studio en kan het OCMW tussenkomen bij het betalen van mijn huurwaarborg? Welke documenten heb ik nodig om mijn SIS-kaart aan te vragen? Kan ik financiële steun krijgen? Hoe betaal ik mijn schulden af? Hoe kan ik de relatie met mijn ouders verbeteren? Hoe leg ik nieuwe contacten? Waar vind ik morele steun? Waar kan ik gaan voetballen? Hoe regel ik het huishouden? Waar vind ik een bepaalde opleiding? Waar vind ik werk? ...

Doelgroep

begeleiding

De doelgroep ‘jonge gedetineerden’ werd gespecificeerd naar jongeren met volgend profiel: jongvolwassenen van 18 tot 25 jaar uit Groot-Antwerpen die voor de eerste keer gedetineerd zijn en van wie verwacht wordt dat ze binnen de drie maanden vrijkomen. Belangrijk is ook dat ze geen ernstige verslavings- en/of psychiatrische problemen hebben. Dat laatste is echter niet altijd van in het begin duidelijk. Het gebeurt geregeld dat TOP coaches dergelijke problemen pas tijdens de begeleiding zelf opmerken. Het was dan ook

- 5

een evidente beslissing om een nauwe samenwerking aan te gaan tussen TOP coaching en Het Alternatief van het CAW Metropool (begeleiding van drugsverslaafde jongeren). Beide projecten hebben nu een gemeenschappelijke coördinator en er is regelmatig themagericht overleg tussen beide teams. Zowel TOP coaching als Het Alternatief werken op een intensieve en integrale manier met jongeren met problemen op de verschillende levensdomeinen. Cruciaal bij TOP coaching is dat jongeren vrijwillig deelnemen aan het begeleidingstraject. In tegenstelling tot het gedwongen karakter van justitie werkt TOP coaching vanuit de vrije wil. De jongere kiest zelf voor een TOP begeleiding, waardoor de kansen op succes groter zijn aangezien er gewerkt wordt vanuit de eigen dynamiek.

Werkwijze De TOP coaches begeleiden gedetineerde jongeren zowel tijdens als na de detentieperiode. Dit gebeurt op een intensieve, respectvolle, netwerkgerichte en individuele manier op alle levensdomeinen. Er wordt dus veel samengewerkt met andere diensten. De steunfiguren uit het sociale netwerk van de jongere worden hierbij zoveel mogelijk betrokken.

Jocowerking

- 6

TOP coaching inspireerde zich op de Jocowerking van de8, nu een deelwerking van het CAW Metropool. Een jongerencoach (Joco) probeert te voorkomen dat leerlingen in risicosituaties in het onderwijs uitvallen. Hij of zij werkt niet voor, maar samen met de jongeren. Hij of zij is een vertrouwenspersoon, bemiddelaar, adviseur, hulpverlener, jeugdwerker en conflictmanager. Respect en wederzijds vertrouwen zijn de sleutelwoorden, net zoals bij TOP coaching. Er zijn drie grote verschillen tussen TOP coaching en de Jocowerking: 1) TOP coaching werkt vanuit de gevangenis terwijl Joco vanuit de scholen werkt, 2) de problematiek van de TOP jongeren is complexer dan die van de Joco jongeren, 3) de thematiek van TOP coaching is breder dan die van de Jocowerking. De Joco’s werkten sporadisch al samen met de gevangenis van Antwerpen, bijvoorbeeld wanneer een van de begeleide jongeren gedetineerd werd en vanuit de gevangenis zijn examens wilde afleggen of zijn opleiding wilde verderzetten. De gevangenis was dus al bekend met de Jocowerking en wilde die graag uitbreiden naar een grote groep van haar cliënteel: gedetineerde jongeren.

Cijfers

recidivemonitor

Zoals reeds vermeld zijn de doelstellingen van TOP coaching het helpen voorkomen van herval bij gedetineerde jongeren en het aanbieden van een overbruggend aanbod om hun integratie in de samenleving te bevorderen. Om de effectiviteit van TOP coaching na te gaan, werkt de Universiteit Gent momenteel aan een recidivemonitor. Deze monitor heeft tot doel projecten te evalueren wat betreft hun effect op nieuwe detentie. Helaas bestaan er nog geen algemene cijfers over nieuwe detentie in België en zijn vergelijkingen dus onmogelijk. Daarom beperken we ons tot de gegevens die het TOP team in 2010 zelf bijhield.

In 2010 belandden 5 van de 48 begeleide jongeren opnieuw in de gevangenis. De redenen voor dit herval waren: • Jongere 1: druggebruik, diep in crimineel milieu en geen motivatie tot verandering waardoor ook TOP begeleiding werd stopgezet • Jongere 2: niet bij ouders terecht, te snel zelfstandig gaan wonen en beperkte inkomsten • Jongere 3: druggebruik, opnieuw dakloos, negatieve vrienden en geruime tijd geen contact meer met TOP coach • Jongere 4: vroegere inbraken, druggebruik, opnieuw dakloos, geen inkomsten en geruime tijd geen contact met TOP coach • Jongere 5: structurele oorzaken onbekend, bij eerste detentie weigerde de jongere begeleiding van TOP coach, bij tweede detentie vroeg hij begeleiding aan

dossiers per maand

De TOP coaches hebben elk gemiddeld 10 actieve dossiers per maand. Die hebben betrekking op de jongeren die op dat moment effectief begeleid worden. Daarnaast hebben de coaches ook niet-actieve dossiers. Het gaat dan om jongeren die momenteel geen intensieve begeleiding vragen, maar van wie de dossiers wel weer actief kunnen worden als ze bijvoorbeeld opnieuw de nood aan coaching zouden voelen.

- 7

3. TOP COACHES AAN HET WERK

TOP coaches

Tijdens de periode waarin deze publicatie tot stand kwam, waren twee voltijdse TOP coaches aan het werk. Op 1 januari 2011 werd vanuit de8 een halftijdse tewerkstellingscoach in het TOP team geïntegreerd, omwille van zijn expertise in de toeleiding van kansengroepen naar werk. Sinds 1 maart 2011 heeft een derde voltijdse TOP coach het team vervoegd. De TOP coaches gaan op dezelfde manier te werk; ze hanteren hetzelfde fasenplan (tijdens, kort na detentie en nazorg), dat hieronder verder wordt beschreven. De benadering van hun cliënten kan verschillend zijn, afhankelijk van zowel het profiel van de cliënt als dat van de TOP coach. Elke TOP coach begeleidt jaarlijks gemiddeld 17 jongeren.

Fase 1: tijdens detentie

aanmelding

opstarten begeleiding

- 8

vrij

De aanmelding van potentiële cliënten gebeurt bijna uitsluitend door de toeleiders in de gevangenis, met name het Justitieel Welzijnswerk Antwerpen (JWA) en de Psychosociale dienst (PSD). Zij informeren jonge gedetineerden met behulp van een TOP flyer over TOP coaching. Bij anderstalige jongeren kan het niet beheersen van het Nederlands een belemmerende factor zijn bij de toeleiding naar TOP coaching. Beide toeleiders voor TOP coaching geven aan dat er binnen hun team geen mensen zijn die bijvoorbeeld voldoende Arabisch of Russisch spreken om naar de motivatie van de jongere te peilen. Omdat de TOP publicatie (nog) niet in andere talen bestaat, is het dus moeilijk om deze jongeren te informeren over TOP coaching. De toeleiders geven de gegevens van de jongeren die geïnteresseerd zijn in TOP coaching, door aan het TOP team. Tijdens het TOP teamoverleg wordt beslist over het al dan niet opstarten van een begeleiding. De belangrijkste redenen om een aanvraag af te wijzen, zijn: a) de jongere woont na detentie niet meer in de regio Antwerpen, b) de jongere kampt met een te zware druggerelateerde en/of psychiatrische problematiek, c) het TOP team is op dat moment overbevraagd. Sinds de inbedding van TOP coaching bij het CAW Metropool kunnen jongeren bij wie pas tijdens de begeleiding een problematisch druggebruik wordt vastgesteld, in een co-begeleiding met Het Alternatief geplaatst worden. Dit is een meerwaarde voor de begeleiding, aangezien jongeren met te zware druggerelateerde problemen sowieso na hun vrijlating door het JWA en de PSD naar Het Alternatief worden doorverwezen. Het gebeurt ook dat een dossier wel aanvaard wordt, maar dat de jongere bij eerste contactopname al vrij is. Vaak is het dan veel moeilijker om nog een begeleiding op te starten, omdat de jongere niet meer in de context van detentie zit en het moeilijker is nog een vertrouwensband te scheppen. Toch proberen de TOP coaches de jongere te bereiken en te informeren over TOP coaching. In sommige gevallen gaan jongeren zelfs in deze fase nog een begeleiding aan.

eerste gesprek

tweede gesprek

stappenplan

Tijdens een eerste kennismakingsgesprek licht de TOP coach de jongere in over wat TOP coaching hem kan bieden en wat er van hem verwacht wordt. Hij geeft de jongere ook de TOP publicatie mee om die nog eens rustig in zijn cel na te lezen. De TOP coach polst naar de motivatie van de jongere. De jongere is immers vrij om in het coachingtraject te stappen, maar het is wel de bedoeling dat hij zelf de nodige initiatieven wil nemen naar re-integratie in de samenleving. De begeleiding is met andere woorden vrijwillig, maar niet vrijblijvend. Tijdens dit gesprek worden tevens de belangrijkste data genoteerd: adres na vrijlating, contactpersonen, gegevens opleiding/werk, gegevens advocaat en eventuele andere hulpverleners.

Tijdens een tweede gesprek polst de TOP coach naar het sociale netwerk van de jongere. Dit gebeurt op de verschillende levensgebieden. De TOP coach en de jongere schetsen samen een netwerkanalyse. Die is van groot belang in de volgende fase, wanneer het stappenplan wordt opgesteld. Het is immers belangrijk te weten wie waar een rol kan opnemen in de verschillende levensdomeinen van de jongere. Hoe sterker het sociale netwerk, hoe meer kans op een ‘succesvolle’ maatschappelijke integratie. De TOP coach maakt ook een overzicht van criminogene factoren. Dat zijn factoren die het risico op crimineel gedrag kunnen doen toenemen, zoals familiale conflicten, ‘slechte’ vriendenkring, laaggeschooldheid, werkloosheid, schulden, druggebruik, delictgeschiedenis en hoe men zich daar tegenover verhoudt. Ter voorbereiding van een volgend gesprek vraagt de TOP coach de jongere na te denken over zichzelf. Hoe is hij in de gevangenis beland? Welke factoren houden hem tegen in zijn persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling? Waar liggen zijn talenten? Hoe ziet hij zelf zijn toekomst? Welke stappen zou hij moeten ondernemen om zijn doelen te halen? De eentonigheid van de cel is een context die tot zelfreflectie kan leiden. De TOP coach moet die beschouwingen samen met de jongere in een eerste stappenplan gieten. Waaruit bestaat de hulpvraag van de jongere? Wat is haalbaar? Waarom? Wat/wie kan daarbij helpen? De TOP coach duidt, maar legt niets op. Samen met de jongere bespreekt en bekijkt hij hoe realistisch zijn wensen en verwachtingen zijn. Ze zijn niet altijd duidelijk, zelfs niet voor de jongere zelf. Afhankelijk van diens openheid kan deze oefening rond zelfreflectie eventueel al gebeuren tijdens het tweede gesprek in plaats van tijdens een volgende gesprek.

- 9

stappenplan

De TOP coach onderneemt, ter voorbereiding op de vrijlating, al enkele concrete acties in het kader van het stappenplan. Die kunnen administratief en praktisch zijn (zoals huisvesting of opleiding), maar ook relationeel. De TOP coach neemt contact op met de ouders, de vriendin of andere sleutelfiguren in het sociale netwerk van de jongere. Het succes van deze acties kan ook de vertrouwensrelatie tussen de TOP coach en de jongere ten goede komen.

Fase 2: tijdens en na vrijlating

aanwezigheid TOP coach

eerste opvang actieplan

- 10

laagdrempelig

Als de jongere dat wil, is de TOP coach aanwezig wanneer hij vrijkomt. Het gebeurt dat niemand de jongere staat op te wachten en dan is de aanwezigheid van de TOP coach cruciaal, ook voor het verdere begeleidingstraject. Maar zelfs al staan er familieleden of vrienden voor de gevangenispoort, ook dan verkiezen vele jongeren nog dat de TOP coach aanwezig is. Vaak zijn de relaties met het vertrouwde sociale netwerk zo getekend dat de ‘bemiddelende’ rol van de TOP coach rustgevend kan werken, zelfs al staat die daar gewoon ‘te staan’. Gewoon al het feit dat hij er staat, is belangrijk voor de jongere en versterkt zijn vertrouwen in hem. Na de eerste opvang brengen de TOP coach en de jongere samen de nodige administratie in orde en stellen ze een concreet actieplan op voor de zoektocht naar een opleiding, job, stabiele huisvesting en hulpverlening, veelal in samenwerking met de betrokken diensten. De TOP coach ondersteunt de jongere ook bij een eventuele schuldsanering, het herstel van familiebanden, werk en een zinvolle vrijetijdsbesteding. Dit is een periode van intensieve begeleiding, waarin telkens de specifieke noden en wensen worden afgetoetst en de TOP coach vaak de rol van bemiddelaar speelt. Hij bemiddelt tussen de jongere en de hulpverleningsdiensten, tussen de jongere en zijn familie, tussen de jongere en zijn sociale omgeving. Op die manier is de TOP coach bijna een rolmodel.

De TOP coach werkt laagdrempelig, op maat en aanklampend – deze aanpak beschrijven we in hoofdstuk 6: ‘TOP begeleiding: succesfactoren’. Hij wacht niet tot de jongere naar zijn bureau komt, maar neemt zelf contact op. Hij laat de jongere niet los en zoekt actief naar signalen uit het netwerk. Bovendien is de TOP coach er in principe op elk moment voor de jongere. Binnen een multiproblematische context betekent dat heel veel. Of zoals een jongere in begeleiding het zelf formuleerde: “De Mike is er gewoon! Mijn maten hebben me laten vallen. Zelfs mijn eigen moeder moet niet veel van mij weten. De Mike, die is er en luistert en roept niet tegen mij”. De meeste jongeren kampen met verschillende problemen waarrond gewerkt moet worden. Dit verklaart ook de intensiteit van de begeleidingen. De TOP coach is vaak een soort casemanager die het overzicht bewaart over de gehele problematiek, alle noden, sociale netwerken en betrokken diensten.

Fase 3: nazorg bereikbaarheid

Tijdens de nazorg is er minder frequent contact tussen de TOP coach en de jongere, maar blijft de TOP coach wel bereikbaar. Een dossier wordt succesvol genoemd als a) de doelen van het actieplan bereikt zijn, b) de jongere aangeeft alleen verder te kunnen en c) de jongere uit de criminaliteit blijft. Ook al wordt een dossier afgesloten, toch blijft de deur op een kier. Bij het succesvol ‘afronden’ van een dossier krijgt de jongere de boodschap mee dat hij, zo nodig, altijd bij zijn TOP coach terecht kan. ‘Slapende’ of niet-actieve dossiers kunnen weer ‘wakker’ worden en zelfs opnieuw heel intensief worden. Ook tijdens deze fase blijft de TOP coach een luisterend oor. OVERZICHT FASENPLAN Fase 1: tijdens detentie 1. Aanmelding dossier door JWA of PSD 2. Aanvaarding dossier door TOP team 3. Kennismakingsgesprek tussen TOP coach en jongere: aanbod, verwachtingen, persoonlijke gegevens 4. Tweede gesprek: netwerkanalyse, criminogene factoren 5. Vraag tot zelfreflectie door jongere 6. Derde gesprek: stappenplan 7. Concrete acties door TOP coach ter voorbereiding van vrijlating Fase 2: tijdens en na vrijlating 1. (Eventuele) aanwezigheid TOP coach bij vrijlating 2. Eerste opvang 3. Actieplan op de verschillende levensdomeinen 4. Intensieve begeleiding Fase 3: nazorg 1. Bereikbaarheid 2. ‘Succesvol afronden’ van het dossier

- 11

Het valt op dat vooral autochtone jongeren vaak geen opvang hebben en dus letterlijk op straat staan na hun vrijlating. De TOP coach gaat voor hen op zoek naar een tijdelijke oplossing, maar deze acute opvang blijft een hekel punt. Er zijn te weinig mogelijkheden en bovendien staan verschillende instanties wantrouwig tegenover ex-gedetineerden.

De enige nachtopvang in Antwerpen is ‘de Biekorf’. Dat is niet goed voor de jongeren, ze leren er het zwaarder en ouder cliënteel kennen en worden daardoor negatief beïnvloed. Opvang ‘de Passage’ richt zich vooral op gezinnen en neemt hierdoor niet snel jongeren met een complexe problematiek op. Bovendien zijn er te weinig betaalbare woningen op de private woningmarkt en is het moeilijk een huurwoning te vinden met een OCMWwaarborg.

Voor sociale woningen zijn er dan weer te lange wachtlijsten en is er te veel papierwerk - 12

nodig. In tegenstelling tot vele autochtone jongeren, kunnen allochtone jongeren vaker bij familie terecht, zelfs al is dat dan binnen een gespannen en soms negatieve relatie.

- 13

4. TOP coaches en hun jongeren aan het woord In dit hoofdstuk laten we de meest betrokken actoren in dit verhaal, de TOP coaches en de jongeren zelf, aan het woord. Hoe ervaren zij de TOP coaching? Uit privacyoverwegingen vermelden we de namen van de jongeren niet of gebruiken we fictieve namen. De twee voltijdse TOP coaches die aan het woord komen, zijn Mike De Cuyper en Sliman Richa.

Eigen inzicht bevorderen

begrijpen van de vraag

Cruciaal bij het starten van een begeleiding is het begrijpen van de vraag en/of nood van de jongere. Dat is niet altijd eenvoudig, omdat jongeren vaak hun eigen situatie niet juist inschatten en bijgevolg hun vraag niet kunnen formuleren. Vooral in de context van detentie vallen ze gemakkelijk in een passieve slachtofferrol. De TOP coach wil de jongere doen inzien dat hij zelf bij machte is om bepaalde dingen te veranderen.

“Vanaf het eerste gesprek in de gevangenis proberen we de jongere te doen inzien wat zijn doelstellingen zijn. Ik vraag hem ook die op te schrijven, wat meestal goed lukt en een leidraad kan zijn voor ons beiden. De context van een cel kan het denkproces bevorderen. Vaak heeft een jongere het gevoel dat alles hem overkomen is. Hij voelt zich het slachtoffer. Wij helpen hem inzien dat hij zelf zijn leven kan veranderen.”

alternatieven en structuur

- 14

Het bevorderen van het zelfinzicht is de sleutel tot het lukken van een begeleiding. De jongere kijkt vaak tegen een berg voorwaarden, schulden, verplichtingen, conflicten en onzekerheden aan en ziet geen uitweg meer uit zijn situatie. De TOP coach biedt de jongere alternatieven en structuur. Op die manier wordt de berg kleiner en groeit de motivatie bij de jongere om ‘terug op pad’ te gaan.

“Ik merk dat sommige jongeren hun eigen situatie niet kunnen inschatten. Ik probeer dan ook in eerste instantie hun toestand te schetsen en reik mogelijkheden aan. Het is aan de jongere om te beslissen wat hij wil, maar net door hem meer zicht te bieden op zijn huidige context en eventuele kansen, ondersteun ik hem in zijn keuze. Ik help hem met andere woorden zijn vraag of vragen te formuleren. Ik merk dat dit vaak al een grote stap is voor de jongere. Zijn noden te kunnen benoemen, geeft hem meer structuur en meer hoop.” “Vaak kijken onze jongeren op tegen een woeste berg. Ze geloven niet meer in zichzelf en in de maatschappij. Ze missen de vaardigheden om die berg te beklimmen. Door de berg overzichtelijker en ‘kleiner’ te maken, bied ik hen weer hoop en zelfvertrouwen.” “Mike heeft me hoop gegeven. Hij heeft me geholpen bij het verkrijgen van een referentieadres, een SIS-kaart, bij het aflossen van mijn schulden en het inzien van mijn drugsprobleem.”

Vertrouwen scheppen

tastbare successen

eigen ervaringen

De eerste gesprekken in de gevangenis lopen vaak stroef. De TOP coach moet het vertrouwen winnen van de jongere. Zonder vertrouwensrelatie is een succesvolle begeleiding niet mogelijk. Het behalen van enkele tastbare successen voor de jongere tijdens zijn detentie is natuurlijk een dankbare factor in het bevorderen van vertrouwen. Zo is er het voorbeeld van een jongeman wiens moeder illegaal en zonder geld in België verbleef. Tijdens zijn detentie nam de TOP coach contact op met haar en hielp hij haar bij het verkrijgen van geldige verblijfsdocumenten. De jongere kreeg zo een volledig vertrouwen in zijn TOP coach. De begeleiding die hierop volgde, beschrijft de TOP coach als heel intensief en succesvol. De jongere verbeterde drastisch op alle levensdomeinen, zoals vooropgesteld in de doelen van het actieplan. Hij vond vast werk, kon een eigen appartement huren, had zijn schulden afbetaald, vond een zinvolle vrijetijdsbesteding en een nieuwe vriendenkring, had betere contacten met zijn moeder en zus en voelde zich over het algemeen rustig en stabiel. Elke TOP coach werkt op zijn eigen manier aan de vertrouwensrelatie. Meer dan Mike praat Sliman gemakkelijk, en vaak op een humoristische manier, over zijn eigen ervaringen, bijvoorbeeld over zijn passie voor voetbal.

“De eerste gesprekken met Ilias verliepen moeizaam. Hij gedroeg zich uit de hoogte. Ik twijfelde aan zijn motivatie. Stilaan werd het me duidelijk dat hij een muur rond zich had gebouwd om zich te beschermen tegen nieuwe teleurstellingen en dat hij eigenlijk heel onzeker was. Ik probeerde een andere tactiek en vertelde hem over mijn eigen leven met de nodige zin voor humor. Op mijn verhaal over voetbal ging hij passioneel in. Ik voelde dat ik hier een deur had geopend om verder te kunnen werken met hem. Ik zorgde ervoor dat hij na zijn vrijlating kon beginnen bij een voetbalploeg en hij was heel enthousiast. De rest van het traject is nog moeizaam verlopen, maar de band tussen ons was solide en gebaseerd op vertrouwen. Uiteindelijk, na veel vallen en opstaan, heeft Ilias werk en woont hij in zijn eigen appartement.” - 15

culturele of religieuze kaders

Sliman gebruikt ook vaak culturele of religieuze kaders als opening voor dialoog en vertrouwen, vooral bij jongeren van Marokkaanse origine, maar ook bij andere jongeren (zowel moslims als christenen). Religie kan een motiverende factor zijn.

“Marokkaanse jongeren vinden in de gevangenis vaak steun in het geloof, zelfs al waren ze daar voor detentie totaal niet mee bezig. Geloof is altijd een dankbare invalshoek om op een persoonlijk niveau te kunnen praten. Ik gebruik deze invalshoek heel vaak, zeker niet om belerend te zijn, maar om een gemeenschappelijk gespreksonderwerp te hebben. Dat bevordert het vertrouwen. De jongere voelt zich herkend.”

Omgaan met diversiteit

voorbeelden

Een gedeelde taal en/of cultuur kunnen ook ingezet worden in de begeleiding van een jongere die zich op een bepaalde manier identificeert, vooral met betrekking tot familiale netwerken. Zowel Sliman als Mike geven voorbeelden aan van gezinnen waartoe ze moeilijk toegang kregen omwille van hun ‘anders’ zijn. Een allochtone jongere in begeleiding zegt zelf dat hij blij is met Sliman als TOP coach:

“De Mike is ook een toffe gast, maar voor mijn ouders is het beter dat Sliman met hen spreekt. Zij begrijpen geen Nederlands. Sliman is ook vertrouwd met onze gewoonten.” Een autochtone jongere in begeleiding geeft dan weer aan Mike boven Sliman te verkiezen:

“De Mike is een van ons. Sliman lijkt wel oké, maar dat zou toch anders zijn. Ik denk dat ik hem minder snel zou vertrouwen.”

iedereen begeleiden

Toch vinden zowel Mike als Sliman dat elke TOP coach elke jongere moet kunnen begeleiden en dat gebeurt ook zo. Sliman begeleidt ook autochtone jongeren of allochtone jongeren van niet-Marokkaanse afkomst en Mike begeleidt ook Marokkaanse of andere allochtone jongeren. Ze willen geen rekening houden met vooroordelen of taaldrempels. Sliman geeft het voorbeeld van een Roma jongere die hij begeleidde en met wiens ouders hij geen gemeenschappelijke taal deelde. Toch legde hij huisbezoeken af, om de relatie met hun zoon in detentie te bevorderen. Daarbij gebruikte hij veel gebarentaal. Hij zette zijn betrokkenheid bij beide partijen in als middel om de dialoog tussen ouders en jongere te openen.

Inzet van andere competenties voor instellingsjongeren

- 16

instellingsverleden

TOP coaching bereikt zowel autochtone als allochtone jongeren. Hoewel TOP coaching niet in termen wil denken van allochtoon versus autochtoon, valt het op dat het merendeel van de autochtone jongeren een instellingsverleden heeft. Vanuit die context is het werken aan een vertrouwensband met deze jongeren vaak een heel moeilijk en intensief proces. Instellingsjongeren kunnen minder confrontatie aan:

“Je moet ze aanpakken met fluwelen handschoenen en heel ondersteunend werken. Instellingsjongeren hebben een groot wantrouwen tegenover de hulpverlening. Het duurt langer om hun vertrouwen te winnen. Daarom is het zo belangrijk dat we al beginnen in de gevangenis en dat we contact leggen met hun ouders. Vaak ligt daar de belangrijkste bron van de problematiek. De meeste van deze jongeren komen uit een problematische gezinssituatie en zijn vroegtijdig uit het onderwijs gestapt, waardoor ze meer afhankelijk zijn van de eigen vriendengroep die ze hebben opgebouwd binnen de instellingen.”

Coaching volgens de TOP coach Uit het bovenstaande blijkt dat de houding van de TOP coach bepalend is in het opbouwen van een vertrouwensrelatie en het slagen van een begeleiding. De TOP coach benadrukt hierbij de betekenis van het woord ‘coach’ zelf:

“Een coach is iemand die ernaast staat, met respect voor de jongere, iemand die op maat van de jongere werkt, zich niet veroordelend opstelt en kansen blijft bieden. Hoe meer kansen je biedt, hoe meer mogelijkheden je schept.”

respectvol en motiverend

Centraal in deze houding staat respectvol en motiverend werken, of “motiverend doen, want motivatie creëer je niet alleen door woorden, maar vooral door daden: door dingen te doen en er te zijn.”

“Veel van onze jongeren hebben een laag zelfbeeld en geloven niet meer in verbetering, maar die apathische of negatieve houding kan een manier zijn om zichzelf te beschermen tegen een nieuwe tegenslag. Wij moeten de jongere helpen inzien dat er nog wel een perspectief is en dan volgt de motivatie vaak vanzelf. Hoe we dit bereiken? Door respect te tonen, echt mee op pad te gaan met de jongere en er onvoorwaardelijk voor hem te zijn.”

Grenzen en communicatie grenzen

Dat onvoorwaardelijke karakter van de begeleiding is noodzakelijk binnen het vrijwillige kader van TOP coaching, maar tevens wijzen beide TOP coaches op de grenzen van hun flexibiliteit:

“Een TOP coach mag de grens tussen vriendschap en professionaliteit niet overschrijden. Meegaan naar een feestje bijvoorbeeld doen we niet. Alles wat we doen, moet een duidelijke meerwaarde betekenen voor het begeleidingsproces, moet met name de zelfstandigheid van de jongere bevorderen. Een appartement mee gaan oppoetsen tijdens detentie om zo de huurwaarborg van het OCMW voor een jongere te garanderen, is een meerwaarde. Mee uitgaan is dat niet.”

- 17

Volgens beide coaches worden die onbeschreven grenzen meestal gerespecteerd door de jongeren. Zo wordt bijvoorbeeld van in het begin duidelijk gecommuniceerd dat een jongere zijn coach ’s nachts mag bellen enkel en alleen indien hij zich in een crisissituatie bevindt.

eerllijk en open

Eerlijke en open communicatie is dus cruciaal in het aftasten en stellen van grenzen. Dit wordt ook bevestigd door enkele jongeren in begeleiding:

“Ik kan echt alles vertellen aan de Mike. Ik weet dat hij niets tegen mij zal gebruiken. En Mike mag ook veel meer tegen mij zeggen dan bijvoorbeeld mijn eigen vriendin. De Mike mag dat. Die verstopt niets voor mij.” “Ik kan niet praten met mijn familie. Thuis wordt er alleen geroepen. Ik moet naar school. Ik moet werken. Ik moet opstaan. Maar mijn hoofd zit vol, ik kan niet meer functioneren. Sliman luistert wel naar mij. Hij gaat met mij mee om papieren in orde te brengen en zo. Hij is er gewoon, zoals een grote broer.”

Confronterend met respect voorzichtig confronterend

- 18

Een TOP coach durft voorzichtig confronterend te werken wanneer hij merkt dat de jongere de grenzen overtreedt of wanneer er geen verbetering merkbaar is. Die confrontatie gebeurt in de meeste gevallen eerder voorzichtig, want veel jongeren dreigen af te vallen wanneer ze te openlijk bekritiseerd worden. TOP coaching maakt een duidelijk verschil tussen enerzijds confronterend of beoordelend zijn en anderzijds veroordelend zijn:

“Af en toe kan je wel beoordelend zijn, maar nooit veroordelend, want dan tast je de op respect gebaseerde relatie aan. Onlangs sloeg een van mijn jongeren zijn vriendin de tanden uit haar mond, onder invloed van drugs. De vriendin belde me in paniek om te komen bemiddelen. Op het moment zelf heeft het geen zin om hem hierop aan te pakken, want dat zou de agressie alleen maar doen toenemen. Ik oordeelde later wel dat dit gedrag niet door de beugel kan en dat de jongere zijn eigen ruiten inslaat door geweld te gebruiken. Ik oordeelde over de invloed van drugs op zijn gedrag, niet over hem als persoon. Ik heb hem als individu dus niet veroordeeld. Dit incident heeft onze relatie niet aangetast, integendeel, mijn reactie erop maakte veel indruk op hem. We zijn een stap verder in zijn begeleiding geraakt.” Ook de jongere in kwestie verwees tijdens een gesprek met ons naar dit incident, als iets dat hem dichter tot zijn TOP coach bracht:

“Ik heb een keer mijn vriendin zwaar toegetakeld. De Mike is tussenbeide gekomen. Ik was echt een beest. Hij heeft niet staan roepen of zo. Hij heeft mijn vriendin gewoon naar de dokter gestuurd en mij helpen bedaren. Pas enkele dagen later heeft hij mij gevraagd of ik begrijp dat drugs mij en mijn relatie kapot maken. Ik heb de dag daarna een intakegesprek aangevraagd in een afkickcentrum.”

Inlevingsvermogen en frustratietolerantie

inlevingsvermogen

haalbaar

Beide TOP coaches zijn het erover eens dat het inlevingsvermogen in de wereld van de jongere belangrijker is dan kennis over zijn culturele achtergrond of de sociale kaart. “Inzicht kan je leren, een inlevingsvermogen heb je of heb je niet.” Het inzetten van het eigen inlevingsvermogen van de coach in de situatie en context van de jongere is een sterk punt in TOP coaching. De TOP aanpak, de verwachtingen en het tempo houden rekening met de vaardigheden van de jongere en zijn realiteit en context op dat moment. Hierdoor kunnen coach en jongere samen een realistisch en haalbaar actieplan uitwerken.

“Vanuit justitie worden voorwaarden en modellen opgelegd zonder rekening te houden met de brede problematiek van de jongere. Net omdat wij werken vanuit de concrete noden van de jongere en mee op pad gaan, bieden wij ondersteuning, waardoor de jongere gemakkelijker aan de opgelegde voorwaarden kan en wil voldoen.” Dit komt tevens tot uiting in het relaas van een jongere in begeleiding: “Ik ben niet naar mijn afspraak op het justitiehuis geweest. Waarom niet? Die weten niet wie ik ben. Ik moet dit en ik moet dat, maar wat weten zij nu over mij?”

- 19

frustratietolerantie

Net omdat de TOP coaches vertrekken vanuit de realiteit van de context van de jongere, geven ze ook aan over een hoge dosis frustratietolerantie te moeten beschikken. Die frustraties zijn ten dele naar de jongere gericht: die vaak met heel kleine stappen vooruitgaat, soms plots afhaakt of opnieuw in de criminaliteit belandt. Maar die frustraties hebben ook vaak te maken met structurele drempels die de terugkeer van ex-gedetineerden in de samenleving bemoeilijken. De negatieve beeldvorming inzake ex-gedetineerden en allochtone jongeren belemmert immers hun zoektocht naar werk en huisvesting.

“Onze aanwezigheid is belangrijk in de zoektocht naar werk. Wanneer een allochtone of ex-gedetineerde jongere zich aanmeldt in een interimbureau met een TOP coach aan zijn zijde, gaan er meer deuren open. Wanneer deze jongere dit alleen doet, wordt zijn dossier meestal gewoon geklasseerd en hoort hij verder niets meer van het interimbureau.” “Weinig huisbazen willen verhuren aan iemand met een huurwaarborg van het OCMW. Moedeloos worden we ervan. De meeste eigenaars willen niet verhuren aan een jonge gast die steun krijgt van het OCMW. Wettelijk mag dit niet, maar in de praktijk gebeurt het dagelijks. Het is onze taak als TOP coach om de instanties hierop aan te spreken.” opvang

Nog een voorbeeld van een vaak voorkomende frustratie is het dramatische tekort aan opvang voor dakloze ex-gedetineerden, zoals een jongere in begeleiding getuigt:

“Er was niemand toen ik vrijkwam, alleen de Mike stond te wachten. Ik had ook geen warme kleren, terwijl het ondertussen winter was. We zijn een koffie gaan drinken. Ik wilde echt niet naar een daklozencentrum, maar ik had geen alternatief. Ik zat er tussen de junkies. Enkele weken later werd ik weer gearresteerd.”

De rol van sociale netwerken netwerk

sturen

Veel autochtone jongeren – zoals al aangehaald gaat het dan vooral over jongeren met een instellingsverleden - hebben een onstabiel en gebroken familiaal netwerk. Dit maakt de begeleiding extra moeilijk. Allochtone jongeren daarentegen hebben vaak nog wel een netwerk waarop ze kunnen terugvallen. Het is weliswaar een verstoord netwerk, maar toch werkt het responsabiliserend. Dit verschil in netwerkopvang bepaalt ook de manier van werken. Bij jongeren met een zwak ondersteunend netwerk, wordt er meer sturend gewerkt:

“Vooral bij jongeren met een instellingsverleden moet ik meer sturen en trekken om doelen te bereiken, vanuit een richtinggevende dialoog met de jongere. Ik leg heel veel uit, om zo richting te geven, maar laat daarbij de beslissingen en initiatieven aan de jongere.”

- 20

familie

Bij jongeren met een sterker ondersteunend netwerk – het merendeel allochtone jongeren - moet de TOP coach minder trekken en sturen, maar meer bemiddelen. Hij biedt mogelijkheden aan en bekijkt dan met de jongere en zijn familie wat haalbaar is. Dit verschil in sturende benadering ligt dus niet zozeer aan het profiel van de TOP coach, maar aan het type jongeren in de begeleiding. Het ondersteunende netwerk is belangrijk voor de motivatie van de jongere, maar is geen voorwaarde in het slagen van een begeleiding. Soms hebben de bestaande sociale netwerken een negatieve invloed op de jongere, waardoor ze beter nieuwe contacten opbouwen. Sommige jongeren verkiezen zelfs geen contact meer te hebben met hun familie. De TOP coach probeert wel te werken aan het herstel van de familierelatie, maar als dat echt niet bevorderlijk is voor de jongere, respecteert hij diens keuze om zijn familie niet te betrekken bij de begeleiding.

“Ik werd naar TOP coaching doorverwezen vanuit het JWA. Ik had niemand, echt niemand. Mijn moeder? Die heeft elke keer een andere vent. Er is geen plaats voor mij. En dan was er de Mike. Tijdens het kennismakingsgesprek mocht ik meegeven wat ik verlangde: papieren in orde krijgen en iemand die met mij mee ging. Bij vrijlating was ik dakloos. Mike stond er om mij te begeleiden naar onderdak. Dat maakte Mike een beetje familie van mij. Die gast stond er gewoon! Toen heeft Mike vooral de band met mijn moeder proberen te herstellen. Maar ik had het gevoel dat Mike mij te veel pushte om met mijn moeder te praten. Ik haakte dan ook af en werd na een week of zo opnieuw gearresteerd. In de gevangenis vroeg ik meteen naar Mike. Nu is hij weer mijn TOP coach. Hij vraagt me niet meer om met mijn moeder te praten. Ik weet dat hij soms contact heeft met haar en dan vertelt hij mij hoe het met haar gaat. Meer moet dat nu niet zijn. Ik heb hem gevraagd haar niet te vertellen waar ik nu woon. Mike respecteert dat.”

Voorbeeld van een begeleidingsgesprek in de gevangenis De gedetineerde jongere, laten we hem Abdel noemen, komt binnen in het advocatenlokaaltje. Sliman staat op en geeft hem een hand: “Salamu alaykum. Alles goed? Alhamdulilah.” Abdel vertelt meteen heel open over de problemen met zijn celgenoot, een oudere man die racistisch zou zijn en hem beledigt omwille van zijn moslim zijn. Sliman raadt Abdel aan de man te laten doen: “Het is een oude man, laat die maar doen.” Sliman brengt het gesprek op het dossier en laat merken dat hij het goed opvolgt: “Jij bent de vierde voorgekomen. Je zou een vrijlating kunnen krijgen als je aan verschillende voorwaarden voldoet. ” Abdel reageert hierop: “Ja, inderdaad, ik moet in drugsbegeleiding en in agressietherapie. Ik moet ook een bewijs hebben dat ik met jou werk.” Sliman gaat hierop niet in en geeft de jongere gewoon een flyer van TOP. Hij zegt dat Abdel waarschijnlijk binnenkort zal vrijkomen, maar dat hij zijn situatie ernstig moet nemen. “Je zal binnenkort voorwaardelijk vrijkomen, insha’Allah. Die voorwaarden zijn een hele boterham, je moet dat echt wel serieus aanpakken. Dit is jouw tweede keer al in de gevangenis.” Abdel verzekert Sliman ervan dat hij het nu ernstig meent. Vervolgens polst Sliman naar het medicatiegebruik van Abdel. Abdel zegt dat hij medicatie neemt om zijn agressie op te vangen, die samenhangt met zijn drugsgebruik, en dat hij zijn probleem erkent. Sliman zegt dat erkenning een goede stap is, want dat andere jongens die hij kent hun probleem niet willen erkennen en er dan ook niets aan doen. Vervolgens brengt Sliman het gesprek op de rol van de vader. Abdel had tijdens een vorig gesprek al verteld dat hij en zijn vader voortdurend ruzie maakten en dat zijn vader hem niet meer wilde zien. Toch is zijn vader op bezoek gekomen in de gevangenis en Sliman vraagt Abdel hoe hij zich daarbij voelt. Abdel zegt dat hij heel blij was met het bezoek van zijn vader. Sliman prijst de vader voor zijn ondersteunende rol: “Je vader is toch naar je gekomen, hoewel hij eigenlijk boos en teleurgesteld was. Hij heeft zelfs voor een advocaat gezorgd in plaats van een pro deo, wat je zaak sterker maakt bij de rechter, insha’Allah.” Abdel knikt: “Ja, ik wil echt wel een betere relatie met mijn vader.” Sliman vertelt dat hij

- 21

van plan is deze week bij de vader op bezoek te gaan en vraagt wat Abdel daarvan vindt. Abdel vindt dit een goed idee en zegt begrip te hebben voor zijn vaders afstandelijkheid en dat hij apprecieert wat zijn vader allemaal doet. Sliman brengt het gesprek op de vriendenkring en zegt vast te stellen dat het telkens dezelfde vriend is met wie Abdel op het slechte pad terechtkomt. “Blijkbaar zetten jullie elkaar aan tot bepaalde zaken die jullie op het verkeerde pad brengen.” Abdel beaamt dit volmondig en voegt eraan toe dat onder invloed van drugs hij en zijn vriend heel creatief zijn in het beramen van criminele plannen. Sliman vraagt of Abdel inziet dat zijn vriend een slechte invloed op hem heeft. Abdel zegt dat hij dit inderdaad inziet. Sliman gaat daarop verder: “Het is jouw keuze natuurlijk, maar ik denk dat je beter breekt met je vriend. Je moet daar nu niet op reageren, denk er gewoon eens over na in je cel.” Hij voegt er meteen aan toe dat Abdel ook nieuwe vrienden kan maken, bijvoorbeeld in een sportclub. Hij vertelt hoe hij zelf elke dag voetbalt om te ontladen en vraagt Abdel of hij graag sport. Abdel beaamt dit en zegt dat hij na zijn vrijlating wil beginnen in een Thaiboksclub. Sliman gaat daar enthousiast op in: “Ik vind dit een goede keuze. Daar ga je echt toffe gasten tegenkomen. Zo blijf je gemakkelijker van de drugs af.” Sliman herhaalt dat de toekomst in de handen van Abdel ligt: “Het is aan jou. Vorige keer ben je hervallen. Je hebt een nieuwe kans gekregen. Je kan er iets van maken.” Hij polst naar zijn opleiding en Abdel geeft aan een opleiding vertaler/tolk te willen volgen. Sliman zegt dat ze dit verder zullen bespreken tijdens het volgende gesprek.

doel

- 22

Het hele gesprek had voornamelijk tot doel om de jongere te doen inzien waar de problemen liggen, waar de mogelijkheden liggen en hoe hij ze zelf kan aanpakken. Sliman werkte hier aan vier cruciale factoren in een succesvolle begeleiding, m.a.w. een begeleiding die de doelen van het actieplan enerzijds en de zelfstandigheid van de jongere anderzijds bereikt:

1) Stimuleren van eigen inzicht (drugsproblematiek en negatieve invloed van een vriend) en aanreiken van alternatieven zonder daarin te pushen (andere vriendenkring via sport), op een emanciperende manier (hij legt de keuze bij de jongere en stimuleert hem na te denken) 2) Bevorderen van vertrouwen door zich persoonlijk op te stellen (Sliman vertelt over zichzelf en wat sport voor hem betekent) en een bepaalde taal te gebruiken waarin de jongere zich herkent (bv. salamu alaykum bij begroeting en insha’Allah bij verwijzing naar de toekomst). 3) Stimuleren van de eigen motivatie, door een respectvolle en open communicatie (Sliman vraagt naar de mening van de jongere en geeft zowel positieve als negatieve punten aan), met ruimte voor voorzichtige confrontatie (negatieve rol van de vriend, vader een kans geven), binnen een realistisch kader. 4) Bevorderen van het familiale netwerk, op een bemiddelende manier.

- 23

5. TOP PARTNERS AAN HET WOORD In dit hoofdstuk komen de inhoudelijke partners van het TOP verhaal aan bod – een overzicht van deze partners geven we in het voorwoord. Ze werden uitgebreid bevraagd over hun ervaringen met en visies over TOP coaching.

Houding van de TOP coach

geen gewone hulpverlener

Alle geïnterviewde partners zijn het erover eens dat een TOP coach geen gewone hulpverlener is. Hij (of zij) moet een zekere straatwijsheid hebben, een inzicht in en empathie met de leefwereld van de jongere. Hij luistert naar wat de jongere aangeeft en denkt niet in termen van modelburgerschap. Hij werkt buiten de normale kaders, zowel naar ruimte en tijd als naar invulling en communicatie. De meeste partners stellen houding en vaardigheden dan ook centraal, meer dan kennis:

houding vaardigheden

- 24

“Kennis kan je leren, maar de sleutel ligt bij attitude: hoe je speelt met autoriteit zonder achter macht te zitten, hoe je vertrouwen opbouwt met een jongere die gedesillusioneerd is. De coach vervult een magneetrol. Hij moet er staan, letterlijk en figuurlijk.” “Een TOP coach mag zich zeker niet profileren als gewone hulpverlener, want deze jongeren hebben een negatief beeld van de hulpverlening. Een TOP coach moet dingen doen en ondertussen praten, bijvoorbeeld mee gaan voetballen en ondertussen alternatieven aanreiken. Hij moet dus buiten de bestaande hulpverleningskaders durven denken. Soms is hij er gewoon, als rots in de branding, soms is hij het water dat beweging nastreeft.” Ook bij het aanwerven van een derde coach – dit gebeurde tijdens het schrijven van deze publicatie – werd vooral gelet op houding, en niet zozeer op kennis:

“We hebben recent een derde TOP coach aangenomen. Wat betreft het profiel hebben we vooral gekeken naar de binding met de doelgroep, flexibiliteit, het kunnen omgaan met kleine stapjes vooruit en met uitval, aanklampend kunnen werken, teamondersteunend en tegelijkertijd zelfstandig kunnen werken.”

Verschillende rollen van de TOP coach magneetrol

Dat een TOP coach een magneetrol vervult, zoals hierboven aangehaald, wordt ook door andere partners bevestigd. De coach is een anker, iemand die de jongere houvast biedt en naar wie de jongere aangetrokken wordt wanneer hij zich stuurloos voelt:

“Een TOP coach is in de eerste plaats een ondersteunend figuur en dat is zijn sterkte. Hij is respectvol en aanklampend zonder belerend te zijn. Dit creëert de ruimte voor vrije communicatie. De jongere krijgt het gevoel dat hij er niet alleen voorstaat. Zeker voor de zwaksten zijn ankerpunten zo belangrijk.” “Misschien lijkt het dat ze soms te veel een magneetrol vervullen en dat kan bemoederend overkomen. Maar soms moet dat ook. Een jongere moet een veilige haven hebben om vanuit te vertrekken, om zelfstandiger te worden. De TOP coach is een steunfiguur hierin, hij doet het samen met de jongere, in tegenstelling tot de huidige hulpverlening die te veel verwacht van het individu.”

verschillende rollen

Alle partners wijzen eveneens op de veelzijdigheid van een TOP coach. De TOP coach vervult verschillende rollen tegelijkertijd. Hij is als het ware een rolmodel voor de jongere: “Een TOP coach staat als coach naast, achter en soms voor de jongere. Op vraag van de jongere gaat hij mee op stap en staat hij naast de jongere. Soms moet hij de jongere mogelijkheden helpen inzien en hem als het ware een duwtje in de rug geven. Dan staat hij achter de jongere. Soms heeft hij een voorbeeldfunctie, neemt hij het op voor de jongere, als een manier om zelfredzaamheid te bevorderen. Dan staat hij voor de jongere.”

“De TOP coach is veel meer dan een hulpverlener. Hij combineert verschillende rollen en kan zich inleven in de leefwereld van de cliënt. De meeste hulpverleners verwachten dat de cliënt zijn problemen kan analyseren en verwoorden. De TOP coach ziet in dat dit niet vanzelfsprekend is en helpt de jongere daarin. Dit werkt heel emancipatorisch.”

Vertrouwensrelatie

vertrouwen

De partners geven aan dat bij TOP coaching de volgende elementen centraal staan: intensief, op maat, met veel aandacht voor de opbouw van een vertrouwensrelatie. De investering in de installatie van dat vertrouwen tussen coach en jongere biedt een vorm van garantie voor het evenwicht tussen het vrijwillige en het resultaatgerichte karakter van de begeleiding. Met andere woorden, een goede vertrouwensrelatie binnen de gevangenis zorgt voor de voortzetting van de begeleiding na vrijlating:

“Al in de gevangenis wordt er aan een vertrouwensrelatie gewerkt, waardoor de overgang naar vrijlating vlotter verloopt.”

- 25

“Vaak ontstaat de motivatie louter uit een overlevingsdrang, om een voorwaarde te hebben voor invrijheidsstelling. Maar van zodra de jongere vrij is, valt de druk weg. Bij TOP coaching daarentegen wordt er eerst gewerkt aan een vertrouwensrelatie, waardoor een vrijwillig kader ontstaat en de begeleiding meer kans op slagen heeft.” “Het succes van TOP coaching ligt in het feit dat de coach al een relatie opbouwt met de jongere in de gevangenis en hem bij vrijlating opwacht, want het moment van vrijlating is het moeilijkste en het meest cruciale moment. Daar valt de begeleidingsmotivatie wel eens weg, en net door de problemen die op de jongere afkomen, kan die gemakkelijk opnieuw in de criminaliteit belanden. Maar omdat er al een vertrouwen bestaat tussen coach en jongere, is deze meer gemotiveerd om de begeleiding verder te zetten.”

Intensief

intensief integraal

Dat TOP coaching intensief en integraal werkt, is voor alle partners een noodzakelijke evidentie. Een partner beschrijft TOP coaching als een “pastorale methodiek, ontdaan van het religieuze sausje. De TOP coaches werken heel laagdrempelig, op de verschillende levensdomeinen en netwerkbevorderend. Ze zijn er altijd voor de jongeren, maar niet op een betuttelende manier.” Dat TOP coaching heel intensief is, wordt door de meeste partners erkend als zinvol en nodig, zeker in de eerste fase na vrijlating:

“In het begin is de begeleiding heel intensief. Dat moet ook, want de eerste dagen na vrijlating zijn cruciaal. Dan is het heel belangrijk dat de TOP coach 24 uur op 24 bereikbaar is.”

Aandachtspunten

- 26

2 punten draagkracht coaches

De partners wijzen op twee aandachtspunten in TOP coaching die vooral gemotiveerd zijn uit een bezorgdheid om de draagkracht van de coaches en uit de wens om meer jongeren te bereiken. Wat betreft de bezorgdheid om de draagkracht van de coaches wordt vooral verwezen naar de hoge verwachte flexibiliteit en de werkdrukbestendigheid bij de coaches:

“Een dossier wordt nooit 100% afgerond. Het lijkt me toch belangrijk dat hierin grenzen worden gesteld, anders kan TOP coaching wel eens verdrinken.” Ook de TOP coaches zelf geven aan nood te hebben aan meer duidelijkheid over wanneer een begeleidingsverhaal eindigt, maar willen wel beschikbaar blijven voor jongeren die ze ‘succesvol’ begeleid hebben en die zich plots in een crisis bevinden: “Er zijn afgeronde dossiers, waarbij de jongere zijn doelen van het actieplan bereikt heeft en wij zien dat hij ‘veilig’ is. Maar dat kan altijd weer misgaan, dus kunnen afgeronde dossiers weer actief worden. Afhankelijk van de werklast nemen we een afgerond dossier weer op. Toch zullen we hierin grenzen gaan moeten stellen.”

meer jongeren bereiken

Een tweede aandachtspunt is, zoals reeds aangehaald, de wens om meer jongeren te bereiken. Volgens een aantal partners wordt dit bemoeilijkt door de intensieve coaching. Anderen wijzen op de kwalitatieve aanpak juist omwille van die intensiteit. Een uitdaging in de toekomst is dezelfde kwaliteit te garanderen met een minder intensieve aanpak. Daarnaast wordt ook gepleit voor de inzet van meer TOP coaches:

“Net door het intensieve karakter zit TOP coaching vaak vol en vallen er te veel jongeren uit de boot. We zijn zeker blij met wat al gedaan wordt, maar TOP coaching zou uitgebreid moeten worden, niet alleen naar de huidige doelgroep, maar ook naar andere doelgroepen, zoals kansarmen, oudere nieuwkomers en zwakbegaafden.” “TOP coaching zal een keuze moeten maken. Ofwel meer TOP coaches ofwel een minder intensieve werking. Momenteel zijn er te lange wachtlijsten.”

TOP coaching is zinvol zinvol project

Na twee jaar pilootfase concluderen de partners dat TOP coaching een zinvol project is. De kracht zit hem in het feit dat al tijdens de detentie aan de re-integratie van de gedetineerde in de samenleving wordt gewerkt en zo de kans op nieuwe detentie verkleind wordt:

“TOP coaching is heel zinvol. Het vertrekt vanuit het besef dat de overgang na de vrijlating niet vanzelfsprekend is. ‘De straf begint pas na de straf’. Iedereen kent deze uitspraak, maar er wordt niet naar gehandeld. Er is nog te weinig visie op wat na detentie moet gebeuren.” “TOP coaching is heel nuttig. Het vermindert het aantal gevallen van nieuwe detentie. Het is een pilootproject dat invloed kan uitoefenen op de reguliere diensten.” “TOP coaching is heel erg nodig. De individuele begeleiding die al in de gevangenis begint is een grote meerwaarde. De TOP coach helpt de jongere zijn problemen te zien, te analyseren en te verwoorden, wat op zich al heel emancipatorisch is.”

- 27

- 28

6. TOP BEGELEIDING: SUCCESFACTOREN “De TOP coach werkt op maat en combineert daarbij verschillende rollen. Hij is een buddy en een rolmodel, hij is een informatieverschaffer en een bemiddelaar, hij is een motivator en een adviseur.”

maatwerk

Aan de hand van de beschrijvingen in de voorafgaande hoofdstukken, kunnen we de TOP methodiek definiëren volgens vijftien succesfactoren, die telkens in de context van ‘maatwerk’ gelezen moeten worden: 1) Integraal de TOP coach werkt zo veel mogelijk op de verschillende levensgebieden, vanuit een erkenning van maatschappelijke kwetsuren en sociale uitsluitingsprocessen. Hij werkt dialogerend en participatieverhogend. 2) Laagdrempelig de TOP coach werkt buiten de bureaucratische kaders. Hij is flexibel in uren, plaats en werkwijze. Hij eist niets, maar is wel ‘altijd’ aanspreekbaar. Hij is professioneel en wijst de jongere op de gevolgen van een bepaald gedrag, maar de jongere ziet hem eerder als een ‘buddy’. Als de jongere dat wil, gaat hij mee naar afspraken in functie van de re-integratie van de jongere, zoals het justitiehuis, het OCMW, interimkantoren, verhuurkantoren of bemiddelt hij in conflictsituaties met ouders of andere contactfiguren. 3) Inlevingsvermogen de TOP coach leeft zich in in het geleefde leven van de jongere. Hij kent en begrijpt de context en de frustraties van de jongere en stemt de begeleiding daarop af. 4) Emanciperend toeleiding en activering. De jongere en zijn netwerk leren nieuwe diensten en organisaties kennen en vinden later zelf hun weg met hun vragen. De TOP coach bewaart het evenwicht tussen zelf zaken regelen voor de jongere en de jongere ondersteunen om het zelf te doen. Hij biedt alternatieven aan, maar stuurt niet. Het is aan de jongere zelf om keuzes te maken en zijn leven in eigen handen te nemen. 5) Responsabiliserend door activeringscontacten wordt er gewerkt aan het zelfvertrouwen van de jongere en wordt de jongere gemotiveerd om zelf acties te ondernemen. “In de interimkantoren laat ik hem het woord voeren. Ik sta op de achtergrond mee te luisteren. Ik geef hem telkens feedback, zodat hij leert hoe hij zich het best presenteert. Helaas is er nergens werk. Ik probeer hem te motiveren dit elke week te herhalen.”

- 29

6) Netwerkbevorderend de TOP coach betrekt zo veel mogelijk de steunfiguren en het netwerk van de jongere bij de begeleiding en ondersteunt hen daarbij. Het is immers de bedoeling dat de TOP coach misbaar wordt en het sociale netwerk van de jongere de begeleiding verder opneemt. 7) Motiverend de jongeren in begeleiding zijn veelal maatschappelijk zwakke jongeren, die hun geloof in de maatschappij en in zichzelf verloren zijn. Door zijn oprechte geloof in de jongere kan de TOP coach dit negatieve (zelf)beeld ombuigen en de jongere weer de motivatie geven om verder te gaan. “De belangrijkste methodologische vraag die we ons telkens stellen, is hoe we een rolmodel kunnen zijn voor de jongere, opdat die zelfredzaam wordt en minder kans heeft terug in de criminaliteit te belanden. Het antwoord daarop ligt in onszelf, namelijk in een positieve ingesteldheid, een geloof in en respect voor de jongere en in een blijvende kritische houding.” 8) Competentieversterkend samen bekijken TOP coach en jongere de competenties van de jongere en zoeken ze hoe ze die eventueel kunnen versterken. Die competenties worden op de verschillende levensdomeinen geanalyseerd, bijvoorbeeld: hoe gaat de jongere om met zijn ouders/school/werk? Hoe drukt de jongere zich uit? Hoe gaat hij om met teleurstelling? Aanvaardt hij autoriteit? Hoe formuleert hij zijn vraag bij een hulpverleningsinstantie? Kan hij een WIS-computer gebruiken? Kan hij zijn eigen budget beheren? Komt hij zijn afspraken na? Komt hij op tijd op afspraken? Kan hij zijn emoties verwoorden?

- 30

9) Flexibel in denken en handelen de TOP coach heeft een bureau, maar is heel vaak op stap met de jongere. Hij volgt daarbij het tempo van de jongere, maar durft zo nodig zacht te pushen. Soms werkt hij razendsnel en urgent, soms repetitief en heel vaak redelijk onvoorspelbaar. 10) Bereikbaar de jongere kan de TOP coach in principe op elk moment telefoneren. In de praktijk gebeurt dat niet zo veel, maar het feit dat het mogelijk is, geeft de jongere een veilig en troostend gevoel. “Een TOP coach moet er gewoon zijn, punt. En ja, ook buiten de traditionele uren. Door ’s nachts bereikbaar te zijn, heb ik al gevaarlijke conflicten kunnen vermijden.” 11) Niet veroordelend een vertrouwensrelatie is noodzakelijk om goed te kunnen coachen. Dit betekent een basishouding waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen het gedrag en de persoonlijkheid van de jongere, waarbij de jongere als persoon positief ondersteund en gestimuleerd wordt. “Ik benader mijn jongeren niet als

criminelen. Een crimineel is een individu met een crimineel gedrag, niet meer en niet minder. Aan dat gedrag werken we, stap per stap.” 12) Aanklampend de TOP coach is gedreven. Hij wil iets bereiken, samen met de jongere. De coach gaat achter de jongere aan, maar weet hem soms ook met rust te laten. Als de coach te opdringerig is, bestaat de kans dat de jongere afhaakt. 13) Er zijn de TOP coach is er onvoorwaardelijk voor de jongere. Hij zal ook nooit stappen ondernemen zonder goedkeuring van de jongere. Die weet dat en dit bevordert de vertrouwensrelatie. Net door dat vertrouwen kan de TOP coach zo nodig confronterend te werk gaan, de jongere als het ware een spiegel voor houden. De jongere beseft dat kritiek geen aanval is op zijn persoon, maar op zijn gedrag, en dat het tussen hen zal blijven. Door er te zijn en zo nodig een duwtje in de rug te geven, werkt de TOP coach emanciperend. “Hij vertelt over zijn jeugd, zijn verdriet en boosheid. Ik luister en reageer begrijpend. Toch lukt het me ook te duiden wat zijn moeder nu voor hem doet. Hij knikt en gaat er mee akkoord dat ik contact opneem met haar.” 14) Luisterend oor de jongere voelt zich erkend en ondersteund. De TOP coach is geen therapeut, maar tijdens de praktische begeleiding komen ook psychologische problemen aan bod. Voor vele jongeren blijkt het moeilijk om over hun gevoelens te praten. Humor is vaak belangrijk om meer diepgaande zaken bespreekbaar te maken. 15) Probleemoplossend, resultaatgericht, realistisch concrete doe- en doelgerichte acties, die vorm krijgen in het actieplan, vormen de kern van het werk. Hierbij is een duidelijke en eerlijke communicatie cruciaal, niet alleen tussen de coach en de jongere, maar ook tussen de coach en jongere enerzijds en de contactfiguren en diensten anderzijds. Vaak treedt de TOP coach op als sociale tolk.

- 31

Competentieprofiel TOP coach, M/V - Je bent flexibel: je beschikt over het vermogen om doelmatig en laagdrempelig te blijven handelen door je aan te passen aan nieuwe of veranderende taken, omgeving en/of mensen. - Je bent resultaatgericht: je beschikt over het vermogen om concrete en gerichte acties te ondersteunen en te ondernemen met het oog op het behalen van de doelstellingen, in absolute samenspraak en samenwerking met de jongere. Je kan omgaan met langzame vooruitgang en met frustraties. - Je beschikt over sterke relationele vaardigheden: je hebt de nodige bagage aan inlevingsvermogen en straatwijsheid om op een actieve en toegankelijke manier een vertrouwensrelatie op te bouwen en te behouden. - Je bent motiverend: je beschikt over het vermogen om het inzicht van de jongere in zijn eigen situatie en mogelijkheden te bevorderen, door te luisteren, respect te tonen, mee op pad te gaan en er onvoorwaardelijk te zijn. - Je bent een coach: je beschikt over het vermogen de ander te stimuleren om zich op eigen kracht en vanuit zijn eigen mogelijkheden en zijn eigen sociale netwerk te organiseren of problemen op te lossen. Je kan een evenwicht vinden tussen aanklampend werken en maatwerk. - 32

- Je gaat positief om met diversiteit: je beschikt over het vermogen de ander in zijn waardigheid te laten en je kan diversiteit positief aanwenden in de begeleiding.

“TOP coaching volgt geen eenzijdige methodiek. Net de cocktail van verschillende methodes maakt het project zo uniek en nuttig. De TOP coach trekt verschillende lades open en neemt er bepaalde methodes uit, op maat van de jongere. Ze kunnen doorheen het traject en naargelang de context veranderen.”

7. NAWOORD TOP coaching biedt een intensieve, integrale en een op maatwerk gerichte ondersteuning aan jonge gedetineerden bij hun re-integratie in de samenleving en dit op alle levensdomeinen. De TOP aanpak stimuleert zelfstandigheid en emancipatie en draagt op die manier bij tot het verminderen van het aantal gevallen van nieuwe detentie. De verschillende partners van TOP coaching wijzen op het maatschappelijke belang van het project en hopen op een structurele inbedding van de methodiek. Die kan ook andere doelgroepen ten goede komen: “TOP coaching is op lange termijn efficiënter en goedkoper dan louter opsluiting. Eigenlijk zou TOP coaching structureel ingebed moeten worden. Het is ook interessant te bekijken hoe TOP coaching overdraagbaar is naar andere doelgroepen. Eigenlijk heeft elke gedetineerde individuele begeleiding nodig om nieuwe detentie te beperken.” We hopen dat deze publicatie een duidelijk beeld heeft geschetst van TOP coaching, en het nut en het belang ervan. Met dank aan alle betrokken partners, het TOP team en de jongeren in TOP begeleiding.

- 33

ACHTER DE SCHERMEN TOP stuurgroepleden Inge Vandeurzen, Davy Simons, Koen De Vylder, Jo Demuynck, Tom Meeuws, Lilly Rutten, Herwig Hermans, David de Vaal, Kathleen De Bruyne, Anouk Engels, Riet Knoops en Saloua Berdai TOP team Kathleen De Bruyne, Anouk Engels, Sliman Richa, Mike De Cuyper, Jamalle El Haoual en Mieke Bervoets TOP publicatie Eva Vergaelen, Saloua Berdai en An Joly Lay out www.undercast.com Druk Albe Decoker Verantwoordelijke Uitgever David de Vaal, vzw de8, Van Daelstraat 35, 2140 Borgerhout

- 34

de

AA

ND AC

HT

vo o

rD

IV

ER

SIT

EIT